Аққан жұлдыз. 1 кітап



Pdf көрінісі
бет11/11
Дата21.04.2022
өлшемі6,71 Mb.
#31815
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11
АЛЫС

ҚА АТТАНАРДА

ӨКІНІШ ЖӘНЕ ҮМІТ

Үркіттен  Омбыға  оралған  Шоқанның  ойын  жалғыз  ғана  мәселе

биледі.  Ол,  Шы

ғыс  Сібірге  барғанға  дейін  «Бұл  Сібірде  менен  көп

білетін  кім  бар  екен? 

Әй,  болмас!»  деген  ойда  жүргенде,  алдынан

таудай  те

ңкиіп  Банзаров  шыға  келді.  Бірнеше  күн  онымен  жолдас

бол

ғанда байқағаны, білім жағынан оның қасында бұл тау етегіндегі



т

өбе сияқты ғана.

Банзаров  сібірлік  ж

әне  шығыстық  мәселелерге  өте  жетік  екен.

Әсіресе,  монғол  және  түрік  тұқымдас  халықтардың  тарихына.

Мысалы,  мон

ғол  империясы  аталған  мемлекет  туралы,  әсіресе

Шы

ңғыс  ханның  тұсы  туралы  бұған  дейін  білем  дегені,  теңіз



қасындағы көл сияқты ғана болын қалды.

Хан  т


ұқымдарының,  әсіресе,  әкесі  Шыңғыстың:  «Біздің  арғы

тегіміз  к

үн  шуақта  жаралған  хан  –  Шыңғыс!»  деп  мақтанулары,

Шо

қанның  санасына  есін  білген  күннен  бастап  берік  ұялаған.  Ә,



солай екен 

ғой! деп, іштей өзі де мақтанатын.

С

өйтіп  жүріп  Кадет  корпусына  түскеннен  кейін,  Шыңғыс  хан



туралы орыс тіліндегі м

әліметтерді оқығаннан кейін, лепірме көңілі

б

әсеңдеп  қалған,  орысша  мәліметтерде  Шыңғыс:  талағыш,



жой

ғыш,  аң  бейнелі  қанішер.  Тек  соғыс  өнерінің  тарихынан  сабақ

беретін  Гутковский 

ғана  «ұлы  қолбасшы  болған»  деп  дәріптейді,

біра

қ, қалай, несімен екенін дәлелдемейді.



Корпустан  осы 

ұғыммен  шыққан  Шоқан,  енді  Банзаровпен

ке

ңесіп көрсе, «Шыңғыс» дегенің ірі қолбасшылығының үстіне, ірі



а

қылды,  ірі  болжағыш  жауынгер!  Оған  үлкен  дәлелдің  біреуі:

«Шы

ңғыстан  қалыпты-мыс»  деген,  «алтын  топшы»  аталатын



к

үнделік.


 

Банзаровты

ң баяндауынша тарихтық және әдебиеттік мәні зор бұл

шы

ғарма, ханның көзі тірі кезінде қытай иероглифымен және ұйғыр-



мон

ғол  әріптерімен  жасалған.  Ол  жазуларды  Банзаров  жақсы  біледі

екен.

– Бас


қа тілдерге, – дейді Банзаров, – әсіресе, европа тілдеріне бұл

шы

ғарма  әлі  аударылған  жоқ.  Петербургта  тұрған  күндерімде,




орысты

ң  шығысты  зерттеуші  ғалымдарын  мазмұнымен,  ең  алғаш

ауызша мен 

ғана таныстырдым. Олар менен «Алтын топшыны» орыс

тіліне  аударуды 

өтінді.  Мен  уәде  бердім.  Бірақ  аудару  да  оңайға

т

үспейді.  Күнделік  үш  том.  Бәрінің  көлемі  орысша  кітаптың  мың



бетіндей.

– Кірісті

ңіз бе?

– Жо


қ.

– Неге?


– Уа

қыт таба алмай жүрмін.

– Менімше, табу керек.

– 

Әрине. Таба қалған күнде де аудару оңай емес.



– Неге?

– 

Өте  биік  әдебиет  тілінде  жазылған.  Өлеңдері  мен  қара  сөздері



аралас. 

Ұлттық ерекшеліктері көп. Соларды дәл беру қажет.

– 

Өйтуге күшіңіз жететін сияқты ғой?



Тырысып к

өрем.


– 

Қашан?


– К

өк тәңірісі медет берген кезде...

– Ол 

қашан болар деп жорамалдайсыз?



– 

Әзірге тілек үстіндемін.

Аудару

ға  кіріскен  кезін  және  қалай  жүріп  жатқанын  Банзаров



Шо

қанға хабарлап тұрмақ болды.

Банзаровтан  б

ұл  хабарды  асыға  күткен  Шоқан,  онымен  жарысу

ниетіне кірді. Сонда 

қай жүйеден? Шоқанның байқауынша, кітаптық

м

әліметтерді  бұдан  әлдеқайда  көп  біледі  деп  шамалайтын



Банзаровты

ң бір ғана жетпейтін жері бар сияқты, ол – Шығыс Сібір,

Қазан,  Петербург  қалаларының  төңірегіндегі  жерлер  мен  елдерден

бас


қа  жақтарды  географиялық  карталардан  болмаса,  әлі  өзі  көзімен

к

өріп білмеуі.



Кітапты

қ білім алу жөнінде Банзаровпен теңесуді, шамасы жетсе,

озуды  ма

қсат  еткен  Шоқан,  бір  мәселеден  оның  алдын  орағысы




келеді,  онысы  –  саяхат.  С

әті  түсе  қалса,  ол  Россияның  да,  оның

шектестеріні

ң, де, аса берсе, дүние жүзінің де біразын кезбек. Бірақ,

қалай? Кім жібереді оны? Қандай қаражатпен?..

Б

ұл  сұраулардың  шешілуіне  көзі  жетпеген  Шоқан,  «білудің



арты

қшылығы болмас» деген оймен, атақты саяхатшылардың өздері

жаз

ған  немесе  олар  туралы  біреу  жазған  кітаптарды  іздестіре



бастады.

Ондай  кітаптар  Омбыда  к

өп  те,  жоқ  та  емес  екен.  Кітап

құмарлардың  жинағандарын  байқастырса,  аржағы  Мысыр,  Иран,

Грек  Рим, 

Қытай  саяхатшылары  жайынан,  бір  жағы  Араб,  Византия

саяхатшыларыны

ң жайынан орта ғасырлардағы Ағылшын, Француз,

Неміс та

ғы басқа елдер саяхатшылары жайынан орыс, француз, неміс,

а

ғылшын тілдерінде бірталай кітап табылды. Шоқан соларды шетінен



о

қуға, қажетті жерлерін жазып алуға кірісті,

Осы 

құныға оқудың үстінде Банзаровтан ол күткен игілікті хабар



орнына,  Шо

қан  Үркіт  қаласында  танысқан  бурят  зиялысы  –

Гомбоевтан  1855.  жылды

ң  март  айында  «Банзаров  елді»  деген

қайғылы хабар келді.

Одан  бір  ай  б

ұрын,  бірінші  Николай  патшаның  өлген  хабары

алын


ған.  Бұл  оқиғаға  қатты  қайғырған  Гасфорт  бүкіл  Омбыға

ж

әне  Батыс  Сібір  қарамағындағы  елдерге  аза  тұттырып,  өкіметтік



ке

ңсе  және  оқу  үйлерінің  алдарына  қара  жалау  байлатқан.

Д

үрмекпен  Шоқан  да  қайғырған  болған,  бірақ,  орыс  армиясының



өзге  офицерлері  сияқты,  «қырым  науқаны»  аталатын  соғыста

бас


қарушылық  ете  алмауына  қарап,  Шоқан  да  патшаға  іштей  қатты

реніште  еді,  сонды

қтан,  Гасфорттың  ырқына  қарап,  бет  ажарын

суыт


қан болғанмен, ішкі пікірінде, «барсын, иманы жолдас болсын!»

дейтін.


Банзаровты

ң  өліміне  Шоқан  шын  жүректен  қайғырды.

Гомбоевты

ң хатын оқып, «өлді!» деген сөздерін көргенде жүрегі тас-

т

өбесіне  шығып,  жылап  жібергенін  өзі  де  байқамай  қалды.



Қайғының  тұманына  сүңгіген  Шоқан,  бірнеше  күн  есін  жия  алған

жо

қ. Сол қалпын байқаған Гасфорт, бүйту себебін сұрап еді, Шоқан



Николайды

ң  өліміне  аудара  салды.  Өз  қайғысы  Банзаров  екенін

жасырды.

Өйтпегенде ше?

Сібірлік  шы

ғыстық  елдердің  тағдыры  жайында  ойланатын  тірі

адамдардан  оны

ң  кездестірген  бірінші  байсалды  кісісі  –  Доржи

Банзаров. Ол т

үйіндерін таба алмағанмен, бұл мәселеде оның білетіні




ұшан-теңіз.  Шоқанның  түсінігінше,  мәселе  түйіндерді  таба  білуде

ғана  емес,  олар  туралы  ойлана  білуде.  Оның  байқауынша  –

адамзатты

ң  ой-санасы  үздіксіз  ілгерілеуде,  осы  бетінде,  біреулерге

к

өмескі  көрінген  идеяларды  біреулер  айқындап,  талай  жұмбақтар



шешілуде.  Ендеше,  отар  елдерді

ң  қазіргі  ауыр  тағдыры  бара-бара

же

ңілденіп, түбінде бұл түйіннің де шешілуі ғажап емес.



Отар  мен  отарлану  м

әселелерін  білуде,  Шоқан  Банзаровты  өзіне

ұстаз тұтқандай болған. Егер, қыршын жас кезінде өлмей, әлі біраз

жыл жасаса, шырмауында ж

үрген ойларының кейбіреулерін шешер ме

еді, 


қайтер еді?.. Ондай бақытты тағдыр маңдайына жазбады!..

Б

ұл жағына қайғыра отыра, Шоқан Банзаровтың елімін табиғи іс



деп  те  санады. 

Өйтетіні,  елінің  тағдырына  қоса,  оның  өз  басының

та

ғдыры да ете ауырын көзімен көріп қайтты.



Шо

қанның  бағалауынша,  Банзаров  шын  мағынасындағы  ғалым

адам. 

Ғылым жүйесінде, әсіресе, шығысты зерттеуде қызмет атқарса,



оны

ң  ашатын  жаңалықтары  ұлан-байтақ  сияқты.  Бірақ,  патшалық

өкімет қолын да, тілін де байлап, оны жолағысы келмейтін, «ерекше

тапсырмаларды

ң, чиновнигі» аталатын қызметке қосқан.

Қандай қызмет ол?

Өкіметке  қарсы  қимылды  сығалай  бақылап,  жоғарғы  ұлықтарға

хабарлап отыратын 

қызмет.

Сол  міндетпен  Сібірге  барса,  ондай 

қимыл-қозғалыстардан  аяқ

алып ж


үргісіз. Отарлық ауыр жағдайда отырған халықтардың ірілері

т

үгіл ұсақтары да қысылған үндерін, қиналған қимылдарын үздіксіз



к

өрсетіп, жеңіл-желпі оқиғаларға да барып қояды. Осылардың бәрін

үкіметке мәлімдеп отыру, сол халықтарды іштей сүйетін Банзаровқа

қандай ауыр!..

Оны

ң хабарлары салдарсыз кетпейді, үкімет ұсақтарына – ұсақша,



ірілеріне  –  іріше  шаралар 

қолданып,  кезінде  басып  жатады.  Кейбір

қозғалыстардың, әсіресе көтерілістерді басуы насырға шауып, құрал

к

үші  қолданылады  да,  ақыры  қан-жосамен  бітеді.  Осындай  қатаң



шараларды

ң  қолданылуына  Банзаров  «бас  айыптыны  өзім»  деп

санайды  да, 

әрбір  шараға  қатты  қынжылады,  сөйте  тұра

з

ұлымдыққа  санайтын  міндеттерін  орындамауға  амалы  жоқ.  бүгін



ж

үрегін  айнытқан  істерін  ертең  қайтадан  жаңғыртады!..  Бірақ,

онымен,  отар  елдерді

ң  отаршылдыққа  қарсылығы  тыйылып

қалмайды, «сөнді» деген от қайтадан тұтана береді...



Амалсыз  ат

қаратын  қызметіне  жаны  күйетін  Банзаров,  мұңын

ша

ғар  кісі  таба  алмай,  қайғының  уытын  арақпен  қайтару  жолына



т

үскен. Банзаровпен кездескенше, Шоқанның құлағына Потанинның

сі

ңіргені.  «Кейде  ішпей  жүреді  де,  бір  ішсе  құнығып  ап,  әлденеше



к

үнге созады. Ол кезде ес-тұсын білмейді».

Б

ұл сөздерден шошынып қалған Шоқан, бірге жүрген күндерінде



бай

қаса,  Банзаров  арақты  аузына  да  алмайды.  Қытығына  тиіп

алармын деген 

қауіппен, неге өйтуін Шоқан сұрамайды.

Жарты  ай

ға  жақын  жолдас  боп  бірге  жүрген  Банзаров,  Шоқанға

тек ажырасар к

үннің алдындағы кеште ғана сыр алдырды. Сол кешті

өзінің Үркіттегі пәтерінде Шоқанмен оңаша өткізген ол, «қоштасар

алдында»  деп  жай

ған  дастарқан  үстіне  «қытай  чаркасы»  аталатын

бозамы


қ  арақты  қойды  да,  бокалды  көтеруге  сылтаулар  тауып,

ж

өремелдете әлденешеуін қотара салды.



Әрбір  маскүнемнің  тез  мас  болатын  әдеті.  Банзаров  та  сөйтіп,

бірер  чаркадан  кейін  тілі  к

үрмеле  бастады.  Тағы  біраздан  кейін

т

ұтыға  әрең  сөйлеп,  Шоқанға  басында  жүрген  мұңын  шағып,



ке

ңкілдеп  жылап  та  алды.  Сөз  арасында  Шоқанды  әлсін-әлсін

құшақтай сүйіп, өзінің де көп жасай алмауын, атқара алмаған істерін

серіктеріне,  оларды

ң  ішінде  Шоқанға  жүктейтінін  де  білдірді.

Шо

қанның да басы қатты зеңіп қалған екен. Мастықтан «пахмелсіз»



жазылмайтын  Банзаров,  мана,  ояна  сала,  бір  бокал  чарканы  тастап

ал

ған, содан кейін «сынған» басы аздап тәуірленген. Ол Шоқанға да



с

өйтуді  өтініп  еді,  жатар  алдында  біраз  құсқан,  әлі  де  ішінің  ашуы

кетпеген Шо

қанның құлқы соқпады.

Шо

қанды  қаладағы  жәмшік  үйіне  дейін  шығарып  салған



Банзаров, онымен жылап айырылысты. Сонда

ғы сөзі;


– Енді к

өрісе аламыз ба, жоқ па?..

Оны

ң  елімін  естігенде,  Шоқанның  есіне  соңғы  сөзі  түсе  қалды.



Жылап жіберуі де сонды

қтан.


Шо

қанның  өкінішті  қайғысы  ұзаққа  созылар  ма  еді,  қайтер  еді,

егер 

үмітті бір хабар құлағына шалына қалмаса.



Сол 1855 жылды

ң февралы аяқтала, осы айдың 19-ы күні, Николай

мар

құмның  баласы  –  екінші  Александрдың  таққа  отыру  хабары



келді. Білімді ж

ұрт та, Шоқан да бұл хабарға қуанды.

Та

ңданғаны:  «Король»  және  «патша»  аталатындардың  бәрінің



б

ұған  дейінгі  салтында,  король  я  патша  өлсе,  оның  жылы  толмай,




м

ұрагері  таққа  отырмайды.  Ал,  екінші  Александр,  әкесі  –

Николайды

ң «беті жасырынбай жатып», яғни жыл түгіл ай да толмай

патша бола 

қалған! Онысы несі?!.

Жас  патшаны

ң  бұл  қылығын  әлденеше  саққа  жүгірткен  жұрт

(соларды

ң ішінде Шоқан да бар), көп талқылаудың аяғын бір пікірге

ғана  әкеп  тіреді:  бұдан  екі  жыл  бұрын  Қырым  науқаны»  аталып

бастал


ған  соғыс  әлі  де  қызу  жүріп  жатыр.  Айқасқан  күндерден

бастап,  «ода

қтастар»  аталған  жаудан  Россия  үнемі  жеңілуде.  Қара

те

ңіздің  россиялық  жағасының  біразын  одақтастар  басып  алды;



қазір олар, бұл жағадағы ең берік бекініс дейтін Севастополь ішіне де

кіре  бастады.  Россияны

ң  адамдық  шығыны  да  аз  емес.  Отанын

ерлікпен 

қорғаған  мыңдаған  жауынгерлер  қазаға  ұшырауда.

Соларды


ң  қатарында  орыстың  теңіздік  флотының  атақты

қолбасшысы  Корнилов  пен  Нахимов  та  бар.  Өте  ауыр  қаза.  Дүйім

к

өпшіліктің  тоғысқан  пікірінше,  Россияның  осынша  орасан



шы

ғынға  ұшырауына  бас  айыпты  –  жұрт  арасына  «шоқпарлы

Николай» ла

қабы жайылып кеткен патша; тек соның ғана мемлекетті

де, армияны да а

қылмен емес, жұдырықпен басқаруынан.

– Соны

ң салдарынан, – деді жұрт, – «Қырым науқанында» Россия



қатты  күйзелушілікке  ұшырап  жатқан  кезде,  жас  патшаның  яғни

екінші  Александрды

ң,  ескі  салтты  сақтауға  мұршасы  болмаған

шы

ғар.



Енді, 

үміт туралы.

Ж

ұрттың  да,  Шоқанның  да  естуінше,  екінші  Александр  әкесі



сия

қты  тас  құдайдай  қақырайған,  өз  ырқынан  басқаға  илікпейтін

ұрда-жық, кеудемсоқ адам емес, салмақты, парасатты, ойшыл, жөнді

с

өзге  құлақ  асқыш,  икемшіл  жігіт.  Сондықтан,  одан  бірінші  үміті  –



Қырым  науқанында  әкесі  көрсеткен  ақылсыздықты  тез  түзеп,

Россияны


ң, одақтастар әкеткен есесін қайтару.

Екінші 


үміті  –  қырым  науқанында  да,  басқа  жағдайда  да

Россияны


ң  ұтыла  беруіне  бас  себептің  бірі  –  әлеуметтік  және

экономикалы

қ өркендеулердің Батыс Европадан артта қалуында. Осы

мешеуліктен 

құтылу  үшін  Россиядағы  бас  қырсық  крепостнойлық

правоны  жою  керек.  Еміс-еміс  естілетін 

қауесетке  қарағанда,

мемлекет  бас

қару  ісіне  жас  жігіт  кезінен  араласа  бастаған  екінші

Александр  осы  пікірде  деседі. 

Қазір  оның  жасы  отыз  төртке  толып,

а

қылы  кемелденген  шақ.  Оның  үстіне,  таққа  отырып,  мемлекет



тізгінін 

қолына  алды.  Енді  не  істеймін  Ендігі  тілек:  крепостнойлық

правоны жою ісін, ылайымда, 

қолына алғай да!..




Үшінші Шоқанның ж е к е ү м і т і– ана жылы, мұрагер шағында,

әуелі  Кавказды,  одан  кейін  Сібірді  аралап  түскенде,  отар

халы

қтардың, әсіресе, сібірліктердің ауыр халіне жаны ашыпты-мыс



деген  ла

қап  бар;  егер  онысы  рас  болса,  крепостнойлық  правоны

жоюмен 

қатар,  бұратана  халықтарға  да  түзу  қарап,  азаматтық,

шаруашылы

қ,  мәдениеттік  өркендеулеріне  жағдай  жасауы  мүмкін

ғой.

Екінші  Александрды



ң  таққа  отыруынан  осындай  үміттер  күткен

Шо

қан бір мәселеде нысанасынан айрылып қалғандай болды: бірінші



Николай  еле  сала,  Петербургта  оны  азалау  жиналысына  Батыс

Сібірдегі 

қазақ,  дуандарынан  да  өкілдер  шақырылатынын  ескерткен

ішкі істер министр! Гутковтан хат келді. Біра

қ, мезгілі көрсетілмеген.

Асы


ғыс  Гасфорт  дуандарға  шапқын  жіберіп,  әрқайсысынан  екі

адамнан 


әзірлеуге  бұйрық  берген.  Өз  ұсынысы:  аға-сұлтанның  өзі

ж

әне  кіші  сұлтандардың  таңдаулы  біреуі.  Ол  сұлтандардың



орысша

ға  әуселесі  қандайлығын  жақсы  білетін  Гасфорт,  өкілдерді

бастап баруды Шо

қанға тапсырмақ боп, даярлануын ескертіп қойған.

Шо

қанның барар ниеті жоқ, сондықтан ол жолға әзірленуді емес, сол



сапардан 

қалай сытылып қалудың айласын қарастыруда.

Дуан 

өкілдері  жолға  әзірленіп  жатқан  шақта,  екінші



Александрды

ң  патша  болған  хабары  да  сап  ете  қалды.  Бұрынғы

да

ғдыларға  қарағанда  жаңа  патшаның  таққа  отыруы  да  тойлану



керек.  Мысалы,  1825  жылы  бірінші  Николай  та

ққа  отырғанда,  дуан

басылар  Петербургта

ғы  тойына  барып,  сыйлар  апарып,  киіт  алып

қайтқан. Екінші Александрды да солай тойлаулары мүмкін.

Сонда 


қайсысы бұрын болады? Аза ма? Той ма?

Қайсысы  бұрын  боларын  біле  алмаған  Омбы,  екеуіне  де  қажет-ау

деген  даярлы

қтарын  дабырасыз  жүргізе  берді.  Кімдер,  қалай  баруы

туралы Омбы мен Петербург арасында 

қат-қабат хаттар жүріп жатты.

А

қыры,  ішкі  істердің  жан,а  министрі  князь  Бибиковтан  азалық



жиналыс сол жылды

ң мартының ортасында болатын хабар келді.

Б

ұл  кезде  азаға  кімдер  баруы  да  анықталып  болған  еді.  Олар:



К

өкшетау  дуанының  аға  сұлтаны  подполковник  Шыңғыс

У

әлиханов,  кіші  сұлтаны  Шөпек  би  Байсарин,  болыстық  правитель



А

ққошқар  Кішкентаев,  Баянауыл  дуанының  аға  султаны,  жүз  басы

(сотник)  М

ұса  Шорманов,  кіші  султаны,  хорунжи  Шекербай

Малгелдин;  А

қмола  дуанының  аға  султаны  подпоручик  Ыбырай

Жайы

қбаев,  кіші  сұлтан  Бегалы  Қоңырқұлжин,  Қарқаралы



дуаныны

ң  аға  сұлтаны  Құсбек  Таукин,  кіші  сұлтаны  Тәттімбет24

Қазанғапов.



Б

ұлардан басқа Батыс Сібірдегі орыс губернияларынан баратын да

өкілдер  (депутация)  бар.  Бәрінің  тізімі  қырық  шақты  кісі.

Бастаушылары – Гасфорт.

Жеке  басыны

ң  нөкерлері  он-шақты  адамнан  құралған  Гасфорт,

адьютанттарынан  кімді  ертуді  ойла

ғанда  таңдауы,  әрине,  Шоқанға

т

үсті.  Ол  өзгелерінің  бәріне  епті,  пысық,  өткір,  оқы.мысты;  сол



сипаттарыны

ң үстіне азият, экзотика!..

Гасфортты

ң  одан  қымсынатын  жалғыз  ғана  жері  –  тым  пысық,

тым 

өткір,  тым  білгіш;  сол  салтына  бағып,  кейде  орынсыз  кимелеп



кететіні бар; ж

әне мысқылшыл, сықаққой. Омбыда соларының бәрі

де жарасты

қты сияқты, бәріне де Гасфорттың бойы үйренген сияқты.

Петербургта  да  с

өйтер  болса  иесінің  абыройына  нұқсан  келтірмей

ме?

Өйттірмеу  үшін,  Гасфорт  бір  сәтте  хұзырына  шақырып  алды  да,



м

әймөңкені  былай  қойып,  Омбыдан  шыға,  жолшыбай,  әсіресе

Петербургта 

қалай  жүріп  қалай  тұруды,  өзін  қалай  ұстауы  туралы

Шо

қанға  толып  жатқан  бұйрықты  өнеге  (натация)  айтты.  Оның



қатты да, жұмсақ та жайларын жақсы білетін Шоқан, кескін-кейпіне,

үн құбылысына қарап, бұл жолы қатал отырғанын байқады да, ешбір

с

өзіне таласқан жоқ. Несіне таласады? Қатаяр қалпына түскенде, ол



өзінен  өзгенің  терісі  түгіл,  оңын  да  тыңдамай,  ырқына  көндірмей

қоймайды; қарсылық білдіргенді, ойсырата қауып тастайды.

Сондай 

қалпын біле тұра Шоқан оған қарсы сөз айта ала ма?

Кадет  кезінде  адьютант  аталатын 

қызмет  одан  арман  сияқтанатын

еді.  Сол 

қызметті  енді  өзі  атқарып,  дәмін  татып  көрсе,  тым  кермек

екен. Ол да – бір, к

үтуші де (лакей) – бір. Әсіресе – Гасфортта. Оның

адъютанттарын  ж

ұмсамайтын  жері  жоқ:  Әсіресе  жиындарда

Шо

қанды да қолжаулықтай жұмсай береді...



Петербург

қа  баруға  құлқы  шаппаған  Шоқанның  тілегі  қабыл

бол

ғандай, бармауына бір себеп кездесе қалды.



Сол  бір  к

үндері  Омбыға  орыстың  сол  кездегі  атақты

дипломаттарыны

ң бірі,– Александр Естафьевич Врангель келе қалған

еді. 

Ар

ғы 



тегі 

шведке 


жататын 

ата-бабаларынан 

талай

фельдмаршалдар,  генералдар,  адмиралдар,  елшілер  шы



ққан,  өзі  де

шет  мемлекеттердегі  со

ғыстық  атташеліктің  және  елшіліктің

сынынан 


өткен Врангельді, патша бұл өлкеге Россия мемлекетінің аса

бір 


қажетті  деп  санаған  мәселесін  барлап  келуге  жұмсағанды.

Онысы: Орта Азия

ға Индия жақтан сұғынып келе жатқан Англияны



қалай  тойтару  және  реті  келсе  сол  өлкедегі  хандықтарды  Россия

ы

қпалына қалай қарату, сәті түссе, қалай бағындыру еді.



Врангель  осы  тапсырмамен  Омбы

ға  келгенде,  Гасфорт  Аягөз

жа

ғына  жолаушылап  кеткен  еді.  Сондықтан  ол,  Гасфорт  оралғанша



Семейдегі  шекара  к

үзетіне  барып,  Орта  Азия  туралы  жинаған

материалдары болса танысып 

қайтуға ойлап жүріп кеткен.

Семейде  Врангель 

қанағаттанарлық  материал  болмай  шықты.

Біра

қ,  ол  барғанына  өкіну  орнына  қуанды:  атағын  естігенмен,



ж

үздесіп  көрмеген,  сөйтуге  қатты  құмартатын  Федор  Михайлович

Достоевскиймен жолы

ғысты.


Б

ұл  Федор  Михайловичтін,  көңілінің  аса  бір  жүдеу  шары  еді:

оны

ң  ғашығы  –  Мария  Дмитриевна  Исаева  күйеуінің  қызметі



Барнауыл

ға  ауысу  себепті  көшіп  кеткен,  соған  Федор  Михайлович

қатты қайғырып жүрген.

Б

ұрын  таныс  болмағанмен,  Врангель  екеуі  тез  үйлесіп,  тез



достасып  кетті.  Врангель  м

әдениет  мәселелерін,  олардың  ішінде  –

к

өркем әдебиетті, оның ішінде Достоевскийдің баспада жарияланған



е

ңбектерін  жақсы  білетін  кісі  болып  шықты.  Жалпы  кез  қарасында,

ол  бірінші  Николайды

ң  декабристерге,  петрошевшілдерге  қолданған

қатал шараларын мақұлдамайды екен, Достоевскийдің басына түскен

ауыртпалы

ққа жаны ашиды екен.

Достоевский  Семей  губернаторы  генерал-майор  Панинны

ң

адъютанты капитан Демчинскийді



ң пәтерінде тұрады екен. Ол да көзі

ашы


қ,  саналы,  сергек  офицер  болып  шықты.  Егер  сонымен  бірге

т

ұрып, көңілін көтермесе, еңсесін басқан қайғыдан Достоевскийдің



жаншылып 

қалар түрі бар сияқты.

Врангельмен  жолы

ғысу,  оның  бойы  мен  ойын  тіпті  сергітіп

жіберді.  Олар  к

үн  сайын  Ертістің  Семей  қасындағы  кең  аралына

кетіп, 

ұзақ  күнді  суға  жүзумен  құмға  аунау,  серуенмен  өткізді.

Сондай ша

қта талай сырлар ақтарылды, талай келешектер болжалды.

Екінші  Александрды

ң  таққа  отыруына  екеуі  де  бірдей  қуанышты

болып шы

қты. Европадан мешеу қалды деп санайтын Россияны алға

бастауынан екеуі де 

қатты дәмелі екен.

С

өз арасында олар Врангельдің жол жайын да әңгімелесіп қояды.



Орта  Азияны

ң  тарихы,  қазіргі  тағдыры  және  болашағы  туралы

Врангельді

ң  азын-аулақ  білетіні  Достоевскийге  көп  сияқты  көрінді.

Өзінің  білетіні  көр-жер,  кәкір-шүкір.  Соны  қалайша  толық  білу

жайын  ке

ңескенде  және  соған  кімді  жұмсау  қажетін  ақылдасқанда,

Достоевскийді

ң  ең  қолайлы  деп  атағаны  –  Шоқан  Уәлиханов.  Орта



Азия  туралы  Достоевскийді

ң  «білемін»  дегендері  Шоқаннан

естігендері 

ғана  екен.  Оның  айтуынша,  Шоқанның  бұл  тақырыпта

білетіндерінде  т

үп  жоқ,  ендеше  бұл  мәселе  жайында  Гасфортпен

емес,  Шо

қанмен  пікірлесу  қажет.  Достоевскийдің  бағалауынша:

ханзадалы

қ  намыс  жағынан  ол  –  Гамлет;  ұлттық  намыс  жағынан  –

Отелло; 

қазір ол, – торға қамалған бүркіт; күш-қуатын көрсету үшін

о

ған шарықтай ұшатын кеңістік керек!..



Врангель б

ұған дейін еркек пен еркектің дос болғанын көрген еді,

ғашық  болғанын  көрген  жоқ  еді.  Достоевскийдің  Шоқанды  жақсы

к

өруі – соңғысы сияқты.



–  Иланса

ңыз,  –  деп  аяқтады  ол,  –  Шоқанға  деген  махаббатым,

к

өріспеген күндерде, мен оны жан ғашығым – Мария Дмитриевнадан



арты

қ демейін, кем сағынбаймын. Себебі, жолыққан еркек атаулыдан,

мен 

әзірге адамдықтың шын бейнесін содан ғана таптым.



Сыртынан  таныстыр

ған  Мария  Дмитриевна  да  осы  пікірде  екенін

Врангель  Достоевскийге  жаз

ған  хатынан  көрді.  Өткен  жаз  Шығыс

Сібірден  орал

ған  Шоқан  жолшыбай  Кузнецк  қаласына  соқты  да,

Исаевтарды

ң Семейден сонда көшкенін әлдеқалай естіп, әдейі іздеп

барды.  Ері  ол  кезде  да

ғдылы мастық қалпымен есін білмейтін халде

жат

қанда,  күтпеген  Шоқанды  көрген  Мария  Дмитриевна  көрісе



жылап 

қарсы алды. Оның халі қазір тіпті ауыр екен: Достоевскиймен

байланысы барын сезген Исаев Кузнецкіге содан 

қашып көшкен екен

де, Мария Дмитриевнаны

ң қылығын қымс етсе бетіне басып тілдей,

сабай  береді  екен.  Шо

қанның  ол  халді  жеңілдетер  шамасы  жоқ.

Қолынан келері – үкіметке айту. Оған «тағдырдың жазғаны осы» деп

Мария 


ұлықсат етпеді.

Бірер  к


үн  мұңдасып  Семейге  беттеген  Шоқаннан  Мария

Достоевскийге  хат  жазып  берді  де,  ез  м

ұңынан  ештеңе  айтпай,  тек

Шо

қанның кісілік қасиетін мақтаумен болды.



Ол  хатты  о

қыған  Достоевскийдің  алдында  Шоқанның  бұрын  да

биік санайтын адамды

қ бойы одан да жоғарылай түсті.

Достоевскийді

ң Шоқанды қастерлеуі соншалық, өзінің ең қымбат

санайтын 

қағаздарын  Шоқан  сыйлаған  қобдишада  сақтайды  екен.

Оны

ң  ойынша,  бүкіл  Омбыда  Шоқаннан  басқа  мемлекеттік  ойы  бар



кісі жо

қ. Орта Азияны барлау қажет болса, бұл қызметті атқаруға тек

ол 

ғана лайық.



Біра

қ, Достоевскийдің естуінше, бірінші Николайдың, Петербургта

июнь айында 

өткізілетін азалық жиналысына, Гасфорт Шоқанды ерте




кетпек ендеше, Врангель оны 

өз мақсатына жұмсауға босатып ала ала

ма, жо

қ па?



ТОПАСТАР ТОЙЫ

Ұмытып  кете  жаздаппыз:  бірінші  Николай  елді  дегенді  естіген

к

үндері,  ешкімнің  көңіл  айтуына  да  елікпей  жылап  жатып  алған



Гасфортты

ң  түпкі  уайымы,  жаны  жәннаттан  орын  алған  болар  деп

сана

ған  патшаға  ажалдың  жетуі  емес  еді.  Гасфорттың  ойынша  да



Николай  егде  тарт

қан  59  жасында,  Қырым  науқанын  басқара

алма

ғандықтан,  басқарған  елінің  және  дүние  жүзінің  алдында



т

ұнық  беделі  шайқала  бастаған  шағында  мезгілсіз  өлді.  Оның  ішкі

уайымы  – 

өз  қара  басы.  Николайға  ол  қыбын  тауып,  сүйікті  болған

адам. 

Өлгеннен кейін, тағына отырған баласына жаға ма, жақпай ма?



Жа

қса, құба-құп; ал жақпаса ше?

Со

ңғы ойдан үрейі ұшып, не істеуге білмей жылап жүрген кезінде,



патша сарайыны

ң қасындағы сібірлік комитеттің председатели князь

Чернышевты

ң  арнаулы  өкілі,  Батыс  Сібірдің  соғыстық  картасын

жасаушы,  генералды

қ  штабтың  инспекторы,  генерал-майор  барон

Сильвергельм  келе 

қалды.  Содан  берген  хатында,  досы  санайтын

Чернышев  Гасфорт

қа  жаңа  патшаның  Орта  Азияға  көз  алартар  ойы

барын  айта  кеп,  осы  жайда,  алдын  ала 

қимылдап  қалуын,  яғни

Россия

ға  жуықта  ғана  қараған  Алматы  жағын  шолып,  әрі  қарай



с

ұғынудың мүмкіншіліктерін қарастыруын тапсырды.

«Егер,  –  деп  ая

қтапты  князь  қысқаша  хатың  –  осы  тапсырманы

абыроймен ат

қарсаңыз, жаңа патша алдында да абыройлы болуыңыз

ғажап емес!»

Гасфортты

ң Аягөз жағына сапар шегу себебі осы еді. Бірақ, ол бұл

сапарынан  мардымды  еште

ңе  өндіре  алмай  қайтты.  Аягөзге  бара

естісе,  Россияны

ң  Тянь-Шань  тауына  таянуынан  сескенген  Қоқан

ханды


ғы қалың әскермен россиялық Алматы, Қапал жағына шабуыл

жасау 


қамына  кіріскен;  соның  қамауында  қалам  ба  деп  қорыққан

Гасфорт,  сол  бір  т

ұста  Алакөлдің  суы  тасып,  әрі  қарай  өткел

бермеуін сылтауратты да, «су сабасына т

үскенше» деп кейін оралды.

Біра


қ,  жай  оралмады  ол.  Керегінің  бәрін  тындырып  қайтқан

немедей,  алдына  шап

қын  жіберіп,  ұзақ  сапардан  аман  қайтуының

құрметіне деп, бару қарсаңында Омбыға той жасатуды бұйырды.

Аяг

өзге  келерінде  Семейлетіп  жол  шеккен  ол,  қайтарында



Шы

ңғыс  тауының  шығыс  жақ  етегін  жиектеді  де,  тау  жотасының

«Ша

ған»  аталатын  асуына  Абыралыға,  одан  Қарқаралыға,  одан



Баян

ға тартып, Омбыға Ертістің ығымен тік түсті.




Б

ұл  жөні  оған  оңайлыққа  да  соққан  жоқ.  Пәлен  күнге

таусылмайтын б

ұл қашықтықта арба жүрерлік жол жоқ екен. Арбаға

жеге 

қоярлық  ат  та  жоқ,  бәрі  қамыт  киіп  көрмеген  асаулар.  Алдын



ала  кеткен  шап

қын  жолшыбайғы  елдердің  әр  тұсынан  таңдаулы

аттарды байлат

қанмен, арбаға бас білері табылмады. Өзі де, нөкерлері

де  п

әуескелетіп  жүрген  Гасфорт  тарпан,  аттарды  қисынсыз  қыстап



жектірем  деп,  арбаларын  т

үгелге  жақын  қиратып  алды.  Ақыры,

амалсыз  салт  ж

үруге  тура  келді.  Бұрын  кавалерист25 болған,  салтқа

мы

қтымын  деп  ойлайтын  Гасфорт,  бұл  жолы  қатты  қажып,  атқа



отыра алар халі болма

ған соң, біраз жерде түйенің теңіне отырды.

Омбы

ға  осылайша  қалжырап  жеткен  ол,  аман  келуіне  әзірленіп



жат

қан  тойдың  күнін  біраз  шегеріп,  сібірлік  бөлек  корпустың

госпиталында  біраз  к

үн  демалып,  емделуге  ұйғарды.  Семейден

қайтқан Врангель оның осындай халіне кезікті.

Врангельді  ол  к

өрмек  түгіл  естіген  де  жоқ  еді.  Оның  секунт-

адьютанты Алмазов:

–  Осындай  чиновник  келіп  жатыр, 

өзіңізге  ғана  айтатын  құпия

істері бар сия

қты, – деп хабарлағанмен, Гасфорт қабылдауға асыққан

жо

қ,

Несіне асы



ғады? Омбы оған қақпасыз қора сияқты.

Мына  шетінен  кіргендер,  ана  шетінен  шы

ғып  жатады.  Тынымсыз

а

ғыл-тегіл  жүргінші.  Кейбіреуін  біледі,  кейбірін  білмей  де  қалады.



Біреулері 

қожаңдай, біреулері жалына келеді. Бәрін де көре-көре еті

үйреніп  кеткен.  Сондықтан,  келген-кеткенін  елемеуге  де  айналған.

Кейбір салма

қты дегендеріне де ол құрақ ұша қоймай, толып жатқан

сылтаумен, талдырып барып 

қабылдайды. Өйтпей қайтсін: өзі білетін

Россияда 

қирап, өртеніп бара жатқан ештеңе жоқ сияқты. Тұтанған

бірдемелер болса, патшашыл т

әртіп тез сөндіре қояды. Баяғыдан бері

осылай келе жат

қан Россия, әлі де солай аяңдай береді де...

Гасфортты

ң қабылдауы кешеуілдеуіне Врангель онша мазасыздана

қойған жоқ. Сондағы алданышы – Шоқан.

Достоевский сыртынан 

өлердей мақтаған Шоқанға, ол Омбыда тез

жолы

қты  да,  алғашқы  кеңесінен-ақ  ұнатып,  ашық  пікірлесіп  кетті.



Россияны

ң  жержүзілік  саясатын  кеңескенде,  оған  Шоқанның  бір

пікірі 

ұнады да, оның айтуынша Россияның қазіргі бақасы – Англия

бол

ғанмен, түпкі қаупі – Германия.



–  Бізді

ң  ғасырдың  ортасына  дейін,  –  деді  Шоқан,  бұл  пікірін

қорыта кеп, – бөлшек-бөлшек болып келген феодалдық Германияның



басын  Бисмарк 

қосып,  тұтасқан  мемлекетке  айналдыруға  бет  алды.

Енді ол, б

ұған дейінгі Европаның орта ғасырлардағы тарихына алма-

кезек 

үстемдік жүргізіп келген Италияны, Испанияны артына тастап,



алды

ңғы  қатардағы  Англия  мен  Франциямен  жағаласуға  айналды.

Б

ұларды да жеңу үшін, Германия құрығын алысқа сілтеп, Қытайдың



Тыны

қ  мұхит  жағасындағы  күнгей  қаласы  –  Кантонның  меруерт

өзені  құятын  сағасына,  «Крупп  –  Стальдің»26  зеңбірегін  орнатып

отыр.


– Солай ма?!..

– И


ә, иә!.. Және анау-мынау емес, алыстан ұратын шолақ тұмсық

гаубица. Ол т

ұмсықтың ұрар нысанасы – «теңіз арыстаны» аталатын

Англия  флоты.  Солайша  к

өзін  жыраққа  тіккен  қазіргі  бургерлік

Германия,  Орта  ж

әне  Орталық  аталатын  Азия  өлкелерін  шұқшия

зерттеуде.  Оны

ң  куәсі  –  Сібірді  терең  зерттеген  Гумбольт,  Паллас,

Фишер, Миллер, та

ғы басқалар.

– Россиялы

қ академияның қызметкерлері ғой олар...

– Бола берсін. Сонда да немістігін 

ұмытпайды. Қазір Азияның бұл

өлкелерін терең зерттеп жүрген ғалым, – қазіргі тірі – Риттер. Оның

географиялы

қ еңбектерімен таныстығыңыз бар болар?

– Аздап, 

үстірт...

–  Мен  толы

қ  таныспын.  Неміс  тіліндегі  барлық  томдарын  да

о

қыдым.  Соларды  орысшаға  аудару  ісіне  де  қатынаспақпын.  Бұлар



өте байсалды еңбектер. Орта және орталық Азияның жер-суын бұдан

арты


қ баяндайтын шығармаларды мен білмеймін.

– Оларды да немістік к

өзқараспен жазылғанға санайсыз ба?

– Менімше, шын білімде 

ұлттық кескін жоқ. Онда адамдық кескін

ғана бар. Сондықтан да ғылымның жетістігі жалпы адамзатқа ортақ.

Оны білімі жо

ғары елдер ғана меңгереді. Германия сол биікке өрлеп

келе жат

қан мемлекет.

– Ол рас...

–  Та


ғы  бір  жаңалық:  бисмарктық  Германия,  қазір  дүниежүзілік

барлау  (разведка)  ісіне  де 

қол  сұғуда.  Ол  «Ост-Индия»  деген  атпен

Батыс  Индияда  Англия 

құрған  шығысты  барлау  компаниясына,

өзінің  атақты  агенті  –  Адольф  Шлагентвейтті  жұмсап,  Орталық

Азия

ға өткен оның қайда екенін қазір біле алмай сандалып жүр. Бір



м

әліметте,  Қашқарияның  ханы  –  Уәлихан  төре  өлтіріпті-міс  деседі.

Ол аны

қталуды күтіп тұрған іс...




у

ү

ұр



Шо

қан  мен  Врангельдің,  арасындағы  бұл  кеңес  әлденеше  күнге

созылды. Гасфортты

ң госпитальда жатуымен пайдаланып, олар кейде

салт атпен орман аралап, кейде 

қайықпен Ертісті бойлап кетеді. Сонда

Врангель  к

өбіне  Шоқанды  сөйлетіп,  тұйықталған  жерлерінен

с

ұраулар  арқылы  шығарып  ап,  оның  Азия  туралы  пікіріне  тереңдей



береді.  Сонда

ғы  Шоқан  туралы  келген  ойы:  «Достоевскийдің

ма

қтауына  тұрарлық  адам  екен.  Россия  патриоты  дегені  де  рас  екен.



Тек  солай  ірі  м

әселеге,  ез  ұлтының  қамы  деген  сияқты  ұсақтарды

араластырады. Дегенмен, Орта ж

әне Орталық Азияның біз білмейтін

өлкелерін  барлап  қайтуға  бұдан  лайықты  кісі  жоқ...  Осы  ойын

Шо

қанға білдіргенде:



– Егер ием жіберсе! – деп жауап берді Шо

қан.


«Иесіне» жолы

ғу, Врангельге оңай болған жоқ. Секунд-адъютанты

ар

қылы білдірсе: «Той өткен соң ғана» депті.



Оны

ң  тойы  орыс  және  қазақ  ғұрыптары  араласқан  түрде

өткізілмек еді. «Орыс» дейтіні: той болар күні соған араласар немесе

ма

ңайласар  орыс  адамдары  түгелімен  орыстың  ұлттық  киімдерінде



болулары  керек  ат-т

ұрмандарын  да  мейрамдық  түрде  сәндеулері

керек та

ғамдарын да орысша даярлау керек әсіресе Сібірдің құймағы

мен  т

ұшпарасын  (пельмен),  балықтың  бәлішін...  Ал,  қазақтар  ақ



кигіз 

үйлер  тіктіріп,  іштерін  жасаулатып,  оларға  сұлу  қыз-

келіншектер, 

әсем  жігіттер,  шеберлер  жинатып,  желілеп  биелер

салдырып,  к

өгендеп  қойлар  тіздіріп,  қазақы  тағамдар  қойғызып,  ат

шабыс,  балуан  к

үрес  сияқты  ұлттық  ойындар  көрсетіп...  дегендей,

с

ән  салтанат  айта  қалғандай  болуы  керек...  Қалың  болады  деп



м

өлшерлеген  жиынның  тәртібін  сақтауға,  Ертістің  той  өтетін

к

өгалды кең, алқабына, қаладағы әскер атаулы сапқа тұрады...



Б

ұл  тәртіптердің  бәрі  ойдағыдай  жүру  үшін,  алдын  ала  бірнеше

рет  репетиция  жасалып,  Омбыны

ң  чиновниктері  дамыл-тиыштық

к

өрген  жоқ.  Қазақ  жағын  даярлау  Шоқанға  тапсырылған  еді.  Ол



қызметті  атқару  ісін  Шоқанның;  әуелі  кімдер  барын  біліп  алғысы

келді. С


ұрастырып байқаса, «Омбы төңірегінде» деп саналатын: Баян,

Қарқаралы, Ақмола, Көкшетау дуандарынан «іске татиды» дейтіндер

т

үгел жиналған. Келгісі келгендерге түгел рұқсат етсе, Омбы маңына



сыймас  та  еді,  «а

ға»  және  «кіші»  аталатын  сұлтандар,  көңілдері

ұнататындарға  ғана  хабар  айтты  да,  былайғыларына  «арналып

ша

қырылғандар болмаса ұлықсат жоқ, барса да қуып жібереді» деген



хабар  таратты.  Сонда  да  аз  адам  жинал

ған  жоқ.  Іштерінде

«Петербург

қа  барады»дегендер  түгел,  қастарында  ас,  той  сияқты

талай жиындарды 

қолдарынан өткерген қу мүйіздер де бар.




Қазақтардың  бұл  науқанға  қалап  қатынасуы,  тәртіпті  қалай

са

қтауы  туралы  міндеттер  «қу  мүйіздердің»  мойнына  жүктелді.



Шо

қан, тек сырттан бақылаушы ғана болып жүретін болды.

Б

ұл  тойға  Шыңғыс  та  келген.  Делбешісі  –  Жайнақ.  Жылпос,



с

өзуар, көрікті оны, Шыңғыс қасына қоңсы қонғалы атқосшы ғып

ал

ған. Шоқанмен көріспеген екі-үш жылда, оның денесі де, кескіні де



бірталай 

өзгеріп,  семізше,  қырбық  қара  мұртты,  ұсқынды  жігіт

болып ал

ған. Ал, мінез жағынан бұрынғы ойнақы қалпы.

Шо

қан  әкесін  өзі  пәтерде  тұратын  үйге  түсірді.  Үйіне  жазған



хатында ол 

әкесінен шешесін ерте келуін өтінген еді, ондағы дәмесі –

к

үтушілік  қызметін  атқарады  деп  естіген  Айжанды  ерте  келер  деп



д

әмеленгендік  еді.  Ол  қулықты  түсінбейтін  қазақ  па?  Шоқанның

хатын  к

өрген,  Айжанды  оған  жолатқысы  келмейтін  Шыңғыс,  әйелі

Зейнепті

ң  жүpeгi  ауруын  сылтау  ғып,  «жолға  шыдамассың,

аманшылы

қ  болса,  Қанашты  осы  сапардан  үйге  ерте  қайтармын,

сонда 

ұзақ  кідіріп  мауқыңды  басарсың»  деп  қалдырып  кетті.



Шынында  да  аса  семіру  салдарынан  ж

үрегі  әлсіреп,  талмаусырай

беретін  Зейнеп,  еріне  «ерге  алмаса

ң,  өзін,  де  келме!»  деген  шартпен

босатты. Шешесіні

ң келмеу себебін айтпаса да жорамалдаған Шоқан,

оспа

қтап Жайнақтан білмек болып еді, хан-иесінің:



– 

Қарындасың  жайында  сұраса,  «одан  күдер  үз.  Атбасардан

қайтқан  сапарында  соқпай  кеткен  соң,  сенен  көңілі  қалып  болған,

енді  к


өрер  түрі  жоқ»  деп  біржола  бездір!  –  деген  бұйрығын  есіне

қатты  сақтаған  Жайнақ,  Айжанның  Шоқанға  жан  жүрегімен

берілгенін біле т

ұра, тапсырманы амалсыз орындады. Ол сөзіне сенер-

сенбесін білмеген Шо

қан, қыбын тауып қайта сұрамақ болды.

Б

ұл  тақырыпқа  кейінірек  ораламыз.  Әзірше  Гасфорттың  тойына



әзірлік жайын әңгімелей тұрайық.

Той  даярлы

ғы  жақсы  жүріп  жатты.  Қу  мүйіздер  де  орыс

чиновниктерінен 

қалысқан  жоқ.  Өткізетін  сауық-сайранның  бәрі  де

т

әртібімен ойдағыдай өтуіне сенім мол.



К

өңілі  бұл  жақтан  кеншіген,  Орта  Азияға  жұмсау  жәйлі  ойын

Врангель  Гасфорт

қа  өткізеді  деп  сенген  Шоқан,  қазақтардан

Петербург

қа баратындарға «бірге жүрсем жолшыбай да, Петербургта

да 

құлақтарына  құямын»  деген  ойларын,  Омбыда  айтып  қалмақ



болды.

Ол 


үшін,  бәрімен  де  жақындасып  сырласуы  керек  қой.  Өйтейін

десе,  хан  т

ұқымының  бәрін  де,  олардың  ішінде  Шоқанды  да

«

қожырадыға»  санайтын  «қарадан  хан  болғандар»,  яғни  қазақтан




дуан  басы  бол

ғандар,  шіреніп  маңайлатқысы  келмейді;  өзі  барып

жанасу

ға  төрелік  тәкаббарлығы  ұстайды;  жалғыз  ғана  жуықтар



адамы,  –  на

ғашысы  Шорманның  Мұсасы;  сыр  айтатын  оған

а

қылдасып көрсе:



– 

Қайтесің,  үлкен  басыңды  кішірейтіп;  Омбыдағы  ұлықтар

алдында 

құрдай  жорғалайтын  олар,  Петерборда  жұмған  ауыздарын

да аша алмайды. Несіне арам тер боласы

ң, – деді.

– 

Өзің ше? – деген сұрауға:



–  «Жал

ғыз  қаздың  үні  шықпайды»  дегендей,  көптен  бөлініп  мен

не бітірем? – деді ол.

Жалпы  ау-жайларын  бай

қап  көрсе,  Мұсаның  айтқаны  дұрыс

сия


қты.  «Ішкен  мәз,  жеген  тоқ»  деген  сияқты,  Гасфорттың  елеуіне

елірген  «игі  жа

қсылар»,  «әкелері  көрден  тірілгендей»  мәз-мейрам.

Қара бастарының қуанышына ылай судай көпіргендер толып болмай

б

әсеңдер түрлері жоқ. Олардың да тойға деген әзірлігі тамаша...



Белгіленген жердегі той, та

ғайындалған кезінде басталатын болды.

Ол  ара

ға  Гасфорт  та,  нөкерлері  де  жиналған  жұртты  тан,

қалдырарлық түрде бармақ.

Қаладан  шығарда  ол,  салт  көсемі  бар,  төрт-төрттен  сегіз  атты

қатар жектірді де, қасына тек әйелін ғана отырғызды; оның ізін шала

шы

ғатын  нөкерлерінің  алдыңғы  пәуескесі  алтыдан,  одан  кейін



т

өрттен,  екіден...  дегендей  аттарды  парлатып  жекті.  Олар  той

жасалатын  ал

қапқа  жеткенше  екпіндей  шауып  отыруға  тиісті.  Екі

жа

қта жанапайлай шабатын салттар.



Б

ұлар  қаладан  шығарда,  шіркеу  атаулының  қоңыраулары

қағылады, бірер мешіттің мұнарасынан азан шақырылады.

Әдетте, бұндай қылықтар патшаға ғана қолданылады. Батылдығы

жететін біреу Гасфорт

қа соны ескерткенде:

– Мен кіммін, осы араны

ң патшасы емей?! – деп ақырып тастады.

Тойды

ң,  церемониялары27  түгелімен  арнаулы  комиссияның



қолынан  жазылған,  Госфорт  бекіткен  түрде  өтті:  алғашқы  күні  –

орысша, келесі к

үні қазақша. Екеуінде де олқылық болған жоқ. Сол

думанны


ң  ішінде  «қаздай  қалқып,  үйректей  жүзген»  Гасфорт  өз

қасында болатын нөкерлердің санатына Врангельді де алды.

Генерал-губернаторды

ң  халықты  осынша  сабылтып,  өз  құрметіне

осынша 

ұлан-асыр  той  жасауы  Врангельге  ұнаған  жоқ.  Бірақ,  ол




дипломатты

қ  қалпына  бағып,  ішкі  пікірін  жасырды  да,

қошеметшілдердің  қатарында  думанға  араласып  кетті.  Өз  ойында:

аты  «наместник»28  екенмін  деп,  м

ұншама  еркінсуге  болмайды.  Бұл

еркінсу  емес,  басыну;  халы

қты  үкіметке  жақындату  емес,  алыстату,

ендеше, б

ұл өрескел қылықты, халыққа жақындасу ниетіндегі жаңа

патшаны


ң, құлағына тигізу керек.

Гасфорт Врангельді аудиенция

ға29 той қызығы басылғаннан кейін

ша

қырды.



Той  к

үндері  де  мардымсыз  әлденелерді  мылжыңдап  Врангельдің

басын 

қатырған  Гасфорт,  аудиенцияда  да  сол  қалпын  өзгерткен



жо

қ. 


Мысалы, 

қазақ,  арасында  өнер-білім  тарату  туралы  ойларын  айта

кеп,  б

ұл  елдің  тәртіпсіз  шаруашылығын  жөнге  қою  жайын  айтып

отырды да:

–  Жыл


қы  малы  көп  екен,  менің  қарамағымдағы  елдерде,  –  деп

қойды бір мезетте, – мың жылқылы байлар жиі кездеседі. Он мыңға

дейін  жыл

қы  ұстайтындар  да  аз  емес.  Он  бес-жиырма  мың  жылқы

ба

ғатындарды  да  кездестірдім.  Бірақ,  солардың  бәрі  бойлары



кішкене,  салма

қтары  жеңіл  жылқылар.  Білем  дейтін  біреулер  бұл

жыл

қыларды  ауа  райының  қандайына  болса,  да  төзімді,  мұздақ



болма

ған қыста, тебінмен оттап шығады, мініске де шыдамды, еті де,

қымызы  да  асыл»  деп  мақтайды.  Олары  рас  та  шығар.  Бірақ,

мемлекетке  де  пайда  одан?  Еті  базарлы  мал  емес,  к

өшпелілерден

бас


қа  ешкім  жемейді,  мемлекетте  олар  аз;  дертке,  әсіресе  екпе

ауруына  д

әрі  дегенмен,  қымызын  да  солардан  басқа  тататындар  көп

емес, мен 

өзім ұнатқан жоқпын...

– Сонда, сізше не істеу керек? – деп 

қойды, көп сөзді Гасфорт бұл

ке

ңесін де созып кетер деп ойлаған Врангель.



–  Менімше,  мемлекетке  пайдасыз  жыл

қылардың  санын  азайту

керек те, Кавказ 

үлгісімен арғымақ жылқыларды көбейту керек.

Гасфорт  одан 

әрі  Кавказда  әкесі  және  өзі  өсірген  арғымақтарды

ма

қтай жөнеліп еді, ол сөзді де қысқартқысы келген Врангель:



– Оны

ң бәрі дұрыс қой, бірақ қалай есіру керек қазақ даласында

ар

ғымақтарды? – деді.



– 

Әрине, жылқы заводтарын ұйымдастырып.

– 

Қора қайдан табылады оларға?..




– Жасатамыз. Сібірді

ң босқа ыбырсып, босқа шіріп жатқан шетсіз-

шексіз 

қалың  орманы  қанша  қора  салдырсақ  да  молынан  жетіп

жатыр!..

–  Ол  рас,  –  деді  Врангель,  Гасфортты

ң  бос  қиялын,  ішінен

маза


қтай  отыра,  онысын  сыртынан  сездірмеуге  тырысып.–  «Сол

а

ғашты кесетін кімдер!» дегенім ғой.



Гасфорт бай

қаусызда агат сөз айтып қалды:

–  Крепостнойлы

қ  правоны  жою  жабдығында  емес  пе  Ұлы  патша

а

ғзам?..


– Сондай ойы бар.

– «Жерсіз босатады» деседі 

ғой.

– Солай деседі...



– Сонда 

қайда қоямыз сол жерсіз босанған шаруаларды?

– Сізше 

қалай?


– Сібір сия

қты, қазақ даласы сияқты бос жатқан жерлерге көшіру

керек. 

Қалай дейсіз?

– Салма

қты пікір...

– Сібірге келгендері а

ғаш кеспегенде не бітіреді?

– Ойланатын іс екен, – деді Врангель б

ұл пікіріне мән беріп, – Сол

кесілген  а

ғаштарды  жырақтағы  Сібірден  тасыту  жұмысы  қиын

болып ж

үрмесе?


– Неге?

– «К


өлік қайдан табылады» дегенім ғой.

– 

Қазақта  түйе  көп,  соларды  пайдаланамыз;  асау  жылқыларды



үйреттіреміз...

– 

Қазақ даласында жолдар жоғын айтқан едіңіз...



– Жасатамыз?...

– 

Қалай?



– Негізгі трассалар

ға ағаш төсетеміз...




Врангель к

үліп жіберді.

– Неге к

үлесіз?


– 

Қызық  идеал  екен  де!  –  деді  Врангель,  болмайтын  сандырақты

айтуына к

үле тұра.

–  Іске  аспайтын  н

әрсе  деп  ойлайсыз  ба?  –  деді  ол  ойын  түсінген

сия

қтанған Гасфорт.



– Сіз бас

қарсаңыз, әрине асады.

– Осыны істетуім ха

қ!..


– Тілектеспін!..

Ал

ғашқы  аудиенцияда,  Гасфорттың  осы  сияқты  былшылдарын



жалы

ға  тыңдаған  Врангель,  келген  жол  жайын  екінші  кездескенде

ғана  айтты.  Өз  ойында  жүрген  қиялдың  іске  асуы  елестей  қалған

Гасфорт 


қуанып  кетті.  Оның  ойынша  Орта  Азияны  басып  алу,  онша

қиын  жұмыс  емес.  Оған  бір  дәлелі,  осы  ғасырдың  бас  кезінде

Сырдарияны

ң  саға  жағына  шабуыл  жасаған  граф  Перовскийдің

найзасын  «А

қмешіт»  аталатын  қоқан  қаласына  әкеліп  бір-ақ  тіреуі,

осы бетінде елеулі 

қарсылықты аз ұшыратуы; екінші дәлелі, – өткен

1854  жылы  полковник  Хаментовский  Жетісу  жа

ғына  жасап  қайтқан

жоры

қ  ол  да  найзасын  Іле  сыртындағы  Тянь-Шанның  орта  тұсына



апарып  тіреді  де,  то

қыраған  тұсына  патшалық  Россияның

«Верный»30  аталатын  бекінісін  (форпост)  орнатып 

қайтты;  оған  да

к

өрсетілген қарсылық болымсыз...



–  Ендігі  міндет,  –  деді  ол,  Врангельге  серпе  с

өйлеп,  кабинетінің

қабырғасында  ілулі  тұрған  Орта  Азияның  топографиялық  картасын

тая


қтың  ұшымен  шолып,  сол  кезде  «Перовский»  аталатын

А

қмешіттің тұсын бір, Верный тұсын екінші рет түрте көрсетіп осы



арада ашылып т

ұрған қышқашымыздың екі ернін біріктіре қоямыз.

–  Кешірі

ңіз!  –  деді  Врангель,  дипломаттық  жұмсақтығын

қолданып,  –  сіз  оңайлатқанмен,  бұл  шаралар  жеңілге  де  түспейді.

О

ған  сіз  мысалға  алып  отырған  Перовский  мен  Верный  қалаларын



оларда бол

ған қырғын куә. Мен білетін мәліметтерге қарағанда, ол

ай

қастарға орыс армиясының шығыны да аз болмаған.



Өзі де білетін бұл шындыққа Гасфорт іштей мойындап:

– Сізше не істеу керек? – деген с

ұрау берді.



–  Б

ұл  жайда  мен,  сіздің  есіңізге,  өзімнің  емес,  Ұлы  государьдың

тапсырмасын 

ғана салам. Биік даражалы ол кісінің ойы, әдіс-айласыз

қойып кетіп, орасан шығынға тағы да батпау үшін, ең алдымен, Орта

Азияны


ң  қазіргі  күндерде  қандай  қарсылық  көрсетер  мүмкіндігі

барын барлап алу 

қажет, отарлау ісіне содан кейін кірісеміз.

Б

ұл  пікірді  «патшанікі»  демей,  «өзімдікі»  десе,  Гасфорт  біраз



таласып,  же

ңілсе  ғана  көнер  еді;  «патшанікі»  деген  соң  аузына  құм

құйылды да:

– Сонда, 

қалай бастау керек барлауды? – деген сұрау қойды.

– Кісі жіберіп те.

– 

Қайдан?


– 

Әрине, Омбыдан.

– Егер табылса! – деді, 

әдіске емес, күшке сенетін, Омбыда әдісшіл

адам жо

қ деп ойлайтын Гасфорт.

– Бар, ондай адам.

– М


әселен?

– Шо


қан Уәлиханов!

Гасфортты

ң  көздері  едірейе  қалды.  Шоқанды  жақсы  көргенмен,

білімді  жас

қа  санағанмен,  мемлекеттің  мұндай  ауыртпалығын

к

өтеретін  күші  бар  деп  ойламайтын.  Сол  сырының  белгісін  бетіне



шы

ғара қойған Гасфортқа:

–  Неге  та

ңдандыңыз?  –  деді  Врангель.  –  Менімше,  Омбыда  бұл

тапсырманы одан бас

қа атқара алатын кісі жоқ сияқты.

Мына  сез  Гасфортты

ң  намысына  тиді.  «Жоқтардың  ішінде  менің

де  бол

ғаным  ба?!  деп  ойлаған  ол,  қызараңдап  қалды.  Сол  қалпын

к

өре тұра сезбеген боп:



–  Мені

ң  тоқтағаным  –  Уәлиханов.  Егер  сіз  ризалассаңыз,  Ұлы

государь

ға осы кандидатураны айта барам, – деді Врангель.

Әуелі намыс, артынан ақыл билеген Гасфорт, Врангелдің:

– 

Қалай дейсіз? – деген сұрауына, амалсыздан:



–  Ма

құлдаймын!  Өзім  тәрбиялаған  адамым,  егер  ол  мемлекетке

пайдалы істі ат

қара алады деп сенсеңіз, мен оған қуаныштан басқа не




д

р

д д



,

у

айтам?! – деді.



Екеуі осы

ған келісті.

Азалы

қ  жиналысқа  Батыс  Сібірден  қатынасатын  депутацияның



Петербург

қа  жүруіне  де  аз  қалған  еді.  Оны  Гасфорт  басқаратынын

білеміз. Шо

қанның еру, ермеуі сөз болғанда, өз пікірін сұрап еді, ол

ж

ұмсалатын  жөніне  даярлық  жасауды  сылтауратып,  қалып  қойғысы



келетін  ойын  білдірді.  Врангельге  ол  с

өзі  дәлелді  көрінді,  ал

Шо

қанның  халқын  сүю  санасымен  сырқаттанып  жүруінен  хабары



бар, сол сыр

қатын Петербургта да сездіріп aп, бұлдіріп жүре ме деген

қауіптегі Гасфорт, оның ермеуіне өкінген жоқ, қуанды.



ӘРҚИЛЫ АРМАНДА

Шо

қанның Петербург сапарына бармауына қатты қайғырған адам



Шы

ңғыс қана болды.

Замана жайынан сезімі бар оны

ң байқауынша, баяғыда Драгомиров

айт

қандай, хандық дәуірі адыра қалуы былай тұрсын, хан тұқымына



«с

ұлтандық»  аталатын  даражаның  өзі  жылдан  жылға  сұйылып

барады.  Дуан 

құрылған  алғашқы  кезде,  «аға»  аталатын

с

ұлтандардың  бәрі,  «кіші»  аталатын  сұлтандардың  басым  көпшілігі



т

өрелерден,  яғни  хан  тұқымдарынан  еді.  Кейінгі  кезде  ол  даража

сиыр-

құйымшақтанып барады. Соңғы жылдарда алты аға сұлтанның



т

өртеуі  қара  қазақтан  болып,  хан  тұқымынан  екеуі  ғана,  яғни

К

өкшетаудағы  өзімен,  Қарқаралыдағы  Тәукенің  Құсбегі  ғана



қалған  еді;  жуық  арада,  қиянаттарын  айтып,  көп  жылдар  бойы  ел-

ж

ұрты  үстінен  жаудыратын  шағымдар  тексерілгенде,  жоғарғы



ұлықтардан Құсбекті аға сұлтандықтан босату туралы қағаз келген.

Ел  оны


ң  орнына  Өскембайдың  Құнанбайын31  атапты  деген  хабар

бар. Ол да 

қара қазақ. Сонымен, өрттен қалған жалғыз түп көдедей,

хан  т


ұқымдарынан  аға  сұлтандыққа  әзірге  қалып  тұрған  жалғыз

Шы

ңғыс. Кіші сұлтандардың да төреден қалғаны некен-саяқ. Кенеуі



кеткен  д

үние  осы  қалпымен  ыдырай  береді  де,  көп  кешікпей  түгел

сетінейді.

Хан  т


ұқымының,  олардың  ішінде  өзінің  халін,  дауылды  күнгі

те

ңіз 



бетінде 

қалтылдаған 

қайықта 

отыр


ғандай 

к

өретін



Шы

ңғыстың  жан  сақтар  үміті  тек  Шоқанда  ғана  еді.  Кадет  кезінде

де,  одан  бері  де  сан  рет  ренжіткенмен  «

өзіңдікі  өзекке  тепсең  де

кетпейді,  кісінікі  кісендесек  де  т

ұрмайды»  деген  мақалға  қатты

сенетін  Шы

ңғыс,  «жас  қой,  албырт  қой,  барып-барып  бір  оралар»

деген ойды 

қанағат көретін.

Шо

қанның Гасфортқа адьютант болуына Шыңғыс қатты қуанған.



Оны

ң  түсінігінде  «адъютант»  кішігірім  шен  емес,  ол  патшаларға

генералдар  адъютант  бол

ғанынан  хабардар.  Оның  ұйғаруында:

«Адъютант» начальнигіне «ат

қосшы» ғана емес, жан серік те.

Шо

қанның  Гасфорт  алдында  қандай  қызмет  атқарып  жатуына



құлағын түрік ұстаған Шыңғыс, «еркесі дейді» дегенге масаттанып,

«

ә, құдай бере гөр!» деп, өсе беруін үздіксіз тілейтін де.



«Петербургта

ғы азаға баратын топты Шоқан бастайды-мыс» деген

хабар  д

үңк  ете  қалды  бір  сәтте.  Оған  Шыңғыс  шегінен  шыға

қуанды.  Сондағы  ойы  –  Кеудесінде  көптен  арман  болып  жүрген  бір

н

әрсені  осы  сапарда,  немесе  күзге  қарай,  жаңа  патшаның  таққа




отыру  тойына  бар

ғанда  («Шыңғыс  пен  Шоқан  ол  депутатцияның

ішінде бар» деген аны

қ хабар естіледі), замана тілін біледі дейтін, ірі

ұлықтарға,  кәтте  патшаның  өзіне  жолығуға  өресі  жетеді  дейтін

Шо

қанды өз мақсаттарына пайдалану.



Шы

ңғыс Омбыға осы дәмемен келді. Үмітіне қарай Шоқан да бұл

жолы жар

қын жүзбен қарсы алды. Өйтуіне бірнеше себептер болды:

Б  і  р  і  н  ш  і  д  е  н,  аты  «а

ға  сұлтан»  дегені  болмаса,  беделі

бас

қарған  елінің  алдында  жылдан-жыл  төмендеп,  жылдан-жыл



жаз

ған  шағым-арыздар  көбейіп  барады,  оларды  тексере  бастаса,

б

ұның да Құсбектің ізін құшар, яғни, аға сұлтандықтан қуылар түрі



бар; с

өйте қалса, не болмақ? Сене қоярлық дәулеті шағын, жұрттың

ж

ұқанасын  жонып  жеумен  күн  көріп  келе  жатқан  кісі;  бағынан



айрылса, одан да айрылады; сонда

ғы өзінің және үй ішінің тіршілігі

не болма

қ?

Осы  жайларды  ойлай  келе,  ондай 



қылық  арына  ауыр  болғанмен,

әкесінің  үстінен  жиналған  материалдарды  Шоқанның  басып

тастайтын да 

әдеті бар.

Е к і н ш і д е н, Алты дуанда

ғы «аға» және «кіші» сұлтандардан,

ба

ғынышты еліне аз да болса, үстірт те болса орыс заңын қолданатын



осы 

ғана.  Бұдан  басқалары  қазақтың,  «киіз  кітаптары»  не  айтса,

сонымен  келе  жатыр.  Елді  билеп-т

өстеп  қалғандардың  өзге

с

ұлтандардан гөрі, бұған көбірек өшігуі де, үстінен арызды көбірек



жаудыруы  да  содан. 

Әкесінің  бұл  қылығы  Шоқанға  жағады,

сонды

қтан бұл мәселеде де оған іші жыли қарайды.



Үшіншіден, сұлтандардың ішінде, бағынышты елінің арасына аз да

болса 


өнер-білім  сәулетін  таратуға  бұдан  басқа  тырысып  жүрген

біреуі  де  жо

қ.  Мысалы,  соңғы  төрт  бес  жылда  оның  ынта

ж

ұмсауымен  мал  және  адам  фельдшерлерін  даярлайтын  қаладағы



училищелерге  К

өкшетау  дуанынан  қазақтың  он  шақты  баласын

жіберген  ж

әне  бәрі  кілең  панасыз  жетім  балалар.  Әке-шешесі

барлардан  «баламызды  шо

қындырады»  деп  ешкім  ризаласпаған,

а

қыры, сөзі өтетіндерге жалбарынып, олар жетімдердің жақындарына



а

қша беріп, жылаған балаларды оқуға байлап жөнелткен. Солар білім

алып 

қайтса, қазақтар үлгі алады деп сенеді.



Т

өртіншіден, елдің ауыз әдебиетін жинауды Шыңғыс Шоқанның

бала кезінен баста

ған. Сол игілікті ісін әлі де ілгерілетіп, түскендерін

Шо

қанға жолдауда.



Бесіншіден, 

әңгімелескен  шақта  Шоқанның  шамалауынша,

ажырасудан  б

ұрын  да  «түрікше»  аталатын  кітаптарды  қарастырып




ж

үретін  әкесі,  одан  бері  тіпті  көп  қараған  сияқты.  Ертеде  оның

қарайтындары:  софы  Аллаяр,  Хожахмед  Яссауи,  Сүлеймен

Ба

қырғани,  «Қиссасөл  –  Әнбия»  сияқты  діншіл  кітаптар  болса,



со

ңғы  кезде  «хандар»,  «түрікмендер»  шежіресі  –  «Жәмғу  –

аттауарих»,  «Тюзика- 

әт-Тимур»,  «Бауыр  нама»  тағы  сондай  тарихи

кітаптарды 

қарастырып, көп білім алған түрі бар; соларды оқып қана

қоймай, үлгі ала отыра, қазақ шежіресін жасау ниетіне кірісіпті. Осы

жайларын  естіген  Шо

қан,  оған  Алексей  Левшиннің  «Қырғыз  –

Қайсақ  ордасының  тарихы»  атты  үш  томын  жіберген  еді,  енді

бай

қаса, оларды да қарап шығып, бірталай өнеге алған, біраз жеріне



сыны да бар екен.

Әкесінің қолына мұншама кітап қайдан түсуін сұрастырып көрсе,

Талас 

ұлы  Науан  хазіреттен  қалған  мүлік  екен.  Оның  жайын



с

ұрастырса,  ана  жылы  «Итжеккенге»  айдалып  кеткеннен  хабар-ошар

жо

қ екен, өлі-тірісі мәлімсіз.



Айдалу себебін с

ұрастырса, бір жағы Ғалиакбар молданың үздіксіз

жасырын  к

өрсетулері  болса,  екіншіден  ол  патша  миссионерлерінің

қазақ даласына христиан дінін таратуға ашық қарсы болып, әлде не

попты


ң  ауылдарға  таратпақ  болған  алтын  мұқабалы  «Инжилдерін»

(Евангелие) от

қа жақтырған екен. Ең үлкен айыбы сол болса керек.

– 

Әйелі бар ма? – ден сұрады Шоқан.



–  Санадан  сар

ғайған  бейбақ,  жуықта  ғана  Көкшетау  қаласының

к

өшесінде аштан өлді деп естідім.



Шо

қан  ауыр  күрсінді.  Лақап  аты  «Көкеш»,  азандық  аты

«Г

үлшаһра»  болған  бұл  әйел  туралы,  Сырымбет  саласында



жол

ғасқан сәтте, Айжан Шоқанға сан алуан сезімтал сөздер айтып,

ж

үрегіне  жылылық  түсірген  еді.  Сондықтан,  Атбасар  сапарынан



Омбы

ға  оралған  ол,  Көкшетау  қаласына  жолшыбай  әдейі  соғып,

к

өріспек  сөйлеспек  болған  еді,  «ерінің  соңынан  кетті»  деген  хабар



естіді де, кездеспеуіне 

қатты кейіді.

К

өкеш  сол  кеткеннен  ұзақ  жоғалып,  ерін  таба  алмай,  қалжырап



қайтқан  да,  Көкшетауға  келе  төсек  тартып  жатып  алған,  қарасар

жаны  болма

ған;  ақырында  тіленшілік  тұрмысқа  түсіп,  жүдеп  барып

өлген.


Не деген 

өкініш!.. Бұны естісе Айжан не халде екен?!

Біра

қ, әкесінің ұнатпайтынын біліп, Айжан жөнінен Шоқан оған



«л

әм-мим» деп тіл қатпады...




Баспас

өз – Омбыда қазақ дуандарының басқармасынан жұмасына

бір  шы

ғатын  екі  бетінің  бір  жағы  орысша,  бір  жағы  татарша  ресми

листок; Шы

ңғыс оны мұсылманша хат білетіндерден жиырма шақты

адам

ға зорлағандай жазды. Әкесінің мұнысына риза болған Шоқан,



орысшаны  т

үсінуге  де  шамасы  келетінін  еске  алып,  өткен  жылдың

басынан  Петербургта  шы

ғатын  «Орыс  сөзі»  газетін  өз  ақшасымен

жаздырып жіберттірді.

Әкесінің игілікті істері Шоқанға қатты ұнады.

Әйтпегенде ше? От та, ерт те ұшқыннан тұтанады. Әкесінің қазақ

арасын 


өнер-білім  тарату  жайлы  әзірге  атқарып  келген  қызметі

ұшқындай  ғана.  Содан  от  я  ерт  тұтанып  кетпесіне  кім  кепіл  бопты?

Бала  жігіт  кезіндегі  Шо

қан  ойға  алғанының  бәрін  бұрқырата  тез

бітіріп таста

ғысы келіп лепіретін еді, кейін замана талқысына түскен

со

ң,  әсіресе,  Банзаровпен  жолыққан  соң  біраз  бәсеңдеп,  енді  ектеу



орнына  ептеу  санасына  келген.  Оны

ң  бас  мақсаты  патриархалдық

өмір  сүріп  отырған  қазақты  шаруа  жағынан  да,мәдениет  жағынан

да,  азаматты

қ  ой-сана  жағынан  да  жылдам  өркендетіп,  европалық

елдерді


ң қатарына қоса қою еді. Осы мәселе жайында Банзаров екеуі

пікірлесіп  к

өрсе,  бұндай  сатыға  көтерілу  үшін,  отар  елдер  былай

т

ұрсын,  Россиядағы  ең  көп,  ең  алдағы  дейтін  ұлт  орыстың



«т

өменгі»  аталатын  басым  көпшілігіне  де  әлі  талай  уақыт  керек

сия

қты.  Қарулы  күшінің  аржағы  Степан  Разин  мен  Емельян



Пугачевтан,  а

қыл  күшінің  аржағы  Николай  Новиков  пен  Александр

Радищевтен  таратылатын  орысты

ң  халық  азаттығы  жолындағы

к

үресі, тоқтау орнына күшейе түскенмен, әлі де түк тиянаққа келген



жо

қ.  Басқарушылар  жағы  жұмсару  орнына  жылдан  жыл  қатайып

барады.

–  Ендеше,  –  деп 

қорытқан  бұл  пікірлерін  Шоқан  мен  Банзаров  –

отар  елдерден  б

ұрын  құлдықтан  орыстың  төменгі  жағы,  яғни

бейнет


қорлары азат болу керек.

Орысты


ң өзі ондай күнге қашан жетуіне, біздің пікірлесушілердің

ой еріс.і жетпейді.

Оларды

ң өресі жететін ой – «ағартушылар» атағы тағылған әлгі



Новиков пен Радищев ж

әне олардың жолын тұтушылар. Олар келген

қорытынды,  –  қоғам  өрісі  қайда  барарын  өркендегіш  тарихтың

есесіне 


қалдырып,  қазіргі  күндер  үшін  «төменгі»  аталатын

адамдарды

ң азаттық санасын оятып, өркендету; оған апаратын жол –

мектеп, баспас

өз.

Орыс арасында ту



ған бұл идея жылдан жыл кеңіп келе жатқанмен,

н

әтижесі  айта  қаларлықтай  емес,  мектептік  я  баспасөздік  білім




жа

ғынан, Россия әлі де европалық елдердің артында. Ал, Россиядағы

отар елдермен салыстыр

ғанда, орыстар әлдеқайда озық. Банзаров пен

Шо

қанның ойынша, отар ұлттар шаруа және мәдениет жағынан, ең



алдымен,  алды

ңғы  қатардағы  орысқа  жету  керек.  Аржағында  өмір

к

өрсете жатар.



Шы

ғыс  Сібірден  қайта  Шоқан  бұл  тілегіне  жетудің  жолын  іздеп

к

өрсе, ондай жолдың өзі түгіл сүрлеуі де көрінбейді. Қалай көрінеді



ол с

үрлеу? Қазақтың болмашы азшылығының әзірге білетін сауаты –

м

ұсылманша; оны да өз тілінде емес, татар я түркі аталатын қазаққа



т

үсінігі  аз  тілдерде  ашқан;  ал  орысша  сауат  бірен-саран  сұлтандарда

ғана болмаса, өзгелерінде атымен жоқ.

Қалай жету керек бұл сауатқа?

Ойлап-ойлап,  о

ған  Шоқанның  ақылы  жетпей  жүргенде

«шо

қпарлы  Николай»  өліп,  «ағартушылық  идеясына  бейім»  деп



есітетінін екінші Александр та

ққа мінді де, Шоқан ойының қараңғы

аспанында болмашы бір с

әуле жылтыраған сияқтанды.

Біра

қ, «бой қалай жетеді оған?!» деген арманда жүргенді, бірінші



Николайды

ң  Петербургтағы  азалы  жиналысына  барудың  сәті  келе

қалған  сияқты  болды.  Аза  үстінде  айтылатын  арман-тілек  болмауға

тиісті,  ондай  тілек  тек  той 

үстінде  ғана  айтылатын  болар...  Аза

артынан  жа

ңа  патшаның  таққа  отырған  тойы  да  алыс  емес,  азаға

баратындарды

ң  тойға  да  барулары  қазірден-ақ  белгілі.  Ал,  Шоқан

о

ған бара ала ма, жоқ па?



О

ған  барғысы  келеді-ақ  Шоқанның:  сонда  өз  өресі  жетпеген

жерлерге,  басы, 

әкесі  –  Шыңғыс  қып,  тілін  алатындардың  бәрін  де

ж

ұмсап  көрмек.  Ол  әрекетінен  не  шығарына  көзі  жетпейді.  Бұл



жолы,  б

ұл  жайда  әкесіне  де  тіл  қатпайды,  «несі  болса  да  кезінде

к

өрерміз», – деп ойлайды.



Әкесінің  соңғы  кездегі  қылықтарына  қатты  риза  Шоқан,  бұл

жолы  оны

ң  көңілін  аулайтын  ғана  мінез-қылықтар  көрсетіп,

білгенінше, шамасы жеткенінше к

үту мақсатында, сөйтіп, болашақта

ат

қартқысы келген істерінің көлеңкесін, осы бастан көңіліне түсіре



бермекші...

Қылықтарына,  сөзіне  қарап,  Шоқанды  «икемге  келген  екен»  деп

т

үсінген  Шыңғыс.  өзінің  ойындағы  мақсатын  іске  асыру  ниетіне



кірісті. Ж

әйдары бір кеңестің үстінде ол:

– 

Қанашжан! – деді Шоқанға, еркелеткен дауыспен.




– 

Әу, әке, – деді Шоқан да сондай кескінмен.

–  Шешеміз  орыс  о

қуына  зорлап  түсіргенмен,  біз  кезінде  қадырын

білдік пе орыс с

өздерінің.

– Т

үсінуге де, түсіндіруге де шамаңыз келеді ғой, әке.



–  Шала

ғай  білгеннің  не  сәні  бар,  балам.  Көп  сөздерін,  кейде  аса

қажет сөздерін білмей, қорланып жүреміз.

Аз  жыл  болса  да  орысша  о

қыған  Шыңғыс,  орысша  жазуға  да,

с

өйлеуге  де  шорқақ  еді.  Бұл  тілдің  көп  сөзін  ол  бұрмалап,  қазақ



тіліні

ң  заңына  сүйрелеп,  бұзып  отыратын.  Ал,  титулдарды

«прапорщиктен»  бастап,  фельдмаршал

ға  дейін  орыстың  сауатты

адамдарындай  д

әл  түсіреді.  Мына  жолы  да  солай!..  Бұл  сөздерді

б

ұзбай айтуға тырысатындығы ғой ол!



– Неге к

үлесің? – деген әкесіне:

– Сізді

ң көп білетіндігіңізге қайран қалып, – деді Шоқан, кескінін

томсартып.

– «


Өзім ғана білем» деп ойлап па едің балам? – деді

Шы

ңғыс  масаттанғандай,  –  біз  де  бірдемелерді  ұғамыз!..



Сонымен,  дворянин,  граф  дегендерді

ң  тура  мағынасы  не  боп

шы

қты?..


– 

Қызметтерімен ерекше жаққандарға, патша тарапынан тағылған

ата

қ...


– 

Өзім де солай жорыған едім, Қанаш...

– Неге?

– Тобылды

ң Үйге құятын сағасында Әбілқайыр ханның тұқымы,

ұрпағы  Ахмет  Жантурин  сол  маңайға  сұлтан-правитель  болып

т

ұрғанын білесің...



– Білем. Болды

қ та ғой үйінде?

– 

Ұмытпаған екенсің. Сол Ахмет айтушы еді: «Бір Әбілхайырдан:



Н

ұралы,  Ералы,  Айшуақ,  Бөкей  болып  төртке  тараймыз;  солардың

ішінен  дворянды

қ  даражаға  жеткені  –  Бөкей  тұқымы  ғана,  Бөкей

ордасыны

ң қазіргі ханы – дворян» деп.




–  Онысы  рас  к

өрінеді.  Николай  патшаның,  сіздер  баратын  азалы

жиналысында  ол  да  болатын  хабары  бар,  аманшылы

қ  болса,  сонда

к

өрісесіз...



– 

Әмин!.. Ал, «князь» деген сөзі не мағынада, орыстың?

–  Ол  тіпті  ірі  с

өз, – деді, әкесінің сатылап қайда шыққысы келіп

ж

үргенін айқынырақ



болжа

ған Шоқан.

–  Ол  да  бізді

ң  хан  тұқымы  сияқты  болды  ғой.  Қаны  хандыққа

жататындардан 

ғана болмаса, басқа қанды еркек ешуақытта хан бола

ал

ған емес. Мысалы Ақсақ Темір Күреген. Жер жиһанның қаншасын



билегенмен, ол, тек «

әмір» ғана болып, «хан» атағын ала алмады ғой.

– Оны кімнен естіді

ңіз, әке?

– 

О

қып 



к

өрдім: 


«Зафарнамадан»32 

ж

әне 



Әбілғазы

Ба

һадүрханның33 «Хандар шежіресінен».



– Князьдар да солай екені рас.

–  Б


әсе,  –  деді  Шыңғыс  қанағаттанғандай,  –  өзім  де  солай  болар

деп жорамалдаушы едім.

– Б

ұл сөздерді неге сұрастырып отырсыз, әке?



– 

Үміт дүниесі емес пе, балам? Біреуіне біздің де қолымыз жетсе!»

деген  д

әмемен  де;  Баронның  қажеті  жоқ  дедің.  «Қалған  екеуіне

жетуге тырмысып к

өрсек қайтеді?» деген қиялға кеткен едім де.

– О

ған неге құмарттың, әке?



– 

Құмартпағанда ше, балам-ау! Арғы атамыз Шыңғыс хан жердің

ж

үзін,  күннің  көзін  билепті  деседі.  Одан  кейінгі  атамыз  Жошы  хан



ордасын  алтыннан  тігіп, 

қазақ,  елі  түгіл,  Еділ-Жайық  бойына

б

ұйрығын  жүргізген.  Бергі  аталарымыз:  Әз  Жәнібек  қосқан  үш



ж

үздің басы, жуықтағы атамыз Әз Тәуке өлген соң ғана бытыраған;

кешегі атамыз, аруа

ғыңнан айналайын Абылай, қанатын Орта жүзден

асыра жайып, ана шеті Алатауда

ғы қырғызға, мына шеті Кіші жүздің

бергі  бетіндегі  Жа

ғалбайлы  –  Жаппасқа  ықпал  жүргізген.  Одан

дейінгі 

үшінші  атан,  Уәли  ұшпақ  тым,  тек  Атығай  –  Қарауыл  мен

Керей  –  Уа

қтың  ғана  ханы  болып  қап,  жеті  жүз  жылға  созылған

ханды

қ  даражамыз,  сиыр  құйымшақты  ала  кеп,  ақыры,  кешегі



әжең34  марқұммен  тұйықталды  бізге  жеткен  сімілтірі  –  менің

қолымда тұрған аға сұлтандық. Хандық даражасы біздің бұл Сібірде




жойылып,  с

ұлтандықтан  құрылғанда,  алты  дуанның  да  аға

с

ұлтандары  хан  тұқымынан  белгіленген  еді,  кіші  сұлтандардың  да



к

өпшілігі  біздің  төрелерден  болған.  Қазір  ше?  Алты  аға  сұлтаннан

қалғаны  жалғыз  мен-ақпын.  Кішілері  де  солай  сұйылып  келеді.

Қазіргі  сұлтандардың  көбі,  «қарадан  хан  болғандар»  аталатын  қара

с

үйек қазақтардан. Сонда, аталықты біреулер болса екен-ау, іштерінде



«

әкесі  болды  жетесіз,  шешесі  болды  некесіз»  деген  сияқтылары  да

бар...

– М


әселен? – деді Шоқан.

– А


қмола дуанының қазіргі аға сұлтаны – Жайықтың Ыбырайы.

– Оны


ң не міні бар?

– Міні сол, тегін 

қозғасаң қазақ, та емес.

– Енді кім?

– Естек.

– Ол 


қай ел?

– Баш


құртты қазақтар «естек» дейді.

– Одан 


қалай келген Ыбырай?

–  К


өкшетау қаласынан, бұрнағы жылы өзін, көрген Ақан тауына

қарай  жүргенде,  Зеренді  аталатын  бір  тамаша  тау  бар,  етегінде

«А

қанға» беріспейтін шалқар көл. Сол Зерендіге жақындай бергенде,



он, 

қолыңда «Қошқарбай» аталатын шоқы тұрады. Осы шоқы, Ноғай

– 

Қарауыл  аталатын  елдегі  Қошқарбай  батырдың  мекені  екен.  Сол



батырды

ң қолына, Жайық бойындағы естектерден бір жігіт солдаттан

қашады  да,  Қошқарбайға  қорғалайды;  аты  –  Гимада-аддин  болса

керек 


қазақтар  оны  жерінің  атымен  –  Жайықбай  деп  кетеді.  Өзі

молдасыма

қ болса керек қазақ арасында молда жоқ кезі, Қошқарбай

о

ған балаларының тілін сындыртып, молда ғып ұстайды.



– Шала д

үмбілездің бірі екен ғой.

– 

Әрине.


– Содан?

– 

Қошқарбай  Кенесарыға  қарсы  болған,  орыс  әскеріне  қосылып,



оны 

қуысқан  адамның  бірі  болған.  Кенесары  жеңіліп,  оны

қуысқандарға  шен-шекпен  үлестірерде,  Батыс  Сібірдің  генерал-



губернаторы  –  князь  Горчаков, 

Қошқарбайды  да  еске  алып,

Қараөткелде  болатын  жиналысына  шақыртса,  патшаның  шенін

шо

қындыруға  балайтын  өзінің  оны  алғысы  келмеген  Қошқарбай,



«сен  барып 

қайт,  берерін  сен-ақ  ал»  деп  Жайықбай  естекті  жібереді

де, 

қолына  Горчаков  атына  мұсылманша  жазған  хат  ұстатып,  баяғы



Сперанскийден ал

ған сақина мөрін басады.

– Болды 

қызық! – деді Шоқан, құмарта тыңдап.

–  Жайы

қбай  мұсылманша  да,  орысша  да  хат  білетін  кісі  екен.

Қошқарбайдың хатын тапсырған ол Горчаковке жағады.

– 

Әрине, солдаттан қашқан башқұрт екенін жасырып?



– Болса болмаса да.

– 

Қошқарбайдың  қара  күштен  басқа  өнері  жоғын  білетін



Горчаков, хатына, м

өріне сүйеніп, оның орнына, Ноғай – Қарауылдық

кіші с

ұлтаны ғып Жайықбайды тағайындайды.



–  Ыбырай  соны

ң  баласы  ма?  –  деді,  әңгіменің  аяғын  естуге

асы

ққан Шоқан.



–  Солай. 

Қошқарбайдың  қолына  келген  Жайықбай,  сол  үйдің

есігінде  жаугершілікте  келген 

қалмақ  күңіне  үйленеді.  Арасынан

т

ұңғыш  болып  Ыбырай  туады.  Осы  жайда,  Есенбай  –  Қарауыл



Шауыпкел а

қын шығарды дейтін мынадай бір өлең бар. Ыбырай аға

с

ұлтан боп күпей бастаған кезде Шауыпкелге кездесе қалады. Сонда,



тасып т

ұрған Ыбырай «мені мықтап жамандашы, ат, шапан берейін»

депті. Сондай ай

ғайлап қоя берген Шауыпкел:

Ыбырай, 

әкең естек,

шеше

ң қалмақ,



Салт бол

ған кірмелерді олжаланбақ,–

дей  бергенде  намыстанып  кеткен  Ыбырай,  ыза

ға  шыдай  алмай,

те

ңселіп ыңырана бастаған. Сол қалпынан қорқып кеткен Шауыпкел:



Басына бес дуанны

ң іс түскенде,

Аунайды са

ған қарай ауыр салмақ!

деп бастап

қы сөздерін жуып-шайып жіберген.

– Сонда да 

қатырған екен! – деді Шоқан күліп.




–  Содан  ба

ғы  жанып,  әкесінің  үлгісімен  мұсылманша,  орысша

хат

қа  үйренген  Ыбырай,  есейе  келе,  Омбы  әкімдеріне  тіпті  жағып,



Қоңыр  Құлжа  төренің  аға  сұлтандығын  сыпырды  да  алды.  Енді

қолынан шығарар түрі жоқ.

– Жігіт! – деп 

қойды сүйсінген Шоқан.

–  Айта  берсе

ң,  –  деді  Шыңғыс  сұстана  түсіп,  –  «қарадан  хан

бол

ғандардың» басқаларынан да сондай былық шығады.



–  Мысалы?  –  деді  «

қарадан  хан  болғандардың»  өмірбаянын

к

өбірек білгісі келген Шоқан.



– 

Әз нағашың.

– Шорман ба?

– Оны


ң әкесі – Күшік.

– Оны


ң неменесі бар?

– Айтайын, ты

ңда!

– Ал, ты


ңдадық,– деп Шоқан әкесіне жақындай отырды.

– А


қмола мен Омбының арасына кең жайылып жат» қан елдің бірі

–  К


үрсары  Керей.  Сол  елдегі  Әмен  Семен  деген  байлар  Күшікке

на

ғашы  екен.  Әкеден  туа  жетім  қалған  Күшікті  төркініне  көшкен



шешесі  ала  кетеді.  Сол  кезде  «киіз 

қотыр»  деген  ауру  болады  екен

дейді.  К

үшік  жастайынан  соған  ұшырап,  «Қотыр  Күшік»  атанған

екен.  Есейген  оны  на

ғашысы  жылқы  соңына  салып,  бір  сәтте

«жиендігі

ңе  үлесім»  деп,  меңсіз  қара  түкті  қотыр  тай  берген  екен

дейді.  О

ған  Күшік  қорланып,  жылайын  десе  ақылды  шешесі,–

«кейіме, балам, 

қыдырып жүріп, Қыдырдың ізін шалды дегендей, мен

мал  танысам  осы  тегін  тай  емес,  т

үбінде  сенің  ырысын,  осыдан

тарайды»  деген  екен  дейді.  А

қыры,  анасының  айтқаны  келіп,

на

ғашысынан  еліне  көшкенде,  қара  тайдың  тұқымы  жүзге  жетіпті-



міс.

– Б


ұнысы жақсы сәуегейлік болып шықты ғой.

– Солай екені рас. Біра

қ «қотыр тайлы қотыр Күшік» аты соңынан

қалмай, оның тұқымына өштер әлі де сыртынан мазақтап жүреді.

– Не демейді сыртынан. «Хан артынан ж

ұдырық» демей ме? Бетпе-

бет айта алмаса бол

ғаны да.



–  Айтуы  айта  алмайды,  балам.  Сол  «

қарадан  хан  болғандардың»

бетіне 

өзгелер түгіл өзіміз де тура қарай алмайтын халге жеттік.

– Ол жа

ғы, әрине, көңілсіз, – деді, әкесінің басына түскен тарихи

ауыртпалы

ққа жаны ашығандай болған Шоқан.

–  Осындай  даража  биігінен 

құлдырай  құлаған  шағымызда,

кездесті  деген  жал

ғыз  тірегім  сенсің,  Қанашжан!  –  деп  Шыңғыс

к

өзіне жас алды да, қалтасынан орамалын суырып, уқалай сүртті.



Б

ұл – шын жылау. Хан тұқымына деген тарихи шеңбердің жылдар

жылжи тарыла беруіне т

әні де, жаны да қысыла түсуіне қамығудың

жылауы.  Біра

қ,  қалай  жеңілдету  керек  соны?  Графтық,  дворяндық,

князьды

қ  атақтардың  біреуіне  жетумен  бе?  Одан  не  түседі?  Шоқан

білетін  тарихта,  б

ұндай  даражаларға  қолы  жеткен  және  ұзақ

т

ұтынғандардың  талайы  азып-тозып  кеткен.  Әкесінің  де  сондай



к

үйге  ұшырамасына  кім  кепіл?  Ұсақ  ұлттардан  ол  атаққа  ие

бол

ғандардың  талайын,  Шығыс  Сібірден  көріп  те  қайтты.  Өз



халы

қтарына  қожаңдағаны  болмаса,  патша  әкімдеріне  теңдесер

біреуі  жо

қ.  Бәрінің  басында  да  жалтақ,  жалбарынышты,

жа

ғымпаздық күн.



Осылай  ойла

ған  Шоқан  әкесінің  көңілін  қалдырғысы  келмей,

та

ғы  бір  сөздердің  арасында  зор  атақтардың  биігіне  көтерілу  қиын



екендігін  д

әлелді  сөздермен  айта  кеп,  парасатты  әкесін

т

үсіндіргеннен кейін, «дәм жазса Петербургқа баруға ниет еттік қой,



сонда  тамырларын  басып  к

өрерміз.  Бұл  жолы  ретін  келтіре  алмасақ,

жа

ңа  патшаның  таққа  отырған  тойына  барғанда,  тағы  да



айналдырармыз» деп, 

әкесін жұбатты. Әкесі:

–  Жарайды,  шыра

ғым.  Жағдай  солай  болса,  асыққанмен  амал

қанша! – деп күрсінді де қойды.

Шо

қанға  «атаққа  сен  ілік»  деуі  ат  өтті  ғана  сез  еді.  Шын  ниетін



биікті

ң  қандайына  болса  да  өзінің  шыққанын  тілейді,  Шоқанның

өнер-білімін, осы мақсатына көтерілер бетінде баспалдап көреді.

Әке  мен  бала  осылайша  бірімен  бірі  арбасып,  баспалдамақ  болып

ж

үргенде, Шоқан мен Врангель арасындағы келісім сөздер басталып



кетті.

Шо

қан бұл сөздерге үш жақтан қуанды: бірінші – Петербургтағы



той

ға  болмаса,  азаға  барарлық  құлқы  жоқ  еді,  онда  бару  тек

Гасфорт

қа  және  қазақтық  депутацияға  атқосшы  болу  ғана;  азада

өзіне тиетін сөз де, сыбаға да жоқ; екіншісі – қазынаның жолға берер

қаражаты өте аз: сұлтандардың «ағаларына», бір айлық мөлшермен,




к

үніне бір сомнан, «кішілеріне» елу тиыннан, адъютантқа да сондай,

Петербург

қа дейін қарауылдап баратын солдаттардың күніне он тиын

оларды

ң уряднигіне – отыз тиын; арзаншылықты уақыты болғанмен,



амалсыздар

ға ғана болмаса, Шоқан сияқты мол жүргісі келетіндерге

б

ұл  қаражат  жұмырына  да  жұқ  болмайды.  Өз  қалтасы  жұқа.



Қалыңдатайын  десе,  мүмкіндік  бар-ақ:  дау  қуған  қазақтар  параны

шыжымдап емес, уыстап 

ұстататын оған өзге әкімдер құныққанмен,

Шо

қанның  жолағысы  келмейді,  қызмет  бабымен  аталатын



жалуанасы, к

үн көруіне әрең жетеді. Әкесі келгенде қайтерін білмей

сасып 

қалған еді, жол көрген адам онысын сезді де, «расхотыңа» деп



бір  бума 

қағаз  ақша  ұстатты.  Алғысы  келмесе  де,  амалсыз  алды.

С

өйткен  әкеге  Петербург  жолында  да  масыл  болғысы  келмейді;



үшінші  –  саяхатқа  құмарту  арманына  қолы  ілігетін  сияқты;  әсіресе

Орта  Азия

ға;  бұған  дейін  қазақ  даласының  бір  көршісі  –  Шығыс

Сібірді  т

үгел  аралағанмен,  біраз  тұсын  көріп,  жері,  еті  туралы

м

әліметтер  алып  қайтса,  енді  Орта  Азияны  араласа,  тағы  бір



к

өршілерімен  танысады;  сәті  түссе,  бұл  жолының  ұзара  беруі

м

үмкін.


Врангель  мен  Шо

қан  келісті.  Ендігі  ризашылық  Гасфортта.

Шо

қаның Петербурга жоламауын тілейтін Гасфорт, әуелі Врангельге



«анау,  мынау»  деп  арында

ған  болды  да,  «бұл  сапар  сәтті  болса,  ең

алдымен сізді

ң абыройыңыз» дегеннен кейін, әрең деп көнген болды.

Ендігі  м

әселе  Шыңғыста.  Оның  көнер-көнбесі  мәлімсіз.  Көне

қалса  құба-құп.  Ал,  көнбесе  ше?  Шоқанның  өзі  айтса,  көнсе

бірс


әрі... Көнбесе, көптен араздасып жүріп, жуықта ғана татуласқан

әкесімен тағы араздаса ма? Оған Шоқанның барғысы келмейді.

Ендеше, кімді ж

ұмсау керек? Шоқанның таңдауы, Батыс Сібірдің

со

ғыс губернаторы полковник Карл Казимирович Гутковскийге түсті.



Ол Шы

ңғыстың да, Шоқанның да сенісетін, сыйласатын сырласатын

адамы болатын.

– Ма


құл, айтайын, – деді ол бірден.

–  Біра


қ,  әкеме  сөйлер  алдында  есіңізге  саларым,  –  деді  Шоқан

Гутковскийге,  –  Орта  Азия

ға  жұмсалатын  болсам,  Петербургтің  бұл

жол


ғы сапарына бармаймын.

– Неге?


–  Орта  Азия  туралы  білетінім  аз.  Ол  жайлы  тарихты

қ  және


архивты

қ  материалдар  Омбыда  көп.  Соларды  үлгергенше  ақтарып,

керектілерін  теріп  алуым 

қажет.  Петербург  сапары  бүйтуге  мұрша

бермейді.



– О да ма

құл екен, – десті Врангель мен Гасфорт.

Шы

ңғысқа  сөйлескен  Гутковский,  алыстан  орағыта,  әуелі



Шо

қанның  ақылын,  білімін,  қызмет  әлемінде  көтерілуге

м

үмкіншілігі зорлығын, оған шығар басқыштардың тетігі, тек екінші



Александрда  екені

ң  патшаға  жетер  және  жағар  жолдардың  қандай

екені

ң өзінің бұл істерге тілектестігін, қолдан келер жәрдемін беруге



әзірлігін  айта  кеп,  сөз  ақырын  Шоқанның  қайда  баруы  пайдалы

болуына  тірегенде,  Шы

ңғыс  торға  қапыда  түскен  бүркіттей

шырмалды да 

қалды.

О

ған Шоқанның қайда баруы қажет емес, қалай көтерілуі қажет.



Сонды

қтан,  Гутковскийдің  сыпайылап  айтқан  дәлелді  сөздеріне  ол

ұйып қалды да:

– Не дейсіз? – деген с

ұрауына:

–  Бізді


ң  фамилияға  сізді  ешуақытта  да  пайдадан  басқаны

ойламайды деп сенетін адаммын. 

Үлкен басыңызды кішірейтіп айтып

отыр


ғаныңызға  рахмет.  Сізге  –  лайық,  маған  –  лайық,  айтқаныңыз

бола берсін, – деді.

С

өйте тұра, алыстан болжағысы келетін дағдысына бағып:



– Тілеуі алда

ғы жас адамның азаға баруын іштей ұнатпай да жүр

едім, Петербургты

қ бұл сапарынан қалып қоюына ренжімеймін де, ал

сонда  алда

ғы күзде жаңа патшамыздың таққа отырған тойына бару

жайы 

қалай болады? – деді.



–  Оны  уа

қытында  көрерміз,  –  деді  Гутковский,  –  біреуге  біреу

т

үсімен ғана емес, ісімен де жағуы қажет емес пе?



– 

Әрине. Ең алдымен – ісімен!

– Ендеше, Шо

қанның да патшаға ең алдымен ісімен жағуы қажет.

– Ол да ж

өн екен!


К

өп  кешікпей  Врангель  де,  Батыс  Сібірдің  Гасфорт  бастаған

депутациясы  да  Петербург

қа  ылаулатып  жүріп  кетті.  Қазақ

өкілдерінің  тілмаштығына  облыстық  басқарманың  чиновнигі,  татар

тілін білетін Андрей Ииконорович Добшинский берілді. 




АЗА САПАРЫ

Петербург  сапарынан  айдан  астам  уа

қытта  оралған  Шыңғыс

қуанышпен де, ренішпен де қайтты.

Қуанышы  –  Шоқанның  Петербургқа  бармағаны  да  дұрыс  екен.

Бара 


қалғанда, аяқ-асты боп жүргені болмаса көзге көрінерлік ешбір

жа

ғдай  жоқ  екен.  Бұратана  ұлттан  шыққан  кіші  офицер,  ол  түгіл,



Омбыда 

өзін жер тәңірісіндей ұстайтын Гасфорт та қақпайда қалып

қойып,  патша  түгіл  министрлерге  де  біразға  дейін  маңайлай  алмай

соры 


қайнап жүрді. Ондай кемшілікті көргеннен де көрмегені жақсы.

Б

ұған  да  қуанғанмен,  Шыңғыстың  бұдан  әлдеқайда  зор



қуанышы:  Шоқанның,  аты  патшаға  да  жетіп,  омы  Орта  Азия  жаққа

ж

ұмсауға патша ризашылық беріпті.



–  Енді,  –  деп  ма

қтанды,  бұл  істі  өзі  өтегендей  болған  Гасфорт,

Шы

ңғысқа, – тек көзім тимесін» де, сау, аман болып, патшаның мына



тапсырмасын  абыроймен  орындап  кайтса  жердегі  бала

ң  аспанға  бір-

а

қ  шырқап  шығады,  содан  кейін  оны  патшадан  сібірлік  қазақтар



бас

қармасына председатель ғып сұрап алам. Аржағында генералдық

чин  де  таяу  т

ұр;  оның  аты,  сіздің  фамилияңыз  биік  даражалардың

тауына ерлей, биіктей береді деген с

өз!...


Б

ұл сөздерге Шыңғыс терісіне сыймай қуанды да:

–  Б

әрі  сіздің  арқаңыз,  Ваше  превосходительство!  –  деп  құлдық



ұрды.

Петербургтан  орал

ған  Шыңғыстың,  қуанышы  осы  болса,  реніші:

аза


ға қопа қардай ғып шақырғанмен, сібірлік аталатын халықтардың

өкілдері, олардың ішінде – қазақтар елеусіз ұсталды.

–  Петерборда  «

қонақтар  қорасы»  аталатын  үй  болады  екен,  –  деп

баяндады  Шы

ңғыс бұл жайды Шоқанға, – бір орамды түгел қамти,

ал

қа-қотан отыратын ауылдай тұтаса, дөңгелене салынған үйшіктер



екен. Ма

ңындағы биік үйлерден бойы әлдеқайда аласа, небары, екі-

а

қ этаж, (осындай сездерді жаттап алу және дәл айтуға жаны құмар



Шы

ңғыс  «э»  әрпін  нығарлап  айтты),  астыңғы  этажы  түгелімен

сауда-сатты

қ дүкендері, үстіңгісі – мейманхана.

–  Бізге  ал

ғашында  осы  да  қанағат  көрінді,  –  деп  жалғастырды

Шы

ңғыс сөзін, – бірақ, үйрене келе байқасақ, кемшілікте екенбіз.



– Неге? – деді Шо

қан.



– 

Қонақ  қорасына,  тек  сібірліктердің  қарапайым  жағы  ғана

орналас

қан, 


ұлықтарымызды 

«гостиница» 

аталатын 

әдемі,


салтанатты 

үйлерге  түсірген.  Кавказдан,  Балтық  теңізі  жақтан,

Б

ұхара  әмиратынан  келгендер  де  гостиницаға  апарылған,  біздің,



қазақтан  оған  іліккені  нөкерлерімен  Меңдігерей  Бөкейханов  қана.

Жолы  да,  жасы  да 

үлкен  адам  болған  соң,  Меңдігерейге  әдейілеп

барып  с


әлемдессем,  жатқан  үйі  «Ангельтер»  аталатын  мейманхана

екен.  Біз  орналас

қан  үймен  салыстырғанда,  ол  жұмақ  сияқты,  ал

біздікі оны

ң қасында шынында да нағыз «қора». Атын тауып қойған.

О

ған Петербург татарларынан орысша және мұсылманша оқыған



бір епті 

қуды жәрдемге беріп, ол аз күнде кең байтақ астананың есік-

тесігінен  к

өрсетпеген  жерін  қоймаған;  ал,  сібірлік  қазақтардың

ж

әрдемшісі  Добшинский  жолшыбай  да  маңғазсып  түк  бітірмей



Гасфорттан  к

өз  таса  тұстарда  арақ  ішумен  әуреленіп  келіп  еді,

Петербургта  ол  салтын  тіпті 

үдетіп  ап,  күні-түні  мастықтан  басын

к

өтермей қойды. Тегі қазақ атаулының жаратылысын жек көретін ол,



«сауды

ң  басындағы  ой,  мастықта  тіліне  ауысады»  дегендей,

қосылған қазақтарына көмектесу орнына, әуелі еппен байқап көріп,

үйрене келе өктеп боқтай беретін болды. Алыстағы жанаралдан гөрі,

жа

қындағы  кіпіралдан  қаттырақ  қорқатын  қазақ,  сұлтандары,



Добшинский не десе де 

үндемей жеңеді, қатты қызған кезде, кейбір

с

ұлтанға тілі түгіл қолы да тиіп қалады.



С

ұлтандардың ызаланған кейбірі, шағым айтайын десе, Омбыдан

шы

ға  бере  озып  кеткен  Гасфорт,  сол  қалпымен  Петербургқа  дейін



жеткізген жо

қ. Петербургта жақсы мейманханалардың тәуір номеріне

орналас

қан ол, бастапқы күндердің бірінде өзіне ерген депутацияның

басын 

қосып,  жүріс-тұрыс  тәртібімен  таныстырды  да,  ара-тұра



т

өбесін көрсеткені болмаса, жұғысуды қойып алды.

Депутация 

қиындықты киімнен де көрді.

Ау

қатты қазақтардың қашан да мақтаныш көріп киетіні түлкінің



жонынан, бауырынан, п

ұшпағынан немесе, күзен, ақ тышқан сияқты

ұсақ аңдар терісінен, тіпті байлары бұлғын, құндыз сияқты қымбат

а

ңдардан жасалған ішік. Бұндай ішіктерді, әсіресе күзен, ақ тышқан,



п

ұшпақ сияқты жеңілдерін, сыпайы жерге барған қазақтар, жылдың

өзге мезгілдері түгіл, шілденің сарша-тамызында да үстіне артып ап,

пысынап 


өлгелі  жүреді.  Қыс  күндері  қасқырдан,  аюдан,  жаннаттан

тіктірген тысты тондар.

Петербург  сапарына  шы

ққан  сұлтандар  қолында  бар  ішікті  киіп

үлкен  орындарда  байлық  белгісін  көрсеткісі  келді.  Ішігі  жоқтары

т

үйенің я қойдың жүнінен тоқыған астарлы ауыр шекпендерін алды.




Тек  «патшаны

ң  сыйы»  деп  санайтын  тұрпайы  қара  шұға  шекпенін

ала шы

ққан жалғыз Шыңғыс қана.



Ая

қ  киімдері  тіпті  сорақы:  бәрінде  де  қоныштары  қара  саннан

келетін,  кигіз  байпа

қты  саптамалы  былғары  етік.  Оның  ішінде

ш

ұлғаулы  мәсі,  жалғыз  Шыңғыста  ғана,  салт  жүрген  кезде  жеңіл,



шола

қ қоныш шиблет. Оны қазақтар «Шыңғыстың шолақ етігі» деп,

кейде «шегелі етігі» деп атын б

ұрмалап алған.

А

қшадан  тарыққан  сібірлік  қазақ,тар,  көлік  жағынан  да  қағажу



болды.  Б

ұлар  өздерінің  теңсіздігін  Меңдігерей  Бөкейхановпен

өлшейді. Меңдігерей көргісі келетін жеріне баруы үшін, қарлы күні

шана


ға, лайсаң, күні фаэтонға жегуіне пар ат беріліп қойған. Қайда

жортам  десе  де  еріктері;  ал  сібірліктерде  ондай  жо

қ,  извозщик

аталатындарды жалдайын десе а

қша жоқ. Сондықтан баруға, көруге

міндетті  деген  жерлерге  салпа

қтап  жаяу  жетеді.  Ондай  орындар

Петербургта толып жатыр екен. Б

әріне барса зорығып өлетін. Аз ғана

жерлерге бар

ғанда да қалжырап қайтады.

Жалпы  ал

ғанда,  теңсіздік  кемшілігі,  сібірлік  депутапияның

қазақтарынан  ғана  емес,  ұсақ  ұлттарының  да,  орыстарының  да

басына  т

үсті.  Петербургтің  неге  бүйту  себебін,  өзара  күңкілдескен

олар  таба  алмады.  Жалпы  ба

ғынышты  елдерді  сөйтеді  дейін  десе,

Кавказдан,  Балты

қ  теңізі  қолтығынан,  кіші  және  ақ  орыстардан.

Б

ұхара  эмиратынан  келгендерге  көңіл  бөлуі  де,  күтуі  де  әлдеқайда



арты

қ.

–  Неге  б



үйтеді?!  –  деген  сұраудың  жауабын,  Омбыға  оралған

сібірлік 

қазақтарға Шоқан тауып бергендей болды.

–  Россия  патшалы

ғына,  –  деді  ол,  –  олардың  қызметі  сіздерден

арты


ғырақ  өткен.  Мысалы,  Меңдігерей  Жәңгір  ханның  баласы.  Ол

Кіші к


үздегі Әбілхайыр ханның нәсілі, Жәңгір ханның баласы. Бүкіл

қазақ  атаулыдан  Россияға  бірінші  болып  еркімен  бағынған  –

Әбілхайыр.  Оның  Ералы,  Нұралы,  Айшуақ,  Бекей  есімді  төрт  ұлы

бол


ған.  Өткен  ғасырдың  үшінші  ширегінде  Емельян  Пугачев

баста


ған орыс крестьяндары патшаға қарсы көтеріліс жасағанда, сол

кезді


ң  ханы  Нұралы  сол  кездің  патшасы  Екінші  Екатерина  жағында

болып  к


өтерілісті  басуға  көп  күш  берген.  Сібірде  ондай  адам

болма


ған.  Осы  ғасырдың  бас  кезінде  Кіші  жүз  хандығы  екіге

б

өлініп, Жайықтың шығыс жағына   Нұралы тұқымы ие болған да



Жайы

қ  пен  Еділ  арасына  Бөкей  әмір  жүргізіп  оның  аумағы  «Бөкей

ордасы»  атал

ған.  Бекейдің  хандығы,  оның  баласы,  өздеріңіз  атап

отыр

ған  Жәңгірге,  ол  өлген  соң,  баласы  Меңдігерейге  ауысқан.  Ол



е

ң алдымен, сіздер емес, Саратовтың кадет корпусында тәрбиеленген

офицер,  орыс-т

үрік  соғысына  қатынасып  ерлік  көрсеткен  жауынгер.




Даражасы  –  полковник  ж

әне  сібір  қазақтарынан  әлдеқалай  бола

салатын  полковник  емес,  орыс  полковниктеріні

ң  қатарында  жүре

алатын  кісі.  Бізде  Абылайды

ң  бір  баласы  Қасымның,  олардың

балалары  Есенгелді  мен  Саржанны

ң,  Кенесары  мен  Наурызбайдың

Россия

ға  қарсы  көтерілген  кезінде,  Бөкей  ордасында  Исатай



Тайманов  ж

әне  Махамбет  Өтемісов  бастаған  шаруалар  көтерілісі

бол

ған.  Біздегі  көтерілісті  менің  атам  –  Уәлі,  әжем  –  Айғаным,



мынау 

әкем  –  Шыңғыс  болып,  осы  отырған  бәрін,  боп  баса  алмай,

а

қырында  Алатау  жағына  айдап  тастауға  ғана  әлдерін,  келді  де,



сіздерді

ң  абыройларыңызды  алақанның  аясындай  қырғыз  алып,

Кенесарыны

ң кескен басын Омбыға әкеп берді. Ал осы кезде Жәңгір

хан 

өз  қол  астындағы  көтерілісті  қан-жоса  ғып  басты  да,  патша



алдында 

үлкен  абырой-атаққа  ие  болды.  Сондықтан  да  Бөкей

ордасыны

ң хандығын күні кешеге дейін сақтады. Әне, Петербургтың

Ме

ңдігерейді сіздерден артық күтетін себебі осы.



Петербургта

ғы  азаға  барғанда  жазаға  леккендей  қорлық  көрген

сібірлік 

қазақтардың, ол олқылығын түзеуге мүмкіншілігі де бар еді,

енді,  алда

ғы  бірер  айда,  сол  Петербургта,  екінші  Александрдың  тәж

киіп,  та

ққа  отырған,  яғни  патша  болған  тойы  өткізіледі.  Оған  да

Сібірден  ж

әне  сібірлік  қазақ,  дуандарынан  депутация  баруы  туралы

ішкі  істер  министрлігінен  Омбы

ға  да  бұйрық  келіп  жатыр.  Бірақ,

әнеугі  азаға  кім  көрінгеннің  қалай  болса  солай,  салдыр-салақ

баруынан  аузы  к

үйгендей  болған  ішкі  істер  министрлігі,  бұл  жолы

сібірді


ң  батысына  да  шығысына  да  қатал  сөздер  айтып,  тойға

жіберілетіндерді 

әр  елден  таңдауды,  оларды  жақсылап  киіндіруді

б

ұйырған.  Оның  үстіне,  Петербургтан  аттанар  алдында,  Россиядағы



отар  елдерді  бас

қаратын  генерал-губернаторлардың  бәрін  жинап  ап

м

әслихат  құрған  граф  Бутков  даярлықсыз  келгендерді,  әсіресе



Гасфортты  к

өзге  шұқығандай  болып,  «осы  кемшіліктеріңді  тойға

т

үзеп келіңдер!» дегенді ауызба-ауыз арнаулы түрде тапсырған.



Сондай  ескерту  алып 

қайтқан  Гасфорт,  той  жайын  күн  бұрын

ойланып,  о

ған  тағы  да  өзі  бастап  баратын  депутация  құрамын,

Петербургтан Омбы

ға орала сала жедел қолына алды.

Бірінші  м

әселе  –  баратындар  кім?  Әсіресе,  қазақтан.  Оған  ұзақ

ойланып, басын 

қатыратын ештеңе жоқ, әрине азаға барғандар.

Біра

қ,  тойға  баратындарды,  азаға  баратындардай  Гасфорттың  өзі



белгілей  салмайды.  Оны

ң  азаға  әзірліксіз  келуін,  сөйтіп,  ұятқа

қалуын ескерте кеп, ішкі істер министрі оған тойға әзірлікпен келуді

тапсыр


ған.  Сонда,  бірінші  қойған  шарты,  тойға  баратындардың

тізімін  ж

әне мінездемесін күн бұрын жасап, Петербургтан бекіттіріп

алу.



Осы тапсырманы орындау

ға кіріскенде, Гасфорт өз қол астындағы

қазақтардан,  азаға  барып  қайтқандардан  басқа  лайықтарды  таба

алмады. Ол соларды

ң тізімін және мінездемесін жасап, ішіне түсінік

хатын 


қосып,  граф  Бутковқа  жолдамақ  болды.  Бекітер-бекітпесіне

балды да, балсыз да емес.

Тізім  ж

әне  мінездеме  жасау  жұмысын  Гасфорт  Шоқанға

тапсырды.  Омбыда  бар  материалдар

ға  сүйене  отыра,  көмескі  я  жоқ

жерлерін  білмеймін  дейтін  адамдардан  с

ұрастыра  жүре  Шоқан

жаса

ған тізіммен қысқаша мінездемелер төмендегідей болып шықты:



Шы

ңғыс  Уәлиханов.  1816  жылы  Көкшетау  дуанының

«Сырымбет»  аталатын  тауыны

ң  етегінде  туған.  Орта  жүздің  ханы  –

Абылайды

ң ұрпағы, әкесі Уәлі де, шешесі Айғаным да орыс өкіметі

таны

ған  хандар  болған.  Омбыда  казактардың  офицерлік  школында



т

әрбиеленген, 1843 жылы орыс әскерін бастап, Кенесары Қасымовты

қуысқаны  үшін  Александр  лентасына  қадалған  алтын  медальмен

наградтал

ған,  соңғы  қызметі  –  Көкшетау  дуанының  аға  сұлтаны

ж

әне  облыстық  басқарманың  ақылшысы,  соңғы  чині  –



подполковник.

М

ұса  Шорманов.  1816  жылы,  Баянауыл  тауының  етегінде,  Арғын



руыны

ң  Қаржас  аталатын  тайпасында  13  жасынан  елді  басқару  ісіне

аралас

қан  Шорман  би  Күшіковтан  туған;  16  жасында  кіші



с

ұлтандыққа  іліккен,  Кенесарыны  қуысқандығы  үшін  1839  жылы

хорунжи  чинін  ал

ған,  Шығыс  Сібірдегі  алтын  ошақтарынан

Қытайдың  зорлықшылдарын  қуысқандығы  үшін  сотник  чині

берілген, 

қазіргі мансабы – Баянауыл дуанының аға сұлтаны, соңғы

чині – ясаул.

Ыбырай  Жайы

қов.  1801  жылы  Ақмола  дуанының  Қошқарбай

аталатын тауыны

ң етегінде туған. (Одан әрі Шоқан Ыбырайдың ата

тегі ж

әне чинге көтерілу туралы әкесінен естігенін жазайын деп еді,



а

қылдасқан  Мұса,  «ол  ұят  болар»  деп  жаздырмады).  Кенесарыны

қуысқандығы  үшін  сотник  чинін  алған,  қазіргі  қызметі  –  Ақмола

дуаныны


ң аға сұлтаны.

Қанғожа  Тәтенов.  Арғы  атасы  –  Жәңгір  Абылай  ханмен  бірге

ту

ған.  Оның  баласы  –  Сұлтанбет,  оның  14  ұлынан  Шаншар  дейтіні



майорлы

ққа, Орыс дейтіні хорунжилыққа, одан капитандыққа жетіп,

Орта ж

үз қазағынан бірінші рет алтын медаль алған, одан 1793 жылы



ту

ған  Тәтен  де  капитан  боп,  Ертіс  бойындағы  Бәсетиін,  Қыпшақ

ж

әне  Уақ  руларына  аға  сұлтан  болған;  одан  туған  Бапы  –  бірінші



Александрды

ң  таққа  отырған  тойына  барып,  ясаул  чинін  алған.

Қанғожа  соның  баласы.  Ол  да  Кенесарыны  қуысқандығы  үшін



сотник  даражасына  жеткен. 

Қазіргі  чині  –  Көкпекті  дуанының  аға

с

ұлтаны.


Әбілез  Әділов.  Туған  жылы  мәлімсіз.  Орта  жаста.  Әкесі  Әли  –

әуелі  Аягөз  дуанының,  одан  кейін  Алатау  дуанының  аға  султаны

бол

ған. Оның әкесі Әділ Абылай ханның отыз ұлының бірі. Абылай



ол  баласын  Жетісуда

ғы  Найман,  Жалайыр,  Үйсін,  Дулат  руларын

билеуге  жіберген.  1824  жылы  Кенесары 

әкесі  –  Қасыммен  соғысып

же

ңгені үшін, Андрей лентасына қадаған алтын медаль және қымбат



тастармен 

әшекейленіп, аты жазылған күміс жүзік алған; 1846 жылы

Кенесарымен  со

ғысқаны  үшін  тағы  бір  алтын  медаль  және

подполковник чинін ал

ған. Әлидің өзі алыстағы жүріске жарамайтын

жетпіс  жаста

ғы  қарт  болғандықтан,  орнына  Әулиеата  дуанына

жа

қында  ғана  аға  султан  болып  тағайындалған  баласы  поручик



Әбілезді жіберуді өтінген.

Б

ұл тізімге өкілі кірмей қалған жалғыз дуан – Қарқаралы. Оның



со

ңғы  кезге  дейін  алма-кезек  ауысып  келген  аға  султандары  Құсбек

ж

әне  Жамантай  дейтін  Барақ  ханның  тұқымдары,  өзара  бақ  талас



болып, біріні

ң үстінен бірі арызды жаудыра берген де, ақыры, бірінің

т

үбіне  бірі  жетіп,  екеуі  де  енді  қайтып  оралмастай,  қызметтерінен



босан

ған.


Ел оларды

ң орнына, болғысы келмеуіне қарамай, «ел тоқырар кісі»

деп,  Тобы

қты  руынан  Өскембайдың  Құнанбайын  ұсынып,  жуық

арада  жо

ғарғы  жақтан  бекіп  келген.  Құнанбай  сонда  да  «жуықта

хажы

ға  кету  ниетім  бар»  деп,  мөрін  алмай,  Петербург  тойына  да



бар

ғысы келмей, «тыңғылықты кісі» деп, орнына дуанның белгілі бір

биі  – 

Қаракесек  руынан  Қазанғап  ұлы  Тәттімбетті  ұсынып  Омбыға

хат жаз

ған.


Омбы  оны

ң  мән-жайын  тексертсе,  туған  ағасы  Құттымбет,  1826

жылы бірінші Николайды

ң таққа отыру тойында поручик чинін және

Андрей лентасына 

қадаған күміс медаль алып келген екен.

Ар

ғындағы  Қаракесек  руының  «Шаншар»  тайпасынан  шыққан



М

өшкенің  Қазанғабында  Ырсымбет,  Құттымбег,  Тәттімбет,

Жа

қсымбет, Ашшымбет дейтін бес ұлы болған сияқты, олардан басқа



та

ғы  бес  «беті»  кішкене  күндерінде  өлген,  сонымен  Қазанғапты

кіндігінен то

ғыз «бет» болғанға ұқсайды.

Қазанғаптың  өзі  патша  әскеріне  қосылып  Кенесарыны  қуысқан,

хорунжи  чинін  ал

ған;  балалары  да  «ақ  патшаны»  жақтап,  чинге

іліккен. Ата

қты Біржан салдың ақын Сарамен айтысында:

Ұл тумас Қазанғаптай ата ұлынан.




Т

ұқымы дегдар болған жатынынан,

Полковник чинге жеткен т

үгелімен,

Шырылдап ту

ған бала қатынынан,–

деуі содан болса керек.

Осындай  дегдар  т

ұқымнан  болғандықтан,  Петербург  тойына

баратындар тізіміне Т

әттімбет те қосылды.

Тізімге  леккендер  хабарланып, 

қастарына  кімдерді  ерткісі  келуі

с

ұралғанда олардан төмендегідей өтініш түсті:



Шы

ңғыс  кіші  сұлтандардан:  Атығай  –  Қарауыл  руларының

болысы  Байсарыны

ң  Шөбегін,  Әлке  –  Байдалы  руларының  болысы

А

ққошқар Кішкентаевты; Мұса, Сүйіндік Қаржас руларының болысы



Секербай  Малгелдинді, 

өзінің  кенже  інісі,  он  екі  жастағы  Әужанды;

Ыбырай,  Б

өрші,  Темеш  руларының  болысы,  хан  тұқымы  –  Қоңыр

Құлжаның Бегалысын ұсыныпты.

Толы


қтырылған тізім тез арада Петербургтағы сібірлік комитет пен

ішкі істер министрлігіне жолданды.

Б

ұлардың  баруына  күдігі  жоқ  Гасфорт,  енді  жаздың  жағдайына



лайы

қ, дұрыстап киіндіру қамына кірісті. Сонда орысша ма? Ұлтынша

ма?  «Орысша»  дегендері:  «Патшаны

ң  сыйлығы»  деп  берілген,

т

ұрпайы қара шұғалардан тігіп, жаға-жеңдерін оқалаған шекпендер;



олар  ауыл  арасында 

ғана  сәнді,  патша  әкімдерінің  арасында  келеке

қылатын  киімдер;  іштерінде  хорунжи,  сотник  ясаул  атақтары  барлар

бірталай  бол

ғанмен,  ясаул  чииіндегі  әскерлік  киім  Шыңғыста  ғана

бар. 


Өзгелерінде  жоқ.  Сондықтан,  аза  сапарында  сыйлыққа  алған

қылыштарын  мойындарына  асқысы  келген  оларға,  «есекке  күміс

т

ұрман  артқандай  көрінесіңдер»  деп,  «қайтқанда  аларсыңдар»  деп



Шо

қан бар қылышты сыпырып алып қалатын болды.

Той

ға  жаман-жәутік  шекпендермен  жіберуді  ерсі  көрген  Гасфорт,



Шо

қанның ақылымен, баратындардың бәріне де, жақсы көздемеден

қамзол-шалбар,  бірнеше  көйлек-дамбал,  кебіс-мәсі  дегендерді

Омбыда


ғы  татар  шеберлеріне  қазақы  үлгіде  тіктіретін  болды  да,

даярлан


ған  шақта,  бағасын  өздері  төлеуге  тапсырды.  Сырттарынан

желбегей салатын шекпенді т

үйе жүнінің өрмегінен қазақша кең ғып

тіктіруге б

ұйырды.

Ендігі  м

әселе  –  қазақ  депутаттарын  кімнің  басқарып  баруы.

Добшинскийден аузы к

үйген қазақтар, оны я ол сияқтыларды ерткісі

келмеуін  Гасфорт

қа  ашық  айтты.  Генералдың  «енді  кім?»  деген



у

ф р


р

с

ұрауына  ешқайсысы  жауап  бере  алған  жоқ.  Қалай  береді?  Сібірлік



қазақтарда  Шоқаннан  басқа  орыс  тілін  және  орыс  тәртібін  білетін

жан  естілмейді.  Оны

ң  баруына  Шыңғыс  пен  Мұсадан  басқалары

т

үгелімен  іштей  қарсы.  Қолы  леккен  жердің  бәрінде  де  Шоқанның



биіктеп кетуіне к

үдігі жоқ олар, дәурені өтіп кеткен хан тұқымынан

та

ғы  біреуінің  орыс  чинінде  жоғарылауын  іштей  күндейді,  сол



сырларын  сырттарына 

қалай  шығарудың  тәсілін  таба  алмай

әлектенеді.

«

Әр  Мұсаға  бір  Перғауын»  дегендей,  Шыңғыстың  іштей  қатты



к

үндеп  жүрген  кісісі  бар.  Баяғыда,  бастапқы  қатынынан  туған

Әбәйділда  Айғанымға  қарсы  боп,  Россияға  қарсы  көтеріліс

жаса


ғанын  білеміз.  Сонда  Батыс  Сібірдің  генерал-губернаторы

Сперанский  оны  алдап,  «Керей  –  Уа

қ»  руларын  саған  билетем»  деп

жанжалын біраз уа

қытқа доғартқан. Сол кезде Сұлтанғазы дейтін бес

жасар 


ұлын  аманатқа  алған.  «Аманат»  дейтіні  бір  ұлын  патша

өкіметінің  қолына  береді  де,  егер  антын  бұзса,  өкімет  аманатты

өлтіреді.

Біра


қ,  ақылды  Сперанский,  Әбәйділда  антын  бұзып  тағы  да

к

өтерілгенмен,  қолына  алған  Сұлтанғазыны  өзімен  бірге



Петербург

қа  алып  кетеді  де,  пансионаттағы  орыс  сабағына  береді.

Содан  о

қи  берген  Сұлтанғазы,  патша  сарайының  қасындағы  «Паж»

аталатын кадет корпусын бітіріп чині жо

ғарылай береді де, Шыңғыс

Петербург

қа барған шақта, патша нөкерлерінің қатарына кіреді.

Соны естіген Шы

ңғыс, қызғаныштан жарыла жаздағанмен, сырын

білуге  жа

қындайын  десе,  анау  бір  кекірейген  маңғаз!..  Шыңғыс

Петербургта  бол

ған  күндерде,  ол  жұғысу  орнына  қашқалақтап,

ма

ңайламай  қояды.  Абайсызда  бірер  кезігіп  қалғанда  байқаса,  түр-



т

ұлғасы  кесік-кейіп  аумаған  әжесі.  Әкесі  де  осы  сияқты  менмен,

кекір кісі болатын. Ол да «то

қал баласы» деп Айғанымнан туғандарға

өш  еді.  «Өш  қана  емес,  дұшпан  да.  Айғанымның  өзін  я  кезіккен

балаларын 

өлтірмек  боп,  Әбәйділда  талай  аңдыған  да,  қолы  жете

алма


ған.  Соны  білетін  «тоқал  балалары»,  «ол  ұсталып,  Итжеккенге

айдалды»  дегенді  естігенде,  «шо

қ-шоқ!»  деп  сандарын  шапалақтап

қуанған.


Сол 

Әбәйділда  Итжеккеннен  біраз  жылда  оралып,  көп  кешікпей

сыр

қаттанған  да,  елер  алдында  туыстарына  «менің  жаназама



Ай

ғаным  балалары  кірмесін.  Оларға  қастықтан  басқаны

жасама

ңдар!»  деген  өсиет  қалдырған.  Соны  естіген  Айғаным



балалары да, Шы

ңғыс балалары да, «бәйбіше балаларын» келіспесе,

кескілесер  жауы  санайтын.  Шо

қан  да  осы  рухта  тәрбиеленген.

Сонды

қтан,  әкесі  Петербургтағы  азаға  аттанарда  «Сұлтанғазы



Абылайханов  дегенні

ң  аты  естіледі,  сол  Әбәйділданың  баласы  емес




пе  екен;  с

ұрастырып  қайт,  егер  сол  болса,  сырын  тарт,  әкесінің

өсиетін  естіді  ме  екен,  жоқ  па  екен?  Әжемнің35  ұрпағына  қалай

қарайды екен?» деген.

Шы

ңғыстың  Сұлтанғазы  туралы  көрген-білгені  жоғарғыдай.



Естуінше, 

қайсысы  екені  мәлімсіз,  ағайынды  Әбәйділда,  Аппастың

балаларынан біреуі, астыртын т

үрде Петербурға ат ізін салыпты-мыс»

деген 

қауесет  бар.  Тіміскілеп  байқаса,  Әбайділданың  «жастай



қағынған»  аты  шыққан  Қашқымбай  деген  баласы  болса  керек.

Қайсысы  барса  да,  әкелерінің  өлердегі  өсиетін  Сұлтанғазыға

айтпады  деймісі

ң?  Оның  Шыңғысқа  жоламау  себебі  сол  кегін

қайтарғысы келмеуіне кім кепіл?..

Ол  жа


ғын  құдайға  тапсырған  Шыңғыстың  қаупі  –  «патша

сарайына  кіріп  ж

үрген  кәпір,  Шоқанның  есу  жолына  кедергі

жасамаса не

ғылсын?!»

Шо

қан депутацияға еріп Петербургтағы тойға барар болса, «анау



к

әпір  құсыттық  жасап,  жазымға  ұшыратар»  деп  бір  сескенетін,

«патша ж

ұмсағалы отырған сапарына кесір келтірмесе не қылсын?!»

деп екі сескенетін Шы

ңғыс Шоқанды той сапарына қайткенде ертпеу

т

әсілін таба алмай қатты қиналды.



Ондай т

әсілді Гасфорт тапты. Оның да Шоқанды адъюданттықтан

жо

ғарылатқысы  келетін  хұлқы  жоқ.  Сол  ниетіне  қарай  жан,а



патшаны

ң қабылдауында болған оның құлағына жамандау бір сөз де

шалын

ған еді.


Шо

қанның  Орта  Азияға  жұмсалуы  жайында  кеңесіп  отырып,

Гасфорт  патша

ға  оны  асыра  мақтап  алды  да.  соған  сеніп  қалған

патшаны

ң аузынан:

– Россия

ға бағынышты елдердің әрқайсысынан біздің таққа шын

берілген адамдар болса, еліні

ң тізгінін соған ұстатқан жөн. Мысалы,

Кавказда, Балтикада, Кіші орыста солай болып ж

үргенін білесіз. Егер

Валиханов б

ұл сапардан абыройлы келсе, сібірлік қазақтарды басқару

ісін сот

қа неге тапсырмасқа? – дегенді айтып қалды.

Гасфорт  б

ұл  сөзден  іштей  сескенген  еді.  Ол  өзін  Батыс  Сібірдің,

оны

ң  ішінде  сібірлік  қазақтардың  «жарты  патшасымын»  деп



есептейтін  кісі,  реті  келсе  осы 

қызметінде  өле-өлгенше  тұра  беру

ниеті  де  бар.  Сондай  к

өңіліне,  патшаның  сөзі  тікендей  қадалып,

Шо

қан туралы арам ойын іштей тереңдете түсті.



Б

ұған  дейін,  Орта  Азияға  жұмсалатын  Шоқанның  қатерлі

сапардан  аман  оралар-оралмасын  болжай  алма

ған  ол,  енді  келмес




сапар

ға  кетуін  де  болжалдай  бастады.  Онысы  –  Орта  Азиядан  аман

қайта  қалса,  тарихтың  сол  бір  кезеңінде,  ішіне  кіруге  ешбір  сыртқы

мемлекеттерді

ң тұмсығы бата алмай жүрген Орталық Азияға, оның

ішінде  «Шы

ғыстық  Бұхара»36  аталатын  өлкеге  жіберу.  Одан  аман

қайтпауына  сенімі  берік  сияқты.  Сырт  естуінше,  ол  өлкенің  қазіргі

ханы – У

әлихан тере Европадан барған оқымысты адамдардың басын

кеседі де, бас с

үйектен жасаған күмбезіне іліп қояды.

Гасфортты

ң  осы  арам  ниетінің  ішкі  мәнін  аңғармаған  патша  да

ма

құлдай кетті.




ТОЙ САПАРЫ

Гасфорт  той  сапарына 

әзірленіп  болдым  деп  шамалаған  шақта,

бару


ға тиісті депутацияның Петербургқа жолданған тізімі де бекіген

к

үйінде келіп қалды. Бұл, «шілденің сарша тамызы», аталатын ыстық



к

үндер еді.

Той

ға  баратын  қазақтардан,  жалғыз  Шыңғыстан  басқа  орыс



тілімен  нан  с

ұрап  жер  біреуі  жоқ.  Тілмаш  бола  алмауын  Шыңғыс

серіктеріне  к

үн  бұрын  ескертіп,  «өліп  баратырмын  десеңдер,

ауыздары

ңа орысшылап су тамыздырмаймын», – деді.

Енді кім бар?

Б

үкіл  сібірлік  қазақтар  ішінде  оқығандардан  орыс  тілін  білетін



жал

ғыз  Шоқан  ғана.  Оның  бұл  сапарға  бармауы  мәлім  болды.  Не

себепті  екенін  Шы

ңғыс  жасырмай,  бір  жағынан  мақтаныш  көріп,

«жа

ңа патшаның арнаулы тапсырмасын орындауға қалады» деген сез



таратты,  «

өзім  де  білмеймін,  тегі  аса  құпия  болу  керек»  деп,  не

тапсырма  екенін  айтпады.  –  «Шо

қындырады»  деген  үреймен  орыс

о

қуынан қашқалақтап балаларын школаға бермей келген сұлтандар,



қателіктерін  енді  ғана  түсінді.  Шоқан  соны  пайдаланып,  жер-

жебірлеріне жете 

ұрысты да, ұялған сұлтандар «осыдан аман қайтсақ

па? 


Ұл  балаларымызды  шетінен  орыс  оқуына  берерміз!  деп  ант

ішкендей болды.

Омбыны

ң  тұрғын  қазақтарынан  орыстық  тілін  біліп,  хатын



білмейтіндер бірталай. Оларды тілмашты

ққа ертуге болмайды: бәрі де

ұсақты-ірілі сауатсыз, сиықсыз сәудегерлер ғана.

Добшинскийден  аузы  к

үйген  сұлтандардың  татарша  білетін  орыс

тілмаштарына жола

ғысы келмейді.

Осы  жайларды  а

қылдасқанда,  ең  қолайлы  адам,  Омбыдағы

мешітті


ң  имамы,  түмендік  татар  –  Халил  халфе  болып  шықты.  Ол

м

ұсылманша білімді Қарғалыдан, орысша білімді Томскийден алған,



сол  кезде  татар  арасынан  к

өріне  бастаған  зиялылардың  біреуі  еді.

Алыс жолдар

ға талай шығып ысылған да адам. Жасы отыздың жуан

ортасында.  Осы  кандидатура

ға  Омбы  әкімдері  тоқырағаннан  кейін,

өзі де бұл істе ризаласқаннан кейін, Петербургқа баратын депутаттар

ат

қа қонды.



Аза  сапарында  ауыр  бейнетке 

ұшыраған  жолаушылар,  той

сапарында  кейістік  к

өрген  жоқ.  Ең  алдымен,  аза  жолында,  Омбыдан

Петербург

қа  дейін  толассыз  төпеген  жаңбыр  той  жолында  бір  де




тамбай, аспан 

үнемі жарқырады да тұрды. Аза сапарында жолшыбай

ылау міну де 

қиынға соғып, кей жерде әлденеше түнеп қалғандары

бар  еді. 

Үкімет  орындары  ылаушылардың  сол  бейғамдығын

т

үзеткендей  той  жолының  өн  бойында  байланған  аттар,  қай  кезде



болса  да  даяр  т

ұрып,  жүргіншілерді  кідіріссіз  іліп  ала  жөнелді.  Осы

қарқынмен,  аза  жолына  жарты  айдай  уақытын  кетірген  жолаушылар

той жолында бір-а

қ жұма жүрді.

Петербург  та  бізді

ң  жолаушыларды  жылы  жүзбен  қарсы  алып,

б

ұлар  болған  он  шақты  күнде  «ақ  түн»  аталатын  жарқын  қабағын



бір рет те жаппай 

үнемі жарқырады да тұрды.

Аза

ға барған қазақтардың «шіркін, осындай үйге біз де бас сұғар



ма  екенбіз?!»  деп  арман  еткен  «Ангельтер»  мейманханасына,  той

сапарында олар да т

үсті: кейбіреулеріне жеке, енді біреулеріне екі-үш

т

өсекті  номерлер  тиді.  Бәрінің  де  барлық  қажеті  ішінде.  Халил  епті



адам  екен.  Ол  б

ұрын  бұндай  орында  тұрып  көрмеген  бейбақтарға

«мынаны былайша пайдалану керек!» деп номер ішін б

әріне де түгел

таныстырып шы

қты. Асты кең бөлмеге даярлаған дастарқаннан бәрі

т

ұтасып  бір  мезгілде  ішетін  болды.  Қандай  тамақ  әзірлету  міндетін



Халилге ж

үктеді. Әр бөлмедегілерді ас кезінде жинап, азықтандырып

тарату міндеті де сонда.

Омбыдан  аттанарда, 

әр  сұлтанның  үйлерінен  әкеткен  дәмдерін,

«аш  болмайсы

ңдар»  деп,  Шоқан  зорлағандай  алып  қалған.

Жолшыбай


ғы азық ойдағыдай болмай, тек ақ жұмыртқамен ғана күн

к

өрген қазақтар Петербургқа олқы қарындау жеткен.



Петербург  олай  болмады.  Той

ға  келгендерге  берілетін  ас  ағыл-

тегіл.  Соларды

ң  ішінен  қазақтардың  тағы  да  таңдағандары:  ақ

ірімшік  шикі 

қаймақ,  айран,  сүт,  май  сияқты  ақтан  жасалған

та

ғамдар, ал, еттен, шошқа былай тұрсын, «пісмілдәсіз бауыздаған»



деп 

құс, қой, сиыр сияқты «адал» көретін малдардан да алғаш татпай

ж

үрді. Оны естіген өкімет, мына «еркелігін» де көтеріп, сол маңдағы



татар 

қасапшысына  апарып,  етке  керек  хайуанды  көздерінше

бауыздатты. Мейманхана етіне 

қазақтар солай үйренді.

К

үннің ашықтығы, тілмаштарының ептілігі қазақтарға Петербург



қаласын  еркін  көруге  мүмкіндік  берді.  Мейманхана  төңірегінде

қонақтарға  арналған  фаэтонды  аттар  тізіліп  тұрады.  Ат  алудың  да,

жетекші  алуды

ң  да  тәртібін  жақсы  білетін  Халил  халфе  астан,

ұйқыдан бос мезгілдерде қазақтарға қаланы қыдыртады да жүреді.

Петербургты сонша к

өп қыдырған біздің қазақтардың ұққаны не?

Енді со


ған келейік.


Бірінші 

қаланың өзі туралы.

Б

ұған  дейін  олардың  еркін  аралап  көрген  ең  үлкен  қаласы  –



Омбы. (Аза

ға келген жолы Петербургты аралай алмағаны есімізде).

Бейнелеп  айт

қанда,  олардың  ұғымындағы  Омбы  сәулетті  сарай

сия

қты  да,  онымен  салыстырғанда,  қазақ  қыстаулары  қой  қора



сия

қты.  Ал,  Петербургты  аралағаннан  кейін,  оны  Омбымен

салыстыр

ғанда,  «тамаша»  деп  таңданатын  Омбы,  бұның  қасында

қазақтың  қыстауы  деуге  сыятын;  Омбыдағы  екі-үш  қатар  үйлерді

«аспанмен тірескен!» деп ж

үрсе, Петербургтағы кейбір биік үйлердің

т

өбесі, әсіресе ордалар мен шіркеулердің мұнаралары бұлтты күндері



аспанны

ң  ішіне  сүңгіп  тұрғандай;  Омбының  ең  биік  деген  шіркеуі

Петербург  шіркеулеріні

ң  ең  аласасына  татымайтын;  Омбының

ордасына  саналатын  генерал-губернаторды

ң  кеңсесі  бұндағы

ордалармен, 

әсіресе  қысқы  ордамен  салыстырғанда  мая  қасындағы

«итар

қадай»...



Е

ң  кереметі,  құрылыс  материалдары,  әсіресе  тастары.

Қазақтардың  тас.  атаулыдан  бұған  дейін  білетіндері,–  жергілікті

тауларды


ң  орысша  «известняк»  аталатын  сұрғылт  тастары.  Былайша

ол  да 


қатқыл  сияқтанғанмен,  атақты  қазақтардың  қабірлеріне

қойған  құлпылар,  ең  көп  дегенде  елу-алпыс  жылға  шыдайды  да,

одан жел мен су

ға желініп, бұдырмақтанып іри бастайды.

Батыс Сібірдегі 

қазақтар түгіл орыстарды да және басқа ұлттарды

да 

қайран қалдырған құлпы, дәуірі жүріп тұрған Айғанымның ері –



У

әлиге  Самарқаннан  әдейі  алдырып  орнатқан  «көкаласы».  Негізгі

бояуы  аспан  т

үсті  болған,  күн  сәулесіне.  шағылғанда  өңі  ойнақши

құлпырып  тұратын  бұл  тасты,  жақындағы  ауыл-село  адамдары

дамылсыз  ш

ұбырып,  көруге  тоймауы  былай  тұрсын,  алыстан  әдейі

іздеп келетіндер де аз болма

ған. Сонда бәрінің бірауыздан айтары: –

«М

ұндай да керемет көрікті тас болады екен-ау!..».



Біраз  ж

ұрт  бұл  тасты  көре  алмай  арманда  қалды.  Ел  жайлауға

шы

ғып, қора есіз қалған бір жазда, тілеуі құрығыр әлдекімдер ұрлап



әкетіп, із-түзі табылмай қойды.

Бас


қа тастардан қазақтардың көргені – мәрмәр (мрамор). Оны да

Қызылжар,  Омбы  сияқты  қалалардағы  орыстың  моласында,

қазақтың  зиратында  атақты  адамдардың  қабіріне  қойылған

құлпылардан ғана кездестіреді; жүзіктің көзіне орнататын ұсақтары

болмаса. 

өзге түсті тастардан олардың хабары жоқ.

Енді, Петербург

қа келсе, бұлар көрмек түгіл естімеген нелер түсті

тамаша  тастар  ая

қ  астында  шашылып  жатқандай.  Көбінің  беті




айнадай жалтыра

ған. «Жаратылуы осылай ма, әлде қолдан майдалай

ма  екен?!»  деп  та

ңданысады  қазақтар.  Қайсысы  болса  да  қаптап

жатыр. Талай 

үйлердің, шіркеулердің кейде іргесі, кейде бүкіл денесі

осындай тастардан 

өрілген; кей тұста алаңдарға да төселген, өзендер

мен  каналдар  арналары  да  кемерленген!..  Не  деген  к

өп,  не  деген

ғажайып тастар!..

Б

ұндай  әр  түсті  тамаша  тастар  «Исааки  соборы»  аталатын  ғажап



үлкен,  ғажап  биік  шіркеудің  тұла  бойында  тұнып  тұр.  Ол  қазақтар

орналас


қан мейманхананың терезелерінен айқын көрінеді.

Халилді


ң,  әркімнен  сұрастырып,  шала-шарпы  ұғуынша,

Петербург 

қаласының іргесі 1703 жылы қаланған. Сол кезде орыстар

шведтермен  со

ғысып  қап,  бір  арпалыста  «Бірінші  Петр»  аталатын

патша  жауды

ң  қамауында  қалса  керек  те,  батыр  серіктерінің  ерлік

қимылымен әрең құтылса керек.

– Сол к

үні, – дейді Халил, – Айса дінінде Исаак аталатын әулиенің

ту

ған  күні  екен.  Бұл,  тегі  ислам  дінінде  «Исхақ»  аталатын



пай

ғамбарға ұқсайды.

–  Астапыралда!  –  деп 

қалды,  Исхақ  пайғамбарды  халфенің  кәпір

дініндегі 

әулиеге теңгеруін ерсі көрген қазақтар.

Халфе  олар

ға  Айса  дінінің  бас  кітабы  Интилде  (Евангелие),  одан

әрі  Мұса  дінінің  бас  кітабы  «Тауратта»  (Талмуд)  айтылатын

әулиелердің аттары «Құранда» өзгеріңкіреп қайталанатынын баяндап

берді.  Халфені

ң  оқуы  көптігіне  ден  қойып  алған  қазақтар,  сене

қоймаса да, «солай ма?!» дей салысты.

–  Сонымен,  –  деді  халфе  Исааки  соборы  туралы  с

өзін

жал


ғастырып,  –  аса  қатерлі  қамаудан  құтылуын,  Петр  Исаактың

жебеп-желеуінен  деп  санайды  да,  оны

ң  құрметіне  қаланың,  орта

т

ұсынан,  ез  қолынан  қиып,  кішкене  ағаш  шіркеу  орнатады.  Сол



шіркеу  бертінге  дейін  келіп,  Павел  патшаны

ң  бұйрығымен

қопарылады да, орнына қымбат тастардан, қаладағы ең кең, ең биік

е

ң көркем анау шеркеу тұрғызылады. Оның да аты «Исааки соборы».



Халфе  б

ұл  шіркеу  түгіл,  бүкіл  қаланың  қандай  қиындықпен

орнауын  да  с

ұрастырып  көрген  екен.  Оның  айтуынша  Петербург,

т

үбіне сырық бойламайтын былқылдақ саздың үстіне орнаған.



– 

Қалай?!..

– 

Қара  майға  малшыған  қарағай  бөренелерді  астына  батыра



берген де, кептеліп бол

ған шақта, үстіне тас төсеген.




– Кімдер батыр

ған, сонша бөренені?!

– 

Құлдықтағы  қара  шекпендер,  –  деп  Халил  Россиядағы



крепостнойлы

қ  правоны  білгенінше  түсіндірді.  Бұл  жайды  естімеген

«орысты  орыс 

құлданады»  дегенге  нанғысы  келмеген  қазақтар

к

үдіктене әрең иланып, халфе сезін:



– Сансыз мы

ң құлдар сөйтіп, бұл қаланың іргесін әрең қалаған;

ауыр  азапта  жыл  сайын  мы

ңдаған  адамдар  өле  берген,  олардың

орнына  ты

ңдары  үстемелей  қосыла  берген,  сонымен,  бұл  қала

өліктер сүйегінің үстіне өскені

Қабір  үстінде  отырғандай,  қазақтар  «Астапыралда!»  деп

жа

ғаларын ұстады.



Исааки  соборын  сыртынан  шол

ғанда,  олар  екі  көрінісіне  таңдана

қарады:  бірі,  жуандығына  үш-төрт  кісінің  құшағы  әрең  жететін,

ұзындығы  зәулім  ағаштың  бойындай  биік,  қызғылт  граниттен

т

ұрғызған  толып  жатқан  тас  бағаналар.  Халфенің  айтуынша,



әлдеқайдағы тұтас тастан жасалып, мұнда домалаумен келген.

– 

Қалай?!



– 

Әрине, ездері домаламайды, адамдар домалатады.

– 

Қалай?!


–  Жарал

ған  жерінде  тұтас  тастан  қашалып,  діңгек  құлпына

келгенде,  к

өліктер  көтеру  түгіл  сүйрей  алмайтын  бұларды  былайша

әдіс қолданып тартады екен: әуелі жерге қаз-қатар бөренелерден жол

салынады, соны

ң үстіне тағы да бөренеден торап төселіп, мыңдаған

адам,  су

ға  малшынған  жуан  кендір  арқанмен  діңгектерді

домалатады...

– Япырай, айласын-ай!.. Алыс жер ме екен, сонда?..

–  П


әлен  жүз  шақырым  болса  керек  –  дей  салды,  жер  мөлшерін

білмейтін Халил халфе.

Қазақтардың екінші таң қалғаны – Исааки соборының төбесіндегі

толып жат

қан мұнаралардың үстінде жарқыраған жамылтқы. Бұндай

жар


қырақтар  өзге  шіркеулердің  мұнараларында  да,  адмиралтейство

аталатын су жолы бас

қармасының шпилінде де, кейбір сарайларда да

бар; б


әрінен көбі Исааки соборында. Қазақтар ол жарқырауықтарды

әуелі  жез,  я  бояу  деп  жүрсе,  сұрастыра  келе,  алтын  болып  шықты!..

Ж

әне қоспасыз саф алтын дейді!.. Халфе есіріп айта ма, анығы ма?




– 

Қалай және қайтіп үлгерген бұлай майдалауға?! – деген сұрауға,

оны

ң  да  жайын  білмеген  халфе,–  әкелуінен  майдалауы  қиын



деймісі

ң?– деп жалтара жауап береді.

Қазақтарға  ең  түсініктісі  –  собордың  мұнараларында  күнге

ша

ғылыса жалтыраған жамылтқы.



– 

Қанша алтын жабылды екен бұл шіркеуге? – десе:

– Ж

үз жиырма пұт дейді! – деп жауап береді халфе.



Қалталарына  бес  сомның  алтыны  түсіп  көрмеген,  алтын  сақина

ілудегі біреулерінде 

ғана кездесетін қазақтар:

– Шіркеу ж

ұтып жатыр екен ғой, алтын атаулыны! – деп қояды.

Қазақтардың Петербургта ғана көрген бір жаңалығы, әр тұсында

ұшырасатын  мүсіндер,  әсіресе  адам  мүсіндері.  Ондай  мүсіндер

болуын к


өрмек түгіл естімеген олар алғаш көргенде «бұл не қылған

ма

құлық?!»  деп  шошына  қарады.  Бойлары  үйреніп  тамашалаған



ша

қта сұрастырып көрсе, өткен уақыттағы патшаларға, батырларға,

арда

қты  адамдарға  орнатылған  ескерткіштер.  Соларды  көргенде



біреулері: – «Бізді

ң нелер қадырлы аталарымыз, қымбат адамдарымыз

ескерткішсіз 

өтті-ау!»  деп  өкіністі;  ислам  дінінің  шариғатында

«с

үгірет  салу  харам»  деген  ұғым  санасына  сіңгендері  «кәпірдің



өзімен кетсін бұлары», деп безінді.

М

үсіндер ішінен олардың айран-асыр боп, айнала жүріп қарағаны,



–  «Мыс  сал  татты»  аталатын  Бірінші  Петрды

ң ескерткіші. Оның аты

да,  ат  т

ұяғы  таптаған  жыланы  да,  адам  мүсіні  де  тірі  қалпындай!..

Қазақтардың оған таққан жалғыз міні, аю терісін ат арқасына жаба

сал


ған  Петрдің  жайдақ  отыруы.  «Ер-тоқымы  болса,  бұдан  да  артық

жарасар еді!» десті олар ..

Қазақтар Петербургта көргендерінің бәрін кереметке санап, кейіне

шала-шарпы  т

үсініп,  кейіне  түсінбей;  бірақ  көре  беруге  құмартып

ж

үрген  шақтарында,  «жаңа  патшаның  коронациясы37  мұнда  емес,



М

әскеуде өтеді-міс» деген сыбыс шықты. Сол сыбыс расқа айналып,

Москва

ға баратындардың поезбен баратыны анықталды.



Поезд!..

Қазақтар  «от  арба»  деген  болады  дейді,  көліксіз  арба  оттың

қызуымен жүреді дейді, сондай көп арбаның бірі біріне тіркесіп, рулы

елді


ң  жүгін  де,  адамдарын  да  бір-ақ  жола  тиеп  әкетеді  дейді»  деген

ертегі  сия

қты  хабарды  естігені  болмаса,  кездерімен  көрген  жоқ-ты.

Өткен  көктемде  осы  қаладағы  азаға  келген  олар,  «Петербург  пен




р

р ур


М

әскеу арасында темір жол салынып жатыр дейді, үстінен от арбалар

ж

үре  бастапты  дейді»,  дегенді  естіген.  Өкімет  орындары  соны



к

өрсетуге  апармақ  болғанда,  алдына  барса  асап  қоятын  айдаһардай

к

өрген қазақтар сырттан қос-үрей боп, бармаған...



Енді, міне, сол от арба

ға мінудің де реті кеп қалды. Енді бармасқа

амалы  жо

қ.  Сондықтан  «көппен  көрген  ұлы  той»  деген  мақалға

с

үйеніп, не де болса мінуге бел буды.



Темір  жол  Россияда  жаса

ң  құрылыс.  Оның  алғашқы  торабын

«жынды  патша»  атал

ған  Павел,  Петербург  пен  патша  селосының

арасында

ғы  жиырма  төрт  шақырымға  үйдірген  де,  рельсін  оның

баласы  –  бірінші  Александр  1835  жылы  ж

үргізген.  Содан  кейінгі

Петербургтан Москва

ға беттеген темір жол торабын бірінші Николай

елер  алдында 

ғана  төсетуге  кірісіп,  жолдың  аты  «Николаево»

қойылған. Бұл құрылыс басталар алдында, темір жолшы инженерлер

Николай


ға  жолдың  салынар  жобасын  көрсеткенде,  сазды

ормандарды

ң  құрғақ  тұстарын  аралап  кететін  қисық  сызықтарды

Николай 


ұнатпаған да, «былай салынсын» деп, Петербург пен Москва

арасында  линейкамен  т

үп-түзу  сызық  тартқан.  Оны  орындамауға

ха

қы жоқ құрылысшылар, шығыны және бейнеті ез жоспарларынан



екі-

үш  есе  артып  кететін  жол  ісіне  кіріскен.  Тез  бітуі  қиындаған

жолды

ң қызығын көре алмай, кенеттен өліп кеткен Николайдың ісін,



та

ғына отырған баласы, екінші Александр жалғастыра берген. Оның

б

ұйрығы – өзінің таққа отыру тойына бітіру. Бірақ, «үйдегі көңілді



базарда

ғы нарық бұзыпты» той қарсаңында Николай темір жолының

те

ң  жартысына  ғана  рельс  төселіп,  ар  жағы  бітпей  қалған.  Оны



той

ға  дейін  бітірудің  амалы  жоғын  көрген  патша,  құрылыс  ісін  той

тара

ғанға  дейін  доғарып,  қонақтарын  біткен  тұсы,  –  Боровичи



станциясына дейін поезбен апарып, одан 

әрі ат көлігіне ауыстыратын

бол

ған.


Жолаушылар  поез

ға  Петербургтың  «Николаево»  вокзалынан

отырды. Ішіне к

өп кісі отыратын вагон қазақтарға Сібір селоларында

«бес 

қабырғалы» аталатын ағаш үйден әлдеқайда үлкен сияқтанды.



Поезд 

қозғалғанша, «басымыз айналар, құлармыз» деген қауіппен

оларда  з

әре-құт  қалған  жоқ.  Сөйтіп  отырғанда  составтың  қалай

қозғалып,  қалай  жүріп  кеткенін  аңғармай  да  қалды.  Біраздан  кейін

«неге  те

ңселеміз»  деп  терезеден  қараса,  қоршаған  ормандар,

кездескен 

үйлер ағын судай арт жаққа зымырап барады!..

Петербургтан  т

үн  ортасында  аттанып,  «жарты  жолда»  дейтін

Боровичиге тан, сібірлей жетті.




Пар-пар жегілген аттар ол арада даяр т

ұр екен. Жолаушылар қанша

болса  да  жеткілікті  ж

әне  бәрі  де  әлекедей  жаланған  жарау

ар

ғымақтар, арбалары солқылдақ фаэтондар...



Поездан  арба

ға  міну  оларға  тамұқтан  жұмаққа  шыққандай

болды.  Сол

қылдақ  арбаның  жұмсақ  жүрісі,  поезда  кірпік  қақпай

келген  оларды

ң  қалғуына  бөгет  болған  жоқ.  Шала  ұйқылы  олар,

ылау  аттарыны

ң  жолшыбай  бірер  ауысуын,  өңі  емес,  түсі  сияқты

сезді. С

өйтіп Москва шетіне қалай кіруін аңғармай да қалды.

Москва!..

Б

ұл сезден жолаушылардың, ұйқысы ашылып кетті.



Өйтпегенде ше?..

Со

ңғы  мың  шақты  жылдың  ішінде,  бұл  қаланың,  ең  алдымен



оны

ң  дәуірлеуіне  дейін  бытыраңқы  өмір  сүріп  келген  орыстардың

басын 

қосып, күшті мемлекет жасауын, одан кейін, жылдар өте, жан-



жа

ғын  көбірек  қармап,  көршілес  елдерді  қосу  арқылы,  қазір  дүние

ж

үзіндегі  ең  үлкен,  ең  айбынды  қалаларының  бірі  болуын,  бұл



жолаушыларда  білмейтіндер  кемде-кем.  Ол 

қазір,  кең  байтақ

Россияны

ң  жау  жеңе  алмайтын  алып  астанасы.  Кейінгі  ғасырларда

Петербург та астана атын ал

ғанмен, білетіндердің айтуынша Москва –

үлкен орда да, Петербург оның отауы.

Сондай  Москваны

ң  көшесіне  кірген  жолаушылар,  жан-жағына

ала


қтай қарап, Петербургпен салыстыру ойында болды...

Қазақтардың  шамалауынша  да,  Москва  шынында  да  үлкен  орда

сия

қты  екен.  Оның  көшелері  тарлау,  үйлері  қоңырқай,  бойы



дембелше сия

қтанғанмен, бәрі де салмақты, ауыр, ұсқынды көрінеді.

Б

ұнымен  салыстырғанда,  Петербург  жаңа  үйленген  жac  жігіттің



с

әнді отауындай әлем-жәлемі, жарқ-жұрқы көп.

Біреулерді

ң  Москваны  «далдиған  деревня»  деулері  де  қисынға

келетін  сия

қты.  Жолаушылар  Петербургты  да  үлкен  деп  жүрсе,

Москваны

ң үлкендігі оның әкесіндей!..

Оны

ң  тарлау,  қиғаштау,  біріне-бірі  жалғасқан  ұзын  көшелерін



аралап 

ұзақ  жортқан  қазақтардың  Кремль  көрінген  шақта,  есіне

аталарыны

ң  «таусылмайтын  жол  болмайды,  табжылмайтын  ел

болмайды» деген ма

қал түсті.

Кремль!..



Москвада ондай 

қамал барын Шыңғыстан басқа қазақтар естіген

жо

қ  екен.  Ол  туралы,  баяғы  офицер  шағында  естігендерін  Шыңғыс



серіктеріне  шала-шарпы  баянда

ған  болды.  Сөйте  тұра,  таңдана

қараса,  биік  қабырға  әр  тұсында  төбелері  сүйриген,  үстіңгі  жағы

кетіктенген, т

үсі қоқыр күрең мұнаралар!..

Халфе 


қанша  білгішпін  дегенмен,  Кремль  тарихын  қазақтарға

баяндап бере алмады. Оны

ң бар білетіні, – он төртінші ғасырда Едіге

баста


ған  алтын  ордалықтардың  осы  қамалды  бір  жаз  бойы  қамап

жатуы екен. Халфені

ң ұғымында, «алтын орда, татар ордасы. Үш жүз

жылдай  д

әурен  сүрген  ол  орданың,  сол  жылдарда  орыстың  да

бірталай 

өлкесін билеген татарлар». Санасында татаршыл ол:

–  Сонда,  –  деп  ма

қтанды  қазақтарға,  –  татарлар  осы  Кремльді

қоршай  қамап  тұрған  шақта,  сырт  жағынан  басқышпен  жоғары

өрлеген  аталарымыздың  басына  іштен  қорғанушылар  қайнаған  су

т

өгеді екен.



Халфені

ң  айтуынша,  Москвада  татарша  аталатын  біраз  орындар

бар,  мысалы:  «Яуза»  аталатын 

өзен  «жауыз»  дегеннен  шыққан.

«Арбат»  деген  к

өше,  «арба»  және  «ат»  деген  сөздерден  құралған,

та

ғы тағылар...



Соларды

ң  біреуі  Кремльдің  күнгей  жағын  жағалап  ететін

«Москва» 

өзенінің  орысша  «Балчуки»  аталатын  жағасы  еді.  Ол,

т

үрікше  «балшық»  деген  сөз  болса  керек  бертінге  дейін  сазданып



жататын саян, болыпты.

Тойшыл 


қонақтардың  қайсысы  қайда  орналасуы  күн  бұрын

белгіленгенде, 

қазақтарға  бір  саудагердің  Балчукидегі  «Тоқырау»

аталатын а

ғаш үйі бір жұма тұрады деген есеппен қырық үш сом елу

тиын


ға жалданған. Сондағы сметасы қызық: жаз болса да отын керек

деп, жа


ғуға төрт саржан кетеді деп, саржан басына бес сомнан алған;

өзеннен  бөшкемен  су  әкелуге  үш  сом,  сәкі  жуушының  күніне  50

тиыннан, 

үш  жарым  сом,  көйлек-көншекті  жууға  бір  кісіден  25

тиыннан,  барлы

ғы  екі  жарым  сом,  шам  құятын  бір  пұт  тон,  майға

т

өрт сом елу тиын, жан басы – он сом.



Қазынадан 

т

өленген 



б

ұл 


шы

ғынның 


сметасын, 

сарай


шаруашылы

ғының министрі граф Олденбург бекіткен.

Бір  заманда  тал,  терегі  аралас

қан  қалын,  тоғайға  бөленген

Балчукиге  бертінде 

үйлер  салынып  орманы  сиреген  екен.  Дегенмен,

Петербург  т

өңірегімен  салыстырғанда  айналасы  жалпақ  жайлау

сия

қтанып,  қазақтардың  тыныстары  кеңейіп  кетті.  Халфе  оларды



Москвада  да  жетектегісі  кеп  еді,  «б

әрі  бір  қала  көрінеді  ғой»  деп




ерінген 

қазақтар  көп  жүре  қоймады.  Іштерінен  «бәрі  бір  емеске»

санайды.  Петербургты

ң  биік  үйлері  біркелкі,  ал  Москвада  арбиған

биік 

үйлердің  арасында,  көп  түйенің  арасындағы  қой-ешкі



сия

қтанған ұсақтары да кездесе береді екен.

Коронация кешіккен жо

қ. Оның Никольский соборында өтетіндігін

о

қырмандарға  ескерткеміз.  Ендігі  мәселе,  өздеpiн  мұсылманға



санайтын 

қазақтардың,  шіркеуге  кірер-кірмесі.  Баяғы  Омбыда  оқып

ж

үрген  жылдарында,  «шіркеуде  шоқыну  қалай  болады  екен?»  деген



оймен, к

өлденең мұсылмандардың көзінен жасырынып, Шыңғыс сан

рет  кірген.  Имам

ға  ұйыған  мұсылмандардың  намазға  үнсіз

қимылдай  беруімен  салыстырғанда,  христиан  дінінің  әндете

өткеретін құлшылығы Шыңғысқа қызық көрінген.

Коронацияны

ң  құлшылығы  жайшылықтағыдан  әлдеқайда

қызғылықты  болуға  тиісті.  Ал,  соған  қатынасайын,  көрейін  десе,

серіктерінен бата алмайды. Ислам дінін шала

ғай білетін олар, шетінен

фанатик сонды

қтан шіркеуге сүйресе кірер түрлері жоқ.

Генерал-аудитор,  князь  Чернышев  бас

қарған  той  комиссиясы,

м

ұсылман  қонақтардың  жайын  ойлап,  корония  уақытындағы



патша

ға арналған құлшылықты Москвадағы татар мешітінде еткізуді

ұйғарды.  Сонымен  қатар,  шіркеуге  де  кіремін  деушілердің  қолына

пропуска  тапсырды.  «

Қайтер  екен?!»  дегендей,  бірін-бірі  бақылаған

қазақтар түгелімен мешітке кетті де, шіркеуге барғысы, коронацияны

к

өргісі  келген  Халил  халфе,  бірдемені  сылтау  ғып,  тобынан  қалып



қойды.

Коронация  біте,  Балчукиде  бастары 

қосылғанда,  Халил  шіркеуде

бол


ғаның  коронация  қалай  болғанын  қазақтарға  қысқаша  айтып

берді:


–  Шіркеуді

ң  де  мехрабы  болады  екен,  –  деді  ол,  бұған  дейін  де

талай к

өргенін жасырып, – орыстар оны «алтарь» дейді екен. Терінде

қымбат тастармен, алтынмен безенген тақ тұрады екен, сол жағында

с

үйеген  таққа  лайықты,  келтелеу  асай-мусай,  оны  «скипетр»  дейді



екен.  О

ң  жағында,  төбесінде  кіреші  бар  алтын  топ,  оны  «держава»

дейді  екен,  та

қтың  төбесінде  әлгі  қымбат  мүліктермен  безенген

т

әж...


– Сонымен? – деді «коронация» дегенні

ң қалай болатынын тезірек

естігісі келген 

қазақтар.

–  Шіркеуге  чиндерін  та

ғынған халық лық толған шақта, «орган»

патшалы

қ гимнді ойнай жөнелді.




– «Орган» дегені не екен?

–  Сіздер  к

өрмеген,  айтқанмен  түсінбейтін  күй  сандық...  Күйдің

орысша аты – «музыка».

– Гимні не?..

– Ма


қтауға арналған ән-күй...

– Б


өлмеңдер сөзін!.. Сонымен?..

–  Ойналып  жат

қан  тамаша  күйді,  әлдекімнің  «Ұлы  император!»

деген  к


үшті  даусы  бөліп  жібергендей  болды,  бірақ  күй  онымен

до

ғарылу  орнына  күшейе  ойналды.  Шеркеу  толған  жұрт,  қолдарын



кеуделеріне 

қоя, бастарын ие қалды...

– 

Өзін, қай тұсында тұр ең?



Ма

қсатым патшаны көру болған соң, таңда жақындау тұрам да...

– 

Әрине. Бірақ жолатты ма, оған?



– 

Қарамадым,  жолатқан-жолатпағанына.  Әскерлік  адамдардың

«

қайда?»  деп  қақпайлауына  қарамастан  көздерін  тасалай  жылжи



бердім де, «осы т

ұс жетер» деп тоқтадым.

– И

ә, сонан?..



–  Ж

ұртпен  бірге  мен  де  басымды  игенмен,  көз  қиығым  –  тақта.

С

өйтіп  тұрғанымда,  жарқылы  көп  желең  жамылған  біреу  бастаған,



сондай  жар

қырақ  киімділер  және  поптар  қоршаған  біреу,  арғы

сырт

қы есіктен бері қарай көріне берді.



– Патша болма

ғай да алдыңғысы!..

– Портретіне к

өзім қанған патшаны тани кеттім...

– Ие, ие?..

– Ол етегіндегі аз 

ғана басқышпен көтерілді де, таққа отырды. Сол

кезде  «архирей»  аталатын  а

қсақалды  жас  поп,  тақ  төбесінде  тажды

к

өтеріп ап, патшаға ұсынды. Таж киген патша түрегеп, «державаны»



он,  ала

қанына  көтеріп,  аса  таяқты  сол  қолына  ұстатты...  Содан

кейінгісін  к

өруге  де,  естуге  де  болмай  қалды:  азан-қазан  шулаған

әндету  мен  күйлер  құлақты  тұндырып  жіберді...  Жұрт  сапырылыса

бастап, патша т

өңірегін жауып жіберді!..



–  Осы  к

өргенің  де  аз  емес!  –  деп  қазақтар.  –  Біз  оны  да  көре

алмады

қ қой!..


Содан  кейін,  «біз  неге  бармады

қ  соған?»,  «сені  кім  тоқтатты?»

деген  сия

қты  өкінішті,  даулы  сөздер  халфенің  құлағын  керең  ғып

жіберді.

Ерте


ңінде  жаңа  патшаның  таж  киюіне  байланысты  Кремль

қасындағы  Қызыл  алаңда  әскери  парад  болды.  Қазақтар  бұл  кезде,

бір ж

үйелі қонақтардың арасында Қызыл алаңның теріскей жағында



«

Қытай  қаласы»  аталатын  бөлшекті  орай  қоршаған  аласалау

қамалдың,  төбесінде  тұрған  еді,  сондықтан  олар  әскери  парадты

мейлінше ай

қын көрді.

«Парад» деген с

өзді олардың бірінші естуі. Оның не екенін алдын

ала білетін адамдардан с

ұрастырып түсінген.

Біра


қ,  есту  бір  басқа  екен  де,  көру  бір  басқа  екен.  Естігенде  тез

к

өруге  құмартқан  қазақтар,  көрген  шағында  естерінен  танғандай



болды. Олар 

Қытай қаласының төбесіне парад баталардан бұрын күн

шы

ға  кеп  орналасқан  еді.  Оған  дейінгі  әсерлері,  таң  біліне



к

үмпілдеген  соғыс  оркестрлері,  тұтаса  жаңғырыққан  күшті

үндерімен  қаланы  басына  көтергендей  болған.  Бұндай  оркестрдің

кішірек  т

үрін  олар  Омбыда  да  көрген.  Бірақ,  хайуанатқа

салыстыр


ғанда, Омбынікі – тышқан сияқты да, мынау – түйе сияқты.

Осы 


үн үсті-үстіне үдей түсіп, бұрын мұндайды естімеген қазақтар

т

үгіл,  Москваның  да  құлағын  керең  ғып,  өзге  дауыстардың  бәрін



құмықтырып тастады...

Парад  с


әскеге  жақын  басталды.  Сол  кезде  Қызыл  алаңның  жан-

жа

ғындағы  көшелерден  әскерлік  қосындардың  әр  түрі  қаптай



баста

ғанда,  тұтасқан  қалың  қимылдан  қазақтардың  басы

айнал

ғандай болды...



Бір  кезде 

қимыл  басылып,  төңірек  тыныш  бола  қалды.  Сонда

қызыл  қақпадан  ақ  арғымақ  аттар  ойнақшыған  жарқылдақ  киімді

бір топ салтты шо

қытып шыға келді.

Қақпадан шыққандар, сапта қатып қалған әскерлік қосындардың

ашы

қ Кремль жақ алдынан шоқытып етті. Даң-дұң дауыстар естілді.



«

Әскер  мен  патшаның  сәлемдесуі»  десті  біреулер.  Сәлемдесу

т

ұтасқан гуілге айналды.



Патша  тобы 

қақпаға  қайта  кірді  де,  аздан  кейін  Кремльдің  бергі

қабырғасына  тақтайдан  уақытша  жасаған  кең  мінберге  арғы  іштен

әлдекімдер көтеріле бастады.




«Патша!..» «Семьясы!..» «Туыстары!..» «Н

өкерлері!..» деген сездер

естілді жан-жа

қтан. Оркестрлер бұрынғысынан да күшейе, гүжілдей

ж

өнелді...



Сол  кезде  Кремльді

ң  куранты  сағат  онды  соқты  да,  «патшаны

са

қтай  гөр,  тәңірі»  күйін  ойнап,  ол  аяқталғанда,  соғыс  министрі



князь  Долгоруковты

ң  командасымен,  тастай  қатқан  әскерлердің

қимыл маршы бастала жөнелді. Оркестр үдей түсті.

Б

ұл қимыл қазақтарға үлкен бір теңіз толқығандай, өздері соның



топанына т

ұншыққандай әсер берді.

Одан 

әлдеқайда  мол,  әлдеқайда  ұсқынды  парадты  қазақтар



Петербургта, Марсовое поле аталатын ала

ңда көрді.

Москвалы

қ  парадқа  сол  қаланың  жергілікті  гарнизоны  ғана

қатынасқан  еді,  ал  Петербургтағысына  Россияның  құрғақтағы,

суда


ғы  қарулы  күштерінің  барлық  түрлері  де  қатынасты.  Соған

қараған қазақтардың бір ауыздан айтқаны:

–  Осындай 

қалалары,  осындай  өнері,  осындай  әскері,  осындай

қаруы  бар  елге  төтеп  барғысы  келіп,  қарсыласқан  аталарымызда

а

қыл болсайшы!.. Бағынғандарының есі дұрыс екен!..




ТОЙ ТАР

ҚАР


Петербургта  да,  Москвада  да  к

өп  қызық  көрген  қазақтардың

ендігі  е

ң  зор  арманы,  патшамен  дидарласу  болды.  Той  тарқар

таян

ғанша, ол арманы, қол жеткісіз қиял сияқтанып, кейбір күндерде,



кейбір  жа

ғдайларда  алыстан  ғана  көздері  түсіп,  ұрымтал,  жақын

жерге жуымай-а

қ қояды.


Той  тар

қар  таяна,  патша  Кавказдың,  Балтиканың,  Славян

т

ұқымдарының, 



Орта 

Азияны


ң, 

Сібірді


ң... 

деген 


сия

қты


қауымдардың тойға келген өкілдерін Петергоф, патша селосы, қысқы

ж

әне 



бас

қаша 


аталатын 

сарайларында 

топтап 

қабылдап,

әрқайсысына арнаулы сый-құрмет көрсетті.

Неге  екені

ң  кім  ескерткенін  кім  білсін,  «сібірлік»  және

«орынборлы

қ»  аталатын  қазақтардан  келген  өкілдерді  өзге  топтарға

қоспай, патша қысқы сарайда жеке қабылдады.

«Орынборлы

қ», «сібірлік» деген терминдер он сегізінші ғасырдың

орта  т

ұсында  шыққан.  Сол  кездің  патшасы  –  екінші  Екатерина,

араларында 

қоныс  жанжалы  бола  берген  Орта  және  Кіші  жүздің

шекарасын  ашып  беруді,  Орынборды

ң  генерал-губернаторы,  князь

Неплюев  пен  Сібірді

ң  генерал-губернаторы  князь  Горчаковқа

тапсыр

ған.  Олар  және  екі  жақтың  билері  бас  қосқанда,  орыстар



жа

ғы  «қазақтардың  өздері  шешсін»  деп,  қазақ  жағы,  сол  кезде  үш

ж

үзге  әділ  атағы  жайылған  Жазы  биге  тоқырап.  ол  «шегіміз  осы



болсын» деп Оба

ған өзенін белгілеген. Содан бері

Оба

ғанның  батыс  жағы  «орынборлық  қазақтар»,  шығыс  жағы



«сібірлік 

қазақтар» атанған.

Сібірлік 

қазақтардың  хандығы  1822  жылға  дейін  ғана  созылып,

Ай

ғаныммен  аяқталғанын  білеміз.  Ал  1801  жылдан  бастап



«б

өкейлік»  және  «оралдық»  болып  екі  хандыққа  бөлінген

орымборлы

қ  қазақтардың  хандықтары,  Бөкейде  1845  жылы  Бекей

ұлы  Жәңгір  ханның  өлуімен,  Оралда  1809  жылы  Айшуақ  ұлы

Жант


өренің өлуімен аяқталып, одан кейін Сібірдегі қазақтар сияқты,

орымборлы

қтар  да  әлденеше  әкімшілікке  бөлініп,  оларды  да

«правитель»  атан

ған  аға  сұлтандары  билей  бастаған.  Екінші

Александрды

ң  тойына,  бөкейліктердің  аға  сұлтаны  Меңдігерей

Б

өкейханов  бастаған  депутация  келген,  іштерінде  атақты  күйші  –



Шы

ғай  ханның  баласы  Дәулеткерей  бар;  оралдық  депутацияны

правитель  Жант

өрин  бастаған,  оған  ергендердің  ішінде  Алтынсары

Бал

ғожин38 бар.




1826  жылы  бірінші  Николай  та

ққа  отырған  шақта,  сібірлік

депутацияны  бас

қарып,  сол  тойға  қатынасқан  Сартай  Шыңғысов

еліне 

қайтқанда,  «патша  орымборлықтарды  бізден  жоғары  ұстап,



ерекше  к

үтті»  деген  өкпемен  келген.  Сол  Николайдың  азасына

келгенде,  орымборлы

қтарды  әлі  де  жоғарырақ  ұстағанын  Шыңғыс

к

өзімен көрген.



Ал мына екінші Александрды

ң тойында, екі жақтың да қазақтарын

Петербург ала-

құла көрмей, тең даражада, бірсыдырғы жақсы күтті.

Сонды

қтан,  орымборлық  пен  сібірлік  қазақтар,  бұдан  бұрынғы



кездесулеріндей, 

өзара  шікірейіскен,  күндескен  жоқ,  жалғасқан

к

үндерінен бастап «әкей-үкей», аралас-құралас, сырлас болып кетті.



Петербургта

ғы,  Москвадағы,  ол  екеуінің  арасындағы  жол

бойында

ғы  күндерін  көбінесе  бірге  еткізген  орымборлықтар  мен

сібірліктерді

ң  сырласа  кеткенде  кеңес  қылатындары,  патша

өкіметінің  қазақ  даласына  салған  отаршылдық  құрсауларының

ше

ңбері жылдан жылға тарыла, қысымның қатая түсуі. Бұл мәселеге



олар халы

қ мүддесі жағынан емес, ездерінің әкімшілік қуаттарының

жылдан-жыл 

әлсіреп,  дала  билігінің  тізгінін  патша  чиновниктері

жылдан  жыл 

қатайта  ұстауы.  Егер  патшаның  қабылдауында  бола

қалса, олар осылардың бәрін мұң ғып шақпақ.

Сол  тілектері 

қабыл  болғандай,  патша  қазақтарды  жеке

қабылдады.  Орымборлықтарды  «орда  кеңесі»  аталатын  мекеменің

председателі  генерал-майор  –  Гавриил  Васильевич  Ващенко,

сібірліктерді Гасфорт бастап апарды; б

әрін сарай қасындағы сібірлік

комитетті

ң председателі, аншеф-генерал – князь Александр Чернышев

бас


қарды.

«Аудиенция»  аталатын  б

ұл  қабылдауда,  мемлекет  мүлкінің

министрі адъютант генерал граф Кисилев, ішкі істер министрі генерал-

аудитор  граф  Блудов,  финанс  министрі  барон  Брок  со

ғыс  министрі

генерал-инфантериеден князь Долгоруков, за

ң министрі генерал-майор

граф Синявин, о

қу министрі граф Алексей Толстой тағы басқа чиндер

болды.  Б

әрі  де  соғыстық  формасында  және  барлық  ордендерін,

медальдарын кеудесіне 

қадап алған...

Сібірлік 

қазақтардың  бұған  дейін  көрген  ең  үлкен  генералы  –

Гасфорт;  орымборлы

қтардікі  –  барон  Игельстром.  Оларды  да  қопа

қардай көретін қазақтар, енді патшамен, министрлермен салыстырып

бай


қаса,  арыстанның  я  жолбарыстың  қасындағы  иттей  бұғады.

Жергілікті  жерлерде  Гасфорттар  бірен-саран 

ғана  ғой.  Ондайлар,

оларды


ң  әкесіндейлер  бұнда  толып  жатыр.  Ал,  бір-бірінен

с

ұрастырып байқаса, бүкіл қазақ, атаулыда әлі күнге генерал чиніне



жеткен  біреу  де  жо

қ  екен.  Кавказдықтарда  бар  сияқты.  Соларды




к

өрген қазақтар «біз де шен алып, шекпен кидік деп мақтанамыз-ау!»

деп,  генералды

қ  чинге  жетуді  арман  ете  күрсінеді.  Қазақ  арасында

к

үпсіп  жүретін  хорунжи,  капитан,  майор,  жүздік  ясаул,  кәтте,



подполковник  полковник...  дегендер  б

ұнда  иттің  құлы  итақай

сия

қты...


Россияны

ң  жоғарғы  чиндеріне  көздері  сүрінген  қазақтардың

қысқы  сарайдағы  аудиенциялық  залға  жеткенше  сілелері  қатқандай

болды.  Толып  жат

қан  есіктерден,  іштері  ертегідей  безенген

коридорлардан,  залдардан,  б

өлмелерден  өткен  оларды,  қақ  жарыла

ты

ғыз  сапқа  тұрған  офицерлік  чиндегі  қақиған  қарулы  адамдар



араларынан 

өткізіп  тұрды.  Тек  кірпік  қаққаннан  басқа  қимылдары

жо

қ.  Бәрі  де  тас  боп  қатып  қалғандай!..  Сонша  қарулы  күзетке



б

өленген патшаның, қабылдау залына жету оңай болып па?..

Қазақтарға  да  қиын  болды  жету.  Және  өзге  қиыншылығының

үстіне, олардың басқарушылары, «сарайға кіре төменшілік көрсетіп,

қолдарыңды  кеуделеріңе  қоя,  бастарыңды  иіп  жүріңдер!»  деген  еді.

Олай ж


үруге жақын жер болса жақсы ғой. Сарай ішінің жүрісі ұзақ

екен. 


Ұзаққа  бүкшеңдеген  қазақтардың  белдері  талғанмен,

б

ұйрықты  орындамауға  амалдары  жоқ.  Отырар,  дем  алар  орын  да



к

өрінбейді.  Екі  жақта  тікейген  күзет,  оның  үстіне  бастап  келе

жат

қандар да қыспаққа ала, аяқтарын жылдам адымдайды. Солардан



жас

қанып,  жүріп  келе  жатқан  жерлерінде  көз  тоқыратып  көре

алмады. С

өйтіп «ес кетті, жан шықты» дегенде, әрең деп тоқырасты-

ау!

Б

ұл  –  қабылдау  залының  алды  еді.  Сонда  аз  отырып



тыныста

ғаннан  кейін  залға  шақырылды.  Онда  адам  саны  көп

болма

ғанмен,  бәрі  де  жарқылдақтар.  Орта  тұстарындағы  тақта



отыр

ған сары мұрт сұлуша адам патша болар деп шамалады, тағы да

т

өменшік халдегі қазақтар, отырғандарды тек көз қиықтарымен ғана



к

өрді.


Н

ұсқаған  орындарға  қымсына  келіп  орналасқан  қазақтарға,

патша  ойда  жо

қ  қимыл  көрсетіп,  тақтағы  орнынан  тұрды  да,

с

әлемдескендей басын иді.



Одан 

әрі  не  істеуге  білмеген  қазақтар,  төңіректерін  әлі  де  көз

астарымен  с

үзіп,  тым-тырыс  қатты  да  қалды.  Басқа  жоқтығын

бай

қағандай,  граф  Киселев  патшаның  қазақтарды  наградтау  туралы



указын жариялады да, оларды иелеріне 

үлестіру – князь Чернышевқа

б

ұйырылды.  Сібірлік  қазақтарға  тигені  –  төменгі  чиндерінен  бірер



саты  к

өтерілу,  сонда  Шыңғыстың  жеткені  –  полковник.  Мұсаныкі  –

подполковник, 

өзгелері  бұрын  үлкен  сияқтанғанмен,  енді  уақ-

т

үйектер,  солардың  ішінде  Мұса  Шормановтың  он  екі  жасар  інісі  –




Әужанға да хорунжи чині ілекті. Қазақтар чинге емес, алдына бес жүз

сом,  артына  ж

үз  сомдай  берілген  сыйлық  ақшаға  қуанды.  Қазақтар

атынан  патша

ға  алғыс  айту  Шыңғысқа  тапсырылған  еді.

Гасфортты

ң  ымымен  түрегелген  оның  бойы  дірілдеп,  әрең  шыққан

үні тұттықты да, берекелі ештеңе дей алмады.

Сондай  сыйлы

қпен  аудиенциядан  тараған  қазақтардың  ең  үлкен

олжасы, 

қолдаспаса  да,  сөйлеспесе  де  патшаның  денесін,  кескінін

еркін  к

өрді.  Көргенше  «жер  құдайының  түр-тұлғасы  өзге  адамнан

ерекше  болар»  деген 

қиялда  жүрсе,  енді  көргеннен  кейін  жасаған

қорытындылары – «ол да басы жұмыр пенденің бірі!»

Сол к


үні кешке патшаны тағы да жақын жердей көрудің сәті түсті:

қысқы  сараймен  жалғасқан  «мемлекеттік  эрмитаж»  аталатын

салтанатты 

үлкен  үйде  тек  патшаның  өзіне  семьясына  және

н

өкерлеріне  арналған,  бірер  жүзден  артық  көрермен  сыймайтын



жабы

қ  кішкене  театры  бар  еді;  тойды  басқарушылар  басты

қонақтарға осы театрда концерт көрсетпек болды. Арнаулы комиссия

концерт  программасын  жаса

ғанда,  қонақтар  ішіндегі  әнші-күйші

дегендерді

ң тан,- даулыларын қатынастыруға ұйғарды. Кімдер барын

с

ұрастырған  комиссия  қазақтар  арасынан  Дәулеткерей  мен



Т

әттімбетті тапты.

Б

ұлардың әрқайсысы да өз өлкелерінде атаққа шыққан күйшілер.



Әрбірінің  халықтық  және  өзіндік  толып  жатқан  күйлері  бар.

Петербургта  да,  Москвада  да  кешкі  уа

қыттарының  көбі  босқа  өтіп,

іштері  пысатын 

қазақтар  екі  күйшіні  ермек  қып,  жеке  де,

жарыстырып та к

үйлер ойнататын сонда бірінен-бірі аса алмай, үнемі

ит жы


ғыс түсе беретін. Тартатындарының бәрі жан тербететін, біріне-

бірі 


ұқсамайтын  тәтті  күйлер.  Жалпы  алғанда,  Тәттімбеттің

«Бозай


ғыр»,  «Тарғыл  бұқа»,  «Ала  байрақ»,  «Жау  жетті,  ел  кетті»,

«К

өкей  кескен»,  тағы  біраз  күйлері  қазақ,  өмірінің  жаугершілік



заманда

ғы тұрмысын, көбінесе зарын сипаттайтын көнерген өмірдің

бейнелері,  ал  Д

әулеткерей:  «Сырым  сазы»,  «Арғынғазы»,  «Кеңес»,

«Шал

қыма»  аталатын  күйлерін  Кіші  жүздің  әр  кездегі  халықтық



к

өтерілістерін  сипаттайды  екен,  немесе  «Ақбала  қыз»,  «Қос  алқа»,

«Желдірме»,  «Ыс

қырма»,  «Қос  ішек»,  «Бұлбұл»  сияқты  күйлерін

к

үнделік тіршіліктің, әр тақырыбына арнайды екен.



Қай  тақырыпқа  арнаса  да,  екеуінің  де  әрбір  күйлері  көңіл

т

үкпіріне  жетіп,  жанды  желпінтетін  тамашалар.  Қазақтардың,



арманы:  «шіркін,  б

ұл  күйлерді  біз  ғана  естімей  басқалар,  әсіресе

патша естісе!»

Осы  тілектері 

қабыл  болғандай,  концерт  комиссиясы  олардың

есімдерін программа

ға қосты. Қазақтар оған қатты қуанды.



Эрмитаж театрыны

ң жалпы құрылысы қазақтың кигіз үйі сияқты

д

өңгелене,  орындары  төменнен  жоғары  өрлей  сатылана  салынған



еді. Сахнасы ке

ң, оның екі жақ босағасының оңында патша ложасы,

солында министрлер ложасы.

Қазақтар  тиісті  орындарына  отырған  шақта,  сахнаның  да,

ложаларды

ң  да  шымылдықтары  жабулы  түр,  залдың  төбесінде

с

әулесі  күннен  де  өткір  сияқтанған,  төңірегі  асыл  тастар  сияқты



бірдемелермен 

әшекейленген шамдар шоғыры. Бұл, сол бір тұстағы

Петербургта, тек 

қысқы сарайға ғана орнатылған электр движогінің

жары

ғы  екенің  электрдің  не  нәрсе  екенін  естімеген  қазақтар  білген



жо

қ.  «Құдайдың  құдіреті  ме,  бұл  сәуле,  патшаның  құдіреті  ме?!»

деп та

ңданыса қарады қазақтар люстраға.



Б

ұрын  концерт  дегенді  көрмек  түгіл,  естімеген  қазақ,тар,  «ойын

осы  жа

қта  болады»  дегенге,  шымылдықтың  ашылуын  асыға  күтті.

Б

ұған  дейін  олардың  театр  атаулыдан  көргені  Петербургтағы



«Маринка»  болатын.  «Патша 

қызына  арнап  салдырған  екен»  деген

б

ұл  үйдің  ішкі  әдемілігіне  қайран  қалған  қазақтар  Вердидің  сол



к

үні ойналған «Риголеттасынан» түк те түсінген жоқ. Түсіну орнына,

музыканы

ң,  және  артистердің  азан-қазан  шуынан  бастары  айналып,

бірер  актысын  к

өргеннен  кейін  кетіп  қалысты.  Содан  кейін  «театр

ойыны»  атаулыны

ң  бәрінен  безіп,  Петербургта  да,  Москвада  да

Д

әулеткерей  мен  Тәттімбеттен  басқалары  ешбіріне  бармай  қойды.



Олар  эрмитаж

ға  да  бармас  еді,  егер  ол  ойынға  ез  серіктері

қатынаспаса.

Б

әйге  атаулыға  аты  қазақтың  бәрі  желөкпе  келетін  әдеті.  Бұл



қазақтар  да  Дәулеткерей  мен  Тәттімбетті  күйшілер  бәйгесіне

қосқандықтан,  сол  әдеттің  намысына  тұншығып,  олар  міндеттерін

орындап  шы

ққанша,  озу  тілегінде  ес-тұстарынан  айрылар  халде

отырды.

Сахнаны


ң  да,  ложалардың  да  шымылдықтары  ашылды.  Залдың

с

әулесі сеніп, жарық тек сахнада ғана қалды. Көрермендер, олардың



ішінде 

қазақтар,  апанына  төнген  аңдай  сахнаға  көздерін  тіге

қалысты.  Сахна  сәулесінен  ложаларда  отырғандардың  да  қылтиған

бастары  к

өрінді.  «Әне,  государь!»  деп  сыбырласты  қазақтар

т

өңірегінде біреулер. Бірақ, енді оған жақындау қайда?!..



Концертке  оркестр  де,  хор  да,  жеке  ж

әне  жұптасқан  әншілер  мен

к

үйшілер  де  қатынасты.  Қазақтар  бұлардан  да  тук  түсінген  жоқ.



Оларды

ң асыға күткені өз адамдары.

Сол  оймен  шыдамдары  шытынап  сыну

ға  таянған  шақта,

конферансье 

қазақ күйшілерін де атады-ау!..




«Б

әйге»  десе  қаны  қызып,  дегбірінен  айрылатын  қазақтарда,

«

қайтер  екен?!»  деген  оймен  ес-түс  қалған  жоқ.  Олардың  ең  зор



қаупі  –  «ішкі  құрылысы  кигіз  үй  тәрізді  дөңгелене  жасалғанмен,

аума


ғы  одан  әлдеқайда  кең,  төбесі  әлдеқайда  биік  бұл  үйге

домбыраны

ң дыңылдаған даусы жете ала ма, жоқ па?!»

Қазақтардың  сиынбаған  аруақ,  құдайы  қалған  жоқ.  Ойналған

к

үйлерге олар тынысын тындыра құлақ тікті.



К

үйлер  ойнала  жөнелді...  Аруақ  көтерді  ме,  әлде  дыбыстары

сондай ма, залды

ң іші домбыраның шанағына айналғандай, күй үні

к

үмбірлей  жөнеліп,  жоғарғы  ложада  отырған  қазақтардың



құлағына, қасында ойналғандай анық естілді...

Бірінші болып шы

ққан Дәулеткерей, әуелі «Желдірме», одан кейін

«Ыс


қырма» аталатын екі күй ойнап берді. «Желдірме» жүрісті аттың

адуынды 


қимылын,  «Ысқырма»  дауылды  желдің  екпінін  аңғартады

екен. Екі к

үй орындалғаннан кейін, залдағылардың шапалақтары ду

ете 


қалды.  Қазақтар  да  қолдарын  шатырлата  соғып  жіберді...  Көзі

қырағы біреулердің байқауынша, патша отырған үйшікте де қолдар

қағылып жатыр.

Т

әттімбет «Сылқылдақ» пен «Көкейкесті» күйлерін орындады. Ол



да бар 

өнерін аяған жоқ. Оған да шапалақ кем соғылмады...

Қазақтардың  ұғуынша  «шапалақ  соғылу»  деген,  «ұнатты»

дегенні


ң  белгісі,  күйлерге  көрермендердің  көңілі  көншігенін

шапала


қ дыбыстары аңғартып тұр. Енді бұның арты не болар екен?!..

Арты 


қайырлы  болып  шықты.  Концерт  тарай  үйіріне  қосылған

к

үйшілердің айтуынша, оларды патша өзі отырған бөлмеге шақырып



ал

ған  да,  екеуінің  де  қолдарын  қыса  құттықтап,  әлде  не  төресі

кеуделеріне алтын медаль 

қадаған!..

Қазақтар  бұған  қуанды  да,  қызғанды  да.  Қуанғаны  –  бәйгеге

қосқан жүйріктерінің жүлдеге ілігуі, қызғанғаны – абырой.

Өйтпегенде ше?

П

әлен ханның, тұқымы, пәлен чинді, пәлен сұлтан болып жүрген



оларды

ң біреуінің де патшаның қолына қолдары тиген жоқ, біреуі де

жа

қын жерден жүздесе алған жоқ; біреуі де патшаның көзіне көрсете



сыйлы

қ алған жоқ...

Сондай 

құрмет  пен  бақытқа,  қазақ,  атаулыдан,тек  күйшілер  ғана

кенелді!..



Б

ұған «шонжар» аталатын қазақтар қалайша күйінбес?!..




Б

ӘЙГІГЕ ҚОСҚАН БІР ТАЙ

Зор  абырой

ға  жеткен  күйшілер  үшін  Петербургқа  бірге  барған

серік  с

ұлтандардың  сүйінген,  я  күйінген  көңілдерінің  ешбір  мәні

бол

ған жоқ. Себебі олар абырой биігіне серіктерінің сермеуімен емес,



өздерінің  шарықтаған  өнерлерінің  қияға  қаққан  қуатты  екпінімен

к

өтерілді.



Екі  к

үйшіден:  Дәулеткерей  –  төре,  Тәттімбет  –  қара  халықтан

шы

ққанын  білеміз;  сондықтан  олар,  алған  абыройларына  да  өздері



туып-

өскен органың көздерімен қарады.

Қазақ  даласындағы  хан  тұқымдарының  ішінде  ән  мен  күйді

ерекше  к

үйттегендер  Бөкей  ордасының  төңірегінен  көбірек

табылатын  еді.  Шонжарлар  б

ұндай  өнермен  шұғылданбайды

дегенмен, басы Б

әкей ханның өзі боп, оның ұрпағынан сан сәйгүлік

әнші-күйшілер шыққан. Соны олар атақ-абырой көрген.

Д

әулеткерей де сондайлардың бірі болатын. Ол ханзадамын демей,



қарапайым  жұрттан  шыққан  күйшілермен,  әсіресе  Сағырбайдың

Құрманғазысымен  жұрт  көзінше  жарысқа  да  түсетін.  Оза  қалса

ма

қтанбай,  озбай  қалса  өкінбей  қайсысына  болса  да  өнер



салыстыруды

ң  ісі  деп  қана  қарайтын.  Сондықтан,  Петербургта,

патшаны

ң  алдында  Тәттімбетпен  күй  жарысына  түскен  ол,  «бір

к

үйден  мен  оздым,  біреуінен  ол  озды»  ден,  жарысушының  өнеріне



те

ңдескен баға берді.

Т

әттімбет  те  сөйтті.  Бірақ  оның  Дәулеткерейге  де,  басқаға  да



сездірмеген бір сыры болды.

Анау  кезде,  я

ғни  екінші  Александрдың  таққа  отырған  тойына,

Петербург

қа  барары  анықталған  шақта,  жолға  шығар  алдында,  сол

ма

ңайдағы  ауыл  адамдарының  салтымен,  Тәттімбет  Қаз  дауысты



Қазыбектің  шөбересі  Алшымбайдан  бата  ала  барған  еді.  Жасынан

билік 


құрған  ол,  Тәттімбет  барған  кезде,  «жасым  жетті,  тұғырдан

т

үстім»  деп  жұрттың  жиынына  барудан  қалған  да,  үйінде  батагөй



қарт  қана  болып  отырған.  «Би  ордасы»  саналатын  бұл  үйге,  сөзге

т

үсетін  шешен,  жауға  шабатын  батыр  сияқтылар  әдейі  соғып,  «жол



болсын» айтуын тілейтін. Т

әттімбет те сол ниетпен барды.

Алшымбай «тура биде ту

ған жоқ, туғанды биде иман жоқ» дейтін

халы

қтық  қағиданы  берік  тұтатын  кісі  еді.  Естуінше,  арғы  атасы



Қазыбектен басталатын оның баласы Бекболатқа, немересі Тіленшіге

ауысып, кейінгі жа

ғы Алшымбайға тірелген биліктің бұл ордасынан,

ж

ұрт  үнемі  туралықты,  әділеттікті  ғана  күтіп  дағдыланған.




Сонды

қтан  да  қасиетті  ордаға  санап,  тілеулі  алыс  сапарға

шы

ғатындар,  биден  бата  алып,  қолынан  дәм  татып  аттануды  өзіне



ба

қыт санайтын.

Жол жайын айтып бата тілеген Т

әттімбетке, қол жаярдың алдында,

Алшымбай  к

өңілінде  түйткіл  боп  жүретін  бір  нәрсені  айтып

қалғысы келді. Ақ патшаның қарамағына көшкен ел, оған «әділ еді»

деп  а


ға  сұлтан  болуды  ұсынғанда,  «орыс  заңын  білмеймін»  деп

к

өнбеген.  Әйткенмен  орыс  заңына  түсініп  жетпеген  ел  дау-дамайы



бола 

қалса, дуан басыларға емес, Алшынбайға жүгінетін.

Оны

ң жаны жек көретін нәрсесі пара болатын. Өзі бұл жайда «тал



шайнап, 

қыл жұтқан» адам емес. Аталары да солай болған.

Б

ұл  жағынан  келгенде,  патша  әкімдері  «түйені  түгімен,  биені



ж

үгімен жұтса да тоймайтындар». Аларына келгенде, олардың табар

сылтаулары к

өп. Құлқын құмарлықтары биыл тіпті үдеп кетіп, бірде

«жанаралды

ң  сауығу  тойы»  деп,  одан  кейін  «жаңа  патшаның  таққа

отыр

ған  тойы»  деп,  ел  ішінен  жинамағандары  жоқ.  Әсіресе



«сойысты

қ» деп қой мен жылқыны, жылқыдан тайды көп жинайды.

Патшаны

ң  тойына  деп,  бір  Қарқаралы  дуанынан  жүзден  астам  семіз

тай жинал

ған. Соларды жұрт патшаға айдатады деп ойласа, ел ішінің

с

ұлтандары  өзара  бөліп  алады.  Бұл  жемқорлыққа  шыдамаған  ел,



Омбыны

ң әкімдеріне шағым айтса, ешбірі іске аспайды.

Енді кімге айту керек?

Әрине, патшаға!

О

ған қол жету қиын.



Сондай ойда ж

үрген елдің де, елге жаны ашитын Алшымбайдың да

тілегі 

қабыл болғандай, Петербургтың тойына Тәттімбет те баратын

болды.

Ол елді


ң қалаулы және сенімді адамының бірі еді. Ана бір жылы

Омбыда 


қазақ  сұлтандарының  маслихаты  жүргенде,  «ел  қамы»

дегеннен  аузын  аш

қан  Тәттімбет  қана  болғанын  «ұзын  құлақ»

таратып 


әкеткен де, содан бері ел басына «айтса осының ғана батылы

жетеді»  деген 

ұғым  туған.  Алшымбай  да  сондай  ұғымда  болатын.

Сонды


қтан,  Петербург  сапарына  шығар  алдында  бата  тілеп  келген

Т

әттімбетке  бірінші  тапсырғаны:  жергілікті  әкімдердің  халыққа



к

өрсететін  озбырлығын  патшаға  аузы  жетсе  сөздей,  жетпесе  хатпен

естірту болды.

Т

әттімбет бұл тілекті орындауға уәде етті.




Оны

ң  ойы,  бұл  жұмысты  Петербургқа  кіре  сала  қолға  алу  еді,

біра

қ, қалай талаптанса да, ауызша тіл қатудың айы табылмай қойды.



«

Әне, міне» деп есек дәмелі болып жүрген кезінде той тарқауға да

айналды. Бір 

үміті – концерт күні жүздесер болса айтып қалу еді, ол

тілегі орындал

ғанмен, бетпе-бет келгенде батылы жетпеді. Одан кейін

жолай  алар  ж

әйі  жоғына  көзі  жеткен  Тәттімбетке,  енді  хат  беруден

бас

қа жол қалмады.



Соны  жазатын  кім?  Біреуге  жаздыру

ға  болмайды.  Онда,  «отыз

тістен  шы

ққан  сөз,  отыз  ру  елге  тарап»,  жасырып  жүрген  сыры

ашылып 

қалады.  Оның  арты  жақсылыққа  соқса  игі,  егер

жаманды

ққа?..


Аржа

ғын  айту  түгіл,  ойлауға  да  батылы  жетпеді  Тәттімбеттің.

«Батыр

ға да жан керек» дегендей, оған да жан керек.



Ендеше, тек 

өзіне ғана сену керек...

Ал, сонда 

қалай жазу керек?

Қолының  орысша  бас  білмеуіне  Тәттімбет  бірінші  рет  осы  арада

ғана қатты қапаланды.

Оны

ң  білетін  хаты  мұсылманша  ғана.  Онысы  да  қазақша  мен



татаршаны

ң арасындағы бірдеме...

Т

әттімбет  осы  арада  қатты  бір  өкінішке  түскендей  болды.



Омбыдан  аттанарда  Шо

қанды  ел  қамқоры  көретін  ол,  Алшымбай

«жан  адам

ға  сездірме»  дегенмен,  бір  оңашада  Шоқанға  сездіріп

қойған.  Петербургқа  аттанғалы  жиналған  «игі  жақсыларда»,  ішіне

әкесін  қоса,  ел  қамын  жейтін  жан  жоқ  деген  ойдағы  Шоқан,

Т

әттімбеттің  мына  сыбырына  қуанып  кетті  де,  патша  атына  беретін



арызды 

өз қолынан жазуға ықылас білдірді.

Т

әттімбеттің  естуінше,  бұрын  жазылған  осындай  бір  арызды



өкімет орындары қуыстырып, кімнің қолынан шыққанын тапқан да,

жазушыны  жазала

ған.  Шоқанды  ондай  жазаға  қимаған  Тәттімбет,

несі болса да 

өзі көргісі келіп, «былдырақтасам да бірдеме табармын»

деп, Шо


қан ұсынысын қабылдамады.

Енді 


қалам ап қағазға төнсе, басындағы әдемі ойлары, қасқырдан

үріккен жылқыдай бытырай қашып, қайыруына көнер емес.

«Сонда 

ғой,  –  деп  екінді  Тәттімбет,  –  Шоқанға  жаздырып  ап,

м

ұнда көшірте қойсам ғой, бұл кедергіге кездеспес едім!»




«К

өшірушінің кім екенің тыққан қоймамызды оның бермеуін кім

біліпті?!..» деген 

қауіп те кірді, оның ойына.

Содан кейін, табаны та

ғы да «несі болса да өзім көрейінге» тіреліп,

о

ған  «еркек  тоқты  құрмалдық»  –  «ел  үшін  не  көрсем  де  бейілмін»



деген 

қайрат қосылып, ол қалам ұстап қағазға отырды.

«

Әркім  білгенінше  базарлайды»  дегендей,  Тәттімбет  шалағай



сауатыны

ң  шамасы  жеткенше,  «Ғиззатлу  уа  хұрмат-  лу  ұлұғ  Пади-

Шайымыз  –  Александр  Меклай 

ұғлы  Рауманып  хазратларина

ғаризнама» деп бастап, хатын бір ғана мәселенің төңірегіне құрды.

Ол–елдегі 

әкімдердің  жемқорлығы  және  нені  сылтау  етуі  туралы.

Осы  м


әселенің  өзін  өтпейтін  балтамен  мыжғылаған  ағаштай  дөкір

ғып, әрең бітірді де, патшаның қолына тиер-тимесіне, тие қалғанда,

үсінер-түсінбесіне көзі жетпеген ол беруге бекінді. Ендігі толқығаны,

– хат


қа қол қою керек пе, әлде «домалақ қағаз» түрінде беру ме?

Естуінше,  «домала

қтың»,  яғни  қол  қойылмаған  қағаздың  көбі

ая

қсыз қалады. Қол қойылса, тексерілмей қалмайды; оның екі жағы



бар:  іс  расталса 

құба-құп,  расталмаса  сілтеген  шоқпары  өзіне  тиіп,

біреулерге 

қазған  орына  өзі  түседі,  ондайларды  біледі  Тәттімбет,

оны

ң  қол  көтеріп  отырғандары  өңкей  дөкейлер.  Сонда  сөзі  расқа



шы

қса мақұл, ал шықпаса ше?

Осы  жа

ғдайды  ойлағанда  Тәттімбет  сасқанынан  терлеп  кетті.

Біра

қ,  ол  есін  тез  жинап,  «еркек  тоқты  құрмалдық»  деген  тиянаққа



то

қтады  да,  несіне  болса  да  шыдауға  бекініп,  хаттың  аяғына

«Т

әттімұхаммед  Қазанғапұғлы»  деп  іздей  қалса  табылатын  аты-



ж

өнін жазды.

Қазақтың  ол  кездегі  сауатсыз  билеріне  патша  өкіметі  аты-жөні

жазыл


ған жүзік жасатып беретін. Сондайдың біреуі Алшымбайда да

болатын.


Тапсырмасына 

қоса  бата  беріп  аттандырған  Алшымбай  «керек

болса,  мені

ң,  жүздік  мәрімді  баса  саларсың»  деп  қолына  ұстатқан

еді. 

Қалтасына берік сақталған жүзік-мөрді Тәттімбет хатқа баспады,



сонда

ғы  ойы  –  «не  ауыртпалығы  болса  да  өзім  көтерейін,  қарт

адам

ға салмақ түсірмейін!»



Петербургтан  Омбы

ға  оралған  Тәттімбет,  осы  жайды  Шоқанға

айт

қанда,  ол  қала  ғұрпымен  Тәттімбетті  бауырына  баса  құшақтап,



т

үкті бетіне тұмсығын тақай сүйді де:

–  Ризамын,  Т

әтті  аға!  –  деді  оң  қолын  сілке  қысып,  –  Патшаға

жетпесе амал жо

қ, жетсе тілегіңіз орындалады. Бұл әкесіндей жауыз




емес, жа

қсы патша!

– 

Әкесімен қырын жүруі сен сияқты екен ғой, – деді Тәттімбет.



–  Халы

қшыл  патша,  одан  күтер  жақсылығым  көп,  соның  жолын

қууға тырысам!

– 

Әмин!



– Арты не болар екен, б

ұның?! – деп елеңдеген Тәттімбетке:

–  Т

әуекел,  көрерміз,  –  деді  Шоқан,  –  ауыртпалыққа  соғар  күн



туатын  болса,  сізді

ң  беліңізді  талдырмаспын,  салмақты  жағын  өзім

к

өтерермін.



Еліне 

қайтқан Тәттімбет, Алшымбайға сәлемдесе барып, өтінішін

орындап 

қайтуын жасырын дәттегенде, сәуегей қарт.

– 

Ұл  болып  туғаныңнан  айналайын!  –  деп  жылап  жіберді  де,



бауырына басып, – «б

әйгеге қосқаным солқылдақ тай ма деп жүрсем,

белі бекіген бесті болып шы

қты ғой. Өркенің өсе берсін, құлыным! –

деп бата берді.

Ендігі  м

әселе  –  хаттан  шығатын  нәтиже.  Ол  жайда  екеуінің

к

өңілінде де «не болар екен?» деген ереуіл!..



«Асарымды  асадым,  жасарымды  жасадым»  деген 

ұғымдағы


Алшымбайды

ң  ендігі  бар  тілегі  –  Тәттімбеттің  ісінің  оңғарылуы.

Б

ұны ол, өзінің ғана емес, киіз туырлықты қазақтың ішіндегі момын



к

өпшіліктің тілегіне санайды.




«

ҰЗЫНҚҰЛАҚ»

«

Қазақтың  күйлерін  патшаның  өзі  мақтапты»  деген  қауесет,  кең



даланы

ң  барлық  өлкесіне  найзағайдың  жарқылынан  да  тез

тара

ғандай болды. Таратқан қуат ең алдымен –«ұзынқұлақ».



К

өптің  көңілін  елеңдеткен  «ұзынқұлақ»  Шоқанға  да  тым  тез

жетті. Осындай терминді ал

ғаш кім шығарғанын қанша зерттесе де,

ол 

әзірге  таба  алған  емес.  Оның  ойынша,  кім  шығарса  да,  «бұл



тарихты

қ, философиялық, тұрмыстық мәні терең термин». Тарихтық

м

әні:  қазақтың  өткен  өміріндегі  елеулі  оқиғалардың  бәрін  кейінгі



ұрпақтарға  бұлжытпай  жеткізіп  келе  жатқан  хабаршы  осы  «ұзын

құлақ»; философиялық мәні: жеке адамдардың қысқа құлақтарынан

құралатын  бұл  хабар,  құлаққа  құлақ  жалғаса  келе,  өлшеусіз

созылып,  м

өлшерін  шамалап  болмайтын,  кең  даланы  түгел  орап

жат


қан керемет бір ұзынға айналып кеткен; тұрмыстық мәні: мектебі,

телеграфы,  баспас

өзі,  өнердің  өзге  құралдары  жоқ  қазақ  даласы,

егер,  осы  «

ұзынқұлақ»  болмаса  өз  тіршілігінде  және  дүние

тіршілігінде  нелер  болып  жат

қанын  қайдан  білер  еді?!..  Бұрын

бол


ған,  бүгіндер  болып  жатқан  тіршілік  оқиғаларының  кейін  өсіре,

кейін 


өшіре  хабарлағанмен,  солардың  көмескі  болса  да  ізін

са

қтайтын  осы  «ұзынқұлақ».  Шоқанның  ұғымында  «ұзынқұлақ»



деген  –  халы

қтық  құлақ.  Бұндай  құлақ  барлық  халықта  да  бар

сия

қты.  Бірақ,  халық  болғаннан  бері  сауатсыздықтың  тақсіретін



қатты  тартып,  өз  құлағынан  басқа  хабаршысы  болмаудан  ба,  әлде,

салынып алудан ба, 

қазақтың «ұзынқұлағы», Шоқанға өз елдерінің

құлақтарынан да ұзынырақ сияқты... 

«Патша 

қазақ,  күйлерін  мақтапты»  деген  «ұзынқұлақ»,  кең

даланы

ң  аспанын  түгел  құрсап  алған  бұлттан  ойнаған  найзағайдан



барлы

қ  жерде  жарқ-жұрқ,  жалт-жұлт  етіп  жатқан  шақта,  Омбыға

Петербургта  шы

ғатын  «Северная  пчела39»  газетінің  эрмитаж

концертін жо

ғары бағалаған номері де жетіп келді. Номерде орыстың

сол  кездегі  ата

қты  ориенталисы40  белгілі  тіл  маманы,  қазақ,

т

ұрмысының  білгірі  Владимир  Дальдің  «күй  теңізі»  аталатын



ма

қаласы қазақ даласының ән-күйге ерекше байлығын баяндай келе,

сол 

үлкен өнердің өкілдері: Дәулеткерей Сығаевтың және Тәттімбет



Қазанғаповтың  күй  тартуға  өте  шебер  адамдар  екенін  шұқшия

талдап,  ма

қала  аяғын:  «Өнерпаздар  государь  императордың  өз

қолынан  шеберліктеріне  лайықты  алтын  медаль  алысты!»  деп

бітіріпті.  «

Ұзынқұлақ»  хабарынан  да  қуанған  Шоқанның,  газет

ма

қаласын  оқығаннан  кейінгі  шаттығында  шек  болған  жоқ.  Оны



ерекше  шаттандыр

ған  нәрсе  қазақ  күйін  патшаның,  өз  құлағымен

естіп, 

өзі  алақан  соғып,  күйшілерге  өз  қолынан  алтын  медаль

тапсыруы.



Б

ұл  Россияның  сол  кездегі  «көзі  ашық»  аталатын  қауымының,

оларды

ң  ішінде  Шоқанның  екінші  Александрға  ең  биік



романтикалы

қ  көзбен  қарайтынын  білеміз.  Олардың  естуінше,  бұл

патша  балалы

қ  шағында,  орыстың  сол  кездегі  көркем  әдебиетінде

сентименталист  ата

ғы  жайылған  көрнекті  ақыны  –  Василий

Андреевич  Жуковскийді

ң  тәрбиесінде  болған,  сондықтан,  оқыған

к

өпшіліктің мөлшерлеуінде, екінші Александрдың нәзік жанды адам



болу

ға  тиіс,  оның  Россиядағы  крепостнойлық  правоны  жою

шарасына кірісуі де, осы

ған байланысты болу керек.

«Эрмитажда  Россияда

ғы  отар  елдердің  ән-күйлерін  тыңдауы  да

сонды

қтан  емес  пе  екен,  –  деп  жорамалдады  Шоқан  іштей



музыкаларын  ба

ғалағанда,  өздерін  де  бағаламас  па  екен  олардың?..

Оны

ң арты Россия ұлттарының өзара теңдесуіне соқса тамаша болар



еді-ау!..»

Шо

қанның  өзі  жалпы  музыканы,  оның  ішінде  қазақ  музыкасын



ерекше с

үйетін адамның бірі еді. «Туғанда дүние есігін ашады өлең»

деп  Абай  айт

қандай,  жалпы  қазақтың  бала  туғанда  «шылдақана»

аталатын  сауы

қты  ән-күймен  өткізетіні  мәлім.  Сол  сауық  Шоқан

ту

ғанда  да  жасалып.  Зейнептің  бірінші  перзенті  ұл  болуын  хан



т

ұқымы және елі болып зор қуанышпен қарсы алып, қалжасына бие

сойып дегендей, шылда

қананы ұлан-асыр ғып жасаған.

Баланы

ң  құлағы  үнді  қырқынан  шыға  ести  бастайды  деседі.



Шо

қанның  құлағы  үнді  неше  күннен  кейін  естігенін  кім  білсін,

қашан  естісе  де  құлағына  шалынған  алғашқы  үн,  бізге  белгілі  –

К

үнсұлудың (Күнтай) аузынан шыққан әлдилеу.



Сонды

қтан  да  есін  біле  Шоқан  оны  да  шеше  көріп,  атын  атамай,

«К

үнтай  апа»  дейтін  еді.  Күнтай  бірсыпыра  әнші  болатын.  Есі  кіре



баста

ған кезде де, Шоқан оның ән құшағына бөленіп қалғитын...

Шы

ңғыстың  сол  бір  тұстағы  ордасынан  әнші,  күйші  жыршы



дегендер  арылмайтын  еді.  Оларды

ң  үніне  де  бала  шағынан  құлағы

қанған Шоқан, оқуға аттанғанша өлеңші, күйші болам деп те біраз

талпынды;  біра

қ  қабілеті  жетпегендей,  босқа  әуреленді:  әнге  үні

келіспеді,  к

үйге  саусақтары  оралымсыз  болды...  Біреулер  бұны,  хан

т

ұқымына  ән-күй  дарымауына  жорыды.  Онысы  бекер  сияқты,  егер



рас  болса,  Шы

ңғыстың  бірге  туған  інісі  Қанқожа  неге  бармағынан

бал там

ған күйшілердің бірі?!..

Әнге,  күйге  олақтығын  өз  басының  дарынсыздығына  жорыған

Шо

қан,  ауылынан  оқуға  аттанарда  бұл  тілегіне  жете  алмай  арманда



кеткен еді.


Кадет  корпусында  музыка  саба

ғы  да  жүретін  еді.  Шоқан  оны  да

ынтамен  о

қып,  корпусты  бітіргенде  музыкалық  сауаты  кадет  болып

шы

қты.  Сол  білімін  іске  асырмақ  болып,  Атбасар  жәрмеңкесіне



жинал

ған  әнші,  күйшілердің  өнерін  нотаға  түсіріп  те  байқады.

Өзінше,  тәп-тәуір  жазған  сияқты.  Соны  корпустағы  оқытушысы  –

Вагнерді


ң  өңдеуіне  берермін  деп  ұйғарғанда,  «құдай  ұрып»

дегендей, 

қолжазбаларын,  сүгіреттерін  ұрлаған  жауыз,  ноталарын

қоса әкетті...

Сол 

өкініші  кеудесінен  кетпеген  Шоқан  Омбыда  қолына  түскен



әнші,  күйшілердің  өнерлерін,  шамасы  келгенше  өзі,  шамасы

келмегенде  Вагнер

ға  нотаға  түсіртетін  еді.  Бірақ,  Омбыға  ондай

өнерпаздар аз келетіндіктен, мардымды ештеңе құрала қоймаған.

С

өйтіп  жүргенде,  жаңа  патшаның  таққа  отыру  тойына



баратындарды

ң  ішінен  Тәттімбетке  кездесе  қалды.  Оның  ойнаған

к

үйлеріне  қарағанда,  бұған  дейін  күйші  көріп  жүргендердің  бәрі



т

үкке  тұрмайтын  сияқты.  Соны  көрген  Шоқан,  «шіркін,

Петербургта

ғы музыка шеберлері тыңдар ма еді, бұл ойнауды?!..» деп

арман еткен еді.

Міне  сол  арманына  жетті. 

Қазақтың  күйлерін  патшаның  өзі

ұнатып,  күйшілерге  сыйлық  бергізуі,  –  қазақ  күйлерінің  абыройы

аспан

ға ұшуы...



«Шіркін, енді осы 

ұшқан абыройды, биіктетіп, кеңейтіп әкетсе!..»

Шо

қан  осындай  тәтті  қиялға  ғарып  болып  жүрген  күндерде,



Петербург

қа  кеткен  жолаушылар  да  Омбыға  оралып  қалды.  Олар

жеткенше  «

ұзын  құлақтан»  естіген,  газеттен  оқыған  хабарларға,

к

өргендердің  ауызша  әңгімелерінен  молырақ  қанармын  деген  ойда



еді  ол,  біра

қ  күткені  болмай  қалды  оның.  Жолаушылардың

Петербургта к

үйшілерге. қарсы тұтанған қызғаныш оты сену орнына

дауылдай  т

үскен  еді,  сондықтан  «патша  еледі»  деген  абыройды

қиғысы келмеген олардан Шоқан:

– Ие, 


қалай болды өзі?! – деп өзеурей сұрағанда:

–  Ж


әй,  әншейін,  желікпе  көңілдің  ісі  де;  әйтпесе,  қыра  қойған

еште


ңесі болған жоқ, – дей салысты.

Б

ұл  «нем  құрайды»  сөздеріне  Шоқан  оншалық  ренжи  де  қойған



жо

қ. Несіне ренжиді?.. Қазақтың «шонжар» аталатындарының басым

к

өпшілігі әнді еріккеннің ермегіне санаған, сондықтан да «ерінбеген



етікші, 

ұялмаған  өлеңші  болады»  деген  мақал  шығарған,  ал  күй

атаулы  олар

ға  «бақсының  бал  ашатын  сарыны»  сияқты  бірдеме.




Сонды

қтан  да  кей  шонжарлар  «тұқымымыздан  әнші,  күйші

шы

қпады» дегенді мақтан көретін.



Ал, 

қарапайым халық ше?

«Ту

ғанда дүние есігін ашады өлең,



Өлеңмен жер қойнына кірер денең»–

деп,


«Бала туса к

үзетер шылдақана.

Шуласып 

өлең айтар сонда және»–

деп,

«Біреулерді



ң кісісі өлсе қаралы ол,

Қаза көрген жүрегі жаралы ол.

К

өзінің жасын тыймай жылап жүріп,



Зарланып неге 

әнге салады ол?!»

деп,  данышпан  Абай  айт

қандай,  қазақтың  тууы  мен  өлу

арасында

ғы  өмірі  түгелімен  ән-күйге  бөленіп  өтпей  ме?  Өмірінде

кездескен  нелер 

қуанышты  және  қайғылы  оқиғалардың  айқын  ізі

тек 

ән-күй  мен  аңыздарда  ғана  қалмай  ма?  Өз  өмірі  ән  мен  күйге



б

өленген  қазаққа,  ата-бабаларының  ән-күйлері  «ұзынқұлақ»

ар

қылы  жетпей  ме?  Олардың  өз  ән-күйлерін  кейінгі  ұрпақтарға



«

ұзынқұлақ»  алып  ұшпай  ма?  Ендеше,  халықтікі  емес  пе,  «ұзын»

аталатын 

құлақ?  Ал,  «қысқа»  дегені  күнделік  тойғанына  мәз

болатын то

ғышар топастардікі емес пе?

Құлақтардың  жалпы  жайы  осылай  болғанмен,  қоғамдық

т

ұрмыстың  әрі  түйесінде  де  «ала»,  «құла»  дегендері  барлығы



сия

қты,  қысқа  құлақтылар  ішінде  де,  өзгелерінен  аз  да  болса

т

үрігіректері болмайды емес, сондайлардың біреуі Шыңғыс еді. Жас



ша

ғында  қазақтың,  орыстың  музыкалық  құралдарын  ойнауға

әуестенген  ол,  домбыраны,  гитараны,  мандалинді,  сырнайды  жап-

жа

қсы  үйреніп,  кейбіреулеріне  даусын  да  қоса  бастаған.  Сондайға



үйірін  естіген,  егде  тарта  діншілдікке  салынған  шешесі  –  Айғаным,

жасырып 


ұстайтын  құралдарын  бірде  көріп  қап,  бәрін  де  көзінше

қиратып, сынықтарын отқа жаққан. Содан көңілі қайтқан Шыңғыс,

шешесі 

өлген соң да жолай алмаған. Бірақ, оңашада әсем ән, тәтті

к

үй дегендерді тыңдаудан қашпайтын. Той сапарында да сол салтына




ба

ғып,  өз  күйшісі  Тәттімбетке  де,  Бөкей  күйшісі  Дәулеткерейге  де

жеке  жол

ғасқанда  күйлер  ойнатып  рахаттанатын,  кейде  екеуін

егестіріп  те  к

өретін;  сондағы  бағасы  әділ  боп,  біреуін  «хан

т

ұқымынан  шыққан»  деп,  біреуін  «жол  серігім»  деп  ешқайсысына



жан тартпайтын.

Ол  осы 


әділеттігіне  Омбыға  оралғанда  да  бағып,  қай  күйшінің

несіне с


үйсінгенін жиналған жұртқа айтып берді.

Той  сапарында  к

өрген-білгендерін  Шыңғыстан  басқа  түгелдеп

баяндай  ал

ғандары  болған  жоқ.  Олардың  бар  айтатыны  «тамаша,

керемет!» деген сия

қты үстірт мадақтау ғана болды. Несімен тамаша,

несімен керемет екенін біреуі де байыптап бере алмады.

Петербургтан аттанар алдында

ғы бас қосқан мәжілісте бәрінің бір

ауыздан п

әтуа қылғаны, елдеріне орала, орыс өнерін мақтау, халықты

сол 

өнердің  қайнар  бұлағы  –  орыс  оқуына  шақыру  еді.  Қайту



жолыны

ң  үзеңгісіне  аяқ  сала,  ол  уәделерінен  ең  алдымен  өздері

тайып, Омбы

ға келе, «ал, кәне, қайсыңның, балаңды жазайық» деген

с

ұрау туғанда, біреуі де «менікін» дей алған жоқ.



Тойдан Гасфорт та аса к

өңілді қайтты. Ең алдымен оның мансабы

жо

ғарылап,  генерал-полковниктік  даражаға  жетті.  Оның  үстіне,



«адъютант»  ла

қабы  қосылып,  патша  сарайына  еркін  кіру  правосына

ілекті;  оны

ң  үстіне,  көгілдір  жолаққа  (лента)  қадалған  әулие

Владимирді

ң екінші даражалы ордені берілді; оның, үстіне алтынмен

үш  мың  сом  ақша  сыйланды...  Осынша  құрметке  көңілі  судай

тасы


ған  Гасфорт,  алғашқы  дақпыртпен  Омбыдағы  қызметін

уа

қытша  атқаруға  қалдырған  генерал-лейтенант  Александр



Михайлович  Павловскийге  хат  жазып,  арнайы  шабарманнан  беріп

жіберді; жа

ңа императордың таққа отыру тойының жалғасын қазақ,

даласында да еткізу 

қамына кірісуді бұйырды. Павловский жорықтық

жабды


қтардан басқаға шорқақ адам еді, сондықтан Шоқанды жақсы

білетін  ол,  б

ұл  шараны  іске  асыруды  ұйымдастыру  жағын  соған

тапсырды. 

Ұсынысты  қабыл  алған  Шоқан,  бұл  жайда  жасаған

жоспарын Павловскийге бекіттіріп ап, 

ұйымдастыру істеріне кірісті.

Оны


ң  жоспарында  той  қалың  қазақтың  арасында  өтуге  тиісті,

сонда


ғы  өз  қалағаны  –  Бурабай  тауының  бауыры.  Оны  таңдауы:

ар

ғы  атасы  Абылайдың  хан  көтерілген  жері,  бергі  атасы  Уәлінің



ханды

қ  құрған  мекені  болғандықтан,  ол  мекеннің  тарихы  және

к

өркемдігі  туралы  нелер  әдемі  аңыздар  естігендіктен  өз  көзімен



аралап к

өруге мейлінше ынтық еді.

Сол  ынты

ғының  басылу  сәті  түсіп,  Павловский  мақұлдаған

жоспарды,  Петербург  сапарынан  орал

ған  Гасфорт  та  ұнатып,  дуан




басты

қтарына  нұсқау  хат  жазылды  да,  Бурабай  тауында  бастары

т

үйісетін жұртты иіріп-жусату ісі Шоқанға тапсырылды.



Омбыдан  Бурабай

ға  баратын  жол  сан  тарам,  солардан  алғашқы

ұйғарылғаны:  Баянауыл,  Қарқаралы,  Көкбекті  дуандарын  аралай

отырып, 


қайтар  бетте  Шыңғысты  бөктерлей,  Аягөзге  соғып,  одан

Бал


қашты  сағалай  жортып,  Шерубай  Нұрасы  арқылы  Есілге  құлап,

жолшыбай  А

қмола  мен  Атбасарға  түсіп,  одан  «Құлаайғырды»

жайлап отыр

ған туған еліне бару, Бурабайға той тақалған кезде ғана

келу еді. Сонда ол сібірлік 

қазақтардың алты дуанын түгелге жақын

аралап т


үседі. Өйтуіне уақыты жетеді. Алғашқы жоба бойынша, Орта

Азияны  аралау  сапарына  ол  биыл

ғы  күзде  жетуге  тиісті  еді.

Патшаны


ң ұйғаруы басқаша болған. Ол қарамағындағы материалды

екшелей  келе, 

әуелі  әлі  толық  меңгеріп  болмаған  Жетісу  өлкесін

та

ғы  да  барлап  қайтуды,  сол  кездің  белгілі  саяхатшысы  –  Петр



Петрович  Семеновке  тапсырып,  тойы  тар

қай  аттандырған.  Омбыға

Шы

ңғыстармен  бірге  келген  Семенов,  жұмсалған  жолынан  алдағы



к

өктемге  дейін  оралмақ  болып  әуелі  Семейге,  одан  өрі  Жетісуға

барма

қ  болған.  Шоқан  екеуі  Семейге  дейін  бірге  бармақ  болған.



Шо

қанның Орта Азия сапарына Семенов орала шықпақ.

Шо

қанның осындай жол жөнін кенеттен естілген бір «ұзынқұлақ»



б

өлді  де  жіберді,  ол  –  бізге  осы  кітаптың  «Сәтті  сапар»  аталатын

тарауынан аты м

әлім Қожық қызы Нарғыздың әдейі суға кетіп өлу

хабары еді.

«Білемін»  деген 

әлдекімдердің  айтуынша,  бұл  бүкіл  «Уақ»

аталатын  елді

ң  қабырғасын  қатты  қайыстырған  оқиға  болған;  бұл

жайда а


қындар жоқтау жырын шығарған, сол бір тұста Орта жүздің

е

ң күшті қобызшысы танылған Сіргелі Уақ Дайрабай: «Қапыда өтті-



ау 

қарындас!»  және  «Суға  кетті-ау,  Еркетай!»  деген  керемет  күйлер

шы

ғарған;  оларды  тыңдаған  жанның  «иманы  қасым»  боп,  «құйқа



тамыры шымырлайды» деседі.

«Б

ұл  өлімге  бас  айыпты  өзіммін»  деп  санаған  Шоқанның



құлағына алыстағы жырлар мен күйлердің аңыраған зары талықси

естілген  сия

қтанды  да  тұрды.  «Қайтейін  енді...  Қожықтың

ұрлығынан, зорлығынан қалың ел зар илемеді ме?! Әкемді тоқтатам

деп е

ң, сен тұрдың ба уәдеңе? Жоқ...» – деп ойлады Шоқан. Әйтсе де



ол 

өз  құлағымен  естімей,  оқиға  болған  жерді  өз  көзімен  көрмей

дегбірі 

қалмады,  сондықтан.  Бурабайға  бару  сапарын  өзгертпек

болды.

Бастап


қы  бару  сапарын  да  жасаған  өзі  еді.  Ондағы  ойы,  той

жабды


ғын  ұйымдастыруды  сылтау  ғып  сібірлік  қазақтардың

дуандарын  еркін  аралап  к

өру  еді.  Енді  Нарғыздың  тағдырына



байланысты,  сапарды 

өзгерту  керек.  Бірақ,  оны  істеу  оңай  емес,

генерал-губернатор  ма

құлдап  қойған.  Не  дәлел  табу  керек  оны

өзгерту үшін?

Шо

қан бір ғана дәлел тапты да, Гасфортқа естіртті.



–  Шешем 

қатты  ауырып  қалған  екен,  –  деді  ол,  –  тығыз

шап

қыншы жіберіп, тез келсін депті.



М

ұнысы  бекер  сылтауы  емес  еді:  кейінгі  кезде  тым  етейіп

кеткендіктен  бе, 

әлде  Шоқанның,  жоламай  жүруіне  жаны

к

үйзелгендіктен  бе,  –  соңғы  бірер  жылда  Зейнептің  жүрегіне  қыспа



пайда болуы рас та. Кейбір 

қаттырақ қысыла қалғанда, оның басына

«ж

үріп кетем бе» деген қауіп те туатын.



Петербургтан  орал

ған  Шыңғыстың  Жайнақты  ертіп  аулына

асы

ғыс  қайтып  кетуіне  де,  «бәйбіше  төсек  тартып  қалды»  деген



хабар алуы себеп бол

ған. Барса, Зейнептің ондай ұстамалысы болып

өткені рас та екен, бірақ, қазір тәуірленген екен.

Шы

ңғыстың  «Қанашжан  үйге  ұзақ  жолмен  орағытып  кететін



болды»  деген  хабарына,  оны  са

ғынып  жүрген  Зейнеп  қатты  ренжіді

де:

–  Бар, 


әл  үстінде  жатыр  деп  хабарла,  сонда  қалай  келмес  екен!  –

деп 


қос атпен Абаны және Жайнақты жұмсады.

Енді 


қалай бармасқа?..

Шо

қанның әкеден шешеге бейімін жақсы білетін Гасфорт, амалсыз



ризаласты.  Оны

ң  тек  қана  айтқаны:  «Әлдеқалай  той  емес,  государь

императорды

ң тойы. Ел де, Петербург та құлақтанып қалды. Шешең,

тек,  аман  сауы

қсын.  Барып  көңілін  жұбат  та,  Бурабайға  тез  жетіп,

тойды

ң ұйымдастыру жабдығын тығыз қолға ал!»



Шо

қан  «мақұл»  деді  де,  қасына  жалғыз  Жайнақты  ғана  ертіп,

асы

ғыс  жүріп  кетті.  Мақсаты  Қызылжардан  әрі  Есілді  бойлай



отырып, 

Қожықтың мекені Меңзейге соғып, Нарғыздың жай-күйіне

қанбақ  та,  «Алакөл-Салпық»  аталатын  мекен  арқылы,  «Құлаайғыр»

өзенін  жайлап  отырған  аулына  соқпақ.  Шоқанның  Нарғыз  туралы

ойын білмейтін Жайна

қ, оның Құлаайғыр жайлауына Омбыдан төте

кетпей, 

әуелі  Қызылжар  келіп,  одан  Есілді  өрлеуіне  түсінбей,  мәнін

с

ұрап еді:



–  Онда  ж

ұмысын,  .болмасын,  жүрген  жаққа  жорта  бер!  –  деген

кесімді, 

қысқа жауап қайтарды.




Жайна

қтың соңғы кезде байқауынша, балалық шағында икемшіл,

ж

ұғымды Шоқан Омбыға келе кекір мінезді болып кеткен. Бет алған



ісінен 

қайтпайды,  өзінікі  ғана  жөн,  өзгелердікі  қисық  сияқты.  Сол

мінезін білетін Жайна

қ тіл қайтармай, беттеген жағына салпақтап ере

берді...



К

ҮЙДІҢ КҮШІ

Есіл  бойын 

өрлеп  келе  жатқан  Шоқанға  ат  жүрісінің  жолы

жыра

қтай  күңіренген  күйдің  алыстан  талмаусырай  естілген  үні



жа

қындай түскен сияқтанды.

Жайшылы

қта  жадыраңқы  ол,  бұл  бетінде  жабырқаңқы.

Жолшыбай

ғы  елге  жай-күйін  білдіргісі  келмеген  ол,  киімдерін  де

жар

қыратып, жорық формасында жобалғы, қоңыр дүрсін келе жатыр.



Б

ұл  сапарының  жайын  өзгелер  түгіл,  ертіп  әкеле  жатқан  жалғыз

серігі  –  Жайна

ққа  да  айтқан  жоқ.  Әскерлік  чині  әзірге  корнеттіктен

аспа

ған  ол,  жоғарғы  чиндерден  үміт  еткенде,  бір  қызығатыны:



майордан жо

ғарғыларының қарамағында, ең кішісі денщик аталатын

к

үтушілерінің  болуы  еді.  Сондай  біреу  өзінде  де  болуын  арман  етіп



ж

үрген  шағында,  «құдай  айдап»  дегендей,  Жайнақ  келе  қалды.  Ол

б

ұрынғысынан да ысылып, қазір «бір сырлы, сегіз қырлы» дегендей,



ж

үзіктің  көзінен  өтетін  жылпос  болып  апты.  Әрі  бірсыдырғы

домбыра  да  тартатын, 

өлең  де  айтатын  серілеу,  оның  үстіне,  аяқ

астынан 

қалжың табатын күлдіргі.

Омбы

ға  Шыңғыс  ертіп  әкелген  Жайнақты,  ол  Петербурға



аттан

ғанда, өнеріне қызыққан Шоқан қасында қалдырды да, қаланы

жатыр

қап,  қайтқысы  келгенмен,  «әкеммен  бірге  келдің  бірге



кетерсі

ң» деп босатпады.

Жайна

қ,  Шоқанның  Есілді  өрлей  сапар  шегу  жайын  да  іштей



жорамалдайды:  «Шо

қан  Қожықтың  сіңір  қара  қызына  қызығып

қапты  дейді»  деген  хабар,  оның  Атбасар  жәрмеңкесінде  жүрген

ша

ғында дүңк ете қалған. Сонда жұрт:



«Т

өре  –  төбет  сияқты,  оған  ұрғашының  бәрі  бір  бас»  деген  рас

екен-ау!.. 

Әйтпесе, Қожықтың қанішер қара қаншығына қызығар ма

еді?! – деп та

ңданысқан.

Шо

қанның  Айжанды  әурелеуін  аң  құмарлыққа  санаған  жұрт,



Нар

ғызға  қызығуын  да  сондай  қылығына  жорыған.  «Сол  қыз  суға

кетіпті»  деген 

қаңқуды  Жайнақтың  құлағы  да  шалған.  Одан  кейін

Нар

ғызға  арналып  шыққан  ән-күйлер  де  жетіп,  ондайға  әуесқой



Жайна

қ  кейбірін  өзі  де  орындайтын  болған.  Мысалы,  «Дайрабай

қобызшы  шығарыпты»  деген  күйлерді  әлдекімнен  үйреніп  ап,

домбыра


ға тәп-тәуір дыңылдататын, Шоқан бұл күйлерді ең алғаш

Жайна


қтан  естіген.  Сонан  соң  Нарғызға  арналған  жоқтау  жырлар

мен к


үйлерге құлақ түре бастап ақыры бұл қайғылы оқиғаның ізін

қууға соққан.




Шо

қанның  бұл  оқиғаға  неге  елеңдеу  себебін,  Жайнақ  қанша

ойланса  да  таба  алмайды.  Жолшыбай  т

ұнжырап  келе  жатуына

қарағанда,  –  «бұл  елімге  іші  аши  ма?!»  деген  де  ой  көп  кетеді.

«Неге?»  деген  с

ұрауына  жауап  таппайды.  Несі  болса  да  жүре,  бара

к

өруге бекінеді...



Жайна

қпен  шүйіркелесе  қоймағанмен,  Омбыда  да,  одан

аттан

ғаннан  кейін  де,  Шоқан  өзі  мен  өзі  іштей  үздіксіз  кеңесуде.



Өзімен емес-ау, Нарғызбен...

Ана  жыл


ғы  Атбасар  жәрмеңкесінде  жалғасуларынан  кейін  оның

Нар


ғызды  көруі,  шығыс  сібірлік  сапарынан  оралғаннан  кейін

Омбыда.


Б

ұл Омбыдан келген бір рота әскердің қапысын тапқан Қожықты,

оны

ң  тоғыз  ұлын  түгелімен  байлап  ап,  бәрін  солдаттың  жайпақ



арбасына т

ұтастыра таңып Омбыға әкелген шағы еді.

Сонда 

үкіметтен  қорыққан  ағайын-туыстан,  дос-жараннан,



құдандадан  ерерлік  ешкім  табылмағанда,  «өлтіріп  кетпесеңдер

қалмаймын»  деп  жалғыз  Нарғыз  ғана  ерген.  Жұдырық,  мылтық,

тілдеу  сия

қты ешбір қорқыту батыр қыздың бетін қайтара алмаған;

ол  ал

ғашында  жортқан  арбалы  аттардың  шаңына  ілесіп,  өкпесін



қолына  ала  ұшқан  да  отырған.  Соны  көріп,  әрі  ерлігіне  сүйсінген,

әрі  аяған  рота  командирі,  бауырлары  мен  әкесін  таңған  арбаға

мінгізіп ал

ған. Сонда әкесі:

–  «

Қыз  да  болса  нар  болсын»  деген  тілекпен  атыңды  «Нарғыз»



қойып  ем,  балам.  Үмітімді  ақтадың.  Ендігі  ескертерім:  жауға

жалбарынба,  намысы

ңды  таптатпа!..–  деген  «кесінің  сол  сөзі  тасқа

шап


қан таңбадай бекіп қалған. Сондықтан да хан тұқымын жауына

сана


ған  ол,  тұтқындар  Омбы  абақтысына  қамалғанда,  «кілті  соның

қолында» деп естіген Шоқанға жолықпастан кеткен.

Әкесі,  бауырлары  «Итжеккенге»  айдалуға  бұйырылғанын  естіген

Нар


ғыз,  олармен  бірге  кетуге  де  бекінген  еді.  Бірақ,  ол  ниетіне  жете

алмай,  т

ұтқындар  белгісіз  бір  уақытта  айдалып  кетті  де,  іздерін

сипала


ған  Нарғыз  әлдеқалай  жүргіншілерге  еріп  амалсыз  мекеніне

қайтты.


Шо

қан  оның  Омбыға  келгенін  естіген  жоқ.  «Ұзынқұлақ»  –

«осында»  деген  хабарды  жеткізгеннен  кейін,  «

өзі  келіп  жолығар»

деген 

үмітпен жолықпай жүрді де, кейін іздеткенде жоқ боп шықты.



Шо

қанның  Қожық  тұқымына  қалай  қарауын  естіген  үй  иесі,

Нар

ғыздың  жөнін  айтпай,  «осында  қонып  жүретін  еді,  кенет




жо

ғалды, қайда кеткенін білмеймін деді. Шоқан, тек, «қайда кетеді?!»

деген ойда 

қалды.


Ту

ған  жеріне  жөн  тартқан  Нарғыз,  бетімен  қаңғырған  жоқ.

Со

ңғы  жолыққан  сәтте,  әкесінің  «бата  бұзба,  балам.  Екі  аруақ  бір



құдайға  шет  болма!»  деген  сөзі  құлағында  қалған  еді.  Онысы

«Медебай  – 

Қожық»  атанып  жүрген  шақтарында,  «Керейдің  кер

азуы» Ша


ғалақ керей – Ертісбайдың Медебайы деген кісі, Нарғызды

кішкене  к

үнінде  Құлғара  дейтін  баласына  атастырып  қойған.  Оның

кескін-кейпі  сі

ңір-қара  болғандықтан,  елі  «Құлғара!»  деп,  сол

есіммен  атап  кете  бар

ған.  Қылық-мінез  жағынан  да  дөрекі  болып

ескен.  Сол  жайларын  естіген  Нар

ғыз  бой  жете,  Құлғараға

«бармаймын» деген с

өз шығарған. Медебай бұл кезде өлген. Өмірлік

дос  болып 

өткен  Медебайдың  аруағын  сыйлайтын  Қожықтың

Нар


ғызға «бата бұзба» дейтіні содан да.

Нар


ғыз  Медебайдың  аруағын  сыйлаған  жоқ,  әкесінің  сөзін

сыйлады;  сонды

қтан,  Омбыдан  еліне  беттеп  келе  жатқан  жолында,

«Шал


ғақ  шұбары»  аталатын  деңгейлес  Кіндікті  көлін  жайлап,

қаннен-қаперсіз  отырған  Медебай  аулына  түсе  қалды  да,  қаннен

қаперсіз отырған Құлғараға:

–  Ыр


ғап-жырғап  ұзатылар  күнім  жоқ,  қаралы  басымды

қақырайтпай, түн жамылып кел де, ырың-жырыңсыз алып кет! – деді.

Тигісі келмей ж

үргенін естіген Құлғара, Нарғыздың тапсырғанын

б

ұлжытпай  орындап,  «келмейді-міс»  деген  Нарғыз,  ел-жұрттың



ойында жо

қта, Медебай үйінің келіні бола кетті.

Біра

қ,  ұзаққа  созылмады  бұл  келіндік.  Құлғара  ауыл-аймағына



«а

қ қабақ» атанған ашуланшақ, долы жігіт болушы еді. Нарғыздың

өзі  келген  қадырына  қарамаған  ол,  аз  күн  отасқаннан  кейін,  қыз

к

үнінде менсінбеуін бетіне салық қып, қымс етсе тілдеуге, келе-келе



қол жұмсауға айналды.

Ауыл  т


әрбиесінде  өскен  Нарғыздың  ұғымында,  ері  не  істесе  де,

к

өне  беру  керек.  Сол  ұғыммен  Құлғараның  тілі,  қолы  тиюіне  көне



берер ме еді, 

қайтер еді, егер намысына қатты тиген бір жағдай бола

қалмаса!

Ша

ғалақ  ол  кезде,  іргелес  кеп  қонған  орыс  поселкелерінің



үлгісімен  қыстау  салып,  зәулім  қалың  ағаштық  ішінде  отырып,

үйлерін шымнан қалайтын. Жаз жайлауға шығатын ауыл, ала қыстай

шым 

үйде  тұратын.  Осындай  бір  үй,  үлкен  шаңырақта  қалған



Құлғарада  да  болатын.  Одан  басқа  Шота,  Шотбай  дейтіндерінің

еншісі б


өлек, ені басқа.


Биыл

ғы күз, ауыл қыстауына қонған шақта, Құлғара мен Нарғыз

бір  м

әселеде  қатты  керкілдесе  қалды.  Оған  себеп:  Медебай



қартайған  шағында  қыздай  тоқал  алып,  кешікпей  ұл  көрген  де,

«Сексенімде  туды»  деп  атын  Сексембай 

қойған.  Содан  кейін  тоқал

та

ғы  бір  ұл  туғанда,  «менікі  емес»  деп,  «сасық  иісті  құлдардың



бірінен»  деп  сана

ған  Медебай,  атын  «Бүксік»  қойған.  Ел  ол  баланы

«М

үк»  деп  атаған.  Жұрт  аузы  не  демейді:  біреулер  «құлдың  емес,



Құлғараның  баласы»  деп,  біреулер  «Шотбайдың  Сауытбегінің

баласы» деп, 

әркім әр саққа жүгірткен.

Осы 


қауесет  құлағына  шалынған  Нарғыз,  оңашаланған  бір

ша

қта, Құлғараға «шыныңды айт!» деп қысып, арам болғандықтан



ба,  жаладан 

қысылғандықтан  ба,–  жауап  бере  алмаған  Құлғара,

машы

ғына  бағып,  «қоясын,  ба,  жоқ  ма?»  деп  өршеленген  де,



Нар

ғызды тұра сабаған, және жәй сабамай, «айдауға кеткен әкеңнің

аузын...»  деп  саба

ған.  15  ұл  сөгу  Нарғыздың  намысына  инедей

қадалған.  Оның  есіне  әкесінің  «намысыңды  таптатпа!»  деген  сөзі

т

үсіп кеткен. Қатты кектеніп қалған ол Құлғараға...



Ал сол кегін 

қалай қайтару керек?

Нар

ғыз  ұзақ  ойланған  жоқ:  күз  шым  үйде  ері  мен  екеуі  ғана



қонып,  өзге  жандары  кигіз  үйде  жататын  еді.  Шым  үйдің  пешіне

қойдың  қыйы  жағылатын.  Нарғыз  іңірде  қыйды  пешке  толтыра

т

ұтатты  да,  Құлғараның  ұйықтар  алдында  сусындайтын  қымызына



ме

ңдуананың  суын  қатып,  есінен  тана  сұлаған  ерін  төсегіне  сұлата

жат

қызып,  өзі  сытылып  шыққан  қалпында  пештің  мұржасын



сыртынан жауып тастады.

Ендігі  ж

әй  мәлім:  шала  жанған  қидың  иісінен  ерінің  сеспей

қататыны  анық.  Құлғараның  соны  көрген  туыстары,  әрине,  бұл

өлімнің  жаласын  Нарғызға  жабады.  Жапса-ақ  жәй  жібермей

азаптайды, 

өлтіреді...

Ендеше не істеу керек?.. 

Әрине, қашудан басқа жол жоқ. Қашқанда

қайда барады?..

Нар

ғыз  саспады.  Ол  арада  іргелес  отырған  қазақ-орыстардың



қазақша  Ақжар,  орысша  Петровка  аталатын  станицасы  бар.

Қазақтардың,  олардың  ішінде,  Нарғыздың  естуінше,  әділеттік

орыстан  шы

ғады,  олар  не  істесе  де  заңға  сүйенеді.  Ал,  намысы

қозған  қазақтың  қаталдығы  қасқыр  сияқты:  қанын  сорғалата,

тірідей талап жеуден шімірікпейді...

Осындай  ой

ға  келген  Нарғыз,  түн  жамылды  да,  Ақжарға  зытып

отырды.  Артынан 

қуған  қазақтар  ізін  ғана  сипап  қалды.  Жолығып




шынын айт

қан Нарғызды орыстың жергілікті әкімдері «не десе де сот

шешер»  деп  Омбы

ға  жылдам  жөнелтіп  жіберіпті.  Омбы  оны  «ісі

а

қталғанша» деп абақтыға жатқызыпты.



Шо

қан  бұл  кезде  Шығыс  Сібірде  жүреді.  Ол  Омбыға  орала,

т

ұтқындар  ісін  бақылауды  қолына  алып,  өзі  жоқта  не  жаңалықтар



бол

ғанын қарастырғанда, Нарғыздың қылмысты ісі сопаң етіп шыға

келді.

Ісімен  таныс



қан  Шоқан  Нарғызды  көруге  ынтықты.  Ол  үшін,

генерал-губернаторды

ң кеңсесіне келтіруді лайықсыз көрді де, Батыс

сібірді


ң прокуроры – Верберьдің кабинетіне шақыртты.

Нар


ғызды  кабинетте  көргенде  Шоқан  шошып  кетті:  ең  алдымен

киімсыма


қтан  үстіне  ілгені  жалба-жұлба  жыртылған,  әрі  баттасқан

кір  жал


ғыз  кенеп  көйлек,  денесі  әр  жерінен  жылтырап  көрінген,

оны


ң  ішінде  не  киім  бары  белгісіз;  Шоқанның  естуінше,  қазақтар

қылмыстыға, әсіресе, әйелге қара құрымнан жасаған «кебенек» атты

мас

қаралау  киімін  орап,  қара  есекке  я  қара  сиырға  теріс  қарата



мі

ңгізеді  екен  де,  елді  аралатады  екен  деседі.  «Кебін  киген  келмейді,

кебенек  киген  келеді»  деген  ма

қал  содан  қалған:  Нарғыздың

үстіндегі  мына  көйлегі  де  дәл  сол  кебенек!  Кебенек  ішінен  Қаусай

к

өрінген оның денесі, жамылтқы ішінен елестеген – тірі аруақ!.. Бет



бейнесіне 

қарағанда, бар сүйегін сыртынан санап аларлық. Қылқиған

мойны, 

қозғап қалса үзілгелі тұрғандай!..

О

ңаша кабинетке кірген Нарғыздың осындай қалпын көзі шалған



Шо

қан сөзді неден бастарын білмей:

–  Отыр,  Нар

ғыз!  –  деді  күрең  былғарыдан  жасалған  жұмсақ

креслоны н

ұсқап.


Шо

қанның  шақыртқанын  білмеген,  әлдеқалай  кезігуіне  таң

қалып, оған деген іштегі бар кегін, көз жанарынан атқылай қараған

Нар


ғыз:

–  Мен  отыра-отыра  шарша

ған  кісімін,  төрем.  Түрегеп  тұру  да

жетеді  ма

ған.  Айтарың  болса,  осылай  тұрып-ақ  тыңдаймын,  –  деді

отты к


өздерін ойнақшытып.

Не  десін  Шо

қан оған? Бәрі белгілі, бәрі түсінікті... Оның аузына

т

үскен сөз:



– К

өргім келген еді де, Нарғыз!..

–  К

өрсең  тұрмын,  міне!  Түрім  де,  тіршілігім  де  осы!  Тағы



неменемді к

өргін, келіп еді?




р

– Еште


ңеңді де. Ендігі көргім келмейтіні – өлімің.

– 

Қалай тірі болады дейсің бұл күйімде...



– Егер т

ұтқыннан босатса ше?.

– 

Қалай?


– Оны

ң тетігі қолда.

– 

Қайда бар дейсің сонда?



– Оны тіршілігі

ң көрсетер.

Тіршілік бар ма менде? Алды

ңда қаңқаң тұр демесең, мен қабірде

жат

қан кісімін.



– «Содан босатсам» дедім 

ғой?


– Босатпа, т

өрем!


– Неге?

– Мен 


өлмесем, сен өлесің!

Шо

қан қарқылдап күліп жіберді.



– Неге к

үлесің, төрем?

– С

өзің қызық та.



– Т

үк те қызығы жоқ. Мен босансам, сен өлесің.

– Неге, 

қалай?


– Немене сен о

қ етпейтін, қылыш кеспейтін, отқа күймейтін, суға

батпайтын біреу ме е

ң?..


– Ал, ерегістім, онда! – деді Шо

қан, – босаттырам сені! Содан кейін

білгені

ңді қыл! Қазір жатқан жеріңе қайтасың. Тез босайсың.

Әкесі  мен  ағаларын  абақтыға  алдырғаннан  кейін,  Нарғыз

Шо

қанға деген махаббатын сөнді деп санайтын еді, сондықтан іштей,



«шіркін,  с

әті  түсіп  кездесе  ғап,  жарып  өлтіріп,  қанын  ұрттар  ма

едім!»  деп  арман  ететін.  Шо

қанды  көре,  сол  арманына  жетудің  сәті

т

үсе қалған сияқтанды. Екеуі Веберьдің кабинетінде кездескен шақта



не  істерін  білмеген  Нар

ғыздың  ойы  балқыған  қорғасындай  толқып

кетті. Біра

қ, бұл арада қолданар қаруы жоқ...




К

өп кеңесуде мән жоғын көрген Шоқан:

– 

Әзірге  осы  «сыйыңмен»  бара  тұр,  –  деді  көз  қарасымен  ішіп-



жеген  Нар

ғызға,  –  абақтыдан  босана  салысымен  жолық.  Үсті-

басы

ңды бүтіндейін. Сөйлесетін сөздер бар...



Та

ғы  да  жолығу  сәті  түскелі  тұрғанына  көзі  жеткен  Нарғыз,

Шо

қаннан  ажырай  оны  өлтіру  жайындағы  ойына  құныға  түсті.



Екінші  жолы

ғарда  қойнына  пышақ  тыға  келеді  де,  қапыда  талмау

т

ұсынан  сұғып  алмақ.  Аржағында  не  күйге  ұшыраса  да  мейлі.  Ол



өзін «бәрібір өлікпін» деп санаған адам...

Шо

қанмен  жүздескенше  өлтіру  ниетінен  таймаған  Нарғыз,



кескінін  к

өріп,  лебізін  естігеннен  кейін,  жүрегіндегі  оған  деген

махаббатын та

ғы тұтатып алды да, қаншама сөндіргісі келгенмен әлі

жетпей 

қойды,  махаббат  сену  орнына  өрши  түсті.  «Бұның  арты  не

болады?»  деген  ойды  санасына  салма

қтап  көрсе,  аспандағы  ай  мен

к

үннің, я жұлдыздардың біреуіне қол созған сияқты арман!..



Ендеше несіне д

әмеленеді?..

Қалай  ойласа  да  дәмесі  үзіле  берген  Нарғыз,  жүрегінде  лаулаған

махаббат отын с

өндіруге, елімнен басқа себеп таба алған жоқ.

Ойы  осы


ған  тірелген  Нарғыз  қастық  жасауға  Шоқанды  қимады

да,  былайша  к

өрінуді  мағынасыз  санап,  абақтыдан  босана  қалса

өлуге бекінді.

Біра

қ, қайда, қалай?



Құлағына  еміс-еміс  тиген  хабарға  қарағанда,  туған  ағаларының

біреуі  Ес

қара,  Итжеккеннен  қашып  кеп,  елінде  тығылып  жүрген

сия


қты. Нарғыздың соңғы арманы сол ағасын көріп, айдалған әкесі

мен 


өзге  ағаларының  жәй-жапсарын  есітіп,  өмірімен  содан  кейін

қоштаспақ болды.

Ол  аба

қтыдан көп кешікпей босады да, Шоқанға емес, ана жылы

әкесі мен ағалары Итжеккенге айдаларда түскен үйге барып, еркектің

ескі-


құсқы киімін тапты да, Қызылжарға баратын әлдене жолаушыға

еріп  ж


үріп  кетті.  Нарғыздың  босанғанын  біліп  отырған  Шоқан,  өзі

келер  деген  д

әмемен  біраз  күн  тосты  да,  келмеген  соң  сұрастырып

бай


қап еді, із-тұзын таба алмай қалды.

«Келер ме екен, Алпамыс?! Келмес пе екен, Алпамыс?! Осы тойды

ң

ішінде,  ты



ғылып  та  жүрмесін,  ақылы  көп  қартамыш»  –  деп  жырда

айтылатындай,  Нар

ғыздың  қайда  жүргенін  біле  алмаған,  оның  кек

аларлы


қ ойы барын байқаған Шоқанға «әлде, осы қалада тығылып


р

р

ж



үріп мақсатына жетпек пе екен?!» деген де қауіп кірді. «Өжет қыз ол

ойын орындауы да м

үмкін!..»

Жаяулап-жалпылап,  арып-талып...  дегендей  Нар

ғыз  туған  еліне

әрең  жетті.  Ел  ішінде  тығылып  жүрген  ағасы  Есқараны  табу

қиындыққа соққан жоқ. Өзгеге өлсе айтпайтын ағайын, Нарғызбен

жыласып  амандас

қаннан,  жай-күйіне  қанғаннан  кейін,  «аяқ

астынан...» дегендей, екеуін тым тез жал

ғастырды.

Ес

қара  сол  елдегі  «үш  мың  шұбарлы  Өте»  атанған  бір  байдың



бойда

қ  жылқыларын  бағады  екен.  Ол  жүдеп-жадап  келген

қарындасын қасына алып, тез торалту қамына кірісті. Нарғыз алысқа

айдал


ған ағаларының хал-жайын сұраса, бәрі де алтын кенін қазатын

шахты  опырыл

ғанда,  астында  қалып  қойыпты.  Қайсар  әкесі

басты


қтармен ерегісем деп соққыдан және аштықтан өліпті. Қарағай

кесу  ж


ұмысындағы  Есқара  ауыр  бейнеттен  қашыпты.  Оның

жолшыбай к

өрген азабы да ұлан-байтақ.

Сол  жайлар

ға  қанып  алған  Нарғызға  енді  тіршіліктің  мәні  тіпті

де  жо


қ  сияқтанды.  Өлімге  белін  оралымсыз  бекіткен  ол,  айлы  әдемі

т

үндердің біреуінде ағасы Есқараға еріп жылқы күзетіне аттанды.



Жыл

қының  ол  кездегі  жайылымы  «Ақан  Борлық»  аталатын

өзеннің Есілге тоғысар тұсы еді. Дәл құйылыстың қасында биіктігі

тау


ға  таласарлық,  текшеленген  тастарының  тіктігі  қолдан

қалағандай,  төбесіне  аршаның  шытырманы  өскен,  сүйриген

т

ұмсығы  екі  өзеннің  бұрқырай  сапырылысып  жатқан  суының



т

ұңғиығына  төнген  жарқабақ  бар.  Табысқан  Есқараның  қасында

бол

ған  алғашқы  күннен  бастап,  Нарғыз  «Құз  қия»  аталатын  осы



шы

ңның ұшар басына күн сайын көтерілетін дағды шығарды. Ағасы

о

ған,  «қалың  аршаның  түбі  толған  у  жылан»  деп  қорқытқанмен,  –



ажалым содан жетіп т

ұрса амал нешік» деп Нарғыз сескене қоймады.

А

ғасының:


– Неге бара бересі

ң, қарғашым-ау, ол қияға?! – деген сұрауына:

–  Аржа

ғындағы  жазық  кең  далаға  қарау  қызық.  Қия  үстінде

т

ұрған  шағымда,  көзіме  өзіміздің  Қойбағар,  Жасылбағардағы



жайлау,  жа

ғасында  отыратын  ауыл,  біздің  үй,  сән-салтанатты

т

ұрмысымыз  елестегендей  болады!  –  деп  жауап  береді  Нарғыз



к

үрсініп.


Кейбір ша

қта, Есқара «Құз қияға» қарындасымен бірге көтеріледі

де,  о

ған  елестеген  ата  жайлау,  бұған  да  елестеп,  бұл  да  демін  соза



алып, 

қатты күрсінеді...




Қожықтың төрт құбыласы түгел тұрған шақта, Есқара бұл үйдің

е

ң  жаманына  саналып,  оның  үлесіне  үй  жабдығының  тезек  теру,



құрт  қайнату,  түйені,  биені,  қойды  сауу  сияқты,  қымыз  пісу

сия


қтылар ғана тиетін еді. «Иіс алмас» есептелетін Есқара, бұлардың

біреуіне  де  арланбай,  ерінбей,жалы

қпай  жүре  беретін;  қанша  қимыл

ж

ұмсаса  да  қажымайтын  қарулы  болатын;  әке  балаға  сыншы



дегендей,  т

өрт  көзі  түгелденіп,  ошақ  басы  кеңескен  шақтарында,  –

«

қара» сын емес, «Есім» ғана айтатын Қожық өзге балаларына:



–  «Асы

қ ойнаған азар, доп ойнаған тозар, бәрінен де қой бағып,

к

өтен  жеген  озар»  дегендей,  түптегенде  бәріңнен  осы  Есім  озады,



атаны

ң қара шаңырағына түбінде осы ие болады, жұқана да түптеп

барып осы

ған бітеді,– дейтін.

Әке  солай  бағалағанмен,  туыстары  олардың  ішінде  –  Нарғыз,  не

бейнет  болса  да 

үнсіз  атқара  беретін  оны  «жаманға»  санап,  кісілік

шы

ғады деп ойламайтын.



Нар

ғыз  енді,  Есқарамен  «Құз  қияда»  кезіккен  шағында  байқаса,

ту

ған  ағасы  болғанмен,  көп  жыл  бірге  жасасқанмен,  білмейді  екен



оны; 

әкесінің  бағалауы  дұрыс  екен:  сөзі  де  орнықты,  намысы  да

к

үшті, қайраты да қажымастық. Ондайлығын қарындасы бір сөзінен



тіпті 

қатты  аңғарып  қалды:  жылқы  жусап,  «Құз  қияның»  ұшар

басында  а

ға-қарындас  боп  жандары  жайлана  сырласып  отырған  бір

ша

ғында:


– Наржан! – деді Ес

қара қарындасына.

– 

Әу, Ес-аға!



– Бізді

ң түбімізге хан тұқымы жетті-ау, осы!

–  «

Қай  жағынан»  дейсің,  Ес-аға!  –  деді  Нарғыз  біле  тұра  сұрап,



а

ғасын сынай түскісі кеп.

–  Кенесары  бізді

ң  атамыз  –  Мақаштың  бар  жылқысын  айдап

кетпесе 

ғой,  –  деді  Есқара,  бұл  жайды  қарындасы  «білмейтін

шы

ғар»,  білсе  шала-шарпы  білетін  шығар»  деген  оймен,  осындай



о

ңашада  толық  білдіріп  қойғысы  кеп.  –  Әкеміз  тақыр  кедей  боп

қалмас еді...

– Рас, а


ға!..

– Хан т


ұқымына өшікпесе ғой, әкеміз атқа да мінбес еді?

– Ол да рас...




– Содан 

әкем – Ұшпақты, мықтыны барымталау, кек алудың жолы

деп т

үсініп, ақырында «Ұры Қожық» атанып кетті.



– Рас!..

–  «


Ұяда  не  көрсе,  соны  іледі»  дегенде,  одан  туған  балалар  да  әке

жолын 


қуып, жорықсыз отыра алмайтын болды...

–  Жал


ғыз  сен  ғана  болдың  ғой,  Ес-аға,  адал  еңбек  атқарып,

абыройды 

құдайдан ғана тілеген?

– Сонымен, не берді ма

ған құдай?

– Тірі 


қалдырғаны – бергені емес пе? Әкем айтқандай, тірі жүрсең

Ма

қаштың шаңырағын сен ғана көтере аласың.



– Біра

қ, Наржан, маған ол тіршіліктің керегі жоқ!

– Неге?!..

–  Ма


қаштың  өзге  ұрпағы  құрығанда,  мен  неменеге  тұлға  бола

алам?


– Сонда

ғы ойың?


–  Жасты

ғымды  ала  жығылсам  арманым  жоқ.  Ендігі  мақсатым

біреу 

ғана...


– 

Қандай мақсат?..

Ес

қара  қарындасына  Шығыс  Сібірдегі  «тірілерді»  топтан



қамайтын  көрден  қалай  қашқаның  жолда  әлдеқалай  Шыңғыстың

әпесер  баласына  қалай  кездесуін,  оны  өлтірмек  болғаның  бірақ,

қолы  жетпей  қалғанын  тілі  жеткенше  айтып  берді.  Ықылас  қоя

ты

ңдаған  ағасының  сөзін  естігенде,  Шоқанды  өлтіру  туралы



екеуіні

ң ойлары қабысуына Нарғыз таң қалды. Несіне таңданады? –

Екеуінікі бір топыра

қтан енген кек!..

Ендігі м

әселе осы кектің арты неге соғуда.

Нар

ғыздікі қайраты қайтқан кек. Оны жоғарыда баяндағамыз. Ал,



а

ғасының  әу-жайына  қараса,  өлтірмей  тынар  түрі  жоқ.  Оның

қылыштай қайралған өткір намысын қалай тойтару керек? Шоқанды

өзі  өлтіре  алмаған,  арасына  өлтіртуге  қимаған  Нарғыздың  ендігі

тіршілігінде  м

ән  жоғына  көзі  жетті  де,  барлық  ауыртпалықтан

құтқарар өлім ғана екендігіне біржола бекінді.



Ойын осы

ған тіреген Нарғыз алатын ажал – «Құз қияның» етегіне

то

ғысқан  екі  өзеннің  қоспағындағы  терең  тұңғиық.  Бұған  дейін



бірер  рет  с

үңгіп  көргенде,  ол  тұңғиықтың  тереңдігінде  түп  жоқ

сия

қтанған,  соған  «Құл  қияның»  шоқтығынан  қарғыса,  күп  періп



т

үбіне батып кете барады.

Біра

қ, Есілдің жағасында, туып-өскен жүзу жарысында балықтан



бас

қаға  оздырмайтын  Нарғыз,  суға  қарғығанмен,  жан  таласта

малтып  шы

ға  келуі  мүмкін,  оны  істей  алмау  үшін,  мойнына  тас

байлауы керек...

Б

үгінгі  маужыраған  айлы  әдемі  түнде  Нарғыз  «Құз  қияның»



т

өбесіне осы ойын орындау ниетімен шыққан еді. Қасында – Есқара.

О

ған ішкі пікірін сездірген емес. Тек қана айтқаны:



–  Айды

ң  жарықтығы  сүттей  екен,  төңіректі  тамашалап  біраз

отырайы

қ.

– Ма



құл, – деді қаннен қаперсіз Есқара.

Екеуі «


Құз қияның» шоқтығына атпен көтерілді де, аттарын арша

т

үбіне  қаңтара  байлап,  биік  шыңның  нақ  құлай  берісіне  тақала,



Нар

ғыз  аяқтарын  кемерге  асып,  Есқара  бір  тасты  жастана  кейінірек

жатып,  екеуі 

өткен-кеткен  кейбір  жайларды  кеңесе  бастады.

Әңгімелерінің  ұзын-ырғасы,  бастан  кешкен  күндерінің  ащы-тұщы

жайлары...

Т

өңірек  әдемі-ақ!..  Айлы  түнде  де  мұнартқан  жырақ  жерлердің



талай тамашалары к

өзге шалынады екен.

Сол тамашалар, ай мен к

үн сәулесіндей жұрттың бәріне неліктен

орта

қ  болмайды  екен?!..  Бұл  дүние  біреуге  неге  тар,  біреуге  неге



ке

ң?!..  Біреулер  неге  мол,  біреулер  неге  қымқа  тұрады?!  Неліктен

біреулер 

қайғыда, біреулер қуанышта?!.».

Ая

қтары  шыңнан  салбыраған,  ағасымен  бір  тасты  жастанған



Нар

ғыздың миын осындай ойлардан қылады...

Ес

қара  ұйқышыл  адам  еді.  Бір  ұйықтаса,  оянуы  оңай  да



болмайтын,  кейде  алай-д

үлей  дауыл  көтеріліп,  сатыр-күтір  күн

к

үркіреп  жатса  да  қозғала  қоймайтын.  Ұйқыға  бөккендегі  әдеті,  –



т

өңірегін басына көтеріп қорылдау!..

«

Құз  қияның»  шоқысында  да  сөйтті  ол.  Өйтпегенде,  қарындасы



б

үгін өлмес пе еді, қайтер еді! Онымен бастаса жатқан Нарғыз әлде

не 

әңгімелерді  айту  үстінде  қалғып  кеткен  еді.  Оның  бала  кезінен



бергі  да

ғдысы,  –  кісі  қорылдаған  жерде  ұйықтай  алмайды.  Баяғы




р

р

р



ұ

т

өрт  көзі  түгел  кезде  де  ол,  Есқараның  қорылына  шыдай  алмай,



үнемі оның ас үйде ұйықтауын тілейтін. Сол салтын әлі ұмытпаған

екен:  са

ғынған  Есқараға  жалғасудың  алғашқы  күндерінде,

қорылдауына шыдауға тырысты да, кейін одан аулақтау ұйықтайтын

болды.

Өлімге  апаратын  сатыдай  «Құз  қияға»  көтерілгенде  Нарғыздың



сенгені а

ғасының тастай ұйқысы еді. Сондағы ойы ол оянған шақта

жо

қ болып шығу. Суға батуын білмесін деген оймен, ол бірер күннен



бері а

ғасына Ұлытау жақта дейтін нағашысына кетерлік ниеті барын

да ескертіп 

қойған.


Қорылдан оянып кеткен Нарғыз ұйқылы көзін уқалап жан-жағына

қараса, айнала түп-түгел қара күңгірт, күнгей жақ жиекке батып бара

жат

қан  айдың  үстіңгі  ернеуі  ғана  қызараңдайды.  Қорылдаған



а

ғасына  төне  қараса,  танауынан  басқа  мүшесінде  тіршілік  жоқтай,

қимылсыз...

А

ғасының ауыр тағдырына аяушылықпен қарайтын Нарғыз, өзін



о

ған  масыл  көріп,  қайткенде  оған  жүк  үстіңе  жүк  болмау  қарызын

да к

өп ойланатын. Бұл ауыртпалықты жеңілдетуге де өзінің өлуінен



бас

қа  жол  таба  алмайтын.  Сондықтан,  соңғы  кездескен  күндердің

ал

ғашқысында,  не  көрсе  де  бірге  көруге  бекінгенмен,  одан  шығар



м

ән  жоғына  көзі  жеткендей,  «маңдайына  жазғанын  менсіз-ақ  көре

берсін» деген 

қорытындыға келген.

Осы  ойда

ғы  Нарғыз,  қорылдай  ұйықтаған  ағасы  оянып  кетер

деген 

қауіппен, өз ісіне тез кірісті.



Ол  бала  ша

ғынан  белін  көмер  белбеумен  тас  қып  буып  алуға

да

ғдыланған  адам  еді.  Кейін  белбеуден  айрылып,  белі  біраз  жыл



қоңылтақсып  жүрген  де,  қолына  ағасының  қыл  шылбыры  түсті.

Соны беліне тас 

қып буып алды да, ағасының, – «мықыныңды қияр»

деуіне 


қарамай, ояуда түгіл ұйқыда да шешпеді.

Осы  шылбыр  б

үгінгі  кеште  де  белінде  еді.  Соны  ол  тез  ағытып

алды да, «су

ға батырып әкетсін, сусып сыпырылмасын» деген оймен,

бір 


ұшына  қомақтылау  бір  домалақ  тасты  шырмай  байлады;  екінші

ұшына  шешілместей  шие  ғып  екі  қолын  таңды;  содан  кейін  орта

т

ұсын  мойнына  тұзақтай  орап  ап,  шырмалған  тасты  нақ  кемерден



су

ға  қарай  итеріп  жібергенде,  оның  тартқан  салмағымен  денесі  де

т

өменге қарай толқи берді...



Одан  кейін  не  бол

ғанын  шың  тастың  бір  қуысында  шырылдай

ыс

қырып отырған байғыздан басқа жәндік көрген жоқ.




Т

өменге  тартқан  тас,  Нарғыздың  тулаған  денесін  босатпады.  Ол

т

ұңғиықтың түбіне жете, қимылсыз бір-ақ дамылдады!..



Ес

қара күндегі дағдысымен тан, біліне оянса, қасында қарындасы

да,  киім-кешегі  де  жо

қ!..  Оның  аңқау  басы,  –  «нағашысына  кетпек

ойы бар еді, со

ған тартқан болар ма?!» деп жорыды.

Ол осы ма

ңайда аз күн аялдап, егер ешқайдан сыбыс сезілмесе, өзі

ж

үрген жымба жолмен, нағашысы жағына жөн тартуға бекінді...



Енді Шо

қан жағына оралайық.

Омбыдан 

Қызылжарға  ылаулатып  келген  ол,  Қызылжарға  аз  күн

то

қырап,  арғы  жолдың  жобасын  сұрастырды.  Білетін  адамдардың



айтуынша,  Есілді

ң  күнгей  жиегін  жағалайтын  Петровка  станицасы

бар  екен.  Со

ған  дейін,  Есіл  бойында  аралары  алшақ  станицалар

қадақ-құдақ кездеседі екен де, аржағында Есілден не оңға, не солға

б

ұрылып  кетпесе,  орыс  селолары  болмайды  екен.  Шоқанның  ойы



Есілді

ң  «Көлденең»  аталатын  бұрылысындағы  «Жарқайың»

жайлауына  беттеп,  одан  «

Құлаайғырға»  тарту.  Бұл  жолдың  үстінде

тек 

қазақ қыстаулары ғана ұшырасатын көрінеді; жайлаудың мезгілі



бол

ғандықтан, бірен-саран күзетшілер кездеспесе, ол жөнде ел жоқ.

Ал,  сонда  ылаулатып  ж

үрген  Шоқанға  жолшыбай  көлік  қайдан

табылады?

Б

ұл ойдан Шоқан қысылайын деп еді, ретін Жайнақ тапты. Тапқан



а

қылы  төмендегідей:  Қызылжардан  сексен-тоқсан  шақырымдай

т

ұста,  Есілдің  екі  жақ  аңғарын  түгел  меншіктенген  Зілғара,  Шопан



дейтін  байлар  болады.  Зіл

ғарасы  кісілік  құрып,  Уәлімен,  одан  кейін

Шы

ңғыспен  жұлқысады,  бірде  –  ол,  бірде  –  бұл  жығып...  дегендей,



екеуі  ит  жы

ғыс  түсіп  жүреді;  Шопаны  «мыңқырған  бай»  атанып,

т

өрт  түліктен,  әсіресе  қой  мен  жылқыдан  мыңдаған  бас  мал



ұстайды; оның қойы, бір кезде жиырма бес мыңға жеткен екен дейді.

Россия


ға  бағынғаннан  кейін,  ақшаны  шоқындыру  құралы  деп

естіген  Шопан,  сонша  малдан  біреуін  де  сатпай  ж

үріпті;  малдың  өзі

былай  т


ұрсын,  жүн-жұрқа,  қыл-қыбыр,  тері-терсек  дегендерін  де

сатпай, 


қайыр сұрағандарға тегін береді екен...

Бір  с


әтте,  әкесіне  еріп  сәудегерлікке  араласа  бастаған  Данияр,

«Б

өрілі  Торанғұл»  аталатын  көлді  күзектеп  отырған  Шопан  аулына



кезіге 

қалады. Мезгіл күзгі күзем екен.

Қырқып жатқан қойдың жүні мая-мая.

– Б


ұны не істейсіз? – деп сұраса:


– Киіз бастырам, – деп жауап береді Шопан.

– 

Өйткенше, маған бер! – деп өтінеді Данияр.



– 

Қайтесің оны?

– 

Өзім білем, қайтерімді.



Шопан Данияр

ға табан арба жүнін тегін береді... Дәндеген Данияр,

келесі  к

үземде  тағы  кеп,  бұл  жолы  құр  қол  келмей,  «сыйға»  деп

бірер ж

әшік шай-қант ала келіп, бір мая жүнді тағы да тегін алады...

С

өздің қысқасы, осы жүннен Данияр байиды да, дәулет жағынан



б

үкіл  Қызылжардың  алдыңғы  қатарына  шығып,  бір  ауылды  түгел

қамтитын  тамаша  жұрт  салады;  олардың  ішінде,  Қызылжардың  ең

с

әулеттісіне саналатын, екі этажды тұрақ үйі де, мешіті де, медресесі



де, д

үкені де бар...

Хан  ордасы  Ай

ғаным  кезінен  Тастемір  тұқымымен,  әсіресе,

Даниярмен байланысты боп, 

Қызылжарға келе қалса, көбінесе соның

үйіне  түсіп,  қатты  сый-құрмет  көріп  жүреді;  бертінде  олардың

аралас-


құраластығының тығыздануы сондай, Данияр бір баласының

атын  Шо


қан  қояды  да,  оған  Жақыптың  жуық  арада  туған  бесіктегі

қызын атастырып, «құда түсіп, құйрық-бауыр жесіп» те үлгереді.

Б

ұл  үйде  бұрын  болмаған  Шоқанды,  «бауыздау  құдамыз  барда,



бас

қаны  қайтеміз»  деп,  Данияр  хажының  үйіне  түсірді.  Ол,  әрине,

құшақ жая қарсы алды...

Жата-жастана  жол  ж

өнін  сұрастырса,  құдасы  Шоқандікі  жұмбақ

ж

үріс. Оның естуінше, Шоқан Қарқаралы, Семей жаққа сапар шегуге



тиісті еді. Ол бетінен шешесіні

ң сырқаты бұруына Данияр сенеді де.

Оны

ң тек қана түсінбейтіні: Құлаайғыр жайлауында отырған аулына



барса, тура жолы б

ұл емес еді ғой?!.. Құлаайғырға Қызылжардан да

тік кетпей, Жар

қайдың тұсына дейін Есілді ерлеймін деуі қисынсыз,

ол тіпті теріс б

ұрып әкететін қиғаштық. «Бұларын, не?!» десе, «жәй

әншейін, жер көру ғана» дегеннен басқа Шоқан да, «менікі – төрем

баста


ған  жаққа  ере  беру»  дегеннен  басқа  Жайнақ  та  түс  жарып

еште


ңе  айтпайды.  Жүріс  және  сөз  түрлеріне  қарағанда  жасырын

бірдемелері  бар  сия

қты.  Немене  екенін  қалай  ойласа  да  Данияр  таба

алмайды; 

әзіл-оспақпен  қағыстыруға,  Данияр  ол  кезде  егде  тартып

қалған  кісі.  Оның  жалғыз  ғана  жорамалы  –  Шоқанның  үйленетін

ша

ғы  жетті,  Ол  қатынды  қазақтан  алады-мыс  деген  қауесет  бар;



Шы

ңғыстың оған деп талай жермен құда түсіп жүргенін де естіген,

сонды

қтан «қыз қарауға шыққан жолы емес па екен?» – деп жориды



Данияр.


Жол  жайын  біле  алма

ған  Данияр,  Шоқанның  жүріс  қамын  ойлай

бастады.  Оны

ң  бұл  жөніндегі  ылауы  Ақжарға  дейін  ғана  барады.

Аржа

ғында «көлденеңге» дейін қазыналық ылау да жоқ, ылауға салт



ат  с

ұрар  ел  де  жоқ,  тік  Есілді  жағалау  адастырмайды  демесе,

А

қжардан арғы қыстаулар арасында көр білте сүрлеулер болмаса жол



да жо

қ.

Ж



үріп  көрген  жерлерінің  осындай  қиындықтарын  жақсы  білетін

Данияр, 


қылауы  түспеген  жас  құдасының  қыбын  табу  ниетімен,

ж

әйлі тарантасқа жолға шыдамды екі атын жекпек болды да, «қайдан



қайтарсаң  еркің,  басыбайлы  сіңіріп  кетем  десең  де  мейлің;  қатты

айдап, ал

қындырып алмасаңдар болды; жортақ жүріске қажымайтын

жыл


қылар қолқасы аман болса, қалаған жеріңе жеткізер!» деді.

Аттары


ңа  қоса,  жортуылға  кәнігі  жігітін  де  берейін  деп  еді,

«Жайна


қ жетеді» деп Шоқан алмады.

–  Ж


өндерің  оты  мол  жерлер,  Есілдің  шалғыны  сұлыдан  артық.

Дегенмен,  ара-т

ұра  иіскеп  қойғаны  да  мақұл,  әрі  көтеріңкі

отырасы


ңдар, – деп Данияр тарантасқа екі қап сұлы артты.

Жолаушылар ж

ұмбақты жолына жүріп кетті...

Есілді


ң  ағыс  арнасы  жалпақ  болмағанмен,  алқап  аңғары  далиып

жат


қан  кең.  Осы  алқапты  Есіл,  жыл  тәулігінде  көктем  туа  тасыған

ша

ғында  бір-ақ  толтырады  да,  сабасына  шілде  кезінде  ғана  сарқып,



к

үн  қыза  борсыған,  қалыңдығы  сала  құлаш  құнарлы  бозғыл

топыра

ққа  өсетін  шалғын,  шілденің  сарша-тамыз  тұсында  биіктігі,



тік  т

ұрған  адамның  белуарынан  келеді.  Егер  оны  отай  шапса,

мы

ңдаған  мая  үйілер  еді,  аздап  шабатындар  мұртын  да  сындыра



алмайды;  к

өктемде,  күзде  жайылатын  мал  отына  да  мыңқ  етпейді,

с

өйтіп,  жыл  сайын  өскелең  қалың  шалғын,  жыл  сайын  жабағыдай



ұйысып, қысқа қарай қатпарлана жата береді; олар шіри келе көңге

(торф)  айналады  да,  шал

ғынның  шығымын  үдете  түседі...  Жыл

сайын


ғы жаңа шалғынның арасы тұнған жидек пен ешкі бүлдірген.

Оларды


ң  аңқыған  иісі,  дем  тартқан  адамның  мұрнын  жарғандай

болады;  со

ған,  шілде  туа  буыны  қатқан  жуаның  ашқылтым  иісі

қосылса, Есілдің сағымдана бусанған алқабы, ішіне кірген адамның

жанын ж

ұпар теңізіне жүзіп жүргендей рахаттандырады...

Есілді

ң  қалың  тоғайына  қарақат  қалың  шығып,  көрген  кісінің



к

өзін еріксіз тартады...

«Ер азы

ғы мен бөрі азығы жолда» дейтін мақалға сүйенген олар,

Данияр «ал, б

ұзылмайды» деген сүр, құрт, ірімшік сияқты азықтарды

алмай,  «

қазан  аузы  жоғары»  деп  тек  ас  пісіретін  ыдыстарды  және




т

ұзды  ғана  алған  еді,  мылтықты  бірсыдырғы  жақсы  ататын

Шо

қанның бұл жайдағы сайманы түгел. Есіл тасып тартылған шақта



ш

ұқырларда  іркіліп  қалатын  «қара  су»  атты  шеті  қамысты,  ортасы

жалтыр  к

өлдер,  алқапта  ығы-жығы,  олардың  бойы  қаптаған  құр,

әсіресе  үйректер  мен  қаздар;  мылтықшы  жоққа  жақын  жерде,  олар

адамнан 


қорықпай,  таяқ  тастам  тұсына  келтіреді;  сондықтан  қанша

қырсаң  да  бола  беретін.  Бірақ,  Шоқан  ондай  ысырапқа  жазықсыз

құстарды  қимай,  азығына  керегін  ғана  аттырады;  Жайнақ  «сүр

перен»  аталатын  мергенні

ң  өзі  екен,  ол  көздегенін  құтқармайды.

К

өлдердің тұлабойы тұнған балық.



«Неткен к

өл-көсір байлық, бұл Есілдің өнбойы! – деп таңданады

Шо

қан,  –  шіркін,  осылардың  түгелімен  пайдаға  асар  күні  бола  ма



екен?!»

Есілді


ң  екі  жағы  да  тұрғындары  жайлауға  көшкен,  орманның,

немесе то

ғайдың ықтасынына қонған есіз қыстаулар. Олардың көбі

а

ғаштан  қиылған,  біразы  шымнан  қаланған  үйлері  үйме-жүйме



орналас

қан,  көше  тәртібі  еш  қыстауда  да  жоқ.  Кейбір  үлкенірек

қыстауда мұнаралары сорайған мешіттер, олардың маңында күзетші

болады  екен.  Есік,  терезелері 

қоймаға  тоғылған  үйлердің  іштері

үңірейген,  қора-қопсылары  аңғал-саңғал,  ашық-тесік.  Жәндік

атаулыдан 

қыстау  іштерінде  жиі  кездесетіні  –  қарлығаштар,  олар

адамды са

ғынғандай, біздің жолаушылардың алды-артын орай ұшып,

кейде 

қанаттарымен  беттерін  сипап  кете  жаздайды.  Мешіт  төбесінде



у-шу боп сапырыла 

ұшқан қара тағандар!..

К

үзетшілердің көбі Шоқанды естіген, кейбірі көрген адамдар екен.



Аты-ж

өнін білген соң-ақ, олар жатып жастық, иіліп төсек болғандай,

сыйлап зор 

құрмет көрсетті.

–  «Оралдыны

ң  баласы  он  бесінде  баспын  дер»  деген  осы  екен-ау!

Хан т

ұқымы кекір келетін еді, мынау иленген қайыстай жұп-жұмсақ



қой.  Ел  тілегіне  туған  бала  ғой,  тек,  ұзақ  жасасын,  бақыр!  –  деседі

ел.


Іші-бауырларына  кіре  ке

ңескенмен,  Шоқан  жол  жайын  оларға  да

сездірмей,  «жол  болсын?»  с

ұрағандарға,  «ел  жайымен  танысуға

шы

ғып едім» дей салады.



Кедір-б

ұдыры,  ой-шұқыры  көп,  кейде  тұяқ  тимеген  тың  жермен

ж

үретін  арбадан,  жолаушылар  жылдам  қажиды  да,  жиі  қонады.



к

өбінесе,  қыстауға  емес,  тоғайдың  су  жақ  ықтасынына;  ондай

жерлерді

ң  жалғыз  ғана  бейнеті  масасы.  Шөп  шығымды  жылда

масаны

ң  да  қалың  болатыны  белгілі.  Биыл  да  солай  екен.  Бірақ,



Жайна

қ  Шоқанды  оларға  шақтырмайды:  тоқыраған  я  түнеген




т

ұстарда,  бұта,  қамыс  дегендерді  ілезде  жинап  ап,  бықсыта  түтетіп

қояды  да,  түтін  бөлеген  Шоқанға  маса  жолай  алмайды.  Алғашында

т

үтінге  қадалатын  Шоқан,  кейін  үйреніп  алды  да,  сирегі  түгіл  қара-



қышқылына  да  мыңқ  етпей  отыра  береді.  Жайнақ  түтінді  күндіз

т

үгіл  түні  бойы  да  үзбестен  сала  береді.  Оның  қай  кезде  көз



шырымын  алары  белгісіз. 

Қашан  алса  да  алатын  сияқты,  өйткені  не

отыр

ғанда, не жүргенде, ешуақытта да қалғымайды...



Бала  кезінен 

әңгімеге  үйір  Жайнақ,  жігіт  бола  тіпті  төселіп,

«шешендерді

ң  ақындардың  сөздері»  дегенге  түпсіз  болып  кеткен.

Айтыстардан,  эпикалы

қ  жырлардан  білетіндері  де  толып  жатыр.

Әндерді де көп біледі, даусы шағындауына қарамай, ырғағын әдемі

келтіреді домбыраны да т

әп-тәуір тартатын ол біраз күйлердің басын

шырмайды.

Ұйқы мен тамақтан қолы бос шақта Шоқанның ермегі – Жайнақ

білетін 


өнерлер.  Ол  отырып  та,  тұрып  та,  жүріп  те  айта  береді.

Соншалы


қ  жақын  ұстайтын  Жайнақты  Шоқан  бір  ғана  мәселеден

ма

ңайлатпай,  ол  жөндегі  әңгіменің  шеті  шыға  бастаса,  «керегі  не,



соны

ң?» деп қайырып тастайды; онысы – үйлену жайы. Бір рет тауы

ша

ғылған  Жайнақ,  одан  кейін  бұл  жайға  жоламай,  бойын  аулақ



салады.

Т

өре  атаулының  бір  салты,  –  жігітшілікке  әуесқойлық.  Жастар



жа

ғын  былай  қойғанда,  сақал-шашы  қылаң,  тартқан  Шыңғыстың

өзі  де,  көрікті  келіншекке  әлі  күнге  дейін  қырындайды.  Жастар

жа

ғында  қанағат  жоқ.  Мысалға  Жақыпты  алса,  «жөргегінен



қағынған» 

ол, 


«беті 

қанды» 


қыз-келіншекті 

құрығынан

құтқармауға  тырысады;  әлі  жеткенін  күшпен,  жетпегенін  сұспен

ба

ғындырмақ болады, көбінесе, ол мақсатына жетеді де...



Ал,  Жайна

қ  Шоқанға  бақса,  оның  жігітшілікті  Омбыда  да,

Қызылжарда  да  күйттегенін  көрген  де,  сезген  де  жоқ.  Әсіресе

Қызылжардағы Даниярдың үйінде. Оның өзінде де, туыстарында да

бойжеткен 

әралуан  қыз  бар  екен.  «Адам  көркі  шүберек»  дегендей,

б

әрі де сәнді киініп, қымбат тастармен, алтын-күміспен безенген, бұл



қыздардың  ішінде  өте  сымбатты  және  көріктілері  де  бар.  Бәрі  де

Шо

қанға  қызыға  қарайтын  сияқты.  Кейбір  әке-шешелерінің  де,



қыздары Шоқанға жанасуын ұнататын қалыптары байқалады; бірақ,

жанасса  жармасар  деп 

қауіптенгендей  Шоқан  оларға  өзеуремейді,

т

үсін  салқын,  денесін  жинақ  ұстайды.  Осы  салтын  Шоқан



Қызылжардан  аттанғаннан  кейін  де  өзгертпей,  жолшыбай  кездескен

бірен-саран 

қыз-келіншек  қылмыңдай  қарағанмен,  салмақты  түсін

өзгертпеді.




«М

ұнысы несі?!..– деп ойлады, ғашықтық жырларынан да хабары

бар Жайна

қ, – әлде бұның да басқаға бұрылтпайтын ғашығы бар ма

екен?  Кім  ол?..  Бір  кезде 

өз  қарындасы  –  Айжан  деп  ойлаған  оның

жорамалы  к

өмескіленіп  барады.  «Жанаралдың  жиен  қызы»  деген

қауесет  бар,  оған  сенерін  де,  сенбесін  де  білмейді...  Өзге  әуліккен

қызы жоқ сияқты. Ендеше, көлденеңдерге қызықпайтыны несі?!..»

Жайна

қтың  көңілінде  бір  ғана  күдік  келе  жатыр:  жолшыбай



демал

ған шақтарында көңілдерін көтеруге ән айтып, күй тартса, ол

қисынын  тауып  «Дайрабай  шығарыпты»  деген  «Қапыда  еткен

қарындас»  пен,  «Суға  кетті  еркетай»  дейтін  екі  күйді  көбірек

ойнайды. 

Өйтетіні,  осы  күйлерді  алғаш  естігенде,  неге

шы

ғарылғанын айтқанда Шоқан «ә, солай ма?!» деп тіксініп қалған.



Сонда  Жайна

қ  ,  та  тіксінген.  Өйткені  бұл  күйлердің  Қожық  қызы

Нар

ғыздың  өліміне  арналғаны  белгілі.  «Нарғыз  бен  Шоқан  жақын



боп 

қапты» деп дүңк еткен «ұзын құлақты» Жайнақ та естіген, оған

нанар-нанбасын  білмей  ж

үргенде,  тұтқынға  алынған  Нарғызды

аба

қтыдан  Шоқан  босатыпты  деген  лақап  та  тарай  қалған,  жұрт  та,



Жайна

қ та «көңілдес болмаса неге босатады?» деп жорыған. Сөйткен

Шо

қанның  Есілді  ерлеп  жұмбақ  жолға  шығуы,  сол  қыздың  қазаға



ұшырауын  анықтау  емес  пе  екен?!  деп  күдіктенеді  Жайнақ.  Оның

«несін аны

қтайды, болар іс болды, бояуы сіңді» дегендей емес пе деп

те ойлайды. 

Қалай толғанса да бұл сұрауларына жауап таба алмайды.

Тек 


қана  жолшыбай  аңғарып  келе  жатқаны,  Дайрабайдың  күйлерін

Шо

қан  әлі  де  құныға  тыңдайды.  Сол  қалпын  байқаған  Жайнақ,



қисынды-қисынсыз  жерлерде  аталған  күйлерді  шамасынша  шебер

орындау


ға тырысады...

Б

ұл  жұмбақ  көп  кешікпей  шешілді:  көлденең  Есілдің  бітуге



таян

ған  тұсында,  «Тереңсай»  аталатын  алқабында,  '  Қарағайлы»

аталатын  д

өңесті,  Балта  Керейден  азғантай  ғана  үй,  –  Нашан

батырды

ң ауылы мекендейтін еді. Бұрынғы қонысы Мәулікте41 таяу

б

ұл  ауылдың  жерін  өткен  ғасырдың  аяқ  шенінде  «Дубровная»



аталатын 

қазақ-орыс  станицасы  тартып  алып,  тұрғындарын  беталды

құла дүзге қуып жіберген. Жақын жерде бос қоныс жоқ.

Енді 


қайда барады олар?

Б

ұл  Абылай  ханмен  тұтас,  онымен  бірге  талай  жорықта  болып,



«батыр»  ата

ғын  алған  Нашанның  тірі  кезі  екен.  Россияға  қарсы  ол,

«орыс 

қалаларынан  іргемді  аулақ  салам»  деп,  Есілді  өрлей  қоныс



іздегенде,  «жан-жа

ғы төрт түлік малдың жайылымына да, жусауына

да 

қолайлы  екен»  деп  қалың  қарағайлы  дөңестің  ығына  құрық



шаныш

қан екен де, сол араға қыстау салған екен.




Б

ұл  қалың  Уақ  пен  Атығай,  Қарауыл  руларының  қамауындағы

жер.  Оларды

ң  Нашанды  араларына  қоныстатқысы  келмей,  сан  рет

малдарын 

қуып,  ұрыс-жанжал  жасайды.  Батыр  ауыл  бұл  қысымға

болмай,  сойыл

ға  сойылмен,  қамшыға  қамшымен  жауап  беріп,  ірге

тепкен жерінде тырп етпей отырып алады.

Ұзаққа  созылған  дау,  Нашаннан  баласы  Тегіске  жетіп  ақыры  екі

жа

ғы  да  орыс  заңына  жүгінеді.  Сонда,  Тегіс  орныққан  тұсын  «ата



жерім»  деп  даулайды,  сонда

ғы  дәлелі,  нақ  сол  тұстағы  бір  дөңесте

Керей То

қсан бидің қабірі дейтін биік оба бар екен.

Дауды

ң  шешімі  Көкшетау  дуанының  аға  сұлтаны  Шыңғысқа



т

үсіп,  «атам  ардақтаған  Нашан  батырдың  әулеті  еді»  деп,  Тегіске

к

өңіл еткен өлкесінің бәрін заңмен бекітіп берген.



Біра

қ, онымен де ұрыс-жанжал бітпей, аз руды көп ру жерін өртеп,

малын 

ұрлап...  дегендей  мазалай  берген.  Содан  ерғашты  болған



Нашан  ауылы,  кей  жазда  жайлау

ға  да  шықпай,  жер-суын  қорғап

отырып 

қалатын болған.

Биыл  да  с

өйткен еді бұл ауыл: жақын тұстағы бір биікке қонған

еді  де,  маса-сонасы,  шыбын-шіркейі  к

өп  жерде  малдарын  багымен

ұстайтын еді. «Мал» дейтін мал да аз.

Тегісті


ң, үш баласы: Бабақ, Қозыбай, Жантеліде не бәрі жүзден аз-

а

қ  асатын  жылқы  бар,  оның  да  тең  жарасы  үлкен  шаңырақтағы



Жантеліде. 

Қойлары  сойыстыққа  жетерлік  қана.  Жүктік  түйелері

жыра

қтағы сортаңға айдалған...



Шо

қанның  беттеп  келе  жатуын  алдын  ала,  күн  бұрын  жеткізетін

«

ұзын құлақ» бұл хабарды Нашан аулына да әкелді. Тегіс бұл кезде



үйінде  отырып  қалған  қарт  еді.  Шоқанның  келе  жатуын  ол  да

естігеннен  балаларын,  а

ғайындарын  жинап  алды  да,  неге  келе

жат


қаның қайда барарын білмегенмен, «арғысы – Абылайдан, бергісі

– Шы


ңғыстан жақсылық көріп едік» деп, «солардың бір балапанын»

әлдері жеткенше күтіп жіберуді тапсырды.

Б

ұл  Қозыбайдың  отауы  жуықта  ғана  түскен  кезі  еді.  Киізі  ақ,



с

үйегі  жаңа,  іші  жасаулы  отау.  Енші  алған  оның  Шоқанға  айта

қалғандай қонағасы берер жайы жоқ. «Қонағасы» дегені, бұндай әрі

хан т


ұқымының, әрі ақ патша әкімінің сыбағасы тоқты-торым емес,

құлын,  тай  және  «анау-мынаулары»  емес,  құрлары,  семіздері.

Ондайлар  Баба

қ  пен  Жантеліден  ғана  табылады.  Бабақтың  алақаны

ашы

қ  болғанмен,  қолында  бары  аз  және  байланып  жүргендіктен,



еттері 

қоң-тораз. Жантеліде құр жүрген құлын, тайлар бар, семіздері

де жо

қ емес, бірақ, ол қолындағысын қысып ұстайтын қара қазан.




Шо

қанға  Қозабайдың  отауы  босатылып,  Қарағайлының  соны,

с

әнді  тұсына  тігілетін  болды.  Жантелі  тай  құлындарын  қимай



жалта

қтағанмен,  әке  тегеуіріні  оны  да  икемдеді.  Атақты  Дайрабай

қобызшы, Тегістің туған апасынан туған жиені еді. Осы ауылда біраз

к

үн  нағашылап  жатқан  оны,  Шоқанды  ән-күйге  құмар  деп  естіген



Тегіс, «со

ған қызмет көрсет, содан кейін аттанарсың» деп босатпады.

Дайрабайды

ң  өзі  де  Шоқанды  көруге  құмар.  Ана  жылы  Атбасарда

әдейілеп барып, орнын сипап қалған.

Енді  «


қазақтың  ән-күйін  патша  да  ұнатыпты,  оған  жеткізген

Шо

қан  дейді»  деген  «ұзынқұлақты»  естігеннен  кейін,  Дайрабай



Шо

қанды  іздеп  Омбыға  бармақ  еді.  Оның  жинала  бастауын  естіген

біреу:

–  Біраздан  кейін  Бурабайды



ң  бауырында,  ақ  патшаның  таққа

отыруына  арнал

ған  ұлан-асыр  той  болады  дейді,  соны  Шоқан

бас


қарады дейді. Сен оған Омбыға барып емес, ұлы думанда көрін,

алты  дуанны

ң игі жақсысы бас қосады дейді сонда. Олар да көрсін,

ата


ғын, сонда мұқым қазаққа тегіс жайылады, – деген.

Дайрабай сол с

өзде тоқыраған.

Енді, міне к

өктен тілегені жерден беріліп, ол жатқан ауылға Шоқан

келе жатыр.

Біра

қ, оның күдігі: Қожық үйінің апатқа ұшырауына себеп болған



хан  т

ұқымы,  Нарғызға  шығарған  күйлерін  ұнатар  ма  екен?  Ол

к

үйлерді атамай-ақ, ойнамай-ақ қойса қайтеді? Өзге керемет күйлер



де жетіп жатыр...

Дайрабай несі болса да Шо

қан келе көретін болды.

Нашан  ауылы  асы

ға  күткен  Шоқан  келіп  те  қалды.  Ауыл  оны

әзірленген қалпында қарсы алды.

Б

ұл  ауылдан  Дайрабайдың  кездесуі  Шоқанға  зор  қуаныш  болды.



Оны

ң ендігі ынтасы,– кезін келтіріп, күші осынша жыраққа жетектеп

әкелген күйді есіту... Бірақ, қалай ойнату керек соны?

Шо

қанның  тапқан  тәсілі:  күні  бұрын  Жайнақтың  аузынан  есіне



салдырып 

қою.


О

ңаша кездескен бір сәтте Жайнақ:

– С

өйтерсің, Дайреке! – деп еді:



– Жарайды, шыра

ғым, – деді Дайрабай.




К

үй тартардан бұрын Шоқан Дайрабайдың түр-тұлғасын, кескін-

кейпін біраз барлап алды. Ол 

өңкиген үлкен денелі, қалың бетті, қара

с

ұр енді, қаба сақалды кісі екен.



Кімнен  естіп, 

қалай  тез  жиналғанын  кім  білсін,  «жас  төрені»

к

өргісі  келгендер  Нашан  ауылына  қаптап  кетті.  Олар  әуелі  ауылға



то

қырап, Шоқанға ауылдан аулағырақ тігілген үйге ұлықсатпен, бір

ғана  ізбен  жаяу  шұбырып  барды.  Ұлықсат  беруші,  отау  иесі  –

Қозыбай.  Жас  жағынан  Шоқанмен  тұрғылас  ол,  оңаша  күтпек

бол

ған  төреге  алғаш  көп  кісіні  жолатқысы  келмей,  көңілі



қалағандарын  ғана  келтірмек  болған  еді,  ауылға  келушілерге  сол

ойын естіртіп:

– Т

өре жолдан қажып келе жатыр екен, бірер күн тынықсын, содан



кейін,  кезекпен  барып  есендесерсі

ңдер,  –  дегенмен,  қарағай  ішімен

ұрланып  барғандар,  оңаша  тігілген  отаудың  айналасындағы  сайға

б

ұғып жатып алды.



Ол к

үнгі түн айлы, жұлдызды әдемі еді.

«Кісі  аз  келеді»  дегенмен,  батып  кіруге  жарайтындарды

ң  өздері

отау

ға  сыймайтын  болған  соң,  соны  көрген,  күндіз  біраз  қалғып,



тама

қтанып  жайланған  Шоқанның  өзі  мәжілісті  тысқа  құруды

ұсынды.  Отау  сыртында  оған  лайықты  орын  барын  күндіз  көрген:

ар

ғы  дөңеске  қалыңдай  біткен  қарағай  жынысының  бергі  етегі



театрды

ң  бель-этажы  сияқты  дөңгелене  жарқабақтанып,  одан

т

өменгі тұсы кең жазыққа айналып кетеді. Кеші желкемдеу болатын



ол арада жар

қабақ асты ықтасын.

М

әжіліске  Шоқанның  сол  тұсты  таңдауын  мақұлдаған



Қозыбайдың  жалғыз  ғана  қаупі,  әннің  немесе  күйдің  жел  қаққан

даусын  ке

ң  дала  көріп  әкетіп  естіртпей  қоя  ма  дегендік  еді.  Сол

жайды Дайрабай

ға ақылдасқанда:

– 

Әніңді  білмеймін,  –  деген  ол,  –  қобыздың  даусы  жер  өмірге



жетеді. Жел 

қағу оның үнін үдете түседі...

Біреулер 

қобызды Шоқанға оңашада ойнап көрсетуін өтінгенмен,

Дайрабай:

– К


үй көптің мүлкі. Жұрт жиналсын, түгел естісін, – деген. Олай

дейтіні: «

Қобызшы» атанғаннан бері, қалаулы бір жерлерде болмаса,

кім  к


өрінгенге  ойнай  бермейтін.  Бүгін  оның  қалаулы  күні  болып

отыр.  Шо

қанның  Атбасар  жәрмеңкесінде  маңайына  әнші-күйшіні

к

өп  үйіргенін  естімеген  ел  жоқ.  Ол  сонша  қадірлейтін  күйдің  үнін



патша  сарайына  жеткізіп,  а

қ  патшадан  мақтау  алғызғанын  да  дүйім




ж

ұрт,  олардың  ішінде  Дайрабай  да  естіген  еді.  Ендеше,  күйді

Шо

қанға  ойнап  тыңдатпағанда  кімге  тыңдатады!  Қазақ,  күйлерінде



білмейтінім  жо

қ  деп  санайтын  Дайрабай,  кез  келген  күйді  күңіренте

бермейді.  Ел  тарихын  к

үйдің  қалай  көрсетуін  білдіргісі  келгендей,

әуелі «арғы заманнан қалды» дейтін, жан-жағын жау қамаған, қайда

қашарын  білмей  сасқан  көшпелі  елдің  зарын  баяндайтын  «Қорқыт

к

үйін»,  одан  кейін  монғол  Шыңғыс  ханның  шапқыншылығына



ұшыраған кездің күйігін сарнайтын – «Ақсақ құлан, Жошы ханды»,

одан  кейін,  «А

қтабан шұбырынды, алқа көл сұлама» ауыртпалығын

басынан кешірген 

қазақтар Абылайдың ала туының астына жиналып,

та

ғы  да  көрші  елдермен  теңдесіп  дәурен  сүргенін  сипаттайтын



«Абылайды

ң  ала  байрығын»,  тағы  сондай  тарихтық  мәні  зор

музыкалы

қ поэмаларды, оқиғаларын ауызша баяндай отырып, біріне

бірін  жал

ғастыра  орындап  беретін.  Өзге  күйлерді  әркімдердің

қалауынша тартатын.

Б

үгін  де  сөйтті  Дайрабай.  Ол  күй  тартарда,  жеміне  шабардағы



жолбарыстай  б

үкшие  жүресінен  отырып  алады  да,  қобызды

сауса

қтарымен ғана емес, бар денесімен ойнағандай, қимылдамайтын



м

үшесі қалмайды екен.; Ал, саусақтары...

Сол 

қолының  салалы  жуан  саусақтары,  толқынды  көлдің  бетінде



қалықтаған қаршығаның қанаттарындай елбелеңдеп, шекке жанасу-

жанаспауы  к

өзге  байқалмай,  қандай  пернелерді  басуын  құлақ  қана

а

ңғара  алады  екен;  шектерді  бойлай,  дірілдей  қимылдаған  салалы



сауса

қтардың  үсігі  бас  перне  жақта  жүргенде,  шынашағы  алқым

жа

ғына жетіп, ұзын кежегенің тұла бойын түгел қамти, жорғалайды.



Қылдан  құралатын  қобыз  шегінің  үні  өзге  шектердің  бәрінен  де

б

өлек сияқты. Өзге шектер бір-ақ үн шығарса қобыз шегінде басын



құрған жүзден астам қыздың әрқайсысы өз үнін шығарып, барлық

үн  тұтасқанда,  көп  аспаптың  дауысынан  естілетін  оркестрдің  үніне

ұқсап кетеді...

Солай  ойнал

ған  күйлерге  Шоқан  жан-тәнімен  елтіп  отырған

ша

қта, әлдекімнің:



–  «

Қапыда  өткен  қарындасты!»  деген  үн  саңқ  ете  қалды.  Кенет

дауыстан Шо

қан селк ете түсті. Оны «шошындыра түсейін» дегендей

та

ғы біреу:



– «Су

ға кетті-ау еркетайды!» деп қалды. Былайғы жұрт: – «Екеуін

де!» – деп шуласып кетті.

Сондай 


ұсынысты  күтіп  отырған  Дайрабай,  қомданыңқырап

отырып алды да:




– Ал, жа

қсы! – деп «Қапыда өткен қарындасты» бастай жөнелді.

Б

ұл,  біздің  заманның  тілімен  айтқанда,  эпикалық  жобада



шы

ғарылған күй еді.

Негізгі 

Қожық  үйінің,  әсіресе  Нарғыздың  қайғысына

арнал

ғанмен,  бұл  күйдің  мазмұны,  қазақ  елінің  сол  тұста  басына



т

үскен  ауыртпалықты  баяндайды.  Күйдің  басы  алыстағы  жайлауға

бей

ғам көшіп бара жатқан елдің баяу жүрісін елестеткендей, жұмсақ,



ж

әйлі  басталады,  содан  кейін,  жайбарақат  жөнде  жау  тигендей,

к

үйдің  даусы  азан-қазан,  у-шу  болады  да  кетеді,  сол  шудың  ішінен



жекпе-жек те, жапа-тарма

ғай да арпалысқан қимылдардың қарқыны

естілгендей  болады,  сол  кезде  ерекше 

қайрат  көрсеткен  бір  батыр

қыздың үні естіліп, біраздан кейін, қалың жаудың қамауында қалады

да, найза

ға ұшады...

«

Қапыда  өткен  қарындас»  күйін  осы  жәйді  айтып  ап  орындаған



Дайрабай  «соны

ң  жалғасы»  деп,  «Суға  кетті-ау  еркетай!»  күйін

тартарда, «ол былай бол

ған екен» деп, әуелі оқиғасын айтып береді:

– Ж

ұмық (онысы Қожық) дейтін батырдың қартайған шағы екен



дейді.  Оны

ң  әлекедей  жаланған  тоғыз  ұлы  бар  екен  дейді,  бәрі  де

найзагер батыр екен. Соларды

ң Нарбота (онысы – Нарғыз) дейтін өзі

ерке, 

өзі  жау  жүрек  қарындасы  болыпты.  Ол  да  еркекше  киініп,



шашын желкесіне т

үйіп жауға шабады екен дейді...

Шо

қан елеңдей, Дайрабай кеңесін жалғастыра түсті:



–  Сонымен,  к

өш  жөнінде  кездескен  жауға  Нарбота  қарт  әкесіне

ж

әне ағаларына еріп бірге шабады да, әкесі де, ағалары да арпалыста



қаза  тапқаннан  кейін,  қалың  жаумен  жападан  жалғыз  алысады.  Сол

қимылы былай екен, – деп Дайрабай күйін тарта жөнеледі.

Б

ұл  бастапқы  күйдей  сабырлы  үнмен  өркендемей,  сабырсыз



үнмен, жылан арбаған бозторғайдай шырылдап кетеді екен. Солайша

тартыл


ған  күй,  мөлшерден  артық  ширатылып  шырт  үзілген  қыл

ар

қандай  кілт  тоқтай  қалады  екен  де,  ең  ақырғы  үні  тас  құлаған



судай шалп ете т

үседі екен...

– Міне, сонымен, – деді Дайрабай, к

үй ойнауын доғарып, қобызды

қасына сүйей сап, – жау қоршаған Нарбота, қашқалақтай арпалысып,

бір 


өзеннің биік жарқабағына тіреледі де, құтылар орын жоқтығына

к

өзі жеткен соң ат-матымен суға қарғиды да батып жүре береді...



Б

ұл оқиғаны күйден ғана естімей, көздері көрген жұрт кеуделерін

жара к

үрсінісіп алды. Шоқан ше?




Бастап

қы күй бастала ұнжырғасы түсуге айналған ол, екі күйдің

де  кімге  арнал

ғанын  жан  жүйесімен  ұғып  отырды.  Тұла  бойы

шымырлап, 

өз-өзінен қалай көзіне жас алғанын ол сезбеді.

Қасына тақала отырған Жайнақ:

– 

Қанаш, не болды саған?! – деп қалды ол.



Шо

қан жауап орнына бетін басты.

Ма

ңайдағылар,  сонда  ғана  сезіп,  неге  жылауын  жобалаған



біреулер,  «

ә,  бәлем,  сол  керек  саған!»  деп  табалады.  Енді  біреулер,

«ж

ұқа  жанды»  деген  сөз  рас  екен;  «хан  тұқымынан  да  бұндай



к

өңілшек кісі шығады екен-ау!» ден сүйсінді де, таңданды да.

Осы  топты

ң  қара-көлеңке  бір  шетінде  Есқара  да  отыр  еді.  Біраз

уа

қытқа дейін Нарғызды нағашысына кетті деп ойлайтын ол, соңғы



кездерде су

ға кетті деген аңызға тоқырап, соған кінәлі деп санайтын

Шо

қаннан кек алу ниетінде еді.



Дайрабайды

ң  күйлеріне  Шоқанның  жүйесі  босауын  оның  да

қырағы  көзі  шала  қалды.  Ол  да  бұл  қылығына  таң  қалып,  жұрт

аузында  ж

үрген  бір  сезді  «рас  болар  ма»  деген  ойға  кетті.  Оның

естуінше,  ж

ұрт  Шоқанды  Нарғызға  құмарттырып  та,  қосып  та

қойған.  Соған  нанбайын  десе,  жылқыда  бірге  болған  күндерінде,

Нар

ғыз  бір  түні  ұйықтап  жатып,  түсіндегі  сандырағы  Шоқанды



жа

қсы  көретінін  білдіріп  алған...  Енді,  міне  соны  растағандай,

Шо

қанның Нарғызға шығарылған күйлерге елтуін қарашы!..



Ойы «рас екен-ау

ға» тоқыраған Есқара, Шоқанды өлтіру ниетінен

табан  аузында 

қайтты  да,  көзіне  жас  алған  қалпымен  топтан  сырғи

ж

өнелді.


Біра

қ,  бетімен  кете  бармады  ол.  Кеше  Шоқан  осы  ауылға  келе,

Қарағай бауырындағы «Айдаһар» аталатын түпсіз терең дейтін қара

су

ға шомылған, оны Есқара жағадағы қалың талдың арасынан көріп



т

ұрған,  жетіп  баруға  қасындағылардан  батпаған.  Ол  судың

«Айда

һар» аталуы, түрі де айдаһарға ұқсас, талай адамды да жұтқан.



«Шо

қан  бүгін  де  шомылмас  па  екен?»  деп  ойлаған  Есқара,  топтан

ажырай, тал арасына та

ғы да тығылды. Ондағы ойы жамандық емес,

жа

қсылық.


Ес

қара  болжағандай,  Шоқан  Нашан  аулынан  аттанар  алдында

Айда

һарға  шомылмақ  болып  тағы  келді,  бұл  жолы  нөкермен  емес,



жал

ғыз.



Ол  шешініп  болып,  жардан  тік  басталатын  тере

ңге  құлауға

ы

ңғайлана  бергенде,  әлде  не  сыбдыр  естіле  қалғанға  жалт  қараса,



тал  арасынан  т

үрінен  де,  киімінен  де  адам  шошырлық  бір  еркек

шы

ғып 


келеді. 

Шошына 


қалған 

Шо

қан 



су

ға 


секіруге

ы

ңғайланғанда.



– 

Қорықпа,  төрем!  –  деді  еркек.  –  Қашпа!  Суға  түскеніңмен

құтқармаймын. Мен осы көлдің балығындай жүзетін адаммын.

– Сен кім еді

ң? – деді еркектің сөзін шын көрген Шоқан.

– 

Қожық дегенді естуің бар ма?



– И

ә? – деді Шоқан үрейлене түсіп.

– Мен соны

ң баласымын.

Шо

қанның бойы дірілдеп кетті.



– 

Қорықпа!  –  деді  онысын  абайлаған  Есқара,  қойнынан

қынаптағы  көздігін  суырып  –  міне,  сенің  ажалың!  Қорықпа,  бірақ.

Мен сені 

өлтірмеймін, өлтіргім келсе, құтқармаймын.

Шо

қанның қорыққанынан тілі күрмеліп қалды.



Нар

ғызды ұмытқан жоқсың ба?

– Жо-жо

қ...


– Ол мені

ң қарындасым. Соған шығарылған күй тартылғанда, сен

к

өзіңе жас алдың ғой. Оны қамаудан құтқарған сенсің. Сені жақсы



к

өретін  ол.  Сол  үшін  ғана  жаныңды  қалдырам  сенің.  Әйтпесе,

Сібірде жетпеген 

қолымды құдай бұл арада жеткізіп тұр.

– Сібір?.. 

Қайдағы Сібір?

–  Сонда

ғы  бір  қалада  қонып  жатып  ұйықтай  алмағаның  есіңде

ме?

– И


ә, иә...

– Мен едім, сонда 

ұйықтатпаған...

– Апырау, не дейді?!..

– Рас!..



–  Ал  енді, 

өлімнен  құтылдың,  –  деді  де,  –  мынаны  сыйладым

са

ған,  осыны  көргенде  Нарғызды  есіңе  түсірерсің!  –  деп  кездікті



жерге  шанша 

ұрып  қалды.  Өзі  жылаған  бейнемен  теріс  қарап  жүре

берді.

Мына 


қылыққа қатты әсерленген Шоқан:

–  Ендігі 

қамқоршың  мен  болайын,  қысылсаң,  маған  кел!  –  деді.

Ес

қараның жауабы:



– Оны к

өрерміз.



МАХАББАТ МАГНИТІ

Дайрабайды

ң  Нарғызға  арнаған  күйлерінен  халық  пен  Шоқан

жаса


ған қорытындылардың қабысатын да, қиғаштасатын да пікірлері

болды.


Қабысатыны,  бұл  күйлер  бір  адамның,  я  бір  семьяның,  қайғы-

қасіретін  ғана  баяндамайды,  күштілердің  өктемдігі,  көзін

ашырмайтын  момын  к

өпшіліктің  ғасырлар  бойына  созылған  мұң-

зарын да баяндайды.

Сонды


қтан  да,  күйлер  ойналған  шақта,  Шоқанның  ғана  жүрегі

елжіреп, ол 

ғана көзіне жас алған жоқ, күй көкейіне қонғандардың

к

өздері шыланбағаны кемде-кем еді.



Қиғашы,  ақар-шақар  ауыл  болып  отырған  Қожық  тұқымының

ұлпа-отанымен  құрып  кетуіне  нақтылы  себепкер  Шыңғыс  екенің

о

ған  Шоқанның  қолғабыс  тигізгенін  білетін  жұрт,  күйге  елтіген



Шо

қан жылағанша оған өшігіп, кегін қалай алуды білмей ызалануда

еді.  Ал,  к

өзіне жас алуын көргеннен кейін, оны жұқа жанды адамға

санап,  іштей  м

үсіркеді.  «Шоқан  Нарғызға  қызығыпты  дейді»  деген

қауесетті құлақтары шалған жұрт, оның күйге әсерленуін көргеннен

кейін:


«Сонысы рас болма

ғай да?!» деп өзара күңкілдесіп қалды. Бірақ,

«оны

ң несіне күйзеледі?!» деген сұрауға, бұл жиыннан жауап қайыра



ал

ған  жан  табылмады.  Олардың  ішінде  ғашықтыққа,  әсіресе

қатынды үйірлеп алатын хан тұқымының ғашықтығына сенетін кісі

жо

ққа  жақынды;  көпшілігінің  ұғымында  қазақтың  «бала  –  белде,



қатын  –  жолда»  деген  мақалы.  Бірен-сараны  ертегіден  естіген

ғашықтарды  күңкілдей  бастаса,  өзгелері  «тәйт  әрі,  ертегіні

шынды

ққа санамай!» деп ақырып тастайды.



–  Ендеше  неге  келді  осы  ара

ға,  –  деген  сұрауға  тағы  да  ешкім

жауап бере алмайды.

К

өпшіліктің көңілі екі ойға сарқылады: бірі – «өзі салған өрттің



к

үйігін  жаба  жүрмесін!»  Екіншісі  –  «Қожықтың  шаңырағын

құлатқан қылмыстың себебін аша жүрмесін!»

«Ол не 


үшін?» дегенге тағы да жауап табылмайды.

Біреулер  «

Қожық  үйіне  жаны  ашитын  кім  барын  бақылауға

ж

үрмесін» деп те сескенеді.




Ж

ұрттың ойы осылайша әлденеше саққа жүгіреді де, тиянақ таба

алмайды...

Ж

ұрт Шоқан туралы осылай ойласа, Шоқанның жұрт туралы ойы



бас

қаша.


Е

ң алдымен, күй тыңдаған жұрт тан, сарғая тарағанда, толқыған

ойын  баса  алма

ған Шоқан, ол сабасына түскенше қонақтаған үйіне

барып  жатпай,  реті  келсе  атпен, 

әйтпесе  жаяу  серуендеп  біраз  жүріп

қайтуды ниет етті.

Үй  иесі  Қозыбай  елгезек  адам  еді.  «Қажет  болып  қалса»  деген

оймен,  бірер  т

әуір  атты  кеше  кешке  жайылымға  беттеген  жылқыдан

алып 

қап,  кейін  тұсап,  кейін  арқандап  дегендей,  ұстап  отырған.



Олар

ға  қосымша,  Шоқан  құсқа  шыға  қалса,  ере  жүргісі  келетін

бірнеше  жігіт  бар.  «К

әне»  дей  қалғанда,  бәріне  де  бапты  ер-

то

қымдары  даяр.  Қозыбайдың  және  бір  дағдысы,  жаз  –  қаршыға,



қыс  –  бүркіт...  дегендей  босағасынан  бір  қыраны  арылмайтын  еді.

Биыл


ғы  жазда,  оның  үйінде,  тұғырда  отырған  «Тақыс  тарғыл»

атан


ған  қаршығасы  барын,  алғыр  құсқа  көзі  жасынан  қаныққан

Шо

қан,  кеше  осы  үйге  бас  сұққаннан-ақ  байқап  қалған;  «қандай



өнері  бар?»  деп  сұрастыруына  қарағанда,  Қозыбайға  осы  құсты

сал


ғызғысы  келетін  ықласы  барын  аңғартқан.  Құсы  бабындағы

Қозыбай, қонағының зауқы соғар сәтін күткен.

Шо

қан құсқа шығу ниетін білдіргенде:



– Б

әрі де даяр, – деген Қозыбайдың аттары ілезде ерттеліп қалған.

Ергісі  келетіндер  бірталай  екен.  Шо

қан,  тек  Қозыбайдың  еруін

ғана  тіледі.  Жайнақ  болса-болмаса  да  оның  қасынан  қалмайтын

к

өлеңке.



Құс  салу  ісіне  Шоқан  мейлінше  қызба  адам  еді.  Бүркіт  түлкіге,

қаршыға  мен  лашын  қаз  бен  үйрекке  түсерде  ол  есінен  айрыла

шауып, дауры

ғып болатын.

Б

ұл жолы өйтпеді ол. Жақын жердегі баттауықты жағалаған, онда



осы  мезгілде  от

қа  шыққан  үйрек  қаптап  отыруын  білетін  Қозыбай,

бір  т

ұста  атын  тебіне  шоқыта  беріп,  дабылын  дүрсілдете  қағып



қалғанда,  шошынған  үйректер  дабырлай  ұшып  көтеріле  берді.

Тома


ғасын  сыпырған  Тақыс  тарғылды  сілтеп  қалғанда,  зымырай

ұшқан үйректерді қуа жөнелді ол.

– 

Қанды  басың  бері  тарт!  –  деп  шапқылай  жөнелді  Қозыбай



қаршыға соңынан.


Әдейі ме, әлде аяушылығы ма, құстың құстарды қууына қызына

қоймаған Шоқан:

– 

Әрі тарт! – деп қалды да, желіге қоймады.



Оны

ң ықпалына қарайтын Жайнақтың, Қозыбайды қуа жөнелгісі

келгенмен, елірген атыны

ң басын тежеуіне қарап, ол да бөгеле берді.

Та

қыс  тарлан  ұшқыр  екен.  Үйректердің  соңынан  сүйреңдей



ұмтылған  ол,  әп-сәтте  біреуіне  жетті,  оны  арқасынан  бүрген

қалпымен төңкеріле төмендей берді.

– Ілді! – деді Жайна

қ бар даусымен, – Ал, шабайық!

– Сен шаба бер! – деді Шо

қан оған.

– Сен ше?

– Мен ая


ңдап та жетем.

Шо

қанның  бұндай  жағдайда  бұрынғы  қызба  мінезін  білетін



Жайна

қ,  мына  қылығына  таң  қала  тұра,  желіккен  көңілдің

желпуімен, 

үйректі  іліп  жерге  түскен  қаршығасының  қасына

то

қырай қалған Қозыбайға қарай шаба жөнелді.



Жайна

қ жетсе, қомағай қаршыға, сұлық жатқан добалдай қоңыр

үйректің кеудесіне қонып ап, төсін шұқи бастаған екен.

–  Неге  т

ұрсың?  –  деді,  атынан  әбігерлене  түсе  берген  Жайнақ,–

обал 


ғой, тірідей төсін шұқытқан.

–  Ілдіргеннен  жегені  обал  деймісі

ң?  –  деді  Қозыбай,  әлі  де

абыржымай, 

қалжыңды дауыспен.

– 

Өй, өзін, қызық екенсің ғой. Жаны шықпай бауыздайық, – деп



Жайна

қ қамзолының қалтасындағы бәкісін суыра бергенде, сылбыр

шо

қытқан Шоқан да жетті.



–  Тарт 

әрі,  пышағыңды  жылтылдатпай!  –  деді  Қозыбай  үйректі

бауыздау

ға  айналған  Жайнаққа,  өзі  де  атынан  түсіп,  қаршығаны

үйректен айырып.

«Неге?» деп 

қарай қалған Жайнаққа:

– Т


өре бауыздасын! – деді Қозыбай.

Үйрек сұлық жатыр.




– Тірі ме? – деді Шо

қан, үйректен үріккен атын тебіне жақындап:

– Тірі, – деді 

Қозыбай. Атынан түскен Шоқан:

–  К

әне?  –  деп  үңілсе,  үйректің  кіп-кішкене,  қап-қара  көзі



қыпылықтап жаутаңдайды.

– Неге 


қозғалмайды бұл?! – деді Шоқан.

– Б


ұру батып кеткен болар...

Шо

қанның үйректі жіберткісі келіп еді, дәрмені бітіп қалған екен,



қозғаса  шала-жансарланып  былқ-сылқ  етеді.  Сол  қалпын  көрген

Жайна


қ,  «қарап  тұрамыз  ба  осыған?»  деп  өткір  бәкісімен  қыл

тама


ғынан  орып  жіберді.  Бауыздаудың  жанына  батқанын  білдіргісі

келгендей, 

үйректің аяқтары мен қанаттары ғана серпіліп, өзге денесі

дірілдей 

қалды. Тамағынан тамшылаған қаны ап-азғантай екен, соны

ішуге несіне 

құмартады жыртқыштар!..

Өлген үйректі «міне, мырза!» деп Қозыбай ұсына беріп еді, Шоқан

ұстай қоймады.

– Мен байлайын 

қанжығама! – деп Жайнақ қолын созды.

Қозыбай  Шоқанның  бұл  қылығын  паңдығына  жорыды,  ал

Жайна

қ бұған мүлдем түсінбеді.



Шо

қанның өзіне түсінікті. Бұған дейін ол басқа біреуден осындай

қылық  көрсе,  оны  меланхоликке  санар  еді.  Өзін  емес,  ол  Жайнақ

қанжығасына  байлап  жатқан  анау  өлі  үйректі  Айжанға  меңзеп  тұр.

Қаршыға өзі сияқты. Неге қуды үйректі қанқұмар қаршыға?.. Неге

өлтірді жазықсыз жанды?..

Айжан да осындай жазы

қсыз жан. Оның да өмірі осындай қазаға

ұшыраумен бітпеуіне кім кепіл?..

Шо

қанның  есіне  тағы  да  Нарғыз  тағдыры  түсіп  кетті.  Оған



арнал

ған  күйлерді  Дайрабайдың  ойнауын  тыңдағанға  дейін,  туған

хал

қының  алдында  сана-сезімін,  ар-ұятын  кіршіксіз  көретін  Шоқан,



к

үйлерді  тыңдағаннан  кейін,  байқаса,  әкесі  бастаған  қиянат

д

үниесінің  жетегіне  ерем  деп,  сол  дүниенің  жолағысы  келмейтін



батпа

ғына малтыққанын білмей ғапты. Енді қараса, тереңіне тартып

бара  жат

қан  сияқты.  Одан  шығу  керек.  Әсіресе,  қобыздың,  қылына

к

үй болып оралған оқиғадан!..



Ел  т

ұрмысының  қуанышты,  қайғылы  кезеңдерін  жүздеген,

м

үмкін мыңдаған жылдарға жеткізіп келе жатқан күйлер, Нарғызға




арнал

ған күйлерді де алысқа алып кетпеуіне кім кепіл?..

Ендеше,  Шо

қанның  жоруынша,  Нарғыз  күйлерін  бүгінгі  жұрт

қана  емес,  болашақ  та  күңірене  тыңдап,  ел-жұртты  осындай

азынат


қан адамға үздіксіз қарғыс жаудырса қайтпек?..

Сондай  ойлар  жанын  азапта

ған  Шоқан,  өткенге  өкіне  тұра,  ауыр

қылмысқа  санаған  ісін  енді  қайталамауға  бекінді.  Ол  үшін  не  істеу

керек!

Әрбір  мақсаттың  алысы  да  жақыны  да  бар.  Алысы  –  адам



қоғамының,  оның  ішінде  қазақтың  арасындағы  қиянат  дүниесінің

тамырына балта шауып, енді 

қайтып өспейтін халға келтіру; жақыны

–  з


ұлымдықтың  күнбе  күнгі  тұрмыста  кездесіп  жататын  кейбір  әл

келетін  тамырын 

қолма-қол  қырқу.  Сондай  бір  тамырлар  Айжан

т

өңірегінде тығылып жатқандай.



Айжанны

ң  тағдыры  туралы  толғанудан  Шоқанның  ойы

ешуа

қытта  толастаған  емес.  «Өзім  үйленем»  деуден  көңілі  айни



баста

ған  сияқты.  Қалай  үйленеді?  Әке-шешесі,  туған-туысқаны

т

үгелімен  қарсы.  Олардың  ырқына  көнбейін  десе,  елдің  игі  жақсы



аталатындары  да,  ты

ғыз  байланыса  бастаған  орыстың  оқымысты

қоғамы  да,  бұл  қылығына  қиғаш  қарайтын  түрі  бар.  Солардың

б

әрінің де көңіліне қарамау оңай болып па?!..



Осындай  ауыр  ойлар  Шо

қанның  басына  Дайрабайдың  күйлерін

естігеннен  кейін  туа  баста

ған  еді,  қаршыға  салуға  аттанғанда,

ма

ңайдың аспанында тан, ата қалыңдай қалатын бұлттай қоюланып



кетті.

Нар


ғыздың  тағдырына  күйзелген  Шоқан,  Айжанға  қалай

к

үйзелмес.  Тек,  адамгершілік  көзбен  қарағаны  болмаса,  Нарғыз  бен



оны

ң  арасында  «алты  аласы,  бес  бересі»  болған  жоқ;  тек  Қожық

т

ұқымының  құруына  себепкердің  бірі  ғана  болмаса,  Нарғыздың



қара басына жасаған ешбір қастандығы жоқ; қастандық орнына, оны

аба


қтыда  шіруден  құтқарды,  содан  кейін  неге  өлгені  түсінікті  де,

т

үсініксіз  де.  Түсініктісі  –  барар  жері,  басар  тауы  жоқ  адам,  өлім



құшағына  кірмегенде  қайда  барады?..  Түсініксізі  –  жәбірлікке

ұшыраған жалғыз сол ма? Бәрі бірдей еле бере ме солардың? «Мың

к

үнгі  ұшпақтан,  бір  күнгі  тіршілік»  дегендей,  жанын  сүйретіп  жүре



бермей ме, к

өбі...


Қайткенмен де өлді Нарғыз. Оның өліміне жалпы болмаса, жалқы

қатынасы жоқ Шоқанның.

Ал, Айжан

ға ше?



Егер  Шо

қан  соқтықпаса,  ол  да  тағдырдың  маңдайына  жазғанын

к

өріп,  біреуден  артық,  біреуден  кем...  дегендей,  із  ба,  көп  пе  күн



кешер  еді.  Шо

қанмен  шырмалғанша  оның  босқа  санайтын  басы

Сырымбет  саласында 

өткізген  тәтті  түннен  бастап  байланды  да

қалды.  Одан  кейін,  Атбасар  сапарынан  оралған  Шоқанның  соқпай

кетуіне Айжан 

өкпелеген жоқ.

М

ұсылманша  бірталай  білімді  Айжанның  еркек  пен  әйелдің



қарым-қатынасы туралы өзінше философиясы бар. Ол білетін құран-

кітаптарды

ң  баяндауынша,  алғаш  жаралған  –  еркек,  яғни  Адам

ғалайһүссәләм.  Әйелді,  яғни  Хауа  ананы  тәңірі  сол  еркектің  бір

қабырғасынан  ғана  жаратқан.  Олардың  дұшпаны  ғып  ғалайһү  әл-

ла

ғнаны (шайтанды) ібіліс жаратқан.



Т

әңірі оларды жеті қат көктің үстіндегі жұмаққа орналастырған

екен  дейді.  Ж

ұмақ  іші  толған  жеміс.  Бірақ,  оларды  адамның  да

Хауаны

ң  да  татуына  болмайды.  Татса,  іштері  нәжістенеді  де,



ж

ұмақты былғайды.

Осындай  жайды  а

ңғарған  ібіліс,  адам  мен  Хауаның  қайсысы

аз

ғыруға  бұрын  түсетінін  бақылайды  да,  Хауаның  қызыққыш



қалпын  көріп,  оны  әлдене  жеміске  құмарттырады  да,  аузына

салдырады. Содан кейін Хауа 

әлгі - жеміске ерін де қызықтырып, ол

да  біреуін  ж

ұта  бергенде  жақсылық  періштесі  –  Жәбрәил

ж

ұтқыншағына  жармасып  жартысы  өңешінен  өтеді  де,  жартысы



өтпейді...  Бұйрығын  бұзған  Адам  мен  Хауаға  ызаланған  тәңірі,

оларды ж


ұмақтан қуады да шығады...

Осы  «о


қиғаны»  құраннан  да,  кітаптан  да  көрген  Айжан,  Хауаны

айыпты  санап,  жынысым  еді  демей,  о

ған  іштей  өшігетін,  кінәсіз

сана


ған адамды аяйтын.

Содан  бергі  тіршілікке 

қараса,  қашан  да  еркекті  аздыратын  әйел

сия


қты.  Сол  күнәсі  үшін,  тәңірі  әйелді  үнемі  қорлықта  ұстап  келе

жат


қан  сияқты.  Бұған  Айжан  оқыған  кітаптар  мен  ол  көріп  келе

жат


қан тұрмыс куә сияқты. Оның білетіні «мынау – байдікі», «мынау

–  кедейдікі»  демей,  еркекпен  салыстыр

ғанда,  әйел  атаулының  бәрі

кемшілік пен 

қоршылықта.

Кітапты


ң  «ең  әулиесі»  дейтін  құранға,  оның  өкшесін  баса

ж

үретін шариғатқа бақса, ең алдымен әйелді солар қорлайды. Өйтуі



емей  немене?  Дін  кітаптарыны

ң  бәрінде  де  бір  еркектің  бірнеше

әйелді қатар иемденуіне болады, ал бір әйелдің бірнеше ері болуына

ұлықсат жоқ. Еркектің де, әйелдің де некеден бұрыла басуын «зина»

дейді, шари

ғатта ол – күнә. Айжанның ойынша, «бірнеше әйелі бар

еркек  б

ұрыла  басып  қайтеді?  Ал,  көптің  бірі  болатын  әйел,  бұрыла




баспа

ғанда қайтеді?..» Ендеше, шариғат оны неге қылмыс санайды?!..

Шари

ғаттың бұл әйелге деген бірінші әділетсіздігі.



Екінші  шари

ғаттың  айтуынша,  «зина»  жасаған  күндерде,  қиямет

қайым42  кезінде  әйелдің  тартар  азабы,  еркектен  әлдеқайда  ауыр

ж

әне  ұзақ.  Айжанның  ойынша,  «күнә  атаулының  бәрі  бір  емес  пе?



Ендеше, жазасын да неге те

ң тартпайды?!

Үшінші,  бұл  дүниедегі  хұқұқ  (право)  жағынан  әйел  шариғатта

жарты  кісі,  ал  анау  д

үниеде  тіпті  теңсіз.  Олай  дейтіні,  күнәсіз  я

к

үнәсінен  арылған  еркек  ол  дүниеде  жұмаққа  кіреді  де,  хордың



қызын  құшады,  ал,  әйел  ол  дүниеде43  өзгелер  түгіл,  өз  ерінен  де

құрамай қабады... Бұл да сорақы әділетсіздік емес пе?

Шари

ғат  әйелге  осылай  қараса,  Айжанның  тұрмыста  көретіні:



байды

ң,  бидің,  кедейдің  әйелі  демей,  қазақта  ұрғашы  атаулы

т

үгелімен  теңсіздікте.  Қалай  тең  болады  ол,  егер  теп-тегіс  қалың



мал

ға  сатылып,  қалағанына  бара  алмаса?..  Қазақтың  малы  көп

байлары  осыны  пайдаланып 

әлденеше  қатын  алады,  шалдары  жас

қызды  алады,  қалыңы  –  төленсе,  қыздар  кемтарларға  да  беріле

береді, 


әсіресе кедей қыздары!..

Байды


ң қызы да қалың малға сатылғанмен, «тамағы тоқ, көйлегі

к

өк» дегендей, күн көрісі кедей қызынан тәуірлеу, ал хұқұқ жағына



келгенде,  ол  да  те

ңсіз:  ері  балағаттайды,  сабайды,  ұлықсатынсыз

ая

ғын бұра бастырмайды; ері еле қалса, ауыл салтымен ол да әмеңгер



аталатындарды

ң біреуіне еріксіз тиеді.

Осындай те

ңсіздіктегі әйелдер теңдікке ұмтылмайды емес, теңіне

қызықпайды емес. Өйтудің кітаптағы, я аңыздағы аты – ғашықтық.

Араб,  Иран  елдерінде  болыпты  деген 

ғашықтардың  Айжан

кітаптан талайын о

қыған, мысалы: Сейфіл-Мәлік пен Бәдіғұл-Жамал

арасында


ғы,  Ләйлі  мен  Мәжнүн  арасындағы,  Жүсіп  пен  Зылиқа

арасында


ғы ғашықтықтарды, тағы сондайларды... Солармен үндесе,

қазақ,  жыршыларының  аузында  жүретін  «Қозы  Көрпеш  –  Баян

с

ұлу»,  «Қыз  Жібек  –  Төлеген»,  «Сегіз  –  Мақпан»,  «Алтай  –



С

ұлушаш»,  «Наурызбай  –  Қаншайым»  тағы  тағылардың  ғашықтық

о

қиғаларын еске алса, бәрінде де жалындап тұрған ғашықтық!..



Соларды

ң  бәріне  Айжан  нанады.  Өйтпегенде  ше?  Өз  басының

Шо

қанға  құмарлығы  солардың  ешқайсысынан  кем  емес.  Оның  тек



қана қорқатыны, ғашықтардың ілуде біреуі ғана болмаса, көпшілігі

м

ұратына жеткен емес!




«Мен  де  сондай  халге 

ұшырасам  қайтем?»  деген  ауыр  ой

Айжанны

ң басын даң қылады.

Б

ұл жөнде оның жалғыз ғана сырласар адамы Жайнақтың әйелі –



Ж

ұпар. Осы босағаға келіншек болып түскелі, ол Айжанның жандай

досы.  Екеуіні

ң  де  бір-бірінен  бүгер  сыры  жоқ.  Әсіресе  Айжанның.

Ж

ұпарға ол Шоқанға деген сүйіспеншілігін түгелімен көйітіп, сонда



біз б

ұған дейін білмейтін бір жаңалықты қосып:

– Не Л

әйлідей, не Баяндай бесіктен ғашық болдым демейін, бірақ



мен  де  Шо

қанға  ес  білгеннен  бері  қатты  құмармын,  маған  онсыз

өмір жоқ.

Қосылу жайын кең,ескенде, екеуінің де ой табаны «құрғақ қиял»

дегенге  тіреле  береді.  Айжанны

ң  еркіне  салса,  көптің  бірі  болуға

ж

әне  халал  жүфті  болуға  да,  некесін  қидырсын,  қидырмасын,  тек



«мені

ң әйелімсің» дегенін естісе, тілегін тілеп отыра беруге де бейіл!

Олай да болмаса ше?

Ислам шари

ғатында мұсылманның өзін өзі өлтіруі кешусіз күнә,

ондайларды

ң  орны  –  мәңгілік  жаһаннам;  соған  сене  тұра,  егер

Шо

қан  біржола  безіп  кетсе,  Айжанның  тірі  жүргісі  келмейді,  қай



әдіспен  болса  да  өлгісі  келеді.  Ол  ғашықтың  күйігін  бұл  дүниеде

тартып ж


үруден, ол дүниенің тамығына мәңгілік өртеніп жатқанын

арты


қ көреді.

С

үйікті  қайын  сіңлісінің  бұл  сырын  Жұпар  Жайнаққа  түп  түгел



д

әттететін...  Есілді  өрлеп  келе  жатқанда  Жайнақ  Шоқанға

қарындасының  бар  сырын  емес,  мақсатына  жете  алмаса  өлімнен

бас


қаны керек қылмауын ғана сездіріп қойған.

«Егер сертіне жетіп 

өле қалса, обал-жазығы менің мойнымда!» деп

ойла


ған  Шоқан,  Айжанды  қайткенде  ондай  тұйық  қамаудан  босату

ойы 


қатты толғантады. Бірақ, қалай?

Оны  Айжанмен  кездесе  к

өрмесе,  оған  дейін  табар  тиянағы  жоқ

сия


қты.

Өзі  білетін  ғашықтар  оқиғасына  көз  жіберсе,  бұндай  жолға

т

үскендердің бері салғанда ауыр азап шекпегені, әрі салғанда харап



болма

ғаны кемде-кем. Шоқан да мені сүйеді деп сенетін Айжан, оны

да  сол 

ғашықтардың  халіне  түсірем  бе  деп  қорқады.  Түсе  қалса,

Шо

қанды емес, өзін кінәлайды.



«Егер, – деп ойлады ол. – Сырымбет етегінде кездескен ша

қта қыз


болып 

қылымси қалмасам, маған ол соқтығар ма еді, жоқ па еді?..»




р

«Енді  болары  болып,  бояуы  сі

ңді»  дегендей,  –  деп  жалғастырады

Айжан  ойын,  –  Шо

қанды  білмеймін,  менің  жан  жүрегім  оған

шешілместей байланды».

Ал, соны 

қайткенде үзбеу керек?

Шо

қанның  бірегейі  ғып  үйрене  алмауына  Айжанның  ақылы



жетеді.  Ол  к

өбінің  бірі  болса  да  өзін  бақытты  санап  қойған  әйел

екенін  білеміз. 

Өйтсе  несі  бар!  Мұхамметтің  пайғамбарлығына,

алланы

ң  жердегі  елшісі  екендігіне  шек  келтірмейтін  Айжан,  некелі



қатыны  төртеу,  некесізі  алтау  –  барлығы  он  екенін  кітаптан  көрді.

Жариясы  сонша  болса, 

құпиясы  қанша  екенін  кім  біліпті?..

«Пай


ғамбар» дегені сондай болса, Шоқанның арғы атасы – Абылайда

отыз 


қатың бергі атасы – Уәліде жеті қатын болыпты деседі; әкесі–

Шы

ңғысқа,  азулы  шешесі  Зейнеп  үстінен  қатын  алдырмағанмен,



ауыл  арасында

ғы  сыбыр-күбірге  қарағанда  ол  да  үйінен  ошаң  етіп

шетке шы

ға қалса, «жас иіссіз» жүрмейтін сияқты.

Б

ұрынғы  әулие-шадиярлар,  немесе,  өз  аталары  қатынды  үйіріп



ал

ғанда, Шоқан неге сөйтпейді?

Айжан  с

өйтуіне,  өзі  кебінің  бірі  болуына  тілектес.  Сондықтан,

құлағына  «Шоқан  Омбыда  жанаралдың  қызына  жанасып,  оны

алады-мыс» деген 

қауесет шалынғанда да қыңқ ете қойған жоқ.

Несіне 


қыңқ етеді?

Естуінше,  Абылайды

ң  отыз  қатынының  алтауы-ақ  қазақ  деседі.

Өзгелері:  қарақалпақ,  өзбек,  ногай  сияқты  мұсылман  елдерден

болуымен 

қатар,  қалмақ  немесе  орыс  сияқты  кәпір  елдерден  де

болды дейді.

Атасы с


өйткенде, Шоқан неге өйтпейді?..

Қысқасы,  Шоқан  қанша  қатын  алса  да,  қай  діннен  алса  да,

соларды

ң  бірі  болуға,  Айжан  ой  буынын  берік  бекіткен.  Шоқан

жоламай кетсе де, Айжан о

ған деген ойын бұзбақ емес.

О

қыған  кітаптарынан  оның  ұққаны:  «тән»  және  «жан»



ғашықтығы  дегендер  бар;  бастапқысы  –  тек  қиялдағы  ғана;

со

ңғысы – тән ләззатына байланысты. Жан ғашықтығы тек тәңіріге



ғана  арналған,  оған  қол  жетпейді;  «тән»  ғашықтығына  да  қолын,

кейде  жетіп,  кейде  жетпейтіні  болатын  сия

қты.  Бірақ  бұл  сәтті  мен

с

әтсіздікке  ғана  байланысты,  әйтпесе  аспанның  емес,  жердің



ғашықтығы,  бұл  кітапта  «нәпсі»  аталатын  тілектің  ғана  азығы;

тіршілік д

үниесінде оның құмары қана беруі мүмкін емес, сондықтан



да 

құранда  –«күллө  нәфсен  за  –  иқатөн  әл-мәуіт»  –  «барлық

н

әпсінің  сусынын  тек  өлім  ғана  қандырады»  деген  аят  бар,  ал



пай

ғамбардың хадисі қанағатсыз нәпсіні тежеу мақсатымен «барлық

н

әпсіге де тойымдылық керек» депті. Айжан соның екеуіне де бейіл.



Шо

қан қарамай кеткен күннің өзінде де ол табанын тойымдылыққа

тіреп,  Зейнепті

ң  панасында  тақуалықпен  ғана  отыра  бермек  те,  жан

азы

ғын  содан  ғана  таппақ.  Бірақ  осы  бетінде  оған  ешкім  бөгет



болмаса екен!..

Б

өгеті  –  билеушілердің  бөгде  біреуге  қосуды  ойлауы.  Ондай



б

өгделер  жан-жақтан  жылт-жылт  етуде.  Шоқанды  «алмайдыға»

жоры

ған,  Малтабарды  «ала  алмайдыға»  жорыған  олар,  бірде



Шы

ңғысқа,  бірде  Зейнепке,  бірде  Жақыпқа  Айжанды  қалап  кісі

салып,  табында

ған  мал,  тан,  қаларлық  жасау-жиһаз  ұсынады.

Солар

ға  Шыңғыс  пен  Жақып  қызығайын  десе,  Зейнеп  Шоқанға



«еш

қайда да жібермеймін, қашан келгеніңше қасымда болады» деген

уа

ғдасын бұзбай, ешкімді маңайлатпайды.



Қалай  да  Шоқанның  осы  келе  жатуын  Зейнеп  пайдаланып  не

«

әрісін»,  не  «берісін»  істетпек.  Өз  ойында  –  «әрісі»,  яғни  Айжанды



те

ңдес басқа біреуге беруге, баласының ұлықсатын сұрағысы келеді.

Ал Айжанны

ң мақсаты – осы сапарында Шоқанның бетін байқап,

е

ң  бері  салғанда  көбінің  бірі  болып  отыра  беруіне  бейілдігін  айту,



о

ған ризаласпаса, оқиғасын естіген Нарғыздың жолын құшу. Нарғыз

пен  Шо

қанның  арасындағы  қарым-қатынасты  түгел  естіген,  оны

к

әнизәгінің,  біріне  санаған  Айжан,  батыр  деп  естіген  қыздан



Шо

қанды  қызғана  отыра,  Есіл  бойын  өрлеуін,  сол  қыздың  өзін

болма

ғанмен,  мекенін  көргісі  келуі  деп  санап,  бұнысын  ер  жігітке



жоры

ған.


Сонымен 

ұзын  сөздің  қысқасы,  Зейнеп  те,  Айжан  да  Шоқанды

сабырсыздана са

ғынып, келуін асыға күтуде.

Есілді 

өрлеп  келе  жатқан  жолында  Шоқан  Жайнақтан  емен-

жар

қылап  сұрастырса,  Айжанның  көңілі  әлі  де  өзінде  сияқты.



Жайна

қтың айтуынша, бұл мақсатына жете алмаса, Айжанның да тірі

ж

үрер түрі жоқ. Ендеше Айжанға да «Нарғыздың жөніне тарта бер!»



деу  керек  пе? 

Өйту  Шоқанның  жүрек  жарасын  ұлғайта  түспей  ме?

Ол  Нар

ғыздың  тағдырын,  адамдық  арының  айдауымен  ғана

қайғырды;  Айжанмен  жүрегі  жалғасып  қалған  адам,  ендеше

Айжаннан  к

үтер  қайғының  салмағы  Нарғыздан  әлдеқайда  ауыр

болу


ға тиісті...

Шо

қанның  сан-саққа  самғаған  ойы,  күші  жетсе,  осы  сапарында



Айжанны

ң  өзіне  деген  күдерін  үздіріп,  көңілін  қайткенде  көншітер




т

әсілін  табу;  жетпесе...  деген  сөздің  ар  жағындағы  ойы,  бұлт

б

үркеген аспандай тұманданып кетеді...



Нашан  аулыны

ң  және  оған  жиналған  жұрттың  еркіне  салса,

Шо

қанды  осы  араға  және  төңірекке  біраз  күн  тоқыратып,



қолдарынан  келген  қадыр-құрметтерін  молайта  түсу  еді.  Бірақ,

шешесіні


ң  сырқатын  сылтауратқан  Шоқан,  келген  күннің  ертеңіне

аттанып кету ниетін білдірді.

Омбыдан  шы

ққан  Шоқанның  беті  қалай  қарағаның  онымен  сол

арада ажырасып, еліне тура тарт

қан Аба Шыңғысқа айта барған еді.

Б

ұл  бетке  неге  жөн  тартқаның  ayлына  қайда  барып  бұрыларын  дәл



шамалай алма

ған Шыңғыстың көңілі бір ғана жорамалға тоқырады:

әжесі Айғанымның көзін көрмеген, ол туралы айтылатын сөздерден

жа

қсы  көріп  жүретін  Шоқан,  осы  жайда  әкесімен  кеңескен



кездерінде, 

әжесінің  туған-өскен  жерін  көргісі  келетін  көңілін

білдіретін  еді.  Сонды

қтан,  Шоқанның  Есілді  ерлеп  кетуін,  жеңісқой

баласыны

ң  осы  ойын  орындағысы  келуіне  жорыды  да,  алдын  ала,

сар

ғалдақ  Қожаның  мешіті  қыстауынан  ұзамай  жайлайтын.  Есіл



а

ңғарының «Қызылшың»44 аталатын жеріне Абаны және Жақыпты

ж

ұмсап, «тосып ап, бірге келерсіңдер» деп тапсырды.



«

Қызылшыңға»  Шоқаннан  бұрын  жеткен  олар,  сол  тұстан

ж

үргенмен,  жанаспай  өтіп  кетуіне  тан,  қалысты  да,  Нашан  ауылына



ерте

ңіне қуып барды.

Б

ұл кезде Шоқан қонған аулынан туған аулына беттеп, аттанғалы



жатыр  еді.  Аба  мен  Жа

қып  келе,  оның  бұл  жөні  өзгеретін  болды.

Оларды

ң  айтуынша,  Шоқанның  таулы,  орманды,  сулы  жерді  жақсы



к

өруін  білетін  Шыңғыс,  аулын  «Құлаайғырдың»  жалаңаш  жалпақ

даласынан,  орман

ға  бөленген  Иман  тауының  төңірегіндегі

«Байсарыны

ң  балықтысы»  аталатын  шалқар  көлдің  жағасына

к

өшірген де, у-шудан аулағырақ болсын деп, Шоқанға арнаған бірер



а

қ үйді Иманның етегіне, «Арықбалық» көлінің жағасына тіктірген.

К

өлдің «Арық» аталатын себебі, оның балығы өте семіз болады екен



дейді, соны жей алма

ған бір дуалы ауыз, «мынау, не деген арық балық

еді!»  деп 

қалжыңдаған,  содан  «семіздің»  орнына  «арық»

қолданылып, көл «Арықбалық» атанып кеткен.

«Байсарыны

ң  балықтысы»  мен  «Арықбалықтың»  арасы  қозы

к

өшке таяу жер.



Шы

ңғыстың  Шоқанға  арнаған  үйді  «Арықтың»  жағасына

тіктірудегі бас себебі Айжанмен арасын 

қашықтату еді. Оның еркіне

салса, Шо

қан аттанғанша, Айжанды «көз көрмес, құлақ естімес» бір

т

ұсқа тасалата тұру еді. Өйтетін себебі, – әнеугі Петербургта болған




той

ға  барған  сапарында  ол  өзінше  келінді  болып  та  қайтқан.

Гутковскийді

ң  қызы  –  Катерина  сонда  оқитынын  білеміз,  сол  қыз

мейманханада

ғы  Шыңғысты  тауып  алып,  оған  жиі  қатынасып,

қолынан келген қадыр-құрметін көрсеткен. Шоқанды «бұл қызбен де

жа

қын  дейді»  деген  қаңқуды  құлағы  шалған  Шыңғыс  мұнысын



болаша

қ  келіннің  көңілін  аулауына  жорыған.  Катерина  оған  түр-

т

ұлғасымен  де,  мінез-қылығымен  де  қатты  ұнаған.  Оның  үстіне



Гутковкийді

ң қызы, Гасфорттың жиені сондай биік адамдармен ілік-

шатыс болудан арты

қ бақыт бар ма?

Омбы

ға осы оймен қайтқан Шыңғыс, туралап айтпағанмен, ойын



баласына  ішкірнелеп  сездірген. 

Әкесімен  татулықты  ғана  көксеп

ж

үрген  Шоқан,  ытырына  қоймай,  «кезінде  көрерміз,  әке  әзірге



үйлене қояр ойым жоқ» дей салған. Шыңғыс еліне Шоқаннан балды

да, балсыз да болмай 

қайтқан. Өз ниеті – қайткенде де осы мақсатына

жету. Тілегі,– осы бетінде б

өгет кездеспесе екен!..

М

үмкін  бөгеттің  біреуі  Айжан.  Зейнеп  «қыздан  күдер  үзген»  деп



сендіргенмен, Атбасар сапарынан орал

ған Шоқанның жолдағы үйіне

со

қпай кетуіне қарап, «Зейнептің сөзі рас та болар» деп дәмеленген



Шы

ңғыс,  «алтын  көрсе  періште  жолдан  таяды»  деген  мақалды  да

еске алады. «Шо

қан Айжанды көрсе, тағы да елтіп кетуі мүмкін» деп

қорқады.

Айжанды 


қасына  алғаннан  кейін,  жүрек  сырқатын  сылтау  ғып

Зейнеп Шы

ңғыстан жатар үйін де, төсек-орнын да бөлектеген, содан

кейін, 


қапыда  болмаса  Шыңғысқа  көрінбейтін  Айжанға  көзі

әлдеқалай  түсе  қалса,  түр-тұлғасына,  ажарына  Шыңғыстың  өзі  де

қызығып  кетіп,  егделігі  есіне  түсетін  де,  тәубасына  әрең  қайтатын.

Егер  «аузы  алты 

қарыс»  жұбайы  болмаса,  баласы  Шоқанмен

с

ұхбаттасып  қалғанын  құлағы  шалмаса,  егделігіне  қарамай,  осы



қызға Шыңғыстың өзі-ақ құрығын салар еді. Өйтуге алдында үлгісі

де  т


ұр:  әкесі  Уәлі,  шешесі  Айғанымды  елу  тоғыз  жасында  алған,

Ай

ғаным  сонда  он  алтыда  екен  дейді.  Шыңғыс  әлі  елуге  де  жеткен



жо

қ.  Ал,  сырт  тұлғасына  қарағанда  Айжан  әйел  болып  та  пісіп

қалған сияқты.

Сол т


үріне Шоқанды қызығар деп қорыққан Шыңғыс. Айжанды

әлдеқайда жытыра тұру ойы бар еді, Зейнеп оған көнбеді. Айжан мен

Шо

қанның  қарым-қатынасы  жөнінде  Зейнептің  түсінігі  қызық.  Ол



«махаббат» дегенді «бар» деп те, «болады» деп те ойла

ған емес. Оның

ұғымында әйел еркектің нәпсілік құмарын тарқатуға ғана жаралған

ж

әндік.  Сондықтан,  «Шорманның  қызымын»  деп  үстінен  қатын



алдырма

ғанмен, Шыңғыстың «анау-мынау» жүрісін естігенде ың ете

қоймайды, солай болуға тиіс сияқты қарайды...



Балалары  жайында  да  пікірі  осы. 

Қыздарын  қорғаштағанда,

«мас

қара  болып  қала  ма»  деп  қана  қорқады.  Әйтпесе  бейілі  кең,  ал



ұлдары «не істесе де мейлі» деп қарайды. «Шоқан Айжанмен үйлесіп

қапты» дегенді естігенде, оқиғаға ол осы көзбен ғана қараған. Кейін

абайласа,  Шо

қанды  білмейді,  Айжан  оған  қатты  құмартып  қалған

сия

қты. Былай қараса, Шоқанға жұбай болуға жарайтын-ақ қыз; аты



«

қара  сүйектің»  оның  ішінде  жалшының  қызы  демесе,  төмен

етектілерді

ң  періштесіндей-ақ  қыз!  Содан  қарап  «ақсүйек»,  «қара

с

үйек» дегендер қайдан шықты екен?!» деп іштей кейіп те қояды.



Шо

қан Айжанды ала қояды деген ой, Зейнептің басына ешуақытта

кірген  емес.  Оны

ң  Айжанға  қамқорсуын,  болса  да  ойнап-күлген

қызын қорлағысы келмеуіне жориды.

Шо

қанның  келе  жатқанын  естіген  Зейнеп,  «тағы  ойнап-күлсін»



деп  ойлады  да,  ол  аттанарда 

қайда  орналастыру  жайын  ақылдасып

қалғысы келді.

Зейнепті


ң еркіне салса, Шоқанға арналған отауды, орда ауылдың

жа

қын  тұсына  тіктірмек  еді,  Шыңғыс  оны  ұнатпаған  соң  ерінің



еркіне 

қарсы  тұрмады,  «жолыққысы  келсе  жымба  жолдарын  табар»

деп ойлады.

Нашан  ауылынан  ерген  бір  топ  жігіт  Шо

қанды  «Алакөл  Салпық»

аталатын  жайлау

ға  дейін  шығарып  салды.  Шоқан  Қызылжардан

келген  ат-арбасын  сол  арадан  кері 

қайтарып,  құрбыларының

қатарында салт мінуді қалады. Олардың беттеген жайлауында Атығай

руыны

ң  атақты  бегі  Зілғара  мен  атақты  байы  Шопан  тұқымдары



отыр  еді.  Зіл

ғараның  он  төрт  ұлының  ішінде  ең  өжеті  саналатын

Әлібекті,  Шыңғыс  «Итжеккенге»  жер  аудартып  жіберген.  Оның

артынан 


қуынған  ағасы  –  Тұрлыбек  Омбыға  барғанда,  жөн-

жосы


қты  білмейтін  надан  кісіге  Шоқан  жол  сілтеп,  патшаның  атына

арыз  жазды  да,  Петербург

қа  жөнелтті.  Арыз  көп  кешікпей  сенатқа

жетіп,  Т

ұрлыбектің  тілегі  қабылданды  да,  Әлібек  айдаудан  қайтып

келді.


Жа

қыптың  айтуынша,  кісі  өлтіргіш  Әлібек,  «хан  тұқымының

қанын  ішпей  кегім  қайтпайды»  дейтін  көрінеді.  Сондықтан  оның

ауылына со

қпау, өзіне кезікпеу керек.

Шо

қанның айтуынша,–«әкемнің ісіне мен жауапкер емеспін, менің



о

ған көрсеткенім – жақсылық қана. Ендеше маған неге тиеді?!

Шо

қанның  ол  жорамалы  рас  та  еді.  «Хан  тұқымы»  дегенге  қаны



қатқан Әлібек, оның Тұрлыбекке жол сілтеуін, сол жолы оңғарылып

қайтқанын  естігеннен  кейін,  «хан  тұқымынан  да  бұндайлар  туады




екен, а!» деп та

ң қалған; ол ойының бекуіне, Шоқан әкесіне қарама-

қарсы жүр дейді» деген, ел ішін кернеп кеткен қаңқу қосылып, ойы

«е, ба


қыр-ай, азамат екен ғой, бетінен жарылқап, өркені өсе берсін»

деген тияна

ққа тоқтаған. Солай санаған адамды көруге құмар да.

Осы сапарында Омбыдан шы

ққан Шоқанның қалай жүріп, қайда

то

қырағаның Нашан ауылындағы жәй-күйін, «ұзынқұлақ» Әлібекке



қолма-қол жеткізіп тұрған. Содан бері қарай бұрылмақ болғанында

«

ұзынқұлақ»  оған  Шоқан  келуден  әлдеқайда  бұрын  жеткізген.



Бейілі Шо

қанды сыйлап жіберуде болған.

Әлібек  жолына  үй  тіктіріп,  бие  байлатып...  дегендей  ауылын

к

үтіндіріп,  өзі  сақалды  басымен  елпеңдеп  жолда  тұруды  лайықсыз



к

өріп, қарсы алуды, тоқал шешесінен туған, жас жағынан Шоқанға

құрбы Ақбұзау мен Ережепке тапсырған. Шоқанның «асығыспын, ас

ауыз тиіп 

қана аттанам» деуіне қарамай, ауыл маңындағы жылқыдан

бір  семіз 

қара құлақ асау құлынды ұстатып ап, көзінше алып ұрып

бауыздат


қан да, етін қазанға сала бастаған. Бұл күн кешкіріп қалған

мезгіл еді. Енді 

қонбауға амалы жоқ.

Шо

қан  ол  күні  ұйықтай  алмай,  түні  бойы  елегізіп  шықты.



Сонда

ғы қорыққаны Әлібек. Ол туғанда сүйінші сұрап барған кісіге,

А

ңдагүл Аты.гайдың атақты биі Құрымсы:



– Атын 

қойдыңдар ма? – депті.

– 

Қойдық, – депті анау.



– Кім деп?

– 

Әлібек деп.



Сонда 

Құрымсы:


– 

Әлібек туды дегенше әлек туды десеңші, – деген екен.

Сол с

әуегейлік расқа шыққандай, ат жалын тартып мінген Әлібек



«аттыны

ң  –  атың  жаудың  –  таяғын»  дегендей,  шаппаған  ел,

талама

ған  адам  қоймаған.  Ол  Есілдің  төменгі  жағында  Қожықпен,



жо

ғарғы  жағында  Баубекпен  құрықтас  болып,  арғы  шеті  –  Ұлытау,

Кішітаудан,  бергі  шеті  –  Есіл,  Ертістен 

үйірлеген  жылқыларды

қудырған  да  отырған  Зілғара  қиянатшыл  кісі  емес  екен  дейді,

баласына ол барымта сайын, «енді то

қта!» дейді екен де, тоқтамаған

со

ң баласының сойған малынан бір-бір жапырақ етті қыл шылбырға



тізе  береді  екен.  Сол  тізбек  тол

ған  кезде,  «шылбыр  үстіне  шықтың,

балам,  енді  то

қыра!»  десе,  Әлібек  оған  да  тоқырамай,  сол  тұста

ұсталыпты-мыс. Әке сөзінің қадырын сонда ғана біліпті-мыс...



ұ

р

Шо



қанның  естуінше,  Әлібек  кісіні  түрегеп  тұрып  бауыздауға

шімірікпеген  адам.  Хан  т

ұқымына  өштігі  анау!  Сондықтан,  өлтіру

к

үдігі кернеген ол «алдап қонғызбаса не қылсын!» деген оймен түні



бойы  к

өз  шырымын  алмай,  тыстағы  әрбір  сыбдырды  келіп  қалдыға

жорып,  ш

өп  басын  жел  қимылдатса  да,  оянып  кете  берді.  Сонымен,

к

өрер таңды көзімен атырды.



А

қбұзау  мен  Ережеп  оны  ертеңіне  де  қондырмақ  еді,  Шоқан

асы

ғыстығын  айтып  көнбеген  соң,  кешегі  құлыннан  қалған  жарты



етті та

ғы да асып, түстік алып аттануға тоқыратты.

Сол еті пісті-ау деген шамада:

– 

Қабан ағаң келе жатыр, – деген күңкіл естіліп, одан ығысқандай,



б

өгделер  үйден  дүрліге  шыға  бастады.  Жайнақ  та  соларға  ерді,

А

қбұзау мен Ережеп те қопаңдай бастады.



«

Қабан  ағаң»  құлағында  қалған  Шоқан,  оның  кім  екенін  біле

алма

ған  кескінмен,  «кім?»  дегендей  Ақбұзауға  қараған  еді,  не



с

ұрағысы келгенін түсінгендей:

– 

Әлібек ағам, біз ол кісіні солай атаймыз, – деді Ақбұзау.



А

қбұзау  мен  Ережеп  орындарынан  түрегелгенде  Шоқан  қозғала

қоймады.  Онысына  түсінбеген  зілғаралықтар,  үнсіз  шығып  кетуге

ы

ңгайсызданғандай: 



– Т

өре, сен ше? – деді қосынан Шоқанға.

– Мен осында тосам! – деді Шо

қан нық дауыспен.

– Жападан жал

ғыз ба? – деді Ережеп.

– 

Үйде қасқыр жемейтін шығар.



Ар

ғы  сөз  сарқылып  қалғандай  көрген  зілғаралықтар,  «мынау  не

дейді?!» дегендей Шо

қанның кескініне алая қарады да шығып кетісті.

Жал

ғыз  қалғанына  ыңғайсызданғандай,  Шоқан  орнынан  тұрып,



мазасыздан

ған бейнемен, ақырын адыммен үй ішінде ерсілі-қарсылы

ж

үре бастады.



Оны  мазасызда

ған  ой,–  білетін  адамдардан  естуінше,  Зілғара

аты

ғай  ішінде  Құдайбердіге,  оның,  ішінде  Андагүлға  жатады.



Анда

ғұлда Қаратоқа, Байтоқа дегендер болған. Қаратоқасы – батыр,

одан Зіл

ғара; Байтоқа – бай, одан Шопан.




Зіл

ғара  Уәлімен  тұстас  адам.  Әкесі  –  Қаратоқа.  Абылайдың

қолбасшыларының бірі болғанмен, Зілғара Абылайдың бір баласы –

Қасыммен  қастаса  өскен  де,  орыс  өкіметімен  араздасқан  Қасымды

Т

үркістан жаққа қусыруға себепкер болған. Сол қызметі үшін патша



о

ған  хорунжи  чині  мен  дворяндық  атақ  берген,  (патшаның  сондағы

грамотасы 

әлі  күнге  Қызылжар  қаласының  музейінде  сақтаулы).

Оны

ң  үстіне,  Есіл  өзенінің  қазіргі  Явленна  аталатын  селосының



т

ұсында  мекендейтін  Уанас  руын  күшпен  көшіріп,  Зілғара  мен

Шопанды орналастыр

ған.


Айдаудан  Шо

қанның  көмегімен  қайтқан  Әлібектің  өзіне  қас,  я

дос  екенін  Шо

қан  білмейді.  Қайсысы  болса  да  батырлық  даңқы

барша

ға белгілі болған адамды көргісі келеді.



Нашан  аулынан  аттан

ған  Шоқан  «Алакөл  Салпықтан»  қашса

құтылмайтының  ол  жолдың  бойында  Әлібек  ауылы  отырғанын

естіді.  Егер  ат  басы  тура  тірелсе,  оны

ң  ойы  Әлібек  үйіне  түсе  қалу

еді. Олай болмай, зіл

ғаралықтар оны оңаша отауда қарсы алды.

Онда 


Әлібек  жоғын  көрген  Шоқан,  қалай  кездесуді  білмей

отыр


ғанда, «Қабан аға» аталатын Әлібек келе жатқан хабарын естіді.

Әуелі  ол  жұртқа  ере  шығын  қарсы  алуды  ойлап  қалды  да,  атағы

қанша  зор  болғанмен,  қара  сүйектен  шыққан  адамға,  ақсүйек

басымен кішіреюді ар к

өрді.

Ол  уа


қытта  қазақтың  ғұрпында:  «Ассалаумағалейкүм»  деп  араб

салтымен  с

әлемдесу  салты  жоғын,  әйел  адам  жасы  үлкен  еркекке

к

өрінбеуге  тырысуын,  кенеттен  кездесе  қалса,  сол  жақ  тізесіне



қолдарын  арта,  басын  төмен  түсіне  отыра  кетуін,  жасы  кіші  еркек,

жасы 


үлкені  кездескенде,  екі  алақанын  кеудесіне  басып  иіле

қалатынын Шоқан біледі.

Аттарды

ң  дүсіріне  қарағанда  тысқа  шығып  кеткендердің  қарсы

алма

қ  болған  «Қабан  ағасы»  Шоқан  отырған  үйге  таянып  кеп



то

қтады.  Күткендердің  онымен  қалай  сәлемдескенін  Шоқан  аңғара

алмады, тек 

қана естіген даусын.

– 

Қонағың аман ба?



«

Қонағың  аман  ба?»  деген  дауыс,  Шоқанға  қабанның  қорсылы

сия

қты  естіледі.  «Әлібегі  осы  болар  ма?  «Қабан  аға»  деп  босқа



атамай,  дыбысы  да 

қабанға  ұқсас  болар  ма?»  деген  ой  келіп  кетті

Шо

қанға.


– 

Қалай қонақ? Риза ма күтулеріңе? – деді әлгі қорсылдақ дыбыс.




– Бар м

әзір, жоқ жай! – деген жауап естілді.

– 

Үйде ме өзі?



– 

Үйде, Қабан аға!

– Т

өре тұқымы солай келеді! Күнін көре алмай жүрсе де, кеудесін



к

өтеріңкі ұстайды. Ол келіп амандаспаса, мен кіріп амандасайын.

Қабан дауысының және біреулердің аттан түскен сыбысы, Шоқан

отыр


ған үйге беттей аяңдаған сыбдыры сезілді.

Не істеуге білмей 

қалды Шоқан: орнына отыра кету ме, әлде есік

алдында 


қол қусыру ма?

Тыс


қа шықпауын еске алған Шоқан, «несі болса да көріп алайын»

деген оймен, отыр

ған орнына жантая кетті; «қару жұмсаса қайтем?»

деген 


қауіп,  оның  қолын  санасынан  тысқары,  шалбарының  оң,  жақ

қалтасындағы «американка» аталатын кішкене тапаншаға апарды.

Сол кезде ашыла берген есікті

ң сыбдырына қарай қалса, қара өңді,

тарамыс, орта бойлы біреуді алдына сала А

қбұзау кіріп келеді...

Өткен  жаз  Байқал  төңірегін  аралап  жүргенде,  ол  бір  топ  бурят

әскерімен, Баргузин өзенін өрлеп аңға шыққан еді. Олар кезген тұс,

құрғаққа  біткен  қалың  қамыс  екен.  Қаннен  қаперсіз  келе  жатқан

Шо

қанның  аты  әлденеден  жалт  еткенде,  Шоқан  жалп  етіп  түсті  де



қалды.  Құлаған  жерінен  жалма-жан  басын  көтере  берсе,  үлкендігі

тайынша б

ұқадай бір қара қабан қорсылдай ұмтылып келеді... Зәресі

кеткен Шо

қанның жаны тас төбесіне шықты.

Үрейлене  шегіншектей  берген  оны,  қабан  жарып  та  тастар  ма  еді,

қайтер  еді,  егер  серік  буряттардың  бірнешеуі  атып  үлгермесе!..

Мерген  мылты

қшылардың  тұтаса  тиген  оқтары  қабанды  қалпақтай

ұшырды... 

Мынау 

қабан сияқты адамның (Шоқан оны «Әлібек» деп жорыды)



қимылы сол – Байқал қабанына ұқсайды...

Сол 


қалпынан  денесіне  діріл  пайда  бола  қалған  Шоқан,

ы

қтиярынан тысқары орнынан тұрғысы келген қимыл көрсетіп еді:



–  Жата  бер!  –  деді  «

Қабан», – хан тұқымының шіренгеніне қазақ

баласыны

ң  көзі  үйренген.  Айта  келген  азын-аулақ  сөзім  бар,  соны

ты

ңдатам да кетем.



Орнынан т

ұрмаған Шоқан, «тыңдадық» дегендей кескін көрсетті.




– Айта келгенім, – деп бастады 

Әлібек сөзін, – «Жақсыны көрмек

үшін»  дегендей,  атағын,  жер  жарған  бала  болған  соң  ең  алдымен

к

өргелі келдім.



– Рахмет, 

Қабан аға!

«Рахмет»  деген  с

өзді  білмейтін  Әлібекке,  ол  сөз  «Ақмет»  боп

естілді де, «мені солай атады

ға» жорып:

–  Атым  А

қмет  емес,  Әлібек,  төрем!  –  деді,  Шоқанды  «мысым

же

ңіп тұрған санап...



–  Білем, 

Әлеке!  –  деді  Шоқан,  сонда  ғана  есі  бүтінденгендей,

Әлібектің «рахметті», «Ақметке» жоруына езу тартып.

–  Білсе


ң,  бөгеме!..  Күнің  алдақашан  өткенмен,  хан  тұқымы

осындай кекірейген кепиеттігі

ңді қоймайсың...

– Не істедім, 

Әлеке, «кепиет» боп?

– «Б


өгеме» демедім бе сөзімді!

– С


өздің реті келіп қалған соң, Қабан аға!

– 

Өйтпесең  хан  тұқымы  боласың  ба  сен.  Ар  жағын  тыңда



сезімні

ң:  әкең  боп,  өзін,  боп,  басқаларын,  боп,  хан  тұқымы,  кеше

айбынды 

ауыл 


болып 

отыратын 

Қожықты,  ұлы-отанымен

құрттыңдар.  Қожықтың  үлкен  ұлы  –  Текебай,  менің,  қызығады

ал

ған  күйеуім  еді.  Панасыз  қалған  қызым  бала-шағасымен



қаңғырып кеп қолымда отыр. Өзге келіндері де сондай. Сол күнәңді

жу

ғың келді ме, немене Қожықтың қор болған қызына қамқорлық



жасап,  бейнетінен 

құтқарыпсың,  оныңа  тәңір  жарылғасын.  Бірақ

онымен  к

үнәңнан  түгел  арыла  алмайсың,  бұныңның  сазайын

к

үндердің күнінде тартасың.



– Ол емес еді, айта келгенім, – деді 

Әлібек, аз кідіріп, – сөзден сөз

шы

ғып кетті.



–  А

ға,  тізе  бүкпеймісің?  –  деді  Ақбұзау  қолымен  терден  орын

н

ұсқап.


– Тізем тал

ған жоқ,– деді Әлібек інісіне алая қарап, сөз қосқанын

ұнатпағандай.–  Сонымен,–  деді  бетін  Шоқанға  қаратып,  –  бас

ж

ұмысым – жүзіңді көру еді. «Түcі игіден түңілме» деген екен. Әкең



сия

қты  бетіңнен  отын,  шықпайды  екен,  ажарың  жұмсақ  екен.  Сырт

естуіміз  ел 

қамын  есінен  шығармайды  дейді.  Оныңа  ішім  жылиды.

Бая

ғыда  атаң  –  Абылай  түс  көрген  екен  дейді.  Түсіне  арыстан,




қасқыр,  түлкі  кірген  екен  дейді.  Соны  білгір  біреуге  жорытса,  анау,

«арыстан  – 

өз  заманың,  қасқыр  –  балаларыңның,  түлкі–немере,

ш

өберелеріңнің заманы; ел билігі сенде ғана тұрады екен, сен өлген



со

ң  балаларын,  елді  қасқырдай  талап  быт-шыт  қылады  екен;  одан

кейін  т

үлкідей  алдамшы  өмір  басталады  екен»  депті.  Айтқаны  дәл

келді, аруа

ғыңнан айналайын атаңның: қасқыр – сенің әкең мен біз

сия

қты ел талаушылар; бірақ, сен түлкі болма...



– Кім болайын, 

Қабан аға!..

– Адам бол!..

– Ол не деген с

өз?

– «Елді талама да, алдама да» деген с



өз. Түсінікті ме?.

– 

Өте түсінікті.



– Айта келгенім осы еді. Ал, мен кеттім.

– Д


әмге қарамайсыз ба?

– Ол мені

ң дәмім ғой. Сен риза болсаң жетті.

Әлібек  жалт  бұрылды  да  шығып  кетті.  Ақбұзау  ере  шықты.

«

Қабан ағаның» сөзіне мейлінше риза болған Шоқан, жүгіре шығып,



сол  ойын  айтып, 

қолынан  аттандырайын  деген  оймен  орнынан

к

өтеріле  берді  де,  өйтуін  жалпақтауға  жорығандай,  қайтадан



жантайды. Сонда

ғы ойы:


«

Қабан» емес, «адам» ғой мынау!.. «Жаман» деп естігенім «жақсы»

болып  шы

қты  ғой!  О,  адам,  сенің  бойыңда  таптырмайтын  талай

сырлар са

қталады екен ғой!..»

Зіл

ғаралықтар  «қон,  жат,  бір  емес,  бірнеше  күн  жат!»  деп  жік-



жапар  бол

ғанмен,  Айжанның  махаббат  магниті  тартқанда,  Шоқан

дегбір  таба  алмады.  Оны  Нар

ғыз  мәселесінде  сынай  түскісі  келген

біреу  «

Қожық  қызының  суға  кеткен  көрікті  жер»  деп  көңілін

тол

қытайын  деп  еді,  Шоқан  оған  да  елеңдемей,  үйіне  тез  жеткісі



келетін жайын айтты.

Имантау


ға  олар  күн  байыр  алдына  жетті.  Тауға  шыққыш,

т

өңірегін  тамашалағыш  Шоқан,  Иманның  да,  аумағының  да



м

өлдіреген  әдемілігіне  қызыға  қоймай,  салт  атпен  шаршап  келуін

сылтауратып,  арнап  тігілген 

үйде  бүгінше  тыныстағысы  келетінін

айтты.



Шо

қанға арналған үйдің төңірегінде тағы да үш-төрт ақ үй бар

еді.  Шо

қанға  еріп  келгендер  де,  қарсы  алғандар  да  соларға

орналасып, Шо

қан өз үйіне, тек Жайнақты ғана жатқызды.

Ол  кеште  Шо

қан  ақ  сияқты  жеңіл  тамақтар  болмаса,  басқа

та

ғамды  татпады.  Қызыл  іңірден  төсеніші  қалың  темір  кроватқа



жатып 

қалды.  Қасындағы  үйлерден  тамағын  тойғызып,  кешірек

келген.  Жайна

қ,  Шоқанды  оятып  алмайын  деген  қауіппен,  аяқтарын

ұшымен  басып,  іңірде  төрге  тастай  берген  жастыққа  ақырын

қимылмен қисая кетті. Бүгін ерекше бірдеме болар деген ойында жоқ,

жата сала 

қор ете түсті.

Шо

қан ол жатардың алдында ғана қалғыған еді. Оның төзбейтін



дыбысы – 

қорыл болатын. Жайнақтың қорылдауы оны оятып жіберді.

Ояна  сала,  оны

ң  мана  қалғыр  алдындағы  ойы  жалғаса  жөнелді.

Б

ұрын бүйтпейтін ол, Айжанға жақын келдім деп ойлағаннан кейін,



к

өңілі  сол  ойдың  әр  сағына  жүгіріп,  ешбірінің  де  тиянағына  жете

алмай, 

қалжырап барып қалғыған. Сол сақтарға кезеген көңіл тағы

қыдыра  бастады.  Егер  ерік  оның  өзінде  болса,  тұра  салар  еді  де,

к

өңілі  соққан  жеріне  жетіп  тынар  еді.  Оған  жол  жоқ.  Айналасы



ғасырларға,  мүмкін  мыңдаған  жылдардан  бері  биіктей,  қалыңдай

т

үспесе,  аласарып,  жұқарып  көрмеген  әдет-ғұрыптың  қамаған



қоршауы,  одан  өгуге  немесе  бұзуға  ынталанғанмен,  әзірге  қолдан

келгені жо

қ.

Қашанға дейін қамалды бұл қоршауда?..



Сол  ойды

ң  тұңғиығына  батқан  Шоқан,  шығуға  тырысудан

қалжырап, тағы да қалғып кетті...

Ал, Айжан ше?

Ол да б

үгінгі кеште Шоқаннан кем толғанған жоқ.

«Шо

қан Имантаудың етегіне келді» деген сезді құлағы шалғаннан



бері,  оны

ң  жаудыраған  көздері  ашылып-жабылудан  дамыл  таппады:

ашылса  Шо

қан  жоқ  болып  кетеді  де,  жабылса  көріне  қояды  және

құбылмалы  нелер  әдемі  бейнеде  көрінеді!..  Ғашықтық  сезімнің

қаптаған қалың толқынына бөленген Айжан жұмған көзін ашпайын

десе, к

өретін кісілерден ұялады, жұмбайын десе, Шоқанның елесінен

айрылып 

қалады.


Оны

ң осы көрінісін үнемі қасында болатын Зейнеп қана аңғарды

да, ерсі к

өрген бір сәтте:




– Неменеге 

қыпылықтап кеткенсің! – деп жекіп тастады. Сонда да

қоя алмаған Айжан, көзін жұмғысы келсе теріс қарайтын болды...

Айжан сол 

қалпында кешті де батырды.

Ет-же


ңді болған кезінен бастап, Зейнеп кешкі төсегіне іңірден-ақ

қисая бастайтын. Айжан одан оңашарақ, босаға жаққа жататын.

Б

үгін де сөйтті Зейнеп Шоқанның жолдан шаршап келгенін естіген



ол,  с

әлемдесуге  ертең  келер  деген  оймен,  қас  қарая-ақ,  мамық

т

өсегіне  бөленді  де,  Шоқанды  аман  көру  қуанышына  батып,  қалың



ұйқыға кетті.

Айжан да т

өсегіне сол кезде жатқанмен ұйықтай алмады, өйткені,

мана,  к


үндіз  көзін  жұмғанда  ғана  елестейтін  Шоқан,  енді,  айы

қараңғы, бұлты қалың, түн басқан үйдің тас қараңғы ішінде көзін

ж

ұмбаса да Шоқанды көріп жатыр. Бір сәттерде бұнысы елес екенін



ұмытып қап, құшақтай алғысы келгендей қарманып та қалады, бірақ

ешн


әрсе ілікпей, өзін-өзі ғана құшақтайды!..

Құрғақ  құшақтаудан  қалжыраған  Айжанның  көңілі,  шын

құшақтауға соғып кетті.

Біра


қ, қалай?.. Жатқан жерлері алшақ!..

Құшақтамай қоймауға бекінді Айжан.

Ол  жататын 

үйдің  ағаш  есігі  тор  көзді  екі  жарма  еді,  аржағын

шимен  астарла

ған  кигіз  есік  жабады.  Ағаш  есіктің  аздаған

сы

қырлауығы  бар,  егер  топсасына  су  тигізсе  үні  шықпайды.



Зейнепті

ң ұйықтаған дыбысы сезілген кезде, Айжан есіктің топсасын

дымдады  да,  еппен  басып,  к

өйлекшең,  жалаңбас,  жалан,  аяқ  тысқа

шы

қты. Даланың желкені мен салқынынан ба, әлде «біреу көріп қала



ма» деген 

қауіптен бе, денесі дірілдеп кетті.

Не істеу керек?

Оны


ң  төңірегіне  тіккен  құлағына,  таңертең  жылқы  жыюға

ар

қандап  қойған  кісі  көруге  елегзіген  аттың  оқыранған  даусы



шалына 

қалды.  Қуанып  кеткен  Айжан,  елбеңдей  жүгіріп  қасына

барса,  т

үннің  түсіне  боялуынан  ба,  түгі  сондай  ма,  ат  –  көмір  қара

екен.

Ол  к


өйлегі  желбеңдеген  Айжаннан  үркіп  тартынып  еді,  Айжан

ар

қанды  қазық  түбінен  ұстап,  ақырын  дауыспен  құр-құрлап,  еппен



басып  ат

қа  жақындады.  Негізі  жуан  ат,  қыздың  қолы  басына  жетіп,

а

қырын сипағаннан кейін үркуін доғарды.




«Осы  атпен  барайын,  –  деп  ойлады  Айжан,  –  іздегенше

оралармын».

Қалай міну керек? Ер-тоқым жоқ, жүген де.

Айжанны


ң  ойы,  атты  арқанның  бір  үшімен  ноқталап,  қалған

жа

ғын шумақтап қолға ұстау еді.



Ұзын арқанның шумағы жұп-жуан болды. Соны құшақтай Айжан

ат  ар


қасына  ырғып  мініп  алды.  Мінген  аттың  арқасы  қылыштың

қырындай  екен.  Айжан  оған  қараған  жоқ.  Көңілі  Иманға  тез  жету

бол

ғанмен, шаба жөнелуге, ат дүсірі әуелі иттерді, одан ауылды оятар



деген  оймен, 

ұзап  шыққанша  аяң-жортаққа  салып,  одан  кейін

борбайлай ж

өнелді.


Б

ұл  түнде  ерекше  оқиға  болар  деп  ойламағандықтан  ба,  әлде

самалды  сал

қын  түнге  бұйығудан  ба,  –  Шоқан  жатқан  ауылдан

Айжан атыны

ң елеулі дүбірін ешкім сезген жоқ.

Атын алысыра

қ бір бұтаға байлай салған Айжан, еппен басып кеп,

Шо

қан жатқан үйге келді. Ол тігілгеннен кейін, Зейнеп кеше әдейілеп



кеп  к

өргенде,  Айжанды  ерте  барған.  Шоқанның  жатар  орнын  да

Айжан сонда к

өрген.


Кроватты  к

өргенше,  тағат  уа  ғибадаттан  басқа  іс  ойында  жоқ

Айжан, к

өргеннен кейін әйелдік нәпсінің еркіне беріліп, бұған дейін

Шо

қанның  жүзін  көруді  ғана  арман  етсе,  енді  ғашықтық  құмарын



қандыруға ынтыққан.

Сондай  ниетті  Айжан,  Шо

қан  жатқан  үйге  еппен  кіріп,  еппен

басып  кроватына  таянып,  дыбысына 

құлақ  түрсе,  шырт  ұйқыда

екеніне м

ұрнының пысылы куә болып тұр.

Осы 


ұйқысын бұзуға ма, жоқ па?

Б

ұл жолы бұзбаса қашан бұзады?



«Б

ұзуға  ма,  жоқ  па?..»  деп  толқыған  Айжан,  ықтиярынан

тыс

қары, ыстық лепті аузын Шоқанның құлағына жақындата:



– 

Қанаш! – деп қалды ақырын, бірақ қуатты сыбырмен.

Б

ұл  жұмсақ  сыбыр  құлағының  өңменінен  өтіп  кеткендей  боп,



былай да елегізіп 

ұйықтаған Шоқан, даусын шығара «аһ!» деп көзін

ашып алса, 

қасында адамның елесі сияқты бірдеме тұрғандай.

– Б

ұ кім? – деп қалды, Шоқан ақырын дауыспен.




– Мен, 

Қанаш, Айжан!..

– Айым! – деп Шо

қан кроваттан басын көтеріп алды.

Екеуіні

ң құшақтары айқаса кетті...




СОПЫЛЫ

Қ САЛДАРЫ

Ислам діні 

қазақ даласына дәл қай кезден кіре бастауы әлі толық

д

әлелденбеген  мәселе  болғанмен,  соңғы  мың  жылдың  алғашқы



ғасырларында тарауына бірталай көмескі куәліктер бар. Бірақ, қазақ,

үйлеріне  бас  сұққан  сол  дің  мекенін  тез  ауыстыратын  ауылдардың

ж

ұрттарын да ұмытып, бертінгі кезге дейін, көшпелі ауылдармен бірге



к

өше алмаған.

Сондай кешке ере алмай келе жат

қан исламға, қазақ даласы өзіне

ба

ғынғаннан кейін, патша өкіметі ерекше қамқорлық жасап, ерекше



екпінмен 

ұялатуын,  біз,  ең  алдымен,  Шоқанның  осы  тақырыпта

жаз

ған ғылми еңбектерінен көреміз.



Шо

қан  «қазақ,  еліне  тарай  бастады»  деп  шошына  қараған

құдайшылдық, оның биік шоқысы – сопылық, сол кезден еркектерді

ғана  емес,  бірен-саран  әйелдердің  де  арасынан  ұшыраса  бастауына

қазақ ауыз әдебиетінде толып жатқан дәлел бар. Осындай алғашқы

сопыларды

ң  бірі  –  Айжан  еді.  Оның  сондай  қалпын  Сырымбет

саласында  кездескен  ша

ғында  да  Шоқан  байқап  қалған.  Қаршадай

қыздың бойына сопылық сезімі осынша сіңуіне қайран қалған.

Одан  бері  де  Айжан  діндарлы

қ  сезіміне  тереңдей  түсті.  Баяғы

К

өкеш заманынан оның қолында қалған жалғыз кітап, – Мұхаммет



пай

ғамбардың 

хадистерінен 

құралған 

«Мишкат 

шари?»,


«Мишкатты

ң»  қатал  қағидасының  біреуі,  –  некесіз  ерге  әйелдің

жоламауы.  Жолай 

қалса,  қияметтегі  жазасы,  қырық  мың  жылдық

жа

һаннамның жалынына өртелу.



Б

ұрнағы  жылы,  Сырымбет  саласында  Шоқанның  еркіне  берілген

Айжан, «Мишкат» 

қағидасын еске алатын еді де, ол азаптан қияметте

қалай  құтылудың  шартын  іздейтін  еді.  Ол  шартты  да  «Мишкаттан»

тауып,  «егер  сол  еркекке  некесі 

қиылса,  азаптан  арылады»  деген

рауаят к


өрген еді, сондықтан қайткенде де Шоқанмен некеленің одан

кейін «хала ж

ұфты» болып өмір бойы отыра беруге бейіл еді.

Сондай  ойда  ж

үргенде,  Имантау  түбінде  екінші  рет  ауыр  күнәға

бату


ға тура келді.

–  «Тентекті

ң  ақылы  түстен  кейін  кіреді»  дегендей,  Айжанның

тентек  сезімі  санасына,  тек,  Шо

қанмен  ғашықтық  құмарын

бас


қаннан  кейін  ғана  оралып,  қайталанған  «қылмысына»  көңілі

к

үйзеле қалды да, «тәңірі алдында бұл күнәма не деп жауап берем?!»



деген оймен, Шо

қанның аймалаған ыстық құшағына бөленіп жатып,

жылап  жіберді.  Шо

қанның  «бұның  не,  Айым?!»  деген  сұрауына,




біраз  жалындырып  ал

ғанша жауап бермеді Айжан; Ақыры шынынан

а

қтарылды.



Айжанны

ң  жан  жүрегі  езіле  ақтарған  сыры,  Шоқанға  ертегі

естігендей 

ғана сезім берді.

Кадет  корпусына  т

үсіп,  кітапты  меңгере  бастаудан-ақ,  оның

ерекше к

өңіл бөлген бір мәселесі философия болатын. Бұл жайдағы

шы

ғармалардың  арғы-бергілерімен  таныса,  өз  заманының  ой



м

өлшері  философияны  спиритуализм  және  материализм  деп  екі

сала

ға  бөлетінің  алғашқысы  –  материялдық  негізі  жоқ  қиялдар



екені

ң соңғысы – материяның болмысына байланысты екенін ұққан.

Материалистер аталатын 

ғалымдардан Шоқанға ерекше ұнағаны –

французды

ң  он  сегізінші  ғасырдағы  ойлысы  Жан  Мелье.  Шет

елдерді

ң өзгелерінен гөрі француз тілін жақсырақ білетін Шоқан, ол

халы

қтың  шығармаларын  түп  нұсқасынан  оқуды  ұнататын  еді.



Мельені  де  с

өйтті  ол.  Оның  «Өсиет»  аталатын  кітабымен  өз  тілінде

танысты. Таби

ғаттың, қоғамдық тұрмыстың барлық мәселелеріне де

материалистік  к

өзбен  қарайтын  Мельенің  ойынша,  –  еркек  пен  әйел

жынысты

қ  қарым-қатынастарында  ерікті  болу  керек  ұнатысса  бірге

т

ұрын,  ұнатыспаса  ажырасу  керек;  оның  ойынша  «неке»,  «талақ»



дегендер, 

қажетсіз, жалған жұмыстар; «махаббат» деген де жоқ, тек,

адам  мен  адамны

ң,  олардың  ішінде  еркек  пен  әйелдің  бір-біріне

сенісіп  дос,  болулары 

ғана  бар,  ол  да  мәңгілік  емес,  сенуіне  күдік

ту

ғанша ғана.



Мельені

ң осы пікірін қабылдайтын Шоқан, кейін, неміс философы

–  Людовиг  Фейербахты

ң  «Христиан  дінінің  сыры»  атты  еңбегін

о

қығаннан кейін, діннің махаббатқа деген пікірінен көңілі тіпті суып,



б

ұл мәселеде де барып тұрған атеистік ойға тоқырады.

Сондай ойда

ғы Шоқанның түсінігінде тіршілік мәселесінде ислам

діні дін атаулыны

ң ең керітартпасы.

Сол  пікірді 

қуаттайтын  ол,  дінге  шын  ықласымен  сенетін

Айжанны

ң неке туралы ұғымына қалай қарап, не жауап беруі керек?

Ойлап  бай

қаса,  осы  төсектің  үстіндегі  қазіргі  мәселе,  дінге  сену,

сенбеуде  емес,  «Айжан»  атты  бір  ж

әндікті  өлтіру  ме,  өлтірмеу  ме"?

Оны

ң сыр әлпетін бақса, некесі қиылмаған жағдайда тірі тұрар ойы



жо

қ...


Ондай  ойымен  есептеспеу, 

әлсіз  бір  жәндікті  аяғымен  езе

сал

ғандай болар еді. Ондай ойға тоқырауға, өзін адамгершілмін деп



санайтын Шо

қанның ары бармады.




«Нем  кетіпті,  –  дегенге  тірелді  оны

ң  ойы,  –  қидырсақ  қидыра

берейік некені; ар жа

ғын көре жатармыз».

Сопы 

қыздың шыдамын оның сынағысы да келді. Сондықтан:



–  О

қасы  не  оның?  Қидырамыз  да  тастаймыз!  Бірақ,  жасырын  ба,

жария ма?

Б

ұл  сөздер  Шоқанға  жеңіл  болғанмен,  Айжанға  ауыр.  Неке



қиюдың шарты, – қастарында, ең кемі екі куә болу керек. Ол куәлар

б

ұл  оқиғаны  елге  таратып  жібермесіне  кім  кепіл?  Оның  аты  да



«жария» емей немене?

Ал,  жария

ға  Шоқанның  да,  Айжанның  аяқ  басқысы  келмейді,

ендеше некелері де 

қиылмайды, оның аты, – бұдан былай да күнәға

бата беру...

Осылай  ойла

ған  Айжан,  ыстық  сезіміне  суық  су  төгіліп,

ғашықтық оты сене қалғандай. Шоқанның құшағынан күштегендей

сытылып  шы

қты  да,  кроваттан  жерге  ырғып  түсе  қалды.  Бұл

қылығына түсінбеген Шоқан, Айжанның артын ала жерге түсіп:

– Б

ұл не, Айым?!.. – деді.



– 

Қайтам, Қанаш!

– 

Қайда?


– Мекеніме.

– Осы емес пе, мекеніміз?

– Б

ұл сіздің мекеніңіз.



– Сенікі де болса 

қайтеді?


– Болмайтын іс ол.

– Неге?!


Айжан  жауап 

қайтармай,  босануға  бұлқына  берді.  Ана  жылы

к

өргенде  де,  қазіргі  құшағына  алған  кезінде  де,  Айжанның  денесі



Шо

қанға нәзік, әлсіз сияқты еді, мына алысуына қарағанда қарулы

екен;  о

ған  әлі  келмеген  Шоқан  алысам  деп  алқынып  қалды.

Шо

қанның  құшағынан  әрең  босаған  Айжан  тағы  ұмтылуына



ұстатпай,  есіктен  шыға  қашты.  Қууды,  я  қумауды  білмеген  Шоқан,

қараңғы үйде аңынан адасқан тазыдай аңырып тұрып қалды...




Құлағы  қояннан  да  сақ  Жайнақ,  Айжан  мініп  келген  аттың

д

үсірінен мана оянып кеткен еді де, содан кейін қараңғы үйдің ішінде



нелер  бол

ғанын  түгелімен  сезіп  жатқан  еді.  Келгеннің  қарындасы

екенін  де  ал

ғаш  шамалаған  ол,  сыбырлардан  анығына  көзі  жеткен

со

ң сөздеріне тек қана құлақ түріп, сүйіспендік әрекеттерінің, арты



неге со

ғарын бақылаумен ғана өп-өтірік ұйықтаған бола қойған еді,

с

өйтіп  жатқанда  Шоқан  мен  Айжанның  арасында  алыс-жұлыс



басталуына 

қайран ғап, Айжанды Шоқанның тоқтата алмауына көзі

жеткен  кезде  орынан  атып  т

ұрып,  қарындасына  ұрсуға,  тоқтатуға

к

өңілі  соғып  кетті.  Бірақ  өйте  алмады.  Аралары  көп  жыл  ажырап



ж

үріп,  сағынып  көріскен  қарындасын,  жолыққан  сағатынан  бастап

үнемі  еркелетіп  ұстайтын.  Айта  берсең,  Шоқанмен  Сырымбет

саласында 

қауышуын  түп-түгел  ести  тұра,  әйелі  –  Жұпар  ғана

болмаса, 

өзі  бұл  жайлы  қарындасына  сыр  да  білдірмейтін,  ауыз  да

ашпайтын.  Соншалы

қ  қадірлейтін  қарындасының  мына  құпиясына

қалай қатынаспақ ол!..

Ж

ұлқынған  Айжанға  күші  жетпей  амалсыз  босатқан  Шоқан



ал

қынуын  аздап  басқаннан  кейін  тысқа  шықса,  ала  көлеңке  бола

баста

ған  далада  жайдақ  мінген  атты  дүсірлете  шауып,  қараңдаған



әлдекім кетіп барады...

«Айжан  болар»  деген  ой  келіп  кетті,  алыстай  берген  салттыны

ң

артынан 


қадала  қараған  Шоқан.  Артынан  естілген  сыбдырдан

сескенген ол жалт 

қараса – Жайнақ!

– Не


ғып тұрсың, Қанаш?

– Ж


әй, салқындайын деп...

– Т


үн қапа емес қой?..

– Сонда да...

Ар жа

ғын қазса былығын шығарып алармын дегендей, Жайнақ:



– 

Үйге кірейік, Қанаш, тоңазырсың! – деді.

– Кейінірек, – деді Шо

қан, – аздап салқындағым келіп тұр...

Айжан жайына оралайы

қ.

Өзін  күнәкәр  жанға  санаған  ол,  бұл  маңайдың  таң



қараңғысынан  қалыңдап  алатын  бұлтты,  тәңірінің  өзін  жазалауға

ж

ұмсайтын  құралына  санап,  нөсерін  құйып,  найзағайын



жар

қыратып, күнін күркіретіп... дегендей, қаһарын төккенше панама




жетейін  деген  ойымен,  астында

ғы  атын  тебініп,  бар  шабысына

салды...

Зейнепке  келсек,  «тас 

ұйқылы»  саналатын  ол  Айжанның  мана

шы

ғып кеткенін сезбей де қалған. Шәйді көп ішетін оның таң біліне



т

үзге шығатын әдеті болушы еді. Денесі далия семіріп кеткен Зейнеп,

өз  бетімен  отырған  орнынан  тұра  алмайтын,  сүйемелсіз  жүре  де

алмайтын,  д

әретін  де  өз  бетімен  ала  алмайтын;  бұл  әрекеттерінің

б

әріне де Айжан оған жәрдемші болатын. Тысқа шығарында Зейнеп



оята-оята,  а

қыры  белгілі  мезгілде  Айжан  оянып  алатын  дағды

шы

ғарған.  Зейнептің  дәреттік  су  құйылатын  «тас  құманы»  іңірде



жа

ғылған  оттың  қоламтасында  жылы  тұратын.  Отырса  тұра

алмайтын Зейнепті

ң дәретіне арналған түбі тесік орындық болатын...

Денесі  же

ңілдеу  кезде  намаз  оқитын  Зейнеп,  ауырлай  келе  иліге

алмайтын бол

ған соң соңғы кездерде ғибадаттан қалған...

Б

үгін де бұрынғы дағдысымен таң қараңғысында оянған Зейнеп,



Айжанны

ң  бұл  кезде  сезілетін  күйбеңі  естіле  қоймаған  соң,  «бұ

несі?!» дегендей аз жатты да, з

әр қысып шыдатпаған соң:

–  Айжан!  –  деді  а

қырын  үнмен.  Жауап  жоқ.  Қаттырақ  атады,

дыбыс жо

қ! Одан да қаттырақ атағанда, есіктен әлдекім кіре берді.

– Кімсі

ң?! – деді Зейнеп.

– Менмін, 

Әя-апа! – деді даусы жіңішке әйел.

– Мені

ң кім?


– Айжан!

– 

Қайдан келдің?



– Ж

әй... ішім бұрап... тысқа шығып ем...

Ар

ғы  сөздерге  шыдамы  жетпеген  Зейнепке,  Айжан  күн  сайынғы



ж

әрдемін  көрсетіп,  төсегіне  әкеліп  қайта  жатқызды.  Бұған  дейінгі

да

ғдысында,  Зейнепті  жайғастырғаннан  кейін,  Айжан  намаз  оқуға



кірісетін...

Б

үгін  өйтпеді...  Іші  бұрағанына  Зейнепті  сендіргісі  келгендей,



т

өсегіне  жатты  да,  қыңсылаған  дауыспен  ыңқылдауға  айналды.

Онысын  ауруды

ң  азабына  жорыған  Зейнеп,  «неге  бүйтті  екен,

бай

ғұс!» деп аяды. Біраздан кейін жылаған, өксіген дыбысы сезілді...



«

Қатты азаптанды-ау, байғұс!» деп мүсіркей түскен Зейнеп:

– Айжан! – деді.



– 

Әу, Әя-апа!

– Жылап жатырсы

ң ба?


– И

ә, Әя-апа.

– Неге?

– Ішімні


ң бұрауы күшейіп...

– Бірдемеге орап ысты

қ қоламта бас!..

– Шыдап к

өрейін, Әя-апа, мүмкін басылар!..

Одан 


әрі сөйлесуге, Зейнеп дағдылы қалпымен маужырай бастады

да, кешікпей 

ұйқы теңізіне батып кетті. Айжан жылауын үдете түсті...

Сол  «сыр

қатынан»  Айжан  ертеңіне  де  айыға  алмады.  Зейнеп  іші

б

ұрауына  әлі  де  сенулі.  Бірақ,  неден  бұрағанын  білмейді,  өзінше  ас



жа

қпағанға жориды. Қасына шақырып ап денесінің, қызуын байқаса

қол тигізбейді... Не болды екен, бейшараға?!..

Айжанны


ң  шын  қасіреті  неде  екенін  бұл  ауылдан  жалғыз  ғана

адам  сезеді,  ол  Шо

қанды  жайғастыра  аулына  келген  ағасы  Жайнақ.

Әйелі  Жұпарға  айтпайтын  оның  сыры  болмайтын.  Өткен  түні

к

өрген-білгенін  Жұпарға  түгел  кейітіп  берген.  Жұпар  ғашықтық



дегенні

ң  не  екенін  бұған  дейін  білмейтін,  ертегіден  естігеніне

нанбайтын.  Енді  бай

қаса  болуы  да  мүмкін  сияқты.  Өткен  түннің

о

қиғасын естігеннен кейін, Жұпар бұл күдікті ойын бекіте бастады.



Ал енді осы «сыр

қаттың» емі не?

Естіген  ертегілеріне 

қарағанда  ғашықтық  сырқаттың  емі  бір-

біріне 

құмартқан екі жастың өмірлерін біріктіруі.

Сондай халге жете ала ма Айжан?

Ж

ұпар да, Жайнақ та бұл сұраудың жауабын таба алмайды...



Өлеңші  Жайнақ,  әлдеқайдан  «Жүсіп  пен  Злиқа»  аталатын

ғашықтық  жырын  жаттап  ап  айтып  жүретін.  Соның  бір  жерінде,

ғашықтығына  сенбеген  Жүсіпке,  «қамшыңды  бере  тұршы!»  депті

Зли


қа;  «Оны  қайтесің?»  депті  Жүсіп,  «сабына  үрлеп  қана  берейін»

депті Зли

қа. Жүсіп «мә» деп берген қамшының сабына Злиқа үрлеп

қана қайтарғанда, Жүсіптің қолы қолдырап күйіп қапты. Злиқаның

ғашықтығына  сонда  ғана  сенген  Жүсіп,  содан  кейін  үйленген  екен

дейді.



Б

ұл  –  бақытпен  аяқталған  оқиға.  Ал,  «Ләйлі  –  Мәжнүн»

а

ңызында,  Ләйліге  қосыла  алмаған  Ғабдүлуәли  жынданып,



«М

әжнүн» аты байланған.

Осы та

қырыпта «Науан шығарыпты-мыс» дейтін төмендегі елеңді



Жайна

қ айтып жүреді:

Баласы 

Қасым патша Сейфіл-Мәлік,

Ф

әһімлә бұл сөзімді жадыңа алып,



Қаншама су жүзінде көрген бейнет,

Б

әдиғұл-Жамал үшін сафарлаяып.



Ғараптан Ғабдулуәли жиһан кезген,

«М

әжнүн – Ләйлі» деген ат байланып.



Алардан 

ғибрат етіп жазамын хат,

Қалмайды ашық сөзден көңілде тат.

«

Әміре Ғашық үшін қандай болды,



Т

үсінде көрінумен бір феризат.

Зли

қа Жүсіпке де болған көп зар



Осындай шын 

ғашықтар әр елде бар.

«Та

ғдырдың тадбирі жоқ» деген рас,



«Л

әуле күн ләмиә халиқ» хадисте45 бар.

Сайып  келгенде, 

құранның  да,  хадистің  де  тоқырары:  тағдырды

я

ғни тәңірінің «тәухү-әл махфузда»46 жазғанын өзгертер күш жоқ;



онда жазыл

ғаны, – «бұл дүниенің рахаты» шайтандікі, адамдық рахат

ана д

үниеде, яғни ахиретте ғана; бұл дүниенің рахаты тәндікі емес,



жандікі 

ғана, ол тек тәңіріні сүю ғана...

Өзінің  де  мұсылманша  аздаған  сауаты  бар  Жайнақ,  исламның

ғашықтық  туралы  терең  талдауын  әйелі  арқылы  қарындасынан

естіген. Сонды

қтан ол да бұл дүниенің ғашықтығына тек қол жетпес

ма

ғынасында  ғана  сенеді;  әсіресе  қарындасының  Шоқанға



ғашықтығын: Шоқан қайда? Қарындасы қайда? Бірі – аспанда, бірі –

жерде, 


қарындасының аспанға созған қолы қалай жетеді?..


«Осыларды

ң  қайсысына  ұқсар  екен,  бұлар?»  деген  сұрауға  да

ерлі-зайыптылар  жауап  таппайды...  Оларша 

қайсысына  ұқсаудың

тетігі Айжанда емес Шо

қанда.


Ол 

қайтер екен?..

Айжанны

ң  артынан  қарап  қалған  Шоқан,  денесі  дірілдей

то

ңазығанмен, түннің әлдеқайдағы түпсіз тұңғиығына көзін қадап



т

ұрып алды. Мұнысының не екеніне түсіне алмаған Жайнақ. «Апыр-

ау, осы Айжанды шын с

үймегей де!» деген ойға көмілді. Сол ойдың

салдарынан  ба, 

әлде  тан,  қараңғысының  салқын  самалы  үрлеуден

бе,–  Жайна

қтың  да  тоңазыған  денесі  қалтырап  кетті.  Сол  қалпын

сезгендей:

– Жайна


қ! – деді Шоқан дірілдеңкіреген дауыспен.

– 

Әу, Қанаш! – деді Жайнақ, тісі-тісіне тимей сақылдай ғап.



– 

Үйге барсайшы!...

– Неге?

– То


ңдың ғой.

– 

Өзің ше?



– Мен то

ңған жоқпын.

– Неге дірілдейсі

ң ендеше?

– Ж

әй, әншейін...



– Менікі де «ж

әй әншейін».

– Барсайшы, «бар» деген со

ң!..


–  Жо

қ,  Қанаш,  қайда  тұрсаң  да  сенімен  бірге  болам...  Сол

қалыптарында  тан,  сіберлегенше  тұрған  Шоқан  Жайнаққа  еріксіз

а

қтарылып бүгінгі түнде басынан кешірген оқиғаны түгелімен айтып



берді.  Жайна

қ  та  бар  білгенін  жасырған  жоқ.  Қорытынды  сөзінде

Жайна

қтың, мақалдата айтқаны:



–  «Ты

ңдамасқа  айтылған  қайран  сөзім,  жыламасқа  ағылған

қайран көзім!» дегендей, сол қарындасымды ақылды ма деп санасам

барып т


ұрған ақымақ сияқты...

– Неге олай дейсі

ң, Жайнақ?



– Демегенде ше? «Келместі 

қайтарма, жетпесті қума!» демей ме?..

Жетпеске неге ж

үгіреді, ақымақ болмаса?

– 

Қайдан білесін, жетпесін?



– 

Қайдан  жетеді?  Сен  –  аспандағы  жұлдызсың,  ол  –  жерде

шырылда

ған торғай...

– 

Қоя  тұр  оны!  –  деді  Шоқан  бұйрықты  дауыспен,  сөздерін



Жайна

қтың  санасына  дін  ұғымы  арқылы  сіңіру  үшін  тәңіріні  атай

с

өйлеп,  –  «қашқанның  да,  қуғанның  да  сыйынатыны  –  тәңірі»  дей



ме 

қазақ?


– Дейді...

– «Итті


ң иесі болса түлкінің тәңірісі бар» дей ме?

– Дейді...

–  Ендеше,  та

ңдағыны  тәңіріге  тапсырайық  та,  үйге  кіріп,  тыныс

алайы

қ...


– Болсын!..

Айжан  сол 

қызына  ауырғаннан  айықпай,  жүрегі  лоблып  лоқси

берді,  біра

қ,  асты  аз  ішуден  бе,  әлде  ғашықтық  бұған  жүректің

қысыла беруінен бе, қанша лоқсыса да құспады.

Осылайша 

қиналған қалпын көрген, «не болды бұған?!» деп тан,

қалған,  «қиналды-ау,  бейшара»  деп  аяған  Зейнеп,  Айжанды  жатқан

т

өсегінен  қозғамас  па  еді,  қайтер  еді,  егер  таң  намазын  оқыған



Шы

ңғыстың бұл үйге күн шығар кезде бас сұғатын әдеті болмаса.

Сол 

әдетті  білетін  Айжан,  Зейнепті  бабына  келтіргеннен  кейін



Шы

ңғыстың  ас  үйін  мекендейтін  Жұпарға  кетіп,  бәйбішенің  және

с

ұлтанның сәскелік асын даярласатын. Егер бөгде біреуге бөгелмесе,



Шы

ңғыс  таңғы  тамағын  Зейнептің  қасында  ішетін,  тағамды  ас

үйден көбінесе Жайнақ таситын, ол үйде болмай қалса, басқа жылпос

жігіттерді

ң біреуі таситын.

Шы

ңғысты бүгін де сөйтер деп ойлаған Айжан, дәретке шығуын



қақырына-түкіріне  дыбыс  беруінен  білдіретін  хан  иесінің  үніне

құлақ түріп жатты да, үн естіле, сүлдерін сүйрете түрегелді.

–  И

ә,  Айжан?  –  деді  Зейнеп,  «неге  тұрдың»  деп  сұрағандай



дауыспен.

– Ж


ұпарға барам, Әя-апа.


– Неге?

Хан иемні

ң дыбысы естілді.

«Естілсе  ше...»  –  дей  алмады  Зейнеп. 

Қалай  дейді.  Шыңғыс

келгенде,  с

ұлап  жатуға  қалай  шыдайды,  бейшара  күң?..  Соны

ойла


ған Зейнеп:

– 

Қызуың қалай? – деді.



– 

Үдеп бара жатқан сияқты...

– Ж

үрегің?


– Лоблиды...

Айжан  да

ғдылы  қалпымен  желеңін  басына  бүркенді  де,  есікке

т

әлтіректей әрең жетіп, шұбатыла шығып кетті.



«Не  болды  екен,  бейшара

ға?!  –  деген  ойда  қалды  Зейнеп,  –  әлде

тыс

қа мезгілсіз шыққан бейбақты бірдеме соғып кетті ме екен?!..»



Шырт 

ұйқыдағы  Жұпар,  сықырлауық  есігінің  ашылған

дыбысынан  шошып  оянды.  С

әуле  түсе  бастаған  үйден  Айжанның

кіре  бергенін  оны

ң  өткір  көзі  айқын  барлады...  Бұған  дейін  бүйтіп

к

өрмеген  сүйікті  қайын  сіңлісінің,  мезгілсіз  уақта  бұлай  жүруіне



қайран  қалған  Жұпар,  Айжанның  аяқтарын  тәлтіректей,  ыңқылдай

басуына 


үрейленіп, төсегінен атып турды да:

– Не болды, еркем?! – деп 

құшақтай сүйемелдеді. Айжанның:

– 

Әя-апама!..– деген даусы дірілдеп естілді.– Тамағын даярлас.



Ендігі 

қайымдасудың  жолы  жоғын  аңғарған  Жұпар,  ыңғайсыз

қисайған  Айжанды  дұрыстап  жатқызып,  «не  болды  бейбаққа?!»

деген 


үрейлі оймен шығып кетті.

Мезгілінде иелеріне беретін с

әскелік тамақты даярлап та үлгерген

Ж

ұпар, таситын жігіт шақыруға ыңғайланғанда, Жайнақ жетіп келді.



Б

ұған  дейін  бұндайда  ақкөңілси  аңғалақтай  кіретін  оның  қазіргі

ж

үрісі сылбыр, жүзі жабырқаңқы, қабағы қатыңқы...



Әңгіме астан кейін басталды. Жайнақ Жұпардан көрген-білгенінің

біреуін  де  жасыр

ған  жоқ...  Не  істерге  білмей  сасқалақтаған  әйеліне

Жайна


қтың оңашалап айтқаны:


–  Сырын  с

ұрашы  өзінің!  Ақылды  бала  сияқты  еді.  Мынау  істеп

ж

үргені – ақылсыздық. Не еткісі келеді екен өзінің?!..



Сырлас

қан жеңгесіне Айжан шынын айтты:

–  Мені  ж

ұртқа  жариялаған  некемен  алмасына  жұғысқан  күннен-

а

қ көзім жеткен, – деді ол.



– Ендеше неге 

әуре болып жүрсің?

– Болмайын десем де, ж

үрегімді жеңе алмай жүрмін.

– Сонда?

– Б


ұдан былай некесіз жолығудан тыйылам.

– «Неке?!..» 

Қалай қидырасың оны?.. Шоқан көне ме оған?..

– К


өнсін, көнбесін тағы бір жолықсам!..

– 

Қалай?



– Оны

ң ретін Жайнақ ағам табады да.

– К

өнбесе ше?– деп қалды Жұпар.



–  Онда,  –  деді  Айжан  салма

қты  дауыспен,  –  маған  елімнен  басқа

жол жо

қ.

– 



Өлім?! – деді Жұпар шошынып.

– И


ә! – деді Айжан салмақты даусын өзгертпей.

С

өз осымен доғарылды да, Айжанның сөздерін Жұпар еріне түгел



жеткізді.

Б

ұл  сөздерді  Жайнақтан  естіген  Шоқан,  Нарғыз  барған



батылды

ққа  Айжанның  да  баруына  күдіктенген  жоқ.  Ғашығын

өлімге  қимаған  ол,  не  істеуді  Айжанның  өзімен  ақылдаспақ  болды

да, ретін тауып о

ңаша жолықтыруын өтінді.

Өйту  қиын  ба  Жайнаққа.  Құдайдың  адамы  сирек  мынау

жаратылысында  тасаланатын  нелер  т

үкпір  жоқ.  Солардың  бәріне

сыймайтындай,  Шо

қан  Айжанмен  Жайнақтың  лашығында  кездесуді

тіледі. Жайна

қ қара-құрым лашықты қомсынған ойын білдіріп еді:

– О

қасы жоқ, – деді Шоқан.




Шын 

ғашық бірін бірі алдамайды.

Қайғысыз шіркін жүрек зарламайды.

Қара тас ұйқың келсе болар төсек,

Ғашықтықтың сұлулықты таңдамайды. –

деген еле

ңді естімеп пе ең?

– Естімек т

үгіл айтам да.

– Ендеше сандалып т

ұрғаның, не?

– Же


ңілдім.

Шо

қан  мен  Айжан  жолығатын  түннің  пердесі  сәулесі  сүттей



жары

қ,  кемеліне  келген  айдын,  тууымен  ашылды.  Айжанның

Шо

қанға  келіп  кетуінен  хабарсыз  Жақып,  алғашқы  кезде  екеуін  де



к

үндіз-түні  аңдыды.  Бірақ,  ешбір  сыбдырлары  сезілмеген  соң,  әрі

Айжанны

ң  ауырып  қалғанын  естіген  соң,  күзет  те  сирей  бастады.

Айжанмен  жолы

ғуға  ниет  еткен  күні  Шоқан  Жақыптың  сондай  бір

бей

ғамсыздығына тап болды.



Имантау

ға  келгелі  Шоқанның  бір  ермегі,  егер  күн  райы  тәуір

болса, 

қасына  Жайнақты  ғана  ертіп,  ұзаққа  серуендеу  еді.  Бүгінгі

айлы  т

үнде  де  сөйтті  ол.  Бірақ,  бұған  дейін  бұндай  түнді  жаны

с

үйетін ол, бұл жолы көктің биігіне көтеріліп, толықси жарқыраған



айды 

ұнатпай, беті бүркелуді тіледі.

Тілегі 

қабыл  болғандай,  Жайнақ  алысырақ  тасаға  тұсап  қойған

аттар

ға  жеткенше,  аспанды  ала-шабыр  бұлт  бүркеп,  жарық  сәуле



к

өлеңкелене бастады. Соған қуанған Жайнақ, ақырын дауыспен:

Баянауыл басынан б

ұлт айналсын.

Жаны

ң шығып бара ма, көз байлансын,



Екі жасты

ң тілегін беріп алла.

Айды

ң жүзін бұлт басып қараулансын!.. –



деп 

әндетіп  жіберді.  Өзін  дінсізбін  деп  санайтын  Шоқан,  түн

өзгерісінің  мына  түрін,  әлде  не  күштің  көрсетіп  тұрған  көмегі

сия


қты көрді...

Қазақ, ғұрпында ағасы апа, я қарындасымен сырласуды ұят көреді

де, 

өзі  айта  алмайтын  сөзін  оларға  әйелі,  яғни  қыздың  жеңгесі




д ,

р

,



д

ар

қылы ғана жеткізеді.



Жайна

қ  та  сөйткен.  Шоқанның  бүгінгі  түнде  келуін  Жұпардан

естігеннен  кейін,  Айжанны

ң  денесінде  жалындаған  қызу  да  басыла

бастады,  ж

үрегінің  жиіленген  дүрсілі  де  бәсеңдеп  табан  аузында

сауы

ғуға  айналды.  Ауыл  жата  оңаша  үйде  жалғыз  қалған  оның



ендігі 

қаупі, – «Қанашты біреу көріп қалмағай еді!» Оған ешкімнің

қол да қата алмауына, тіл де тигізе алмауына Айжанның иманы кәміл.

Сонда  да,  егер 

өсек-аяң  тарап  кетсе,  жұрт  алдында  ұятқа  қалар  деп

сескенеді...

Осы  ойды

ң  үстінде  оның  есіне  құранның  –  «Әнниса-ө  хаббатө

аш-Шайтан» – «

қатын шайтанның тұзағы» деген сөздері түсіп кетті.

«

Қанашқа  шайтан  тұзағы  мен  болмасам  не  қылсын!»  деп  қорықты



ол.

Сол ойда жат

қанда есік сықыр ете қалды. Айжанның денесі дір ете

т

үсті.  Әлдекімнің  үйге  кіре  берген  сыбдыры  естілді.  Айжан  басын



т

өсектен көтергенше «Айым!» деген ақырын дыбыс естілді. «Қанаш!»

деген  даусы 

қаттырақ  шығып  кеткен  Айжан  аузын  алақанымен  баса

қойды. Құшақтарының қалай айқасқанын олар білмей де қалды.

Сол  кезде  таби

ғаттың  тағы  бір  қызық  көрінісі  бастала  қалды:

Шо

қанды жан адамға көрсеткісі келмегендей өз үйінен орда ауылға



б

үркеп  жеткізген  бұлт,  Шоқан  Жайнақтың  лашығына  кіре  ыдырай

бастады да, аспанды кеуделеп бар

ған толық ай тағы да жарқырай ғап,

лашы

қтың  жыртық-тесіктерінен  енген  сәуле,  ішін  бозамық  сәулеге



толтырып  жіберді. 

Құшақтасқан  қалыптарымен  төрдегі  төсенішке

жамбастай 

қисайған екі жас, бір-бірінің бет бейнелерін көріп отырып

ке

ңесті.


Екеуіні

ң де ол түнгі сезім тізгіні саналы ақылдың қолында болды.

Аз уа

қыт аймаласқаннан кейін, сөзді Шоқан бастап, әуелі Айжанның



к

өңілін көншітіп алғысы келгендей:

–  Ал,  Айым,  мен  не  істе  десе

ң  де  орындауға  бейіл  боп  келдім,  –

деді.

Айжан б


ұл жолы тайсалған жоқ, ойы тоқыраған ниетінің бәрін де

айтып берді.

Б

ұлардың  бәріне  Шоқан  Жайнақтан  қанған  еді.  «Неке»  дегенге



ос

қырына қарайтын ол, Айжанның көңілін шошытпау ниетімен, айта

келген бас

қаша бір тиянағына алыстан орағытып жетпек боп:




–  Айым!  –  деді,  то

қсан  ауыз  сөздің  тобықтай  түйіні  Шоқанның

осы  жолы  неке 

қидырып  кетуіне  тірелген  Айжанның  барлық  ойын

ұғып болғаннан кейін.

– 

Әу, Қанаш!



– «

Қанашқа», «жанды» қосшы!

– 

Қанашжан!..



– «Кісілік» деген с

өзге сенемісің?

– 

Қандай кісінің?



– М

әселен, менің?.

– Сенем!..

– Неліктен?

– Сізді мен...

–  «Сіз»  дегенді 

қойып,  осыдан  былай  сен  де  маған  «сен»  десең

қайтеді, Айым!

– Олай деу ма

ған ерсі ғой, аға...

– «А

ға» деуді қойсаң қайтеді енді!..



– Неге?

– Мен «а


ғамын» ба, саған, «жар» емеспін бе?

– Егер ондай жа

ғдайға жетсек!..

–  Жетеміз!..  Кейін  емес, 

қазір!  Осыған  сенсең  тек,  «Қанашжан!»

деп 


қана аташы және «сен» деп қана сөйлесші!..

– Болсын, 

Қанашжан!

– Сонымен, мені

ң кісілігіме сенесің ғой?

– 

Әрине...



– Д

әлелін,?


– 

Ұмытып кете бармай, оралып келуің...




– 

Құлағыңа  жат  естілсе  де  айтайын,  мен  өзімнің  кісілік  арымды,

ешбір  дінні

ң  ең  жоғарғы  заңына  айырбастамас  емі  Сенемісің

осы

ған?


– Сенем!..

– Ендеше к

өлденең куәлардың керегі не?..

– 

Қандай «куә?» – деді Айжан, әлгінде «неке қидыруға ең кемі екі



ку

ә керек» деген сөзі есінен шыға ғап. Соны ескерткенде «ә-ә...» дей

берген Айжанды 

әрі қарай сөйлетпей:

– Астамшылы

қ деме, Айым! – деді Шоқан, – мен өз арымды «екі»

т

үгіл,  мың  куәнің,  олар  түгіл,  бүкіл  адамзаттың  кепілдігіне



айырбастамас ем! Сенемісі

ң, осыған?..

– Сенем!..

– Ендеше не 

қажеті бар неке қидырудың?

Айжан же


ңіліп қалғанын сезінді...

–  Ендеше 

қояйық арзан куәлікті! – деді Шоқан бастырмалатып, –

мен сені некелі 

әйелім көрейін, сен мені некелі ерін, көр! Тоқтасамыз

ба осы


ған...

Айжан ала

қанымен бетін басып жылаған келбет көрсетті.

– Неге жылайсы

ң?

–  Б


ұл  дүниенікі  осымен  қанағат  болар,  –  деді  Айжан  өксіп,  –

ахиретті 

қайтеміз?..

–  Т


әңірі  жүрек  сырын  бізден  кем  түсінбейтін  болар!..  Тек  адал

к

өңілімізге  арамдық  араластырмасақ  болғаны  да!..  Тоқтаймыз  ба,



осы у

әдеге?


– То

қтамағанда амал қанша! – деді жылауын доғарған Айжан ауыр

к

үрсініп.


Айжанны

ң  ойы  осыған  тиянақталды  деп  санаған  Шоқан,

Жайна

қтан және Жақыптан естіген бір сөзін Айжан да білетін шығар



деп, ол жайда да к

өңілін көншіктіріп кетпек.

–  Айым!  –  деді  Шо

қан  Айжанның  кісілікке  тоқырауына  риза

бол

ғанын  айтып,  тағы  біраз  аймалап  ап,–«қызға  кім  қызықпайды»



дегендей,  сен  сия

қты  қызға  қызығушылар  көп  болуы  сөзсіз.




Ондайлар  аз  емес  сия

қты.  Сондайлар  кіжіңдей  бермеу  үшін  және

туыстарым  да  са

ған  деген  адымын  аңдап  басу  үшін,  мен  әкемнен

басталатын ж

ұртқа сенімен некем қиылды деп жариялаймын!..

– Неге ойбай?! – деп 

қалды шошып кеткен Айжан.

– Жын-шайтан ма

ңыңа жоламау үшін!

– 

Өйте  көрме,  Қанашжан!  –  деді  Айжан  Шоқанның,  мойнынан



құшақтай ап.

– Неге олай дейсі

ң?

– 

Қашқан  орыңа  қайта  құлау  болмай  ма  ол?  Сақтаймын  деген



абыройы

ңды  төгу  болмай  ма?  Аңдып  жүрген  жауларың  айнала

қоршап алмай ма?.. Мен десең бұны істеме, Қанаш!..

– 

Қамалаған жаудан сені де құтқару үшін бұдан басқа қандай жол



бар, Айым?

–  Бір 


ғана  жол  бар,  –  деді  Айжан  ойланып,  –  хан  -  иемнен

ұлықсатсыз  маған  ешкім  тие  алмайды.  Оның  тетігі  Әя-апамда.  Не

десе

ң де, соған ғана ескертсең болады.



– Ол да ма

құл екен, – деді Шоқан аз ойланып.

С

өз  осымен  біткендей  боп,  таңның  тақалуын  бозторғайдың



шырылда

ған даусы хабарлап, ерте тұратындардың көзіне түспеу үшін

Шо

қанның  кетуі  қажет  болды.  Айжан  мен  оның  арасында  болған



с

өздерді Жайнақ пен Жұпар сыртқы іргеден түгел тыңдаған еді. Сөз

ая

қталуын  сезген  олар  да  ғашықтарға  ажырасу  жайын  ескерткен



қимыл байқата бастады.

Кетуге  ы

ңғайланған  Шоқанның,  құшағынан  босатқан  Айжанға

айт


қаны:

– Мен 


ұзақ сапарларға шыққалы жүрмін, Айым!..

– Естідім...

– Бізді

ң басымыз көпке дейін қосылмауы мүмкін.

– М

үмкін... тіпті, өмір бойы.



– Олай болмауына тырысармыз...

– 

Әрине. Неге қозғадың бұл сөзді?




– «Н

әпсі» деген бар дейді ғой адамда?.

– Бар. К

өп.


– Не н

әрсе сол, шариғат ұғымында?

– Тіршілікті

ң тілектері...

– 

Ә-ә...


– «Еркіне ерсе

ң шек болмайды дейді шариғат, оларда...»

– Жібермеу 

үшін не істеу керек?

Б

ұл  сұрауларды  өзінің  нәпсісін  қалай  ұстауына  арналды  деп



жоры

ған Айжан:

– Жал

ғыз ғана кедергі бар, ол – қанағат, – деп жауап берді. – Талай



пай

ғамбарлар,  талай  әулиелер  мен  әнбиялар,  –  деп  жалғастырды

Айжан  с

өзін,  –  тек  сол  кедергіге  ғана  тоқырап  тәубаға  келген.  Бір

ғана мысал: Дәуіт пайғамбардың тоқсан тоғыз жұфыты болған екен

дейді...


– «Ж

ұфыт» не?

– «

Қосағы», анығырақ айтқанда – «қатыны» деген сөз.



– Айта бер, аржа

ғын!..


–  Д

әуіт  ғалайһе  –  әссәләм  тоқсан  тоғыз  қатынды  қанағат

к

өрмей,  тағы  да  қосым  деп  жүргенде,  Жәбірәил  періште  адам



т

үрінде көріне қалады да, «бір қой сұрай келдім» дейді. Дәуіт «оны

қайтесің?»десе,  Жәбірәил  «қойым  тоқсан  тоғыз  еді,  біреу  қосып,

ж

үзге  жеткізейін  деп  едім»  дейді.  Сонда  Дәуіт  оған  «тоқсан  тоғыз



қойды  қанағат  көрмеген  неткен  жансың»  деп  ұрысады.  Жәбірәил

«ендеше, сен неге то

қсан тоғыз жұфытты қанағат көрмейсің?» дейді

де,  к


өзден  ғайып  болады.  Дәуіт  қанағатсыздығын  сонда  ғана

т

үсініп, тәубаға келеді...



– 

Қызық екен. Бұл әңгімені неге еске алдың?

– Мен сені

ң некеленуіңе құштар едім.

– Ол жайда у

әделестік қой.

–  Алла

һұ  тәбарака  уа  тағаланың  «бір  мың  және  бір  аты  бар»

дейді, «Хадис м

ұтауатрда»




– Ол не?

–  «Хадис»  деген  М

ұхаммадүн  Мұстафа,  Саллал  алла-һү  ғалайһө

уасс


әләмнің аузынан шыққан сөз.

– 

Ә-ә...



–  Хадис 

үш  жүйеге  бөлінеді:  «Мәшһүр»  –  көп  жұрт  естіген

с

өздер,  «мұтауатр»  –  бірнеше  кісі  естіген  сөздер,  «уахид»  –  жеке



кісілер  о

ңаша  естіген  сөздер,  осылардың  ең  тоқтаулысы  –  алғашқы

екеуі.

–  Солай  екені  –  деді  Айжанны



ң  шариғатқа  жетіктігіне  іштей

қайран қалған Шоқан.

– «Хадис м

ұтауатр» – «Алланың көп есімінің бірі уағада» дейді...

– Ендеше, мен сенем, ол есімге! – деді Шо

қан.


Сол  у

әде  беріктігіне  қол  алысып,  ақтық  рет  құшырлана  сүйісті...

Екеуіні

ң де көңілдері қалтқысыз көншіді...

Құшақтарын жазғанда Айжан амалсыздан үйде қалды да, Шоқан

амалсыздан тыс

қа шықты. Сонда басына ала шыққан ойы – христиан

дініні


ң  мұндай  сенімдегі  қыздары,  дүниенің  бәрінен  безеді  де,

қалған  өмірін  монастырде  құдайға  құлшылықпен  өткізер  еді.

(Шо

қан  ондай  қыздардың  талайының  тарихын  біледі).  Ал,  Айжан  –



м

ұсылман.  Мұсылман  дінінде  ерлерден  сан  сопылар  шыққанынан

хабардар; 

әйелден  соны  шыққанын  естіген  де,  көрген  де  жоқ.

Айжанмен сыр т

үйіскеннен кейін «Исламнан да шығады екен-ау сопы

әйел!..» деп таңданды Шоқан.

Айжанны


ң  ойында  қалған  сөз:  «Уәдесіне  сенем.  Менің  тірегім  –

қанағат. Ал, оның тірегі?..

Ар жа

ғын Айжанның ойлағысы келмеді...



Егер Айжанны

ң айрыларда қойған шарты – бұл жолы бұдан кейін

к

өріспеу  болмаса,  Шоқанның  Имантау  төңірегінде  біраз  күн  жата



т

ұрарлық  уақыты  да  бар  еді.  Ол  жаны  сүйер  жарына  қосылудан

бас

қа, осы сапарында әке-шешесімен де, ағайын-туғандарымен де тіл



табысып,  ашына-жай  болып  ал

ған.  Олардың  Айжанмен  арасындағы

махаббат «

ұрлығын» сезбеуіне де қайран қалуда...

К

өңіл  көтергісі  келсе,  осы  маңнан  нелер  әнші,  күйшілер  де,



а

ңшылар  да,  басқа  қызық  нелері  де  табылатын.  Соларға  бөгелейін




десе, не 

өзі, не Айжан ықтиярларынан тысқары білдіріп алармыз деп

қорқады, оның арты шатақ.

Ауылында  аз  к

үн  жатқан  Шоқан,  өзі  кеткеннен  бергі  өзгерісін

бай


қаумен болды...

Е

ң алдымен, әкесі Шыңғыс туралы байқағаны – соңғы он шақты



жылда  ол 

құлдырай  егделеніп  бара  жатқан  сияқты.  Шоқанды  оқуға

апар

ған  жылы  қара  қоңыр  түсті  сақал-шашына  біртіндеп  кіре



баста

ған ақ қылтан, енді қалыңдап, түсі ақбуырылға айналған. Бұл

т

үс  әнеугі  көргеннен  де  ағараңдап  қалған  сияқты.  Жақ  жағының



б

ұрын  ағаруын  көрсеткісі  келмегендей,  қара  көзінде  тұтасымен

еркіне  жіберетін  са

қалын  қазір  ықшамдап,  иек  тұсына  ғана

шошайт

қан. Мұрты қосыла қалың көрінетін ол сақалдың нақ ортасы



а

қ  қасқаланып,  қара  бұлттың  арасынан  көрінген  күн  сәулесі

сия

қтанып  екі  жағындағы  қара  қылшықтардың  ажарын  көркейте



шешіп  т

ұр.  Егер  сол  қасқаны  қырып  тастаса,  мұртқа  тұтасқан  ұрт

қылтандары  ғажайып  әдемі  бакенбард47  бола  кететін.  Қала

әкімдерінен  көріп,  өйтуге  де  ойы  кететін  Шыңғыс,  қазақ  арасына

әзірге  кірмеген,  әрі  шариғатқа  хилаф48  келетін  бұл  түрге  барғысы

келмейді.

Оны

ң қоңыр сұрғылт өңі Шоқан кеткенде жып-жылтыр, теп-тегіс



болушы еді. Кейінгі жылдарда 

әжімдене бастаған бұл ажардың. қазір

қатпары  қалыңдап,  шақат  топырақтың  бетіндей  тілімденіп  кеткен.

Содан  с


ұсты  кескіні  қазір  жігерсізденіп,  ешкімді  ығыстыра

алмайтындай халге жеткен т

әрізді...

Жас  жа


ғына  келгенде  бұлай  бола  қаларлық  реті  жоқ  сияқты.

Өзімен түйдей құрдас төлеңгіт – Тақырбастың мөлдіреген қап-қара

са

қал-мұртында  әлі  ақ  қылаңнан  нысана  жоқ.  Бет-аузы  опайке49



был

ғары  сияқты  жып-жылтыр.  Құрдастық  жөнінен  Шыңғыспен

қазыса қатты ойнайтын ол, атын «Көк серке» қойған. Көзінше айтуға

бата  алма

ғыңмен,  сыртынан  былайғы  жұрттың  біразы,  әсіресе  –

д

ұшпандары солайша атайды. Ал, Шыңғыс қаруын қайтармақ болып,



Та

қырбасты  «қара  есек»  дейді,  оған  қорқар  кісі  болмағандықтан

біреулер, 

әсіресе,  қалжыңдасатын  қатындар  бетіне  айтудан

қымсынбайды.

Шы

ңғыстың  ертерек  егде  тартуына  толып  жатқан  себеп  бар,



соларды

ң ең бастыларынан біріншісі «ақтағаны – алғыс, қаралағаны

– 

қарғыс»  болатын  хандық  дәуірін  аңсау;  арғы  аталарын  адамнан



емес,  к

үншуақтан  жаралыпты  дегенге  сенетін,  өзін  ақсүйекке,

қазақтарды  қарасүйекке  санап,  олардан  кеудесін  жоғары  ұстайтын

Шы

ңғыс, хандық жойылып, дуан шыққаннан бері ақ сүйегі біртіндеп



қарайып боркеміктеніп бара жатқанын қатты сезінеді.


Өйтпегенде ше?..

«Сібірлік 

қазақтар»  аталатын  алты  дуан  елде,  қазір  өзінен  басқа,

хан  т


ұқымынан  бір  де  аға  сұлтан  жоқ.  Өзгелерінің  бәрі  де

қарасүйектер.  Сонда  аталықты  қазақтардан  болса  бір  сәрі-ау!

Бірталайы  тексіздер.  Мысалы,  алты  дуанны

ң  үстінен  генерал-

губернаторды

ң қасында советник болып, былтыр ғана ажалы жеткен

К

өшеннің  Тұрлыбегі,  Омбы  тұрғындарының  сиырын  бағатын



жата

қтың  баласы:  алты  дуан  Омбы  әкімдерінің  алдында  ішіндегі

қазіргі  ең  беделдісі  Көкпекті  дуанының  аға  сұлтаны  –  Тілеубердин

Әлжан,  оның  атасы  Мәмбет  соқыр,  жалғыз  атты,  жалаңқая,  әрі

баукеспе 

ұры  екен  дейді.  Оның  баласы  Тілеуберді  орыс  қаласының

малын  ба

ғатын  жатақ  болып,  үлкен  ұлы  Әлжанды  орыс  сабағына

берген.  Содан  за

ң-законды  біліп,  Әлжан  Батыс  сібірдің  генерал-

губернаторы,  князь  Горчаковты

ң  көзіне  түскен  де,  ол  Көкпекті

дуанына  а

ға  сұлтан  болып  кеткен  хан  тұқымы  Әбілез  Әділовті

қызметінен босатып, орнына Әлжанды отырғызған. Аға сұлтан бола

ау

қаттанып  жүре  берген  Әлжан,  қазір  сібірлік  қазақтардың  ең



байыны

ң  бірі  және  малдың  ғана  емес,  саудасы  күсет  болып  тұрған

а

қшаның да байы.



А

қмола  дуанының  аға  султаны  –  Жайықтың  Ыбырайы.  Оның

әкесі Жайық, Жайық өзенінің жағасында туып-өскен башқұрт екен.

Жігіт бола солдаттан 

қашып, Көкшетау еліндегі Қарауыл Қошқарбай

батыр


ға  келіп  паналайды  да,  дуан  ашылған  Омбыдағы  жиналысқа

ша

қырылған Қошқарбай, «тіл білесің» деп Жайықты жұмсайды. Сол



жиналыста  ол  да  Омбы 

әкімдерінің  көзіне  түсіп,  есінде  қалады  да,

А

қмоланың  бірінші  аға  сұлтаны  –  Қоңырқұлжа  Құдаймендин



үкіметке  қылмысты  болып  қызметінен  алынғанда,  орнына

Жайы


қтың  мұсылманша  және  орысша  хат  білетін  баласы  Ыбырай

та

ғайындалады. Ол да қазір ең беделді аға сұлтандардың бірі.



Орысты

ң  тілін  және  жазуын  білу  жағына  Шыңғыс  та  ешкімге

беріспейді. А

қ патшаға атқаратын қызметі де адал сияқты. Сонда да

Омбы 

әкімдерінің  кейіндеу  ұстауын,  ол  хан  ұрпағы  болуынан  ғана



к

өреді.


Шы

ңғыс «бақыт» дегеннің барына сенетін кісі. Бақытты қазақтар

«ма

ңдай»  деп  те  атайды.  «Бақыты  қайтқан»  дегенді  «маңдайы



қайтқан»  немесе  «маңдайы  тайқыған»  деп  те  айта  береді.

Шы

ңғыстың ойынша «күн шуақ тұқымыңның маңдайы алдақашан



тай

қыған».  Түркіше  кітаптарды  жақсы  түсінетін  оның  қолына,  бір

мезетте  ата

қты  тарихшы  Әбілғазы  Баһадүр  ханның  «Хандар

шежіресі» деген кітабы т

үскен. Соған қарағанда, дүние жүзіндегі ең

зор  мемлекетті 

құрған  монғол  Шыңғыс  ханның  арты  сарқылып,

М

ұхиттай  мол  хандықтың  кішкене  шалшығы  Абылай  ханның




т

өңірегіне  іркілген  де,  оның  арты  «дуан»  сияқты  саздаққа  айналып

кеткен.

Сондай  малты

ғып  отырғандардың  біреуі  –  Шыңғыс.  Оның  халі

б

ұрнағы  жылдағыдан  да  ауырлаған.  Қарамағындағы  қалық  елді



т

ұтас алғанда, Керей мен Уақ бір жүйе болып, Атығай мен Қарауыл

бір ж

үйе болын, қазір екі жүйелі «түйе айдайды». Алғашқы жүйесін



Шы

ңғыстың екі заседателінің бірі, – негізі Көшебе Керей Табайдың

Т

әштиті,  екінші  жүйесін,  Тоқтамыс  ханның  ұрпағы  Сәбдінің



Әбдіғафары  басқарады.  Тәштит  бізге  бұрынғы  тараулардан  аты

белгілі  Есенейді

ң  –  жиені.  Есенейдің  жас  тоқалы  –  Ұлпанмен

Шы

ңғыстың  жақындығын  білетін  Тәштит,  бір  сәтте  сол  күйіктен



на

ғашысының  селкілдек  сырқатқа  ұшырағанын  айтып,  енді  аяғын

тарта  басуды 

өтінген.  Шыңғыс  оған  қарамай  «үйреншікті  отына»

баруын до

ғармаған соң, араларына «сайтан кіріп», Тәштитпен кейінгі

жылдарда араздасып ал

ған, содан бері Керей мен Уақтың бес болысы,

аты «К

өкшетау дуанына қарайды» демесе, Шыңғыстың құрығынан



шы

ққан.  Керейдің  бір  жүйесі  Ақсары,  Көксары  аталып,  Көкшетау

мен  А

қмола  дуандарының  Ертіске  дейінгі  шығыс  жағында  жатады.



Барлы

қ  Керей  –  Уақтың  үстінен  қарайтын  советник  Көшеннің

Т

ұрлыбегі.  Ол  Шыңғысқа  қыңыр  тартып  жүретін.  Одан  өліп



құтылдым  ба  деп  жүргенде,  атақ-орнын  баласы  Нөгербек  басты  да,

«осбайлап»50 Т

әштитпен түтіні қосылып, ауыз жаласып алды.

Ал,  Аты


ғай  мен  Қарауылға  келсе,  Абылай  хан  көтерілгенде  алты

қыз беріп, қан-жыны араласып кеткен олар, Абылай өле бордай тозып,

бет-бетімен  кетті. 

Қазір  олар  хан  тұқымының  бақ  күндесі,  олармен

жауы

ғушылар көп, Әбдіғапар да солардың ішінде.



Хан  т

ұқымының  бір  таянышы  «қырық  рудан  құралды»  дейтін

Т

өлеңгіттер  еді.  Кешегі  Айғаным  заманына  дейін  құлдардың



қызметін  атқарып  жүретін  олар,  кейінгі  кезде  «бас-басына  үй  тігіп,

мал  айдап...»  дегендей 

өздері  мен  өздері  болып,  құлдық  ұрып

ба

ғынудан  қалып  барады.  Байыған  біреулері  хан  тұқымы  –



т

өрелермен үзеңгілерін қатарластыра бастады.

Осылар

ға  қарағанда,  жылдан  жылға  сарқылып  келе  жатқан



ханды

қ бақыттың теңізі сарқыла кеп, ақыры ақ тақырға айналатын

т

үрі бар.


«Д

әулетіне,  бағына  қызықтырам  ба»  деген  оймен,  Шыңғыс

Шо

қанға  талай  аталықты,  атақты  жерлерден  қыз  атастырып  көрді



ж

әне  аты  «қыз»  емес,  «жансыздар»  жұмсап,  әдемілерін  де  таңдады.

Не  кесір  со

ққанын кім білсін. Шоқан оларды көрместен зыр қағып,

жуымайды!..



Қала  ғұрфымен  тұрғысы  келсе,  Госфорттың  жиені  Катерина  бар.

Ол  да  орысты

ң  сұлуы!..  Мінез-қылығы  қандай!..  Шыңғыс

Петербург

қа  екі  барғанда  да  алдында  құрдай  жорғалап  қызмет

к

өрсетті.  Онысы  Шоқан  ала  ма  деп  емексігендіктен  болу  керек.  Сол



қызға  құлқы  құлаған  Шыңғыс,  «осыдан  артық  қатын  табылмас»

деген оймен, Петербургтан 

қайта Шоқанның құлағына:

–  Ата


ң  Абылай  да  бір  қатынды  орыстан  алып,  мінез-қылығы

жа

ғымдылығынан  елге  «орыс  сұлу»  аталып  кеткен.  Бұны  да  сондай



болар деген 

үміттемін, – дей келе, құлағына құйып багын еді, не әрі,

не бері демей, кере

ң кісідей мелшиіп отырды да қойды.

Баласыны

ң  сол  қалпына  көңілі  жүдеп  қайтқан  Шыңғыс,

Омбыдан, 

Қызылжардан  шыға,  Есіл  бойын  өрлей  жүрген  әрбір

адымы 

қайда,  қалай  басылғанын  ұзынқұлақтан  түп-түгел  естіп



отырды.

Қожықтың қызын қайырғанын естігенде Шыңғыс ызадан терісіне

сыймай  жарылып  кете  жаздады.  Оны

ң  сақал-шашы  осы  күндерде

а

ғара түсті.



Солайша  б

ұлғалақтап  жүрген  Шоқан,  енді  аулына  келді.  О  л

келерді

ң  алдында  Шыңғыс  пен  Зейнептің  арасында  қатты  кикілжің

болып 

қалды.  Мәселе  Айжан  жайында.  Бұрнағы  жылы  Рақияны



құтты жеріне қондырғанда, Шыңғыс оның тиісті еншісіне қоса жеті

жетім  берген  еді.  Ба

қ  жетіміне  Айжанды  бермек  болғанда.  Зейнеп

толып  жат

қан  сылтау  тауып  алып  қалған.  Әйеліне  сөзін  еткізе

алма


ған Шыңғыс:

– Келешекте бізді

ң үйге бас қырсық осы болмаса мұрнымды кесіп

берейіні – деп долдан

ған да қойған.

Одан  бері  бірталай  уа

қыт  өтті.  Айжан  Зейнептің  қасында  тұрып

жатты. Ж


ұрт көзінде ол да, жеңгесі Бөкен де Зейнептің күтушісі. Жас

әйелдерді  олайша  ұстау  ханша  даражасындағы  Зейнепке  жарасып

т

ұр...


Атбасар  сапарынан  орал

ған  Шоқанның  ордаға  соқпай  кетуіне

қарап, жұрт Шоқанды «күңінен бездіге» санады да, сұлу келіншекте,

әдемі  тоқалда  ойы  барлар  Шыңғысқа  кісі  сап,  сұрағанын  бермек

болып  еді,  Шы

ңғыстың  кейбіреулеріне  көңілі  де  құлап  еді,  Зейнеп

жыландай ыс

қырынып маңына жолатпады. Сонда еріне айтар дәлелі,

–  денесіні

ң  ауырлап  кетіп,  дәретке  шейін  өз  бетімен  ала  алмауы,  ас-

суын  ішуге  де  ж

әрдемші  керегі.  Онысына  көңілі  тоқыраған

Шы

ңғыс:



– 

Қашанға дейін жүреді мұнда? – десе:

– Д

әмі таусылғанша, – деп жауап береді Зейнеп.



Д

әмінің қашан таусылары мәлімсіз.

Зейнепті

ң  өз  ойына  келсек,  –  Атбасарға  бара  жатқан  жолында,

Шо

қаннан  Айжанды  бой  таса  қыла  тұрған,  сонда  да  ебін  тауып



жолы

ққандарын  естіп,  тыюға  болмайтын  құмарлыққа  санаған  да,

Атбасардан кейін орал

ғанда:


–  Айт

қанға  болмадың,  балам,  –  деген  Зейнеп  Шоқанға.  –  «Арам

жесе

ң, тойғанша» деп, енді алмай тынба! Бірақ Атбасардан тартқанда



бізге  тура  тарта  бер.  Кейін 

қатыны  мен  Жайнақты  қасыңа  кешіріп

аларсын, да, 

қарындасы ере кетер. Аржағын өздерің білерсіңдер.

Осы  шартпен  Айжанды 

қасында  ұстаған  Зейнеп,  алуы  алып

қалғанмен, төсек көрген қызға ие бола алу, бола алмауына күдіктенді

де.  Сол  оймен  ж

үріс-тұрысына  сығалай  қараса,  Шоқанға  шын

берілуінен  бе,  дінге 

қатты  сенуінен  бе,  ошаң  еткені  сезілмейді.

Міндетті 

қызметтерін  өтеуден  басқа  уақытын  әлде  не  кітаптарды

беріле  о

қуға  жұмсап,  кейбір  кездерде  көз  жасын  сығып  та  алады.

«Б

ұл не деген ұстамды қыз?» деп қайран қалады Зейнеп.



Шо

қан  келді.  Оның  Айжанмен  кездесуіне  ешбір  қарауыл  бөгет

бола  алмады.  С

үйіскен  екі  жүрек  жалғасудың  әдісін  таба  берді.

Оларды

ң  сездірмейміз  деген  сыбдыры  мен  сыбыры  Зейнепке  де,



Шы

ңғысқа да сол сәттерде жетіп жатты.

Не  істесін  Шы

ңғыс!  Өз  қолын  өзі  қалай  кессін!  Ызаға  іштей

булы

ққан  оның  сақал-шашының  ағаруы  үдей  түсті.  Ішіндегі  сызы



к

үн санап қалыңдай түскен ол, сырттай жылтырағанмен, Шоқанмен

бел  шешіп  ке

ңесе  қойған  жоқ.  Айжанмен  арасындағы  қарым-

қатынастарды  әкесі  сезбейді  деп  жүретін  Шоқан,  оның  бұл

сал


қындығына не себеп барын біле алмады...

Сазар


ған  салқындығынан  аумаған  Шыңғыстың  Шоқанға  қатты

ұнаған  бір  жері,  Науаннан  қалғаны  бар,  өзінің  жинағандары  бар,

ауыл жа

ғдайында көлемді кітапхана жасап алған. Олары екі жүйелі:

бірі – дін жайында

ғылар, екіншісі – тарихи кітаптар, олардың ішінде

«Жам

ғұ-әттәрауих»  «Тарихи  Рашиди»  сияқты  әлденеше  томдығы



да, 

Әбу-Жағфар  Аттахауи,  Мұхамбет  Хайдар-Дұғлати,  Жамаледдин

Аф

ғани  сияқты  ғалымдардың  жеке  кітаптары  да  бар;  солардың



ішінде 

қолжазба  қалпында  Насыр  Хұсыраудың,  Ақсақ  Темірдің,

Бабурды

ң  Ұлықбектің,  Әбілғазының  тағы  біраз  білгірлердің




мемуарлы

қ  түріндегі  «намалары»  да  жүр.  Шыңғыс  бұлардың  бәрін

ш

ұқшия және түсініп оқиды екен.



Та

ғы  бір  ұнағаны:  Әбілғазының  «Хандар»  және  «Түрікпен

шежіресі» деген кітаптарына еліктеп 

қазақ шежіресін жинап, тәртіпке

келтіре бастапты.

Ж

әне бірі, қазақтың ауыз әдебиетін кәп жинапты.



Со

ңғы  жылдарда  Шыңғыс  атқа  мінерлікті  азайтып,  уақытының

к

өбіне кітап оқуға, жинағандарын ойластыруға жұмсайды екен.



Былай

ғы  бос  уақыттың  ғибадатпен  өткізеді.  Бес  уақыт  намазын

кезінде 

өтейді.


Ислам  д

үниесіне  осылайша  тереңдеп  алған  Шыңғыстың  орыс

м

әдениетінен  алған  ең  көрнекті  үлгісі,  –  үй  ішінің  ыдыс-аяғын,



т

өсек-орнын,  киім-кешегін,  жасау  жиһазын  мәдениетті  тұратын  ол,

кигіз 

үйде тұратын дворяндар мен помещиктерге ұқсатқан.



Б

ұл  үйге  де,  өзге  төрелерге  де  орыстан  кірген  бір  «жаңалық»  –

еркектері  киімдерін  орысша

ға  бейімдеп,  татарша  тіктіруге  айналған.

Біразы  бастарына 

қалпақ,  не  татар  тақиясын  киетін  болған.  Етіктері

де тар 

қоныш, қисық табан. Бұндай киімдерді әдемі тігетін шеберлер

б

әріне  бірдей  табыла  бермей,  шала-шарпылардың  қолдарынан



шы

ққаны,  орысша  мен  қазақша  фасонды  араластырғаны  күлерлік

т

үрде жасалған. Мысалы, Сәмеке деген төре, қара қалпақтың етегін



о

қа  және  құндызбен  жиектеп  төбесіне  шоқпардай  үкі  таққан;

қытайдың  ақ  чесуншасынан  татаршалау  тіктірген  қамзол  шалбарын

да  солай 

әшекейлеп,  шалбарының  салбыраған  бауына  зерлі  шашақ

жасат


қан...

Шо

қанның  туған  інілері  Жақып,  Мақы,  Махмет,  Ахмет,  Қозыке,



Қоқыш  киімдерін  Имантаудың  шебер  татарына  орысшалау  тіктіретін

болыпты.  Соларды

ң  ішінде  ержетіп  қалған  Жақып  салдық  құрады

екен де, С

әмеке сияқты әлем-жәлем боп жүреді екен. Жасы қазір он

алтыда


ғы  Жақып,  қып-қызыл  бозбала.  Ол  маңайдағы  ауылдың

ажарлы 


қыз-келіншегіне  маза  бермей,  көбіне  өкім-зорлық  жасайды

екен.  Ж


ұрт  оның  сол  қылықтарын  Шоқанға  шаққаннан  кейін,  ол

Жа

қыпқа өнеге айтайын деп еді, Жақып қарсыласа кетіп:



– 

Әуелі  өзін,  жөндел,  ақылды  маған  содан  кейін  айт!  –  деп  бетін

қайырып тастады.

Жалпы  ал

ғанда,  көрмеген  аз  жылда  ауыл  өміріне  бірталай

жа

ңалықтар кірген.




Жыл т

әулігінің әр кезінде жан-жақтағы станцияларда жиі болатын

базарлар

ға  жүн-жұрқасын,  тері-терсегін,  малдарын  сататын

қазақтардың қолына ілеккен соң, киімді бұрынғыдай қолдан илейтін

теріден, 

қолдан  тоқитын  ермектен  жасауды  азайтып,  базар

б

ұйымдарын қолдана бастапты.



Орыс  тілін  білетіндер  б

ұдан  біраз  жыл  бұрын  емге  табылмаса,

орыстармен 

қарым-қатынас  жасауға  жарайтындар  қазір  әр  ауылдан

табылады екен.

«Шіркін, енді соларды о

қыта бастаса!» деп арман етеді Шоқан.

О

қу  жағына  келгенде,  соңғы  аз  жылдың  ішінде,  ауыл  арасына



«

қожа,  молда»  дегендер  қаптап  кеткен.  Бұрын  Орта  Азиядан  бірен-

сарандап келетін, 

өздерін «пайғамбар тұқымымыз», «ақсүйек – сейіт-

задалармыз»  дейтін 

қожалар,  қазір  әр  рудың  ішінен  табылатын

болыпты.  Олар  бала  піштіру, 

қайыр-садақа  жинау  сияқты  ұсақ

«к

әсіптерінен»  басқа,  қазақтың  кейінгі,  Россияға  бағынғанынан



бастап  т

ұрмысына  кірген  жаңалықтарын  өлең-жырмен  жамандауға

кіріскен.  М

әселен,  Шортамбай,  Серәлі,  Майлы,  Мәделі  сияқты

қожалар  талантты  да  ақындар  сияқты.  Олардың  өлең-жырлары  ел

арасына ке

ң тарап, жыршылықта талабы барлар жаттап алған.

«Молда»  дегендер  т

үгелімен  татар,  я  башқұрттар.  Олар  түгелге

жа

қын  не  солдаттық  қызметтен  қашқандар,  не  қылмыс  жасап,



жазадан 

қашқандар.  Солардың  бірі  –  Ғалиасқар  Шыңғыстың  да

қолында  тұрады  екен.  Шоқан  оның  әу-жайын  байқап  көрсе,

м

ұсылманша оқуды, яғни әріптерді көзі танымаса, қолы танымайды,



я

ғни екі әріптің басын біріктіріп жаза білмейді, өзге түгіл, өзінің де

аты,  ж

өнін  қағазға  қондыра  алмайды.  Сондай  «молдалардың»

алдына да «тілін сындыр» деп 

қазақтар балаларын жинап береді екен.

«Тіл сындыру» орынды табыл

ған сияқты. Молдалар балаларды оқуға

үйрету  орнына,  түсіндіре  алмаған  «оқуларын»  біле  қоймадың  деп

ш

әкірттерін  қатты  сабап,  тілдерін  орамалмен  бұрайды  екен.  Соның



салдарынан шолжы

ң я сақау болып қалған балалар бар екен...

Та

ғы  да  Шоқан  тан,  қаларлық  бір  нәрсе,  –  Россия  үкіметінің



басында

ғылар  христиан  дініндегілер  бола  тұра,  мұсылман

молдаларын 

қатты  қуаттап,  оларға  қамқорлық  жасайды  екен.

Соларды

ң ішінде тонын айналдырып киген бірен-саран миссионерлер

де  барын  Шо

қан  байқап  қалды.  Бұл  жайларда  ол  Омбыда  қайта

м

әселе көтеріп, халықтың өркендеуіне бөгет дін уының далаға кең



б

үркілуіне қарсылық білдірмек.

Шо

қанның  осы  сапарда  ауылда  көрген  ерекше  зорлық-



зомбылы

ғының  аса  бір  ауыр  түрі  қара  шығын.  Ол  үкіметтің  заңды




алым-салы

ғынан  тысқары,  жергілікті  әкімдердің  «уақ-түйек

шы

ғынға»  деп  жинайтыны.  Аты  «уақ»  болғанмен  халықтан



жиналатын  шы

ғынның  ең  ауыры  осы  екен.  Заңды  алым-салықта

м

өлшер  бар,  ал,  қара  шығында  мөлшер  жоқ.  Жергілікті  әкімдер



қанша  алғысы  келсе  сонша  жинайды.  Соңғы  екі-үш  жылда  «қара

шы

ғынға»  деп,  әсіресе  «патшаның»  жанаралдың  тойларына»  деп,



қисапсыз  көп  мал  жинаған.  Солардың  тағайынды  жеріне  оннан  бірі

ғана барады екен де, өзгелерін жергілікті әкімдер шендеріне лайықты

б

өлісіп  алады  екен.  Жемқорлар  өз  сыбағасына  қалатындарды  ылғи



тай, 

құнан-құнажын, дөнен-дөнежін сияқты жылқылардың семізінен

жинайды. Осы жайда, Шо

қан Имантауда жатқан күндерде түскен бір

арызда,  жергілікті  кіші  с

ұлтанның  біреуі,  бір  тақыр  кедейдің  қысыр

сауып отыр

ған жалғыз тайын тартып алған.

Қара шығынды кейбір тілі келмейтіндер «қара шыбын» дейді екен.

Шо

қанға  ол  тауып  қойған  ат  сияқтанып  кетті.  Расында  да  солай



сия

қты.  Қара  шығын  денеңе  қонып  құрттататын  қара  шыбындай,

елді

ң  денесіндегі  жебірлік  жарасын  құрттатқандай,  жанын  аса



ауыртады  екен.  Ендеше, 

қара  шығыннан  құтылмай,  «қара  халық»

аталатын момындар 

қиянаттан көз аша алар емес.

Шо

қанның  ойынша,  бұл  зорлықты  тыюға,  патшадан  басқаның



к

үші  келер  емес.  Оған  осы  жайда  Тәттімбет  атынан  жолданған

ша

ғымнан  табар  жоқ.  Егер  ол  хабар  Омбыға  оралғанша  келмесе,



толып  жат

қан  дәлелдерге  сүйенген  ендігі  шағымда  жоғарғы  жаққа

Шо

қанның  өзі  жолдамақ.  Осы  істерді  атқару  үшін  той  жабдығын



тезірек 

өткеру  керек  те,  Гасфортқа  айтарын  той  үстінде  ескертіп,

айтпайтынын  (ондайлары  да  к

өп)  жоғарғы  жаққа  жеткізу  үшін

Омбы

ға тезірек оралуы керек.



Зейнеп  Шо

қанға  басқаша  қарады.  Ол  білетіндерін  білмегенсіп,

к

өргендерін  көрмегенсіп,  Шоқанға  аналық  мейірмін  өзгерткен  жоқ.



Шо

қан  да  оған  жас  баладай  еркеледі.  Сондай  мейіріммен  кездескен

бір с

әтте, Шоқан шешесіне Айжанмен қосылу туралы айтқан ақылын



ескертіп еді:

– 

Қайдан  білейін,  қарғам!  –  деді  Зейнеп.–  Әкеңнің  абыройы



жылдан  жыл  т

өмен  түсіп  барады.  Оны  ренжіте  беру  де  қиын.  Тойға

мен де баратын болдым 

ғой. Айжанды ала барайын той өтсін. Содан

кейін та

ғы ақылдасармыз.

Оны

ң алғашқы ойы, – патшаның тойына әке-шешесін және біраз



к

өңілдестерін  Бурабайға  өзімен  бірге  ала  кету  еді.  Өйтуіне  әкесі

сыр

ғақ  жатыр.  «Жә,  бәсеге»  келгенде  шешесі  әкесінен  шыға  алар



емес.  Жал

ғыз  болса  да  аттануға  бел  байлаған  оның  аулынан  ертуге

ы

қласты  үш-ақ  кісі  табылды.  Бірі  –  жылпос  құрдасы  Жайнақ,




екіншісі – 

әкесінің туған інісі, елдің ең атақты қобызшысы Қанғожа,

үшіншісі – туған інісі Мақы, азанмен қойылған аты Әбу-Мұхаммет.

Шо

қан оқуға кеткен жылы апыл-тапыл жүре бастаған, алдыр-бұлдыр



тілі шы

ғып қалған бұл інісі бес жасында сүзекпен ауырады да өледі.

Мезгіл 

қыс  екен.  Ол  кездегі  ауылдың  әдетінде  ұзақ  сапарына  елікті

кигіз 

үйден  шығару  бар.  Мақыны  да  сөйтіп,  ағаш  үйден  кигіз  үйге



шы

ғарып  қойса,  шала  өлген  бала  тіріледі  де,  суықтан  құлағы  мен

тілі байланып 

қалады. Содан саңырау және сақау болып өскен Мақы

балшы

қтан,  астан,  ағаштан  нелер  түсті  фигуралар  жасайтын



қағаздан, матадан нелер өрнекті оюлар оятын шебер болатын қалпын

к

өрсетеді.



Кішкене  к

үнінде  ажырасқан  Шоқанға  ол  сырттан  құмартып,

к

өруге асығуын білдіріп жүреді де, көріскен сағатынан бастап, оның



қасынан  шықпай,  түнде  бірге  ұйықтайды.  Мақыдан  түбінде  үлкен

өнерші шығуынан дәмеленген Шоқан, әке-шешесіне осындай кемтар

балаларды  о

қытатын  орысша  школалар  барын  айтып,  соған  беруге

үгіттейді.  Бұған  әкесі  көнгенмен  шешесі  көнбейді,  қасынан

шы

ғарғысы  келмейді.  Шешені  еппен  көндіргісі  келген  Шоқан,



Ма

қыны  Бурабайға  ерте  кетіп,  аз  күнге  болса  да  ажыратқысы  келді.

Аттанар алдында Ма

қы Шоқаннан қалмайтын қалпын көрсетті. Әке

мен шеше амалсыз к

өнді. Бірақ шарттары:

– Бурабайдан 

әрі алып кетем деп дәмеленбе. Одан арғыға ұлықсат

жо

қ. Қайтсек те алып қаламыз.



– Оны бара к

өреміз, – деді Шоқан.

Тойды

ң  басталуына  әлі  де  жарты  айға  жақын  уақыт  бар.  Тойға



Гасфорт  баста

ған  Омбы  төрелері  келмек.  Оларға  лайықталған  үй

Шы

ңғыстың,  тек,  жайлау  күндері  тігетін  шаңқан  боз  ордасы.



Шы

ңғыс  Бурабайға  сол  орда  тігілер  кезде  барады.  Қасына  өзіне

арнал

ған  қосалқы  үй  тігіледі.  Омбыдан  тарқардағы  уәделері



бойынша  сол  кезде  Баянауылдан  артынып-тартын

ған  Мұса  мырза  да

келіп  Шы

ңғысқа  қосылмақшы  да  басқа  қонақтарды  бірігіп  қарсы

алма

қшы.  Шоқанның  есуін  ол  да  даража  көріп,  буына  пісіп  жүреді.



Мына жол

ғы қызық-қызметін көзінен өткеріп, терезем тең дейтіндер

алдында  «б

ұндайың  бар  ма?»  дегендей.  Шоқанмен  мақтанбақшы.

Шо

қан Айжан туралы Бурабайда шырыш бұзар болса, Шыңғыс оны



М

ұсамен қалдырғысы келеді.

Ма

қы  күміс  тұрманды  қара  жорға  тайға  мініп,  Жайнақ  оны



шылбырынан жетектеп алды.

– 

Қайырлы сапар! – деп қалысты аттандырып салғандар.




К

ӨКШЕНІҢ КҮМБЕЗІ

«К

өкше» атанатын тауды көру Шоқанның ең ынтық ойының бірі



еді.  Оны

ң  ол  туралы  естіген  ертегілері  мен  қараған  қағаздарында

қисап жоқ.

Ертегілерді

ң көбі Шоқанның арғы атасы Абылай мен бергі атасы

К

өкшенің  қалайша  хандық  құрып  ел  басқарғаны,  бастарынан



кешірген  ауырлы

қтары  мен  жеңілдіктеріне  байланысты.  Ал,

қағаздары  Россия  патшалығынан  Көкшеге  әр  кезде  келіп  жаналған

әртүрлі запискалар, хаттар. Бұлар Омбының архивында сақталған.

Осы 

қолжазбалардың  ішінде  ерекше  маңыздысы  Көкшеге



Абылайды

ң  тірі  кезінде  келіп,  аты-жөнін  айтпай,  жазғанына

танымасты

қ  шимаймен  қол  қойған  офицердің  «Абылай  хандығы»

деп ата

ған, қалыңдығы еліге жақын дәптері.

Б

ұл,  тегі  кітап  ету  мақсатымен  жазылған  дәптер  сияқты.  Бірақ



қанша  сұрастырғанымен,  ондай  кітаптың  ізін  Шоқан  таба  алмады.

Д

әптер иесі әріптерді өте сұлу түсіретін кісі екен. Және ол адамның



жазушылы

ққа  да  бейімі  болу  керек:  сөздері  бейнелі,  шешен

сипаттаулары  к

өркем,  оқиғаларды  қызық  құрастырды.  Осындай

қасиеттері болғандықтан қолжазба оқуға жеңіл де, тартымды да.

Офицер  Абылай

ға  татулық  кеңестерімен  ғана  емес,  оған

ба

ғынышты  ел  мен  жерді  барлау  мақсатымен  де  келген  сияқты.



Абылай  о

ған  қарамағындағы  өлкелердің  бірталайын,  әсіресе

Бурабай  т

өңірегін  аралауға  рұқсат  еткен.  Офицер  солардың  хал-

жайын  толы

қ  сипаттаумен  қатар  көбінің,  әсіресе  Көкшенің  іші-

сыртыны

ң  топографиялық  картасын  жасап,  қолжазбасына  тіркеп

кеткен.

Абылай  туралы  жо

ғарғы  пікірдегі  офицер  оның  Орда  тіккен

Бурабай тауына ерекше м

ән берген.

– Мен,– деп жаз

ған офицер Көкшенің табиғаттық бітімі туралы, –

Россияны


ң,  Европаның  талай  тамаша  жерлерін  аралай  жүріп,

таби


ғаты  астанаға  бұдан  көркем  және  бұдан  лайық  жерді

кездестірген емен.

Оны

ң  сипаттауында  тәңірінің  бір  ете  шебер  архитекторы,  Көкше



аталатын  тауды

ң  радиусы  жүз  шақырымдай  өлкесін  циркульмен

д

өңгелете  сызып  алған  да,  сол  сызықтың  батыс  жақ  тең  жарасына



жотасы  биік,  асулары  тар 

үш  тау  орнатқан.  Он,  жақ  қанатында

Шортан, сол жа

қ қанатында Шабақ, ортасында Көкше. Бұлардың іші-




сыртына нелер ке

ң және терең, сулары тұщы шалқар көлдер біткен.

Тауларды

ң  ен  бойлары  және  кездердің  жағалауы  «ит  тұмсығы

етпестей» дерлік 

қалың орманға бөленген.

–  Осы  таби

ғаттық  бекіністің  бәрін,  –  деп  жалғастырады  офицер

с

өзін,  –  Абылай  жаудан  қорғану  шараларында  толық  пайдаланған.



Б

ұл  кездегі  жау  қаупі  жаз  айларында  болатындықтан,  жаздың  үш

айында Абылай ордасын К

өкшенің қойнауындағы қалың орманның

етегіне біткен «О

қжетпес» дейтін асқар шыңның қасындағы алаңға

қондырып,  алысты  көрсететін  шың  төбесіне  қарауыл  қояды  екен.

Б

ұны  тұрғын  ел  «Абылай  алаңы»  дейді  екен.  Алаңның  алдында



«Бурабай» аталатын шал

қар көл, жан-жағында асуы қиын таулардың

кезе

ңі.  Таулардың  бәріне  қосқандағы  аты  «Бурабай»  жергілікті



ж

ұрттың  ертегі  ғып  айтуынша  осы  таудың  киесі  боп  жүретін

мифологиялы

қ  ақ  бас  қара  бура  бар  деседі;  Абылай  ордасының

ханды

ғы  біткен  шақта  бұл  бура  шөгіп  тас  боп  қатып  қалыпты-мыс.



Бурабай  тауыны

ң  шығыс  жақ  жырағында  шоқысы  аппақ  боп

к

өрінетін бөлекше бір тау бар. Жұрттың айтуынша ол шоқы алыстан



Бурабайдан 

әлдеқайда  аласа  сияқтанғанымен,  шындығында  биік

болмаса  аласа  емес.  Жаугершілік  заманда  Абылай  осы  шо

қының


т

өбесіне от тұтатады екен де, түтінін көрген жұрт жау қаупін айтпай

сезіп  тез  жинала 

қалады  екен.  Жаугершілік  заман  өткеннен  кейін

А

қшоқы түтеуден қалған...



– Абылайды

ң, бекінісі бұл ғана емес, – деп жалғастырады офицер

с

өзін. – Оның көктемдік және күздік қоныстары да ете берік жерде.



К

өктемдік  қонысы  Көкше  мен  Шабақтың  солтүстік  жағын  орап

жататын «

Үлкен Шабақ» аталатын көлдің батыс жағынан ішіне қарай

с

ұғына  біткен,  ұзын  тұрқы  үш-төрт  шақырымдай,  көлденеңі  бірер



ша

қырымдай  жарты  арал.  Аралдың  төңірегін  көл  жаралғаннан  бері

с

үзгілеген  толқындар  құм  мен  тасты  жентектеп  биік  жар  ғып



таста

ған. Ол жарлардың үстіне мойылы, талы, тікені, терегі, қайыңы

аралас,  арасынан  жан  ж

үре  алмайтын  нулы  жыныс  ескен.  Жарты

аралды

ң  жағалауы  –  тереңдігі  күрт  кететін  тұңғиық.  Әлдекімдерді



өз  өлшеуінше  бұл  тұңғиықтың  түбі  елу-алпыс  құлаш  сияқты,

сонды


қтан жарты аралға жан-жақтан қайықпен келуден басқа жетер

құрал жоқ. Абылай көктемін үнемі «Көкқасқа» аталатын осы жарты

аралда 

өткізеді екен.

–  К

үздігі  де  керемет  бекініс.  Ол  Бурабайдың  шығыс  жағындағы



Торай

ғыр  тауының  етегіне  біткен  «Қотыр»  атты  шалқар  көлдің,

к

үнгейінен  кіретін  жарты  арал.  Оның  да  ұзындығы  мен  көлденеңі



К

өкқасқа  шамалас.  Одан  айырмасы  Қотырдың  ен  бойына  талы  мен

қарағайы аралас қалың орман өскен. Күзгі айларда қатты есетін жел

Қотыр аралына кіре алмайды деседі. Көлдің «Қотыр» аталатын себебі




–  оны

ң  суы  күзге  қарай  тартылып,  әр  жерінен  тастақ  аралдар

шы

ғатын сияқты. Сонысына қарап «Қотыр» дегенмен көлдің кеңдігі



де,  суыны

ң  тереңдігі  де  Бурабайдан  бір  де  кем  емес.  Бұған  да  тек

қайықпен  қатысуға  болады.  Ал,  «Қайық»  атаулы  бұл  өлкеде  жоққа

т

ән.



–  Абылайды

ң  ордасы  қыс  айларында.  Үлкен  шабақ  көлінің  ық

жа

ғындағы  «Қызылағаш»  аталатын  қайын,  шоқтың  ішіне  тігіледі



екен.  Мен 

өзім  қыстың  қатты  суық  күндерінде  орданың  қасына

тігілген  кигіз 

үйге  қонып  көрдім.  Ішіне  отты  маздатып  жаққаннан

кейін  оны

ң  да  жылылығы  ағаштан  я  тастан  қаланған  үйлерден  кем

болмайды  екен.  Сонда 

өткізген  түндерім  өмірімдегі  ең  рақат

т

үндердің қатарына қосылады.



Осыларды

ң  бәрін  сипаттай  келіп  офицер  «Көкшенің  күмбезі»

аталатын жота

ға ерекше тоқырайды.

–  О

ған  біз,  –  деп  сипаттайды  офицер,  –  теріскей  жағынан  келдік.



Мезгіл  –  жаз  айлары.  К

өкшенің  алғашқы  нобайын  біз,  оның

теріскейінде ж

үз шақырымдай тұратын Азат өзенінің тау сияқты биік

жар 

қабағына көтеріле бергенде көрдік.



–  О-о-о, 

ғажап!  –  деп  таңданады  офицер,–  оңтүстік  жақтағы

к

өкжиектен,  көгілдір  бояуы  сол  күнгі  ашық  аспаннан  да  қоюырақ



жалтылда

ған тау сияқты теңкиген бірдеме көзіме шалына кетті! Бергі

жа

қ  бұйратты  далада  теңіздей  толқыған  сағым  көзіме  шалынған



к

өгілдір жотаны, жойқын теңіздің үстінде жүзген кемедей қалқытып

әкеле  жатқан  сияқты...  Тау  жоталарының  алыстан  бәрі  де  көгілдір

к

өрінетінін талай көргем. Мынаның көгілдірлігі олардың бәрінен де



әлдеқайда қою.

–  Жа


қын  тұста  сияқтанған  бұл  тауға  тез  жетпек  боп  біз  шоқыта

ж

өнелдік.  Бірақ,  атымызды  қанша  қинағанмен  көзімізге  көрініп



т

ұрған  тау  жортқан  сайын  алыстай  береді...  Енді  көгілдір  тау  батар

к

үннің түрлі-түсіне боялып тотының қанатындай құлпырып кетті. Ол



к

үні жете алмасымызды білген біз жолшыбайғы ауылдардың біреуіне

то

қырадық...



Офицерді

ң  сөздерін  осымен  аяқтап,  енді  Шоқан  жағына

оралайы

қ.

Имантаудан  Бурабай



ға  беттеп  аттанған  оған,  мақсатты  жеріне

жетуге екі жол бар еді: бірі,– тік тартып, Бурабайды

ң күнгей жағына

бертінде  орна

ған,  орысша  Шучье,  қазақша  Шортан  аталатын  қазақ-

орыстар станицасына т

үсу, екіншісі,– Көкшетау қаласына соғу. Іргесі

1824  жылдан  бастап 

қаланған  бұл  қаланы  естігені  болмаса  Шоқан



әлі  көрген  жоқ-ты.  Бұл  қалада  Көкшетау  дуанының  аға  сұлтанына

помощник  аталатын  майор  т

ұрады.  Және  жуық  арада,  осы  қалада

К

өкшетау  оязы  деп  аталатың  Тобыл  губерниясына  қарайтын



әкімшілік  бар.  Оның  атаманы  да,  Шыңғыстың  помощнигі  де  осы

қаладағы  атаққа  шыққан  атаман  –  Тимофей  Семенович  Аргунов.

Шо

қанның оған соға кететін жұмыстары бар.



Аргуновты

ң  арғы  атасы  арғын  руынан  шоқынған  адам  екен

деседі. 

Өз  әкесі  Семен  Аргунов  та  Көкшетау  қаласының  станица

кезінде  атаманы  бол

ған.  Қазақтар  оны  Ысыман  дейді  екен.  Ол

мейлінше  сот

қар  болып,  қазақтар  арасында  «Ысқаяқ  Ысман»

атал

ған.


Тимофейді

ң  де  сотқарлығы  әкесінен  кем  түспеген.  Ол  осы

ма

ңайдың  тұрғындарынан  бірінші  боп,  қала  қасындағы  Бұқпа



к

өлінің жағасына темекі еккен екен. Сондықтан оның Тимофей атына

тілі  келмеген 

қазақтар,  әуелі  «Темекіші»  деп,  одан  «Темешке»  деп,

біреулер с

ұйық сары мұртына қарап «Түлкі мұрт» деп, әр түрлі аттар

қойып алған.

Темешке «тегіме тартам» деп 

қазақша төрт түлік мал өсірген, жаз

айларында киіз 

үй тігіп жайлауға шыққан, бие байлатқан, қыс соғым

сойдыр


ған, қазақтарға өзі қазақша қонақасы беріп, олардан сондай

қонағасы ішкен; ауыл арасының дау-шарына араласып билік айтқан,

оны

ң  сөзі  тұжырымды  болған,  өзі  барып  тұрған  парақор.



Шы

ңғысты  бұл  билейді.  Бұны  Шыңғыс  билей  алмайды.  Екеуі  жең

ұшынан жемтіктес.

Шо

қанның  шенін  өзінен  жоғары  санамағанмен,  генерал-



губернаторды

ң босағасында отырған оны есігінің иесі деп ойлайтын

Т

үлкі  мұрт  «бір  күніме  керек  болар»  деген  оймен,  «Имантаудағы



үйіне келіпті-міс» дегенді естіген соң әдейі іздеп барып амандасты да,

К

өкшетаудағы  үйіне  қонаққа  шақырды.  Өзінің  де  барғысы  келіп



ж

үрген Шоқанға бұл шақыру ұнай кетті.

Қалаға  бұрын  қайтып  кеткен  Түлкі  мұрт  ауылынан  бірнеше  күн

кейін  шы

ққан  Шоқанды  Имантау  мен  қала  арасындағы  Желтауға

тіккен шатырдан тосып алды. Т

үлкі мұрт бұл араға бір семіз құлын

сой


ғызып,  бір  саба  қымыз  әкелген  екен.  Ойы  «табиғаты  тамаша»

дейтін осы арада т

үнету екен. Қалаға тез жеткісі келген Шоқан оған

то

қыраған жоқ.



Ілгері тарт

қан олар Көкшетау қаласының желке жағындағы Бұқпа

адырына  к

өтерілгенде,  Шоқанның  көзі  шығыс  жақ  көкжиектен

жалтырай  к

өрінген  көкпеңбек  бір  жотаға  түсе  кетті.  «Көкшенің

к

үмбезі  осы  болар  ма?»  деген  ой  келіп  кеткен  Шоқан  қызыңқырап




келе жат

қан атының басын тежеді. Үзеңгілес келе жатқан Түлкі мұрт

та іркіле берді.

– Сонау к

өгерген не? – деді Шоқан.

– Тау.


– 

Қай тау?


–  Ата  мекені

ң  Көкшетау.  Соның  күмбезі,  –  деді  Түлкі  мұрт

Шо

қанға жағымпазданған кескінмен.



Тау  атаулыны

ң,  әсіресе  жекелерінің  алыстан  көгілдір  көрінетінін

Шо

қан  да  білетін.  Ал,  мынау  олардың  бәрінен  де  өзгеше,  мұның



к

өгілдірлігі олардың бәрінен де қою, жалтылдай құлпыруы олардың

б

әрінен де артық.



Енді со

ған тезірек жету керек.

Біра

қ тым тез жете алмады Шоқан.



Оны Т

үлкі мұрт Бұқпа етегіндегі қаланың орта тұсындағы үйіне

әкеп түсірді.

Осы 


үй туралы аз сөз: оның іргесін Тимофейдің бала кезінде әкесі

–  Семен 

қалаған  және  дағдылы  орыс  үйлеріндей  емес,  Европада

коттедж аталатын 

үйлердің үлгісімен қалапты. Ол үлгіні Семен 1812

жылды


ң  соғысы  кезінде  жеңімпаз  орыс  армиясының  қатарында

болып  Европадан  алып 

қайтқан.  Архитектурасы  сұлу  жасалған  бұл

қарағай үйдің төбесіне жан-жағы кең терезелі мезонин орнаттырған.

«Коттедж»  деген  с

өзге  тілі  келмеген  жергілікті  жұрт,  оны  орыстың

кутеж  дегеніне  айналдырып 

әкеткен.  Олай  деуі  ретке  де  келеді.

Ысыман да, Т

үлкі мұрт та араққор және бір ішсе үзбей ішетін, ішсе

б

ұзақылықтары  үдейтін  нағыз  «кутежниктер»  болатын.  Мастықтан



қалжырап  жығылған  кездерінде  олар  ұзақ  тынығу  үшін  мезонинға

шы

ғып есігін тарс жауып алатын. Олардан мазасы кететіндер бір сәт



естерін жиып, оны

ң жататын орнын «мазалы» қойып алған.

Т

үлкі  мұрт  Шоқанды  осы  мазалыға  орналастырды.  Оның  еркіне



салса  осы 

үйде  және  басқа  жақындарының  үйінде  «кутеж»  жасап

Шо

қанды  бірнеше  күн  сілейту  еді.  Омбыға  барып  жүретін  бір



адамнан естуінше Шо

қан арақты теріс көрмейтін кісі.

Онысы рас та еді. Осы жай 

құлағына тиген Шыңғыс Имантаудан

аттанарда Шо

қанға:



–  Аргунов  та,  ол 

қаланың  басқа  қазақ,  орыстары  да  араққұмар,

солар

ға  еремін  деп  бүлініп  қап  жүрме.  Әрі  саулығыңа  залал,  әрі



абыройы

ңды  кетіреді.  Mac  қазақ-орыстар  қол  салудан  да  қашпайды

деп  са

қтандырған.  Шоқан  бұл  қалада  аузына  арақ  алмауға  әкесіне

у

әде  берген.  Көкшетауда  сол  уәдесіне  жетті  де,  «сырқатым  бар  еді»



деген сылтаумен ара

қ татпады.

Есін 

үнемі  сақ  ұстаған  Шоқанның  қызметінен  бос  кезінде  көзін



айырмастан 

қарай беретіні көшеден де, терезеден де көрініп тұратын

К

өкшенің  күмбезі.  Офицер  айтқандай,  ол  күн  тәулігінің:  таң,  түс,



кеш,  т

үн  аталатын  төрт  мезгілінде  және  солардың  аралығындағы

уа

қыттарда  біріне-бірі  ұқсамайтын  әр  түске  ауысып  бояуын



құлпырта  береді...  Тағы  да  офицер  айтқандай,  күндіз,  сағым

к

өтеріле, Көкшенің күмбезі жойқын теңіздің бетінде қалқыған алып



кемедей 

қимылдайды  да  тұрады.  Сол  қалпында  ол  кейде

алыста

ңқырап,  кейде  тіпті  жақын,  қаланың  нақ  түбіне  таянып



қалғандай болып та көрінеді. Сонда Шоқанға:

– Кел, тезірек! Шы

қ үстіме дегендей басына бүркенген бұлтының

к

үркіреуімен, найзағайының жарқылдауымен шақырып та тұрғандай



сия

қтанады.


Шо

қан Көкшетаудан Бурабайға келген күннің ертеңінде-ақ жүріп

кетер  еді 

өйтуге  жұмыс  босатпады.  Жұмысы:  Бурабай  бауырында

патшаны

ң таққа отыруына байланысты қазақ, дуандарының еткізуге

әзірленіп  жүрген  тойының  тәртібін  сақтау  Аргуновқа  және  оның

қарамағындағы  осы  ояздың  бес  жүздігіне  жүктелген.  Сол  тәртіпті

қалай жүргізудің планын толық жасап алу қажет. Осы жұмысын екі-

үш  күнде  әрең  бітірген  Шоқанға  Бурабай  төңірегіндегі  елдермен

ша

қырушы келіп қалды.




БУРАБАЙ БАУЫРЫНДА

Бурабай  т

өңірегін  мекендеген  қазақтар  тере,  қара,  төлеңгіт

аталып, 


үш жүйеге бөлінуші еді. «Төре» дегені хан тұқымдары. Олар

б

ұл  маңайда  ат  төбеліндей  ғана  азғана  үй.  «Қара»  дегені  қазақтар.



«Т

өлеңгіт»  дегені  хан  тұқымына  әр  кезде  қазақтың  әр  руларынан

немесе жаугершілікте 

қолға түскендерден жиналғандар.

Әуелі Бурабай маңындағы төрелер туралы сөз. Абылайда «отыз ұл

болды»  дегенмен  ол 

өзінің  көзі  тірі  кезінде,  «орта»  және  «ұлы»

ж

үздер аталатын елдердің әр руларына басқарушы ғып бір-бір ұлын



жіберген.  Бурабай  ма

ңында  Қасым  және  Уәлі  дейтін  екі  баласы-ақ

қалған. Екеуі хандыққа таласқанда, жұрт Қасымды бұзыққа, Уәліні

т

үзікке  санап  хандықты  Уәліге  берген.  Россияға  қарсы  шыққан



Қасым  да  оның  балалары  да  Көкшетау  маңынан  қуылып,  Қоқан

ханды


ғына  паналауға  барғанда,  Россияның  тыңшысына  саналып

Қоқан  ханы  бастарын  кескен.  Соңғы  балалары  Кенесары  мен

Наурызбай  да  орыспен  жауласып  Алатауда

ғы  қырғыздарды  шаппақ

бол

ған  бетінде  жеңіліп,  қаза  тапқан.  Сонымен  Бурабай  төңірегінен



Қасым ұрпағы да біткен.

Абылай  орнына  хан  бол

ған  Уәлінің  үлкен  әйелінен  туған

Әбайділда  мен  Аппас  екі  жақта  болған.  Момын  Аппастың  билік,

ерлікте  ж

ұмысы  болмай  шаруасын  бағумен  ғана  шұғылданған.  Ал

Әбайділда Уәлі өлгеннен кейін оның әйелі – Айғаныммен хандыққа

таласып,  Россия  Ай

ғанымды  жақтағаннан  кейін  оған  қарсы

к

өтерілем  деп  Сібірге  жер  аударылған.  Артында  қалған  балалары



К

өкшетау  дуанының  әр  жерінде  орналасып,  Бурабайдың  түбінде

Болат дейтін баласы 

қалған.


Россиямен  тату  кезінде, 

Әбайділда  Сұлтанғазы  дейтін  баласын

Омбыны

ң  сол  кездегі  генерал-губернаторы  князь  Горчакова  аманатқа



берген екен дейді. Аманатты

ң шарты: егер Әбайділда антынан тайса,

аманат

қа  берілген  баласы  өлтіріледі.  Бірақ,  Әбайділда  антынан



тай

ғанмен князь Горчаков Сұлтанғазыны өлтіруге қимайды да және

т

үбінде  әкесіне  қарсы  салу  ниетімен  Петербургтағы  Паж  кадет



корпусына о

қуға орналастырады.

Айдаудан аман орал

ған Әбайділда: «Мені айдатқан Айғаным» деп

оны

ң  баласы  Шыңғысқа  өш  болады  да,  содан  кек  алуды  өлерінде



баласы Болат

қа тапсырып кетеді. Сол тапсырмамен Болат Шыңғысқа

да, оны

ң балаларына да еш болады. Әсіресе, – Шоқанға. Шоқанның

Омбыда

ғы генерал-губернаторға адьютант болуын ол қатты күндейді.



Оны

ң  тілегі  де,  үміті  де  Сұлтанғазыда.  Паж  кадет  корпусын  бітіріп

патшаны

ң  сарайына  қызметке  орналасқан  Сұлтанғазы,  еткен




жылды

ң жазында ата мекеніне келіп кетіп, Шоқан туралы «оның шені

мені

ң шенімнің тобығынан да келмейді» деген лақап таратып кеткен.



Осы  себептермен  Болат  Бурабай

ға  келе  жатқан  Шоқанды  қарсы

алуды

ң  орнына,  қайткенде  оның  абыройын  төгудің  амалын



қарастырып  жатқан.  Соның  бір  шарасы  есебінде  Аппастың  бұзық

болып ескен баласы 

Қашқымбайды Шоқанға қастық жасауға қайрап

ж

үрген,  бұл  ниетін  сезген  әлдекім,  жорықта  жүрген  бетінде  өлтіріп



кеткен.

Ендігі 


қалған төреден Шоқанға жаны ашитын жалғыз Аппас қана.

Ол,  ана  жылы,  Атбасар  жолында  жолы

ққаннан  бері  Шоқанды

жанындай жа

қсы көріп, бар тілегі соның үстінде еді. Енді Бурабайға

келе  жатыр  дегенді  естіген  со

ң  Аппас  біраз  мазалана  бастады.

Сонда


ғы ойы «ертең Шоқан келеді. Ол, әрине, жалғыз емес, жолдас-

жораларымен  келеді.  Одан  кейін  осы  Бурабай

ға  алты  дуанның  игі-

жа

қсылары  және  Омбының  әкімдері  түгел  жиналады.  Олар



Абылайды

ң  аруағына,  соның  туын  көтеріп  жүр  деп  түсінетін

Шо

қанға  келеді...  Сонда  соларды  күтіп  алатын  кім?  Үйлерді  кім



тіктіреді? 

Қонақасы және басқа жабдықтарын кім даярлайды?..»

Шо

қанның қандай жоспары барынан Аппастың хабары жоқ. Жыл



сайын  жергілікті 

әкімдер  «қара  шығын  деген  атпен,  елден  көптеген

мал жинайтын. Ол шы

ғын биыл да мол, бірақ неменеге керегін ел де,

Аппас та білмейді.

Осындай  жайды  сас

қалақтаған  Аппастың  есіне,  жасы  сол  кезде

ж

үзге таяған Аңғал батыр түсті. Оның әкесі Бабаназар Абылайдың



әрі  батагөйі,  әрі  «көріпкел»  сәуегейі  болған  екен.  Ел  аузындағы

ертегіні


ң  айтылуынша,  Абылай  жорыққа  ма,  басқа  бір  жүріске  ме

аттанар  болса  Бабаназардан  бата  алады  екен.  Ол  бата  берер  алдында

«

қалғып  көрейінші,  тәңірі  түсіме  қандай  аян  берер  екен?»  деп



А

қшоқының,  етегіне  қисаяды  екен;  қараңғы  жұрттың  сенімінше

болжалды

ң көбі келеді-міс. Оны жұрт «Түркістандағы Түмен баптың

жиені  екен,  соны

ң  аруағы  дарыған  екен»  деген  де  лақап  таратқан.

Сонды

қтан  былайғы  аламанның  бәрі  Бабаназарды  тек,  «Баба»  деп



атап,  айт

қанын  екі  қылмайды  екен.  Абылай  хан  көтеріліп,  оған

Аты

ғай мен Қарауыл рулары үш-үштен алты қыз бергенге, Атығайға



жататын  Бабаназар  За

ғыпыран  есімді  қызын  да  қосқан  екен.  Содан,

Бабанзар Абылдайды

ң әрі батагөйі, әрі қайын атасы болыпты.

А

ңғал Бабаназардың сексен жасында туған сүт кенжесі екен дейді.



Жасынан жігерлі, 

қайратты, жүректі болып өскен Аңғалды бала жігіт

к

өзінен  Абылай  қасына  ерткен.  Талай  жорықта  батырлық  көрсеткен



оны  Абылай 

қайда  барса  да  он,  қанатынан  тастамайды  екен.  Сондай

сенгендіктен, Абылай о

ған Ақшоқының етегінен қоныс беріп төбесін




т

үтетуді тапсырған. Аңғал қартайған шағында аттан түсіп біреулер

әдейілеп кеп, ақыл, я бата сұрамаса үйінен шыға қоймайды екен.

А

ңғал  мен  Аппас  жас  шақтарынан  өзара  көңілдес  болатын.



Бертінде  кедейленген  А

ңғалға Аппас «атамның сыбағасы» деп жыл

сайын кеміне бір семіз тай жіберіп т

ұратын.


Шо

қанды  және  оның  қонақтарын  қалай  күту  жабдығын  Аппас

А

ңғалмен  ақылдаспақ  болды.  Аңғал  Шоқанды  естіген  еді  және



Абылайды

ң  аруағын  көтереді  деуден  үмітті  еді.  Сондықтан  Аппас

барып а

қылдасқанда:

–  То

қсан  сөзінің  түйіні  қадірлі  қонақтарды  жақсылап  қарсы  алу



ғой,  өйтуге  бүкіл  ел  жабыла  қимылдамаса,  екеуміздің  әліміз

келмейді, – деді.

– 

Өзімнің де ойлап келгенім осы еді, Аңғал. Бірақ сол елді қалай



жинаймыз?  Атпен  аралап  т

үсуге  алыс.  Меніңше  Ақшоқының  басын

т

үтетсе қайтер еді?



– К

өптен түтелмеген шоқы ғой ол. «Бұ несі?!» – деп елдің зәресін

ұшырып жүрерміз.

–  Ондай  жаугершілік  жо

қ  қой  қазір.  Жақсылыққа  да  түтейтін

уа

қыттары  болған  көрінеді  ғой.  Мысалы,  Абылай  атамды  хан



к

өтерерде.  Бұны  да  ел  игілікке  жоруға  тиісті  және  үлкен  бір

мерекені

ң нышанына санауға тиісті.

–  Б

ұл  жұмысты  Шыңғыспен  ақылдасып  алған  жөн  болар,  –  деді



істі

ң  артын  көбірек  ойлайтын  Аңғал.  –  Ел  де,  жер-су  да  соның,

қарамағында ғой. Оған дейін маңайдағы жақын тұстан ел ағаларын

ша

қырып  ақылдаса  тұрармыз  және  Шоқанның  өзімен  де



а

қылдасармыз.  Оған  кісі  жіберіп  шақырту  керек  те,  алдынан  үй

тіктіріп 

қою керек.

Осыны  ма

құл  көрген  Аппас  үйді  қайда  тіктіруді  ақылдасқанда

А

ңғалдың  ұсынысы  «Көкқасқа  жарты  аралы»  болды.  Шақыруға



кімдерді  жіберуді  а

қылдасқанда,  Аппастың  сол  кезде  атқа  мініп  ел

с

өзіне  араласып  жүрген  баласы  Бералыны  және  Аңғалдың  кенжесі



Жанбатырды, та

ғы бірер жігітті ұйғарды.

Олар Шо

қанды Аргуновтың үйінен тапты. Бурабайға жетуге былай

да асы

ғып жүрген, Көкшетаудағы шаруаларын аяқтаған Шоқан күн



кешкіріп 

қалғандықтан  қалада  қонуға  әрең  төзді.  Бурабай

т

өңірегінің  өзін  және  басқа  қонақтарды  қалай  қарсы  алу  туралы



әңгімелерін  Бералыдаы  естігенде  Шоқан  қуанды  да,  ренжіді  де.


Қуанғаны – шешен біреуден жазып ап жатқа білетін бір мақал есіне

т

үсті.



Ренжігені,– 

үкіметтік тойды сылтау ғып елдің атқа мінерлері қара

шы

ғынды  көбейтеді  деп  қауіптену.  Шоқанның  бала  күнінен  бері



бай

қауында «қара шығын» аталатын алым-салық момын көпшіліктің

сілесін 

қатыратын  ауыртпалық.  Соның  бір  белгісі,  Шыңғыстың  өзі

«патшаны

ң тойы» дегенді сылтау ғып, қара шығынға елден кілең ту

қойлар  мен,  семіз  байталдарды  жината  бастаған  екен.  Шоқан

Имантауда

ғы  үйіне  барған  шақта,  мұндай  бойдақтардың  саны

бірнеше ж

үзге жетіп қалған. Ал, қонақтарға солардан жұмсауға көп

болса бір ж

үзі ғана керек. Бұл дуандағы жиырмадан астам болыстың

біреуіні


ң  ғана  бергені.  Өзге  он  тоғызын  қосса  ше?..  Келетін

қонақтарды  қалай  күту  жабдығын  әкесімен  ақылдаса  отырып,

«арты

қ»  деп  мөлшерлеген  малдарды  иелеріне  тез  таратып  беруді



етінді. 

Қарсы қояр дәлелі жоқ Шыңғыс амалсыз көнді.

Шо

қан  осы  жайды  Бурабай  төңірегінде  Бералыға  да  ескертіп  еді,



ұнатпаған ол:

– 

Өзің  барасың  ғой,  «артық»  дегеніңді  кесерсің  де,  кемін



қосарсың, – дей салды.

Олар К


өкшетау қаласынан тура Көкқасқаға тартты. Жолы бәлкім

б

ұрыстау  болғанмен,  Бералы  Шоқанды  «Хан»  аталатын  суы



сорта

ңдау көлге әдейі соқтырды. Сонда көрсетейін дегені осы көлдің

жа

ғасында  хан  көтерілген  Абылайдың  тойына  қанша  мал



сойыл

ғанын қазылған жерошақтардың орнынан көрсету еді...

Сол к

үні олар іңірлетіп Көкқасқаға тігілген үйге кеп қонды. Сол



кеште  аспан  б

ұлттанып,  көл  беті  қара  көлеңке  боп  тұрғандықтан

жа

ғаға  жақын  тұсы  болмаса  су  беті  көрінбейтін  еді.  Салт  жүріп



шарша

ңқырап  келген  Шоқан  іңір  асына  тек  қаймаққа  езген  ақ

ірімшік 

қана жеді де жатып қалды.

Ерте жат

қан ол ертеңіне таң, сібірлей оянып тысқа шықса, күн аса

желкем  екен.  Содан  суды

ң  беті  ақ  көбіктенген  толқынға  толып

кеткен.  К

өл  төңірегін  көзімен  түгел  шолғысы  келген  Шоқан

жа

ғаның  бір  биіктеу  төмпесіне  шығып  қараса,  Шабақтың  аумағы



былтыр  к

өрген  Байкалдың  Баргузин  тұсындағы  кең  қолтығына

ұқсайды. Ол тұстағы тереңге де жүріп көрген Шоқанның Шабақтың

айдынына да 

құлаш ұрғысы кеп кетті. Сол ниетпен ол жатқан үйіне

қайтты  да,  ұйықтағандарды  оятып  алмайын  деген  қимылмен

саквояжынан шомылатын костюмін алып 

үстіне тез ілді де, қайтадан

к

өл жағасына барды.




Бералыны

ң  бұл  көлді  сипаттауынша:  аумағы  жүз  шақырымнан

кем т

үспейді, суының жар қабаққа жақын жердей тереңдігі жиырма



құлаштай,  әртінірек  барса  жетпіс  құлашқа  жетеді,  жарты  аралдың

солт


үстік  өкпе  тұсында  Көкше  мен  Шабақ  тауларының  түйісетін,

«К

өкмойнақ» аталатын кезеңі бар. Ар жағындағы бұрылыста атақты



О

қжетпес. Арал мен Мойнақтың арасы екі-үш шақырымдай.

Шо

қан  Байкалда  жергілікті  елдердің  сушыларымен  жарысып



«шамасы  бес  ша

қырымдай»  дейтін  су  бетінің  жырақтығында

талайынан озып та шы

ққан. Шабақ бетімен Көкмойнаққа жету оның

жарты жолындай 

ғана. Суда жүзу Шоқанның ең құштар жұмысының

біреуі  болушы  еді.  Сонды

қтан  оның  ойы  серіктері  оянғанша

К

өкмойнаққа барып қайту болатын. Ол көп ойланбай толқып жатқан



су

ға күп берді.

Суды

ң бәрі бір болмай ма, Шабақтың суы Байкалдан ауырлау ма,



әлде толқындарының қарсы алдынан соғуынан ба, Арал жағасынан

біраз 


ұзаңқырағаннан  кейін,  Көкмойнаққа  жете  алуына  Шоқан

к

үдіктене  бастады.  Бірақ  артындағы  жаға  да,  алдындағы  жаға  да



алыс сия

қты. Әйткенмен кейінгі жағадан алдағысы жақындау тәрізді.

Шо

қанның  ендігі  талабы,  алдағы  жағаға  қайткенде  де  аман  жету...



К

өкмойнақтың  көлдің  ішіне  кіре  біткен  бір  шыңы  «Ебейбас»

атанатын еді. Со

ған тақалғанға дейін су асты ете терең.

«Ебейбас

қа»  аяқтары  да,  қолдары  да  талған  Шоқан  ентігіп  әрең

жетті. Та

қала бере су астындағы кесек тастарға шығайын десе бәріне

де жасыл м

үк ескен, жылтыр мұздың үстіндей тайғақ. Соларға әрең

деп 

өрлеген Шоқанның қолы жағаның ернеуіне өскен талға ілікті-ау.



Судан аман шы

ққанына қуанған ол шыңның үстіне өскен тырбық

қарағайлардың  арасындағы  қалың  бетегеге  бауырын  төсеп  сұлай

кетті. Сол кезде тауды

ң аржағынан көтерілген күннің жылы сәулесі

Шо

қанның  арқасын  шалып,  ұйқысы  қанбаған,  әрі  малтудан



шарша

ған  Шоқан  маужырағандай  болып  қалғуға  айналды.  Ол

қалың ұйқыға да сүңгір ме еді, қайтер еді, егер құлағына дүбірлеген

ат т


ұяғы мен күбірлеген адам үні шалына қалмаса. Шоқан жалма-жан

басын к


өтеріп ап, дыбыс естілген жаққа қараса, шыңның аржағынан

екі адам к

өтеріліп келеді, бірі – Бералы, екіншісі – Жайнақ.

Оларды


ң қайдан жүргенін оқырман көпшілікке қысқаша баяндап

берейік:  мана  Шо

қан  суға  құлаш  ұрған  кезде  өткен  түні  осы

ма

ңайды  қарауылдап  жүруге  қойған  Төлеңгіт  шал  көріп  тұрған.



Үйден  шыққан  Шоқанды  көрген  оның,  суға  түсе  жөнелер  деген  ой

үш  ұйықтаса  басына  кірмеген  еді.  Керек  десең,  Шоқанның  Шоқан

екенін  таныма

ған  Төлеңгіт  «бұл  не  қылған  адам»  дегендей  тал

ішімен  б

ұғып  жақындады  да,  кім  екенін  сонда  ғана  танып  біліп,




Т

өлеңгіт басымен төреге тіл қатуға қымсынды. Сөйткенінше болмай

қонақ төресі суға атты да кетті. «Мұнысы шомылып шыққысы келуі

ме?» деп ойла

ған Төлеңгіт, суға құлаш ұрған Шоқанның денесінен

к

өз жазбай қадала қарап тұрса алыстап барады. Бұнысы ерсі көрінген



ж

әне  неге  өйтуін  түсінбеген  Төлеңгіт  қарсы  алдынан  толқындаған

су

ға жазым болар деп қорықты.



«Енді  не  істеу  керек?!»  деп  сас

қалақтаған  Төлеңгіт,  бұл  жайды

тезірек  Бералы

ға  хабарлауды  ұйғарды,  Бералы  бұл  кезде  шырт

ұйқыда еді. Төлеңгіт оны оятып көрген, білгенін қысқаша айтқанда,

«не дейсі

ң?!» деп шошып кеткен Бералы өз көзімен көргісі келгендей

ж

үгіріп  тысқа  шықты  да,  Төлеңгіттің  «осы  тұстан»  деген  биігіне



к

өтеріліп,  «сонау  тұсқа  қарай»  деп  нұсқаған  көлдеріне  көз  тіксе

алыстап кеткен Шо

қанның су бетінде қылқиған басы ғана көрінеді;

қимылдарын  қаптаған  толқын  аңғартар  емес.  Оған  баруға

Бералыны


ң да шамасы жоқ. Соңынан қуатын қайық та жоқ...

Енді не істеуге білмей сас

қан Бералының есіне алдын орап барудан

бас


қа амал болмай қалды.

«Алды»  дейтіні  жарты  аралды

ң  алқым  тұсынан  тауға  көтеріліп

келді


ң  тас  қабақ  жарымен  қырқалай  жүретін  сүрлеу.  Онымен  жүру

өте  қиын:  соқпақтың  сүрлеуінің  ені  өте  тар,  онда  қарсы  келген  екі

жаяу  кісіні

ң  бұрылып  өтетін  жері  жоқ  тұстар  бар;  сүрлеудің  он,

жа

ғы  аспанмен  астасқан  шыңның  аяқ  басар  жері  жоқ  қия  тас,  сол



жа

ғы  құлдыраған  тастақты  құз,  кей  жерлерде  томпайған  кесек

тастардан ат т

үгіл жаяу кісі де еңбектеп әзер өтеді. Кейбір еңкейген

т

ұстарында  жүруші  сырғанап  құлап  кетерлік.  Оның  аржағы  терең



к

өлдің  жағасы,  кейбір  тұстарына  тырмысқан  ат  күшеніп  әрең

шы

ғады,  жаяу  кісі  жүре  алмайды...  Жергілікті  қазақ-орыстар  оны



«Байкал со

қпағы» деп атаған.

Со

қпақтың  жүруі  осынша  қиын  болғанмен,  Бералы  мен



Жайна

қтың жүрмеске амалы жоқ, оларға Шоқанның аман я жаманын

«Ебейбас» т

ұсына барып байқау керек. Жаманы – жағаға шыға алмау,

жа

қсысы – шыға алуы.



Шо

қан  Байкалда  қанша  жерде  қалай  жүзгенін  Бералыға

К

өкшетауда  айтып  берген.  Бералының  бар  үміті,  Шоқанның  осы



с

өзінде ғана. Бірінің артынан бірі шұбырып тар соқпақпен үнсіз келе

жат

қан Бералының да, Жайнақтың да іштей тілегі, – Шоқанмен тірі



к

өрісу.


Осындай  тілектегі  Бералы  мен  Жайна

қ  «Ебейбастың»  үстінде

Шо

қанды тірі кездестірген соң қуаныштарында шек болған жоқ.




С

ұраусыз  жоғалғанына  кешірім  өтінген  Шоқан,  амандық-саулық

с

ұрасқаннан кейін:



– Не б

ұйырасыз,– деді қалжыңды кескінмен Бералыға.

–  Б

ұйрық  сол,–  деді  ішкі  ашуы  әлі  де  басылып  болмаған  Бералы



сал

қын  түспен,–  ерттеулі  атыңды  жетектей  келдім,  аралда  күткен

ж

ұртқа қазақша киімдеріңмен көрінсін деп өңгере келдім. Соларды



қазір киесін, де атыңа мініп, бізбен бірге Көкқасқаға қайтасың.

–  О


қжетпес  осы  тұстан  жақын  деп  ең  ғой,  соны  көре  кетсек

қайтеді?


– Ол болмайды,– деді Бералы 

қабағын түйген қалпымен.

– Неге?

– Біріншіден, 

қорқынышпен күтіп тұрған жанды көпшілік жансыз

тастардан  г

өрі  керегірек,  екіншіден,  қалың  орманға  бөленген

О

қжетпес,  жақын  болғанмен  жету  оңай  емес.  Оған  жететін  сүрлеу



тіпті  тар,  кей  жерде  жо

ғалып  кетеді;  орман  арасында  қаптаған

жырт

қыш  аңдар.  Сол  жақтағы  қопалы  қамыстың  іші  толған  қыр



шош

қалары.  Олардың  торайларын  жаңа  ғана  өргізген  кезі,

сонды

қтан қабандары тұра шауып, қашып құтыла алмағанды жарып



тастайды...

Бералыны


ң бұл сөзін қорқыту деп түсінген Шоқан:

– Сонда да т

әуекел деп көрсек қайтеді? – деп еді.

–  Бір  ажалдан 

әрең  құтылып  тұрғанда  екінші  ажалға  жібере

алмаймын  ж

әне  басы  Бапан,  боп  күтіп  тұрған  көпшілікті

зары


қтырудың 

керегі 


жо

қ. 


Солар

ға 


кездескеннен 

кейін,


аманды

ғыңды  көрсеткеннен  кейін  Бурабайдың  қай  жерін  қашан

аралауды а

қылдасармыз...

Б

ұл сөздерге көнген Шоқан іздеп келушілермен кейін оралды.



Есімі  ел  санасына  сонша  тере

ң  сіңген  Шоқанды  көру,  реті  келсе

тілдесу, м

ұң-мұқтажын айту әрбір ауыл адамының арманы болатын.

Сонды

қтан да Көкқасқа аралына оны көруге жиналған көптің ұшы-



қиыры жоқ та.

Оларды


ң еркіне салса сол қаптаған қалпымен «келе жатыр» деген

Шо

қанның  алдынан  шұбырып,  жеткен  жерлерінде  қарсы  алу  еді,



ондай 

қимылға басқарушы боп жүрген адамдар «онымыз әдепсіздік

болар» деп, шашау шы

ғармай жұртты қайырып тұрды.




Б

ұл  қыбырлаған  жұртты  Шоқанның  қырағы  көзі  Көкқасқаның

ал

қымынан кіре бере-ақ шалды. Бералының айтуынша бұл Шоқанды



к

өргісі келуге ынтығып тұрған жиын.

–  Ендеше  тезірек  жетейік!  –  деп  Шо

қан  шоқытпақ  болып  еді,

Бералы ондай ж

үрістің көп алдында ерсілігін ескертті. Олар аттарын

шерте ая

ңдатып топқа таяна берген кезде:

– Енді аттан т

үскеніміз жөн болар, Бер-аға! – деді Шоқан.

– Неге, 

Қанаш?


– К

өптің аты «көп» қой, Бер-аға. Біз «бірен-саранбыз» ғой, көпке

құрмет көрсеткеніміз жөн болар.

– 

Өзің  біл,  –  деді  Шоқанның  бұл  кішіпейілдігін  іштей  ұнатқан



Бералы.

– Мен білсем, – деп Шо

қан атынан түсе қалды да, ат шылбырының

ұшын қосарлана түскен Жайнаққа ұстатты.

Бералы да аттан т

үсті. Ол да атының шылбырын Жайнаққа берді.

Шо

қан мен Бералы қатарласа, үш атты арттарында Жайнақ жетектей,



топ

қа таянған шақта Аппас бастаған азғана адам қарсы жүрді. Өзге

топ  бастарын  т

өмен  иіп,  қолдарын  кеуделеріне  басып  қимылсыз

т

ұрып қалды.



Аппас  барылдауы

қ  дауысты  адам  еді.  Көптен  көрмей  сағынып

ж

үрген,  бүгін  жоғалтып  алу  қаупі  туған  Шоқанды  көргенде  ол



құшағын  жая,  сөйлене,  барқырай  жылаған  қалпында  бассалып

к

өрісті...



Аппасты

ң  құшағынан  әрең  босанған  Шоқан  былайғы  бас  иген

к

өпшілікке жақындап, бар даусымен:



–  Ассалаума

ғалейкум,  халайық!  –  деп  сәлем  берді  де,  бәріне

құрмет есебінде оң қолын төсіне басып, басын иді.

Құлақтарына жағымды естілген бұл үн, көптің көңіліндегі төреге

деген  к

өлеңкені  жарқырай  шыққан  күннің  сәулесіндей  айықтырып

жіберді де, барлы

қ жұрт күнін көргісі келгендей, бастарын бір демде

к

өтеріп  алысты.  Шоқан  да  еңсесін  көтеріп,  төңірегін  айнала



қоршаған  қалың  топқа  тағзым  етті.  Сол  кезде:  «Аманбысың,

Шо

қанжан!.. Жолың оңғарылсын, шырағым!.. Өркенің өсе берсін!..



Ба

ғын,  арта  берсін!..  Көп  жаса!..»  –  деген  сияқты  амандасулар  тұс-

т

ұстан қаптап кетті...




–  Бер-а

ға,  мен  осы  елдің  жақынымын  ба,  жатымын  ба?  –  деген

с

ұрау қойды.



–  О  не  деген  с

өзің?  –  деді  Бералы,  таңданғандай,  –  сен  де

Абылайды

ң  бір  ұрпағы  емеспісің?  Ендеше,  қалайша  жат  боласың?!

Әрине, жақынысың.

– Олай болса, – деді Шо

қан, – мен неге бұл елдің қонағы болам?!

–  Сен  алыстан  а

ңсап  келген  туыссың  ғой,  –  деді  Шоқанның

с

өзінен  Бералы  жалтарыс  тапқандай,  –  сондықтан  сені  де  қонақ



есебінде к

үтудің ешбір ерсілігі жоқ.

–  Жо

қ,  Бер-аға,  мен  бұл  елге  қонақ  емес,  қонақтарды  күтуші



болайын.

– Оны ел білсін,– деді Бералы.

–  Бералы  жеткізген  с

өзді  сырттағы  керкілдескендер  мақұл  көрді.

Оларды

ң Шоқанға деген сүйіспеншілігі арта түсті.



«Ж

ұрттың  көңілін  көншіттім»  деп  ойлаған  Шоқан  олардың

ризашылы

ғын естігеннен кейін енді Бурабай бойын тойға дейін түгел

аралап шы

ғуды мақсат етті. Осы жайды Бералыға ақылдасқанда, ол:

–  Ата-мекен  біздікі  бол

ғанмен,  оның  қазіргі  иесі  қазақ-орыстар,–

деді  Бералы.  Бурабайды

ң  кең  көлемді  бойында  қазаққа  қарайтын

то

қымдай  да  жер  жоқ.  Осы  кең  өлкені  түгел  иемденіп  алған  қазақ-



орыстар, 

қазақтың  бір  малы  ішіне  өтсе  бассалып  ұстайды  да,  «по

трава»  дейтін  шы

ғынын  төлетпей  қайтармайды.  Кейде  табындаған

к

өп мал түсіп кетсе «по травасы» да ауырлайды. Бір жылы бір байдың



қалың  жылқысы  Бурабайдың  ішіне  кіріп,  соның  «по  травасына»

Шортанны


ң  қазақ-орыстары  шығынына  деп  елу  жылқысын  бермей

кетті. Жер жайында

ғы озбырлығы сондай болса, Бурабай бойындағы

«ме


ңіреу»  аталатын  қалың  орманнан  бір  бұраулық,  не  бір

сыр


ғауылдық ағаш кестімейді. Кесіле қалса бір ағашқа бір қой айып

тарттырады.  Орманны

ң  әр  тұсында  «лесник»  деген  атпен  қойылған

к

үзетшілер  бар.  Олар  маңайына  жолаған  қазақтарды  «ағаш  ұрлай



ж

үрсін» деп бері салғанда айып тарттырады да, әрі салғанда сабайды.

Сондай со

ққыдан өліп кеткен қазақтар да жоқ емес.

– Ендеше, – деді Бералы с

өзін қорытып, – бұл таудың ішін саған

аралатар 

қазақ жоқ және көптен көрмеген тау ішінің соқпақтарын да

таба  алмайды 

қазақтар.  Оның  үстіне:  аю  дей  ме,  сілеусін  дей  ме

орман  ішінде 

өріп  жүреді.  Ырқын  таппаған  адамдарды  олар  жазым

қылады. Батылдық көрсетем деген кейбір орман аралаған қазақтарды



аюларды

ң жеп қойғаны да бар. Сондықтан қазақ атаулы «меңіреуге»

бас с

ұғуға қорқады.



– 

Қазақ-орыстар ше? – деді Шоқан.

–  Олар 

қарусыз  жүрмейді  ғой  және  топтанып  аңшылайды.

...Сонымен  –  деді  Бералы  с

өзін  аяқтап.  –  Орыстарға  да  ықпалын,

ж

үретін көрінеді ғой, тауды аралағың келсе басшыны солардан ал.



– Ма

құл, – деді Шоқан.

К

өкшетаудағы Аргуновтың ұйғаруынша, Шортандағы қазақ-орыс



ж

үздігі  оның  атаманы  Карабашев  Шоқанның  қарамағында  болуға

тиісті еді. Шо

қан Көкқасқаға екі түнеп үшінші күні таңертең тұрып

жат

қанында,  қасына  бір  взвод  салтты  әскер  ерткен  Карабашев  жетіп



келді. Ол Шо

қанның Бурабай ішін қазақ-орыстарға бастатып аралау

ойын ма

құлдай кетті.

– Осы солдаттармен 

өзім бастап аралатам, – деді ол.

Біреулерді

ң  айтуынша  Карабашевтың  да  арғы  атасы  Қарабас

дейтін  шо

қынды  қазақ.  Сондықтан  Шоқанға  қаны  тарта  ма,  әлде

өзінен  дәрежесі  жоғары  Аргуновтың  «қызметіңді  жақсылап  атқар»

деуінен  бе,  жылпос  мінезді  Карбашев  Шо

қанның  алдында  құрақ

ұшады.


Карабашевты

ң  бастауымен,  он  шақты  солдаттың  қостауымен

Шо

қан Бурабайдың іші-сыртын түгелге жақын аралады. Қазақтардан



қасына  ергені  жалғыз  Жайнақ.  Бералының  да  ергісі  келіп  еді,  басқа

жабды


қтардан  қолы  босамады.  Жабдығы,–  негізгі  салынған  Шортан

станицасына  сал

ған  Шоқанға  күн  сайын  ауылдан  керек  қылатын

азы


қтарын жеткізіп тұру.

Оны


ң үстіне, тауды аралаушылар ретіне қарай атты да, жаяу да, су

бетінде 


қайықпен  де  жүретін  болғандықтан,  Бералы  ондай

ж

үрістерге төзетін емес.



Шо

қанның  тау  аралағанда  байқауынша  Абылай  заманында  келіп

осы  т

өңіректі  сипаттаған  офицер  таудың  бойындағы  әдеміліктерді



мейлінше-а

қ  дәл  көрсеткен  екен,  Шоқанның  оның  қолжазбасынан

таныс

қаны 


мен 

к

өзбен 



к

өргендегі 

айырмасы, 

к

өзіне



ұшырағандардың  бәрі  тірі  тұрғандай  елестейді,  ал,  сипаттауда

б

ұлардың  бәрі  өлік,  бейнесінде.  Олай  көруіне  Шоқан  таңданбайды,



өйткені  қашан  да  тірі  табиғаттың  елі  суреттен  әлдеқайда

қызғылықты екенін жақсы біледі...




Бурабайды

ң  сұлулығына  сүйсіне  жүре  Шоқан  оның  бойынан

офицерді

ң  қаламымен  бояуына  түспеген  бірталай  тамашасын

бай

қады.  Бірінші  тамашасы,  бұл  таудың  өн  бойында  бықып  жатқан



алтыны.

Жергілікті ж

ұрттың ертегі ғып айтуынша осы таудың орнында, бір

заманда алтыннан жарал

ған көл бар екен дейді. Жаратушы жер бетіне

тауларды 

үлестіргенде  аспаннан  осы  көлдің  үстіне  Бурабай  тауы

құлаған  екен  дейді.  Сонда,  Алтын  көлді  тау  басып  қалып,

шашырандылары  т

өңіректегі  құмға  сіңіп  кеткен  екен  дейді.  Алтын

ұнтағын жинаудан қазақта да байығандар бар дейді. Мысалы Бурабай

т

өңірегіндегі  Қарауыл  руынан  шыққан  Жантайдың  Дүйсембісі.  Ол



бастап

қы  кезде  «қасқыр  көз»  атанған  жалғыз  күйрік  атынан  басқа

малы  болма

ған  кедей  екен.  Қазақ-орыстардан  көріп  алтын  ұнтағын

жинау

ға  кіріскен  оның  кішірек  бір  сандық  алтыны  болған  деседі.



Сонысына  к

үпсіген  ол,  Айдостың  Махамбеті  дейтін  мың  жылқылы

бай

ға:


–  Сені

ң  бар  байлығыңды  мен  бір  қалтаммен  ғана  сатып  алам,  –

деп ма

қтанады екен.



«

Қармай  берсе  қар  да  таусылады»  дейді  қазақ.  Сонысы  расқа

шы

ққандай  Бурабай  маңының  құмына  сіңген  алтын  ұнтақтары,



жабыл

ған  жұрт  елей  берген  соң  таусылады  да,  орындарында  тек

ш

ұқанақтары  ғана  қалады.  Шоқан  бұлардың  көбін  аралап  көрді.



Сонда к

өрген жерлерінің беті араның ұясындай шұрық-шұрық тесік.

Құмдағы ұнтақты солайша екшеп тауысқан жұрт, енді «тау басып

қалған» алтын көлдің өзін іздеуге кіріседі.

–  Сонда,  –  деп  ертегілейді  т

ұрғындар, – бір таудың астын қазған

ж

ұрт,  аржағындағы  кең  үңгірге  кез  келеді.  Оның  іші  илеуінде



құжынаған  құмырсқадай  қалың  жылан  екен.  Қазушылар  содан

қашып  қырға  шығып  кетер  деген  қауіппен  қазған  құдықты  бекітіп

тастайды.

–  Содан  бері,  –  деді  б

ұл  әңгімені  Шоқанға  айтушы  жұрт,–  жер

астына 


ұмтылуды  қойып  жүр  еді,  енді  соңғы  төрт-бес  жылдың

ішінде  неміс  дей  ме,  а

ғылшын  дей  ме,  орыс  сияқты  әлдекімдер

ш

ұқылап жүр.



Қазақ  болып  кеткен,  атақты  Науан  хазіреттің  әйелі  Хұснөл-

Банатты


ң  әкесі  Фахридднн  дейтін  татар  шығарған  деп,  бір  жыршы

Шо

қанға  «Шаһмаран»  атты  қиссаны  жатқа  айтып  берді.  Бұнда  жер



астында

ғы  жыландардың  патшасы  –  Маран  сипатталады  екен.

Фахруддин б

ұл қиссаны Бурабай төңірегінің ертегілеріне құрған.




Бурабай тауыны

ң астындағы байлықты жұрт осылай ертегі қылса,

үстіндегі байлығы одан да артық сияқты. Мысалы, өсіретін егін. Тау

т

өңірегінің  топырағы  мейлінше  құнарлы  екен.  Оның  қара



қыртысының  қалыңдығы  көзден  артық.  Осы  топыраққа,  бұл

ма

ңайға  жаяулап  келген  сияқты  болған  қазақ-орыстар  аз  жылдың



ішінде егіннен де б

ұрқырай байып кеткен.

Сонда  балы

қ  аулаудан,  жер  қорудан  басқаға  шорқақ  қазақ-

орыстар егінді жалдамалы 

қазақтардың күшімен өсіреді екен. Жерді

со

қалайтын,  майдалайтын  солар,  қазақ-орыстар  тек  тұқымын  ғана



сеуіп береді, одан кейін к

үтетін де, оратын да, соғатын да, сарайларға

таситын  да  жалдан

ған  қазақтар.  Соншалық  еңбегіне  алатыны

«то

қты-торымның құны» дегендей дәннің бірер қап елендісі ғана.



Қазақта  «алтын,  күміс  тас  екен,  арпа  бидай  ас  екен»  деген  мақал

бар.  Соны

ң  растығына  қазақтардың  көзі  қазақ-орыстармен  араласа

жетті. Бая

ғы «атам заманда арпа мен тары егіпті-міс» дейтін қазақтар,

одан бері егінмен ш

ұғылданбай, тек мал өсірумен ғана кеткен. Енді,

қазақ-орыстардан  нанның  дәмін  татып  көргеннен  кейін  «бар

жи

ғанын  соған  сап»  бір  қап  астыққа  бірнеше  қой,  немесе  ту  сиыр,



құр ат беретін болған.

«Сыны


қтан  өзгенің  бәрі  жұғады»  дегендей  қазақ-орыстарға

еліктеп 


қазақтан  бірер  десятина  егін  себе  бастағандар  да  көрінген.

Мысалы,  Бурабай  тауыны

ң  ық  жағын  мекендеген  Ақсары  Керейде

Ма

ңқаның,  Шағырайы  деген  кісі  болған  екен.  Сол  адам  бастапқы



жылы  ауыл 

қотанындай  аумаққа  бидай  өсіріп  жақсы  өнім  алған  да,

сол  араны

ң  -болысы  және  байы  Қарпықтың  Жанботасы  бір  қап

асты

қ сұраған. Шағырай ол өтінішін орындай қоймаған соң, келесі



Жыл

ғы егінін өсіп тұрған шағында Жанбота малына таптатып, қала

болу

ға  ыңғайланған  Шағырайдың  ауылын  өртетіп  жіберген.  Содан



қорқып қазақтан ешкім де егін салмайтын болған.

Қазақ-орыстардың  тез  баюына  бір  себеп,–  балық.  Бурабайдың

бойында  сексен  к

өл  бар  деседі.  Солардың  көбінің  іші  бықыған

балы

қ.  Қанша  ауласа  да  таусылмайтын  бұл  балықты,  аушылардың



судан  шелекпен  іліп  ал

ғанын  Шоқанның  өз  көзі  көрді.  Неткен  көп

балы

қ!..  Бірақ,  қазақтар  осы  байлықты  да  пайдаланбайды.  Олар



балы

қты жеуді жақсы көреді де, аулауды жек көреді.

Қазақ  байғұстың  ағам  заманнан  бері  есіріп  күн  көріп  келе

жат


қаны  жалғыз  –  мал.  Бірақ  бұның  тұрақты  шаруа  емес  екені

ғасырлар  бойында  әлденеше  рет  дәлелденген.  Содан  «батыр  –  бір

о

қтық,  бай  –  бір  жұттық»  деген  мақал  шыққан.  Ол  мақалдың



расты

ғын жас Шоқанның өзі де көрді. «Мыңқырған» аталатын талай

байларды

ң, кейбір жұт жылдарда құрық ұстап қалғанына өзі куә.




Сондай  шы

ғынға  ұшырай  жүре  бұрынғы  қазақтар  мал

шаруасыны

ң олқылығын тез толтырып алған. Оған жағдай жерінің

ке

ңдігі,  мысалы,  қыстауын  жылы  жақ  Сыр  мен  Шудың  бойында



өткізіп, жайлауын Арқа мен Сібірдің жазықтарында алуы.

Осы  жайылым  кейінгі  кездерде  тарылып, 

қазақ  даласына  Ақтөбе,

Тор


ғай,  Атбасар,  Көкшетау,  Ақмола,  Қарқаралы,  Баян  қалалары

орнап,  оларды

ң  арасына  қазақ,-  орыс  станицалары  тартылғаннан

кейін  к


өштің  кең  жолы  әр  тұстан  кесілген.  Қазақ-орыстар

қазақтардан  «біркот  алып,  тамақтарын  тойғызбай  көштерін

өткізбеген.  Шоқан  сұрастырып  көрсе  қазақтардың  «біркот»  деп

ж

үргені, орыстың «проход» деген сөзі екен. Шоқанның ойынша, көш



жолы  б

ұлай  тарыла  берсе  мал  шаруашылығының  алды  да

т

ұйықталатын...



Бурабай  бойына  біткен  осынша  к

өп  байлықты  іске  асыруда

Шо

қанның  өз  пікірлері  бар.  Егер  қызметі  жағып,  сәті  түсіп  қазіргі



патша  екінші  Александр

ға  жолыға  қалса,  Шоқан  оған  жалпы

Сібірді

ң,  оның  ішінде  қазақ,  дуандарының  байлықтарын  бұғаудан

қалай  босатып,  қалай  өркендету  жайын  түгел  айтқысы  келеді.  Сол

с

өздеріне  реформатор  атанып  жүрген  жаңа  патшаның  құлақ  асуына



к

үдіктенбейді.




Ж

ҰМБАҚ ЖҮРІСТЕР

Шо

қан  Бурабай  бойын  армансыз  аралап,  асық  ойынының  тілімен



айт

қанда,  бүгесі  мен  шігесін,  алшысы  мен  тәйкесін,  омпысы  мен

шомпысын  т

үгел  көрді.  Карабашевтың  «ең  соңында  шығамыз»  деп

қалдырған жалғыз биігі – Көкшенің қырқа жотасы. Оның айтуынша

ол биікке к

өтерілетін жалғыз тұс – Оқжетпестің Абылай алаңы жақ

желкесі. Біра

қ, аттың аты ғана және бұрын көтеріліп кәнігі болған ат

қана  шыға  алады.  Сондайын  шамаламай  көтерілем  деушілердің

талайы  апат

қа  ұшыраған.  Жасы  егде  тарта  бастаған  Никонор

Карабашевты

ң  өзі  де  бұл  желкеге  өмірінде  бір-ақ  рет  көтеріліп,

қайтарында тастақты тік сүрлеуден аты тайып, аз-ақ өлмей қалған.

Карабашевті

ң айтуынша Көкшенің, қырқасынан Бурабай тауының

іші-сырты, 

ұңғыл-шұңғылы  алақанның  аясындай  айқын  көрінеді.

Сырт  жа


ғында  алпыс  шақырым  дейтін  Көкшетау  қаласы  аяқтың

астында  т

ұрғандай  болады,  Көкшетау  дуанындағы  таулардың  бұл

жотадан к

өрінбейтіні жоқ.

Осы  с


өздерді  естіген  Шоқан  Көкшенің  жотасына  шығуға

құштарлана  түсті.  Ол  Оқжетпестің,  желкесіне,  реті  келсе,  шыңның

т

өбесіне  шығуға  да  ынтық.  Етегінен  басына  қарағанда  адамның



б

өркі түсетін бұл биік шыңның төменгі жағын қалың орман қоршап

т

ұрады да, жырақтан болмаса жақын жерден бойын көрсетпейді.



Абылай  заманында

ғы  офицер  Оқжетпестің  шыңын  көне

Мысырда

ғы  ферғауындардың  әсіресе,  ең  биігі  –  Хеопстың

пирамидасына 

ұқсатқан.

–  Біра

қ,–  деген  ол,–  жалпы  ұқсастығы  болмаса,  Оқжетпес

Хеопстан 

әлдеқайда  мол,  әлдеқайда  биік.  Пирамидаға  қаланған

тастарды

ң ең ауыры екі-үш тонна ғана болса, Оқжетпеске қаланған

кейбір тасты

ң салмағы пәлен мың тоннаға жетер еді.

Офицер  Бурабай  тауыны

ң  қойнауын,  әлдене  алыстағы  заманда,

әлдене  патшалықтың  астанасы  боп,  кейін  әлдене  себеппен  қираған

зор 


қаланың  орнына  әр  жерінде  өскен  шоқырларын  патшалардың

пирамидаларына 

ұқсатады.  Сондай  белгілі  және  естен  кетпестік

орындарды

ң  ішінде  Шоқанның  көзіне  Оқжетпестен  соңғы  ең

қызықты  көрінген  орын,  Көкшенің  шоқтығы  сияқты  тұсынан

к

өрінетін,  қираған  әлдене  сарайдың  сақталған  қабырғалары  мен



с

әкісі сияқтанған бір ойық тас.

Карабашев оны «сайтан сыр

ғанақ» деп атады да, ол туралы тұрғын

елді

ң төмендегі ертегісін айтты.




–  Тіпті  арманда

ғы  заманда,–  деді  ол,–  осы  Бурабай  әлдене

құдіретті патшаның астанасы болған екен дейді. Оның тұрағы сонау

«Сайтан  сыр

ғанақтың  үстіне  орнаған  сарайдай  екен  дейді.  Патша

әйелқұмар  адам  болса  керек  кең  сарайды  толтыра  әйелдерін  жинап

ап,  елді  бас

қарудың  орнына  әйелдермен  сауық  құрады  екен  дейді.

Б

үйтуіне  тәңірі  қаһарын  тігіп,  тауды  сілкіндіреді  де,  сарайды



қиратады.  Құлаған  тастары  төмен  домалаған  сарайдың  табаны

сия


қтанған  кең  орны  жын-сайтанның  ойнағына  айналады.  Таудың

жотасынан т

өмен қарай құлдырап тік түскен «Сайтан сырғанақтың»

Шо

қан Карабашевтан ұзын және көлденең ендерін сұрады.



–  Шамалаушыларды

ң  жобасынша,–  деді  Карабашев,–  бұл

подвалды

ң  ұзын  тұрқы  жүз  құлаштай,  көлденеңі  елу  құлаштай

деседі.

К

өкшенің  жотасына  шығуға,  аттарды  тағалатып,  ерге  құйысқан



ж

әне  өмілдіріктер  байлатып,  Карабашев  әзірліктер  жасады.  Сол  бір

к

үндерде  Көкшетаудан  шапқын  келіп  Шоқанға  екі  пакет  тапсырды:



біреуін  ашса,  патшаны

ң  таңда  отыруына  байланысты.  Бурабай

бойында  жасалу

ға  тиісті  тойдың  болмауы  хабарланған,  екіншісі,–

генерал-губернаторды

ң  кеңсесінен  Шоқанның  Омбыға  тез  оралуы

туралы б

ұйрық.


Той  туралы  б

ұйрыққа  Батыс  Сібірдің  соғыс  губернаторы  Карл

Казимирович  Гутковский 

қол  қойған.  Бұл  бұйрыққа  Шоқан  іштей

қуанды,  –  «Тәттімбеттің  қолынан  жолданған  шағым  хат  патшаға

жеткен болар, мынау соны

ң салдары болар» – деп жорыды ол.

Өзі  жайындағы  бұйрықта,  оның  Орта  Азияға  жұмсалуы  туралы

Гасфорт  жаса

ған  ұсынысты  патшаның  қабылдағаны,  бұл  сапарға

жиналуды

ң қажеттігі ескертілген. Бұл да Шоқан үшін үлкен қуаныш.

Тойды

ң  болмауы  туралы  бұйрық  қазақ,  дуандарының  аға



с

ұлтандарына тығыз шапқын жіберілді. Неге бұлай болуын, олардың

ішінде,  Шорманны

ң  Мұсасынан  басқасы  болжай  алған  жоқ.

М

ұсаның  болжауы,–  ол  Тәттімбеттің  ағасы  Құттымбетпен  жан



аяспас дос та ж

әне құда да болатын. Тәттімбеттің ағасынан жасырар

сыры  болмайтын.  Петербургтан 

қайтқан  ол,  «Аға,  жан  адамға

тісі

ңнен  шығармассың»  деген  өтінішпен,  патшаның  атына  шағым



хат  жолда

ғаның  өйтуіне  Шоқанның  ақылшы  болғанын  бастан-аяқ,

т

үп-түгел  айтып  берген.  Бұл  кеңесті  Құттымбет  Мұсаға  айтып,



Шо

қаннан сөз шықпауын өзіне ескерт және бақыла, егер сөз шықса

мені

ң  ініме  де,  сенің  жиеніңе  де,  басқа  сұлтандарға  да,  Омбы



әкімдеріне де жаманат келтіруі мүмкін деген сақтандыруын айтқан.


–  Олай  бола 

қалғанда,–  деген  Құттымбет  Мұсаға,–  талайлардың

өліп кетуі мүмкін.

Б

ұл  сөзден  зәресі  кеткен  Мұсаның  Омбыдағы  әкімдер  бұндай



хабарды сезген-сезбегенін білу 

үшін Омбыға барғысы келді.

Ол 

қазақ  сұлтандарының  ішінде  Омбыға  көп  барғыштардың



біреуі  болушы  еді.  Жеріні

ң  жақындығынан  ба,  жұмыстары  бола

беруден  бе,  оны

ң  үйіндегісінен  Омбыда  жүретін  уақыттары  көп.

Сонда

ғы  бар  мақсаты  ретін  тауып,  «ісім  түсер-ау»  дейтін  Омбы



әкімдеріне, әсіресе Гасфортқа кездесе, реті келсе сөйлесе, жақындаса

беру. 


Қазақтың  «Құрғақ  қасық  ауыз  жыртады»  дейтін  мақалын

есінен тастамайтын ол жолы

ққан әкімдерінің дәрежелеріне лайықты

сый-сыяпатын  ала  баратын. 

Өткен  бір  жылдарда  Қытай  мен  Россия

арасында


ғы  бір  дауды  бітіріп  қайтатын  комиссияның  бастығы  боп

М

ұса  Шорманов  барған.  Сол  сапарында  ол  қытайлардан  және



Мон

ғолдардан:  «Қойтұяқ»,  «Тайтұяқ»,  «Аттұяқ»  аталатын  алтын

жентектеріне  (слиток) 

қоржынының  бір  басын  толтырып  қайтқан.

Сол  олжасынан  Омбыны

ң  кейбір  әкімдеріне,  әсіресе  генерал-

губернатор

ға  ептеген  үлес  беріп  қоятын.  Сондықтан  генерал-

губернатордан бастап бергі бірнеше 

әкімдермен әкей-үкей болып, ара-

т

ұра олармен жасырын түрде «кіршіме» аталатын бал сыра да жұтып



қоятын. Сымбатты биік денелі, көркем кескінді, сыпайы сөзді, тапқыр

а

қылды, табанды қылықты, тұрақты мінезді Мұса Омбы әкімдеріне



т

үгелімен сүйкімді де болатың көбімен жақын да жүретін. Кейбірінің

үйіне,  әсіресе  Гасфорттың  сарайына  қонып  қалатын  кездері  де  аз

болмайтын.

Сондай 

қадірлі  Мұса  Омбыға  келіп  әрқайсыларының  тамырын

басып  бай

қаса,  шағым  хаттың  патшаға  жетуіне  олар  түршігеді  де,

біра

қ  бұл  иістің  кімнен  шыққанын  шамалай  алмайды.  Шоқанның



қатынасы  бар  деген  ой  Гасфортқа  үш  ұйықтаса  келер  емес.  Ол

к

үдіктенудің  орнына  Шоқанды  көтермелей  сөйлеп,  «оны  ұлы



д

әрежелі  император  Орта  Азияға  менің  ұсынуыммен  жұмсайтын

болды.  Егер  тапсырыл

ған  жұмыстарды  абыроймен  атқарып  келсе,

мен  оны  сібірлік 

қазақтар  басқармасының  председателі  етіп

та

ғайындауды Ұлы патшамыздан өтінем»,– деді.



Гасфортты

ң  бұл  сөзіне  қуанған  Мұсаның  есіне  Құттымбеттің

с

өзі  түсіп,  «бұл  хат  тексерілсе,  Шоқанның  да  қатынасы  бары



аны

қталса,  Гасфорттың  басындағы  оған  деген  жылылық  суып,  дос

орнына 

қас  болып  кетуі  мүмкін  ғой.  Сонда  генерал-губернатормен

ұстасуға Шоқанның әлі келе ме?» – деген ойға батты Мұса.

Б

ұл  ойдың  тереңінен  малтып  шыға  алмаған  Мұса  Шоқанның



өзінен  анығына  жетіп,  соған  қарап  не  шара  қолданудың  ретін


қарастырмақ  болды.  Оның  сандық  түбінде  бір  аттың  төрт  «тұяғы»

т

үгел жатқан. «Алтын көрсе періште жолдан таяды» дегендей, жақсы



к

өретін жиенін аман сақтап қалу үшін Гасфортқа солардың бәрін де

өткізуге  Мұса  бейіл.  Бірақ,  бірден  өзі  барып  қалса  мінезі  тігін

жиенімен  жанжалдасып 

қалуы  мүмкін,  сондықтан  алдын  ала

Шы

ңғысқа кісі жіберіп, Шоқанмен екі жақты сөйлесуді мақұл көрді.



Ондай кісілер 

үшеу: бірі – өзінің көмекшісі санайтын, Баянауылдың

кіші  с

ұлтаны,  сенімді  досы  болғандықтан  Петербургқа  екі  рет  ертіп

бар

ған  адамы  Малкелдінің  Сенербайы,  екіншісі  –  тағы  бір  сенімді



серігі Боштайды

ң Құсайыны. Үшіншісі – әрі шабарманы, әрі әншісі

ғып ұстап жүретін пысық жігіт Сатылғанның Жарылғабы.

М

ұса бұларды Шыңғысқа жұмсаудың сылтауын да тапты: соңғы



қоштасарда, Шыңғысқа ол:

–  Жезде,  апам  болса 

қартайып  келеді  енді  сүйек  жаңғыртпаймыз

ба, – дегенді айт

қан.

– Жа


ңғыртайық,– деген Шыңғыс көне кетіп, – сонда, қайсымызда

қыз, қайсымызда ұл бар?

–  Астамшылы

қ  болмасын,  жезде,  –  деген  Мұса,–  менде  қыз  бала

әзірге жоғырақ. Садуақас дейтін үш-төрт жасқа келген ұлым бар.

– Ендеше менде сол шамада

ғы қыз бар.

Екеуі осы екі баланы атастырма

қ боп, еліне қайта Мұса құдалыққа

кісі жібермек боп ажырас

қан. Әлгі үш адамды Мұса Көкшетауға осы

сылтаумен  аттандырма

қ.  Аттанарда  оларға  айтқаны:  «Шоқан  бұл

к

үндерде  Бурабай  маңында  болу  керек  ол  жолдарың.  Бірақ  сендер



оны  білмеген  боп  етіп  кетерсі

ңдер  де,  Имантаудағы  Шыңғыстың

ордасына  тік  тартарсы

ңдар.  Шыңғыстың  Бурабай  бауырына  үй

тігетін уа

қыты да жақындады. Онымен сол арада түйісерміз.

Осындай тапсырма берген М

ұса шағым хат жайындағы құпиясын

К

өкшетауға 



ж

ұмсаған 


адамдарынан 

жасырды. 

Шо

қанның


Шы

ңғыспен екеулеп отырып анықтағысы келді.

Баянауылды

қтар барса Бурабайға үй тіктіруге әзірленген Шыңғыс

тойды

ң  болмауы  туралы  бұйрық  хатты  алып,  не  себепті  екенін  біле



алмай  сас

қалақтап  отыр  екен.  Ол  Мұсаның  құда  түсу  ниетін  қарсы

алды.  Біра

қ  оларға  келмей,  неге  Бурабайда  түйісуді  бұл  түсінбеді.

Сонда да д

әрежесін өзімен тең көретін, туысын және кісілігін өзінен

арты

қ  көретін  жандай  досы  Мұсаны  Бурабайда  қарсы  алмақ  боп



жергілікті  кіші  с

ұлтан  Қарпықтың  Жанботасына,  «Күміс»  аталатын

к

өлдің  жағасына  өзіне,  ере  барғысы  келетін  бәйбішесіне  арнаған




үйді «Жайнақ» көлінің жағасына, екі арадағы «Ақ» аталатын көлге

М

ұсаға арнаған үйді тіктіруге шапқын жіберді. Ертеңіне, «үй тігіліп



бол

ған  шығар»  деген  шамада  пәуескеге  жеккен  пар  атпен  делбесін

Аба

ға  ұстатып  Шыңғыс  жүріп  кетті.  Сол  күні  кешке  қарай  бір



п

әуескеге  жалғыз  өзі  сиятын  Зейнеп  те  жолға  шықты.

Баянауылды

қтар  апасына  ерді.  Олардың  арасында  жалғыз  атқа

жеккен  тарантас

қа,  Зейнептің  күтушісі  саналатын  Бөкен  мен  Айжан

отырды.

Олар солай тарта берсін, біз Шо

қан жағына оралайық.

Баяндауылды

қтардың  соқпай  етіп  кеткенін  Шоқан  біліп  отырды.

Оларды


ң  Имантауға  жым  жолмен  кетіп  бара  жату  себебін  ол

жоралмалдады  да.  Оны

ң  ойынша  тойдың  болуы  туралы  бұйрық

с

ұлтандардың  бәріне  де,  олардың  ішінде  әкесі  Шыңғыс  пен



на

ғашысы Мұсаға да жетуге тиісті. «Бірақ олар бұндай бұйрыққа не

себеп бол

ғанын білмей әуре-сарсаң болып жүруге тиісті. Сондықтан

бастарын 

қосып қалай білу жайын ойластырып жүрген шығар» – деп

жорамалдайды Шо

қан.


–  Бастарын 

қосқан  олар,  «сен  білетін  боларсың  деп  мені  қыстаса

қайтем деген де ойға келеді Шоқан. Шынын айтпауды екіжүзділікке

санайды, ондай 

қылыққа барғысы келмейді. Ал, айтқанда ше?

Б

ұл сұраудың алдында Шоқанның жүрегі дірілдей қалады. Өйту –



әкемен  де,  нағашымен  де  ат  кекілін  біржола  кесісу.  Әкемен  айрылу,

к

өптен  бері  «дүрдараз,  бірде  тату,  бірде  араз»  болып  келе  жатқан



Шо

қанға  оншалық  ауыр  сияқты  емес.  Оны  қатты  ойландыратын

н

әрсе  Мұсамен  араздасу.  Алғашқы  көріскен  күндерінен  бастап



Шо

қан одан жылылық туысқандықтан басқа ешбір сырын аңғарған

емес. М

ұса оны жанындай жақсы көретін адам сияқты. Оның да шен

мен шекпенге 

құмарлығы әкесінен кем емесін Шоқан жақсы біледі.

Б

ұнысын күн көрістің тілегінен туатын жәйтке санайды. Сондықтан



оны б

ұл қылығы үшін кіналамайды да.

Сонша жа

қын көретін адамы, ертең шағым арызы тексеріліп сөзге

іліксе, ел ішіні

ң өңге әкімдері сияқты бұның да былықтары ашылса,

жаулар жа

ғына шықпағанда қайтеді Мұса?!..

Өзге  жаулармен  сойылдасуға  Шоқан  бейіл  және  әзір  сияқты.

М

ұсамен өйтуге батылы да жетпейтін сияқты...



«Ж

үз  ойланып,  мың  толғанып...»  дегендей  осылардың  бәрін

салма

қтап  келгенде  егер  әкесі  мен  нағашысы  сыр  сұраса  Шоқан



а

ғынан  ақтарылуға,  содан  кейін  не  салмактары  болса  да  шыдауға

бекінді.



Біра

қ, бұл ниетіне жете алмады ол.

К

өкшенің жотасына көтерілмей кетпеу ниетінен қайтпаған ол, осы



арада  т

үйіседі  деп  жорамалдаған  әкесі  мен  нағашысы  келгенше

ма

қсатына жетіп үлгірмек болды да, Карабашевқа «бүгін кешке дейін



аттарын 

әкелсін» деген хабар айтты. Оның әкелген аттары ығай мен

сы

ғайлар  екен.  Соңына  ерткен  төрт-бес  солдаттары  бар.  «Жыртқыш



а

ңдар кездессе» – деп бәрі де қаруланып алған.

Қазақтардан Шоқан жалғыз Жайнақты ғана ертті.

Аттар  тау

ға  өрлеуге  кәнігі  екен.  Қандай  тастақты,  тікшіл

со

қпақтарға  мысықтай  өрлейді.  Бұндай  жерлермен  жүріп



да

ғдыланбаған  Шоқан,  аты  еңіске  төмендегенде  басынан  лықып

т

үсіп  қала  жаздап,  өрге  тырмысқанда  жаясынан  сыпырылып  қала



жаздап,  кейде  атты

ң  жалына,  кейде  құйысқанына  жармасып,

О

қжетпеске әрең дегенде көтерілді.



Т

өменнен  қарағанда  желкенің  аржағындағы  қия  тас  ап-аласа

сия

қты еді, желкеге барғаннан кейін ол тас сорайып ұзарып кеткендей



болды. 

Қалаған кірпіштей тіп-тік боп өрілген шоқы, үстіңгі етегінен,

шамасы  елу 

құлаштай  биік  сияқты.  Ол  аяқ  жері  азғантай  жалаңаш

тас екен. О

ған көтерілуге Жайнақтан басқаларының жүрегі тұрмады.

Ол 

өзгелерінің «өлесің» дегенін тыңдамай, «ажалым осы арада жетсе



амал 

қанша»  деді  де,  тастан  тасқа  арқардай  ырғып  лезде  төбесіне

шы

қты  да  кетті.  Бұдыры  аз  тастан  оның  түсуі  шығуынан  да  жеңіл



сия

қтанды.


«О

қжетпес»  пен  Көкше  шоқтығының  арасында  «Үш  қыз»

атанатын  біріне  бірі  жал

ғаса  біткен  үш  шоқы  тас  бар.  Ертегінің

айтуынша, «О

қжетпес бір кезде жаны бар батыр екен. Оның бір-біріне

тетелес 

өскен,  бәрі  де  бойжеткен  үш  қарындасы  болады  екен.  Бір

мезетте, 

қапыда  қаптап  жау  келіп  қалғанда,  ұйқысынан  шошып

оян

ған  Оқжетпес  атып  түрегелгенде  үш  қарындасы  артына  тығыла



қояды.  Содан  кейінгі  бір  заманда  ағасы  да,  қарындастары  да  тас

шы

ңға  айналып  кетеді...»  Етектен  қарағанда  Оқжетпес  пен  Үш



қыздың  және  Көкше  шоқтығының  аралары  жап-жақын  сияқты

к

өрінеді. Бірақ, ерлеген кезде ол аралар недәуір қашық екен. Соларды



бойла

ған аттар Көкшенің шоқтығына ақ көбіктеніп әрең көтерілді.

Карабашевты

ң «сол шоқтықтан бұл өңірдегі таулардың бәрі түгел

к

өрінеді» дегені рас екен. Шоқан күдістеу біткен шоқтықтың үстіне



шы

ға келгенде жан-жақтағы таулардың бәрі де сайрап қоя бергендей

әр тұс та сүйірлене көгеріп жарқырай кетті.

Шо

қанға олардың бәрі де таныс сияқты.




–  Анау,–  дейді  ол  шетінен  санап,– 

әрине  «Жаман  Жалғызтау»!..

Әне, ботадай «Сырымбет»!.. Әне, інгендей өркештенген «Айыртау»!..

Сонау,  семіз  нардай  те

ңкиген  «Қошқарбай»!..  Сонау,  қосақталған

тайла


қтай  қатар  тұрған  «Екі  жыланды»!..  Әне,  бір  үйген  жүктей

к

өрінген  «Сандықтау»!..  Әне  бір  түсінің  жасыл  я  көктігі  белгісіз



б

ұлдыраған «Зеренді»!.. Анау үйірінен адасқан аттай жеке жайылып

ж

үрген  «Ақаң»!..  тағы  да  толып  жатқан  таусымақ  адырлар  мен



шо

қылар...  Абылай  заманының  офицері  айтқандай  бұл  таулардың

б

әрі үлкен бір бай ауылдың жеке үйлері сияқтанады. Не деген тамаша



ауыл!..  Не  деген  к

өркем  таулар!..  Осынша  көркем  жерде  туғанына

Шо

қан шалқи мақтанады!..



Соны

ң  бәрін  көзімен  мейірлене  шолған  Шоқан,  бәрінің  ордасы

немесе 

үлкен  ауылы  сияқтанған  Бурабайдың  да  өн  бойына

тамашалай 

қарады.  Үлкен  бір  таудың  бейнесі  аумаған  шөккен  бура

т

әрізді. Оның аржағында «Бас батыр» аталатын жота да, шалқасынан



қимылсыз  жатқан  алып  адамға  ұқсайды,  әне,  ұзындығы

ша

қырымдай  болатын  қоңқиған  мұрыны!..  Әне,  жартастана  біткен



қалың  қабағының  үстіне  қасындай  боп  түксие  ескен  қалың

қарағай!..  Әне,  тақыр  тастардан  жалпая  біткен  кеудесі!..  Қысқасы,

б

ұл да тас боп қатқан адамның бейнесіне дәл келеді...



Б

ұл  көркемдіктерге,  қанша  қадала  қарағанмен  көздің  сусыны

қанар емес, сондықтан Шоқан Карабашевқа «Сайтан сырғанақтың»

т

ұсын көрсек қайтеді деген тілегін айтты.



Ол сыр

ғанақтың жоғарғы жағында су агар сай сымақ болушы еді,

соны

ң  арғы  жағындағы  дөңесіне  шығу  ниетімен  Шоқан  саяңнан



атын 

қарғытып етпек болды. Ат қарғуға жүрексінгендей таянып кеп

т

ұра  қалды  да,  кейін  басқысы  келгендей  шегіншектеді.  Оны  аттың



бос

қа  қорқуына  санаған  Шоқан  қарғыту  ниетінен  қайтпай,

б

үгежектеген  атты  таңынан  ала  өткір  жуан  қамшысымен  тартып-



тартып 

қалды.  Қамшы  батқан  жануар  амалсыз  ырғымақ  болғанда,

алды

ңғы  аяқтары  саяңның  арғы  құрғақ  ернеуіне  емес,  сазданған



т

ұсына ілікті. Сазға сырғанады ма, әлде оның асты босаң ба, аттың

тіреу  таба  алма

ған  алдыңғы  тұяқтары  «Сайтан  сырғанаққа»  қарай

жылжи бастады.

Жайна


қ  Шоқанмен  қатар  тұр  еді.  Шоқан  атының  төмен

сыр


ғуынан қорыққан ол, төменге қарай кетіп қала ма деген қауіппен,

өз  атынан  қарғып  түсе,  Шоқан  атының  жуан  қыл  құйрығына

жармаса  кетті.  Біра

қ,  жылжыған  атты  тоқтатуға  күші  келмейтін

сия

қты...


Сас

қалақтап  жан-жағына  қараған  Жайнақтың  көзіне  сол  арада

тасты жарып 

өскен жуантық қарағайдың қисық түбірі шалына кетті.




Шо

қан атын тоқыратуға өз күші келмеуіне көзі жеткен Жайнақ, қыл

құйрықты әлгі түбірге орап үлгерді. Сол кезде, сазға тайғанаудан ба,

әлде  саз  астының  күтірлей  төмен  құлаған  тастарынан  тіреу  таба

алма

ғаннан  ба,–  құйрығы  түбірге  оралған  ат,  қалталақтап  барып



мінер жа

қ қабырғасынан жығылды...

Карабашев  та,  солдаттары  да  б

ұл  кезде  аттарынан  түсіп,

Жайна

қтың қасына жүгіре басып келіп қалған. Сол арада бірімен-бірі



жіптен 

ұстасып,  ат  құлаған  тұстан  үңілсе,  аржағы  тасы  мап-майда

құлдыраған құз. Соның ернеуіне аттың тұмсығы тақалып тұр. Егер

құйрығы босаса-ақ ат та, «аяғым!» – деп зар қаққан Шоқан да әрі

қарай домалап кете баратын. Онда, екеуінің де күлпәрасы шығуында

с

өз  жоқ.  Не  істеуге  білмей  сасқалақтаған  Карабашевтың  басына



келген  ой,–  Шо

қанға  ұшын  тұзақтаған  жіп  тастау  керек  те,  соған

жармастырып, атты

ң құйрығын босату керек сәті түссе Шоқан сонда

сыпырылып 

қала береді. Жанын сақтаудың одан басқа шарасы жоқ.

Шо

қанға ол осыны дауыстап ұшын тұзақтаған шылбырды түсіріп



еді:

– 

Ұстадым! – деген даусы естілді оның.



– Берік бол!..

– Шамам жеткенше.

Сол  кезде,  кейін  с

үйреп  алуға  шамалары  келмейтін  аттың

құйрығын  Карабашев  босаттырды.  Қирап  өлуіне  көзі  жеткендей

бол


ған жануар шұрқырай кісінеп, төменге тастай домалап кете барды.

Шо

қанның «Тартыңдар!» деген аянышты даусы естілді.



Оны 

үстегілер  жоғары  көтеріп  алса,  сол  жақ  аяғының  сүйектері

сын

ғаны я еті езілгені мәлімсіз, бұл аяғын баса алмайды.



К

өкмойнақтың  кезеңінде,  маңайдағы  станицалардың  қазақ-

орыстары  жаз  айларында 

әскерлік  ойынмен  шұғылданатын  алаңы

болушы еді. Сол арада «басы ауырып, балтыры сызда

ғандарға» жедел

ж

әрдем  көрсететін  фельдшерлік  пункт  болатың.  Карабашевтың



ұсынысы мертіккен Шоқанды соған тезірек жеткізу керек. Фельдшері

орнында болу

ға тиісті. Бірақ оған атпен апаруға мүмкін емес сияқты.

Шо

қанның атқа отырар жайы жоқ.



– Енді не істеу керек? – деген Карабашев

қа:


– Мен ар

қалап алам! – деді Жайнақ.




Ая

ғынан  ауырсынған  Шоқанды  солдаттар  Жайнаққа  арқалатты.

Қарулы  Жайнақ  оны  шопақ  құрлы  көрген  жоқ,  емпеңдеп  ала

ж

өнелді...




ЖАН ЖОЛДАСТАР

Орыстар  «Госпиталь»  деп  атайтын  д

әрігерлік  орынды,  қазақтар

«

Қосбайтал»  дейтін  еді.  Олай  дейтіні,  ілгерірек  бір  кезде  осы  арада



қосақтаулы  жүрген  екі  байталды  қасқыр  жеп  кеткен.  Сол  орын

«

Қосбайтал» атанған да, соған салынған «Госпитальға» қазақтардың



тілі келмей, «

Қосбайтал» атап, сол атымен кете барған.

«Врач»  дегенді 

қарапайым  орыстар  «лекарь»  дейді,  оның

қазақшасы,–  «емші»  ғой.  Қазақтар  «Қосбайталдық»  дәрігерін

«емші» демей, «лекер» дейді. Олай дейтіні, осы емхана

ға жігіт кезінде

келіп 


қазір  шал  болған  фельдшердің  шешек  егуден  басқа  қолынан

келері  жо

қ.  Сондықтан  басқа  ауруға  жәрдемі  жоқ  фельдшерді

қазақтар  «ә,  оны  қоя  тұршы!..  Ол  емші  емес,  жай  лекер  ғана  ғой»

дейтін.

Сонымен 


қазақ арасына «лекер» аты жайылған фельдшер, алдына

келер  нау

қастар  аз  болғандықтан  «жергілікті  жағдайға  үйлесіп,

к

өбінесе  бос  болатын  уақытын  мал  өсіруге  пайдаланатын.  Жыл



т

әулігінің  барлық  уақытында  жақын  бос  тұратын  «Қосбайталдың»

үйін ол шаруашылығына пайдаланып, ішіне тауық, үйрек, қаз сияқты

құстарын;  сыртына  қой,  ешкі,  шошқа  сияқты  малдарын  өсіретін.

Сонды

қтан  «Қосбайталдың»  іші-сырты  үнемі  лас  болып  жататын.



«Сестра» деп 

ұстайтын әйелі мейлінше салақ адамды...

Мертіккен 

Шо

қанды 



жолдастары 

жеткізген 

ша

қта,


«

Қосбайталдың» былыққан үйі сол қалпында екен. Одан арғы жерге

жетуге  шамасы  жо

қ  Шоқан,  «Қосбайталдың»  лас  ішін  тез

сыпырттырды  да,  ішіне 

қалың  шөп  төсеп  сонда  жатты.  Лекердің

шамалауынша  мертіккен  ая

қтың  сүйектері  түгел  қираған,  оны  енді

ұршығынан  кесіп  тастамаса  болмайды.  Сөйте  қалған  күнде  бұл

операция


ға,  бұл  өлкеде,  Омбыдан  басқа  жасар  жер  жоқ.  Оған

ж

өнелту үшін, біріншіден – Аргунов хабарланбай болмайды, өйткені,



Шо

қанның  тағдырына  бас  жауапты  –  сол.  Екіншіден  –  бұл  маңайда

Шо

қанды Омбыға жеткізерлік арба жоқ. Ондай арба тек Көкшетауда



ғана бар. Ол да өліктерді таситын катафалог қана.

Осы хабармен К

өкшетауға қос атты шапқын кетті.

Шо

қанның  мертігуі  жан-жаққа  жайдың  оғындай  тез  тарады.



Д

ұшпандары «сол керек!»–деп табалады да, достары не істеуге білмей

састы. Оларды

ң аты жеткені қаптай шауып «Қосбайталға» келіп еді,

т

өңірегін қоршаған әскер маңайына жолатпады. Шоқанның қасында



қазақтан  тек  Жайнақ  қана  болды.  Шоқанның  хал-жайын  сыртқы


ж

ұрт содан ғана естіді. Оның айтуынша мертіккен аяқ күп болып ісіп

кеткен, 

қол тигізбейді.

Лекерді

ң  жорамалын  да  Жайнақ  Шоқанның  жанашырларынан

жасыр

ған  жоқ.  Зәресі  ұшқан  олар,  сынықшыға  көрсетуге  ойлады.



Б

ұл  маңайда  жақын  жерде,  Ақсары  Керейден  шыққан  «Сырбай

сыны

қшы»  деген  болушы  еді,  жұрттың  ұғымында,  ол  «сынықтың



әулиесі»,  қолы  сипаған  жердің  сынығы,  өзінен-өзі  орнына  түсе

береді.  Біреулерді

ң  айтуынша  күлпәрасы  шыққан  талай  сүйектерді

Сырбай орнына т

үсіріп артынан елеусіз болып кеткен.

Сол  сыны

қшыны  жұрт  Жайнақ  арқылы  Шоқанға  естіртіп  еді,

ба

қсы-балгерге  сенбейтін  ол  жаны  қатты  қиналып  жатқандықтан



алдыру

ға  рұқсат  берді.  Қос  атты  шапқыншы  Сырбайды  лезде  алып

келді. Ол мертіккен ая

қты сипап көрді де:

– Б

ұнда сынық жоқ, бұл, тек, сіңірінің созылып, етінің езілуі ғана



сия

қты.


– Аузы

ңа май, – деп қуанған жұрт, емінің не екенін сұрады.

– Семіз жыл

қының ұлпа қазысы болар еді, бірақ оның қазір сүрі

болмаса, жасы табылмайды 

ғой!..


– Одан бас

қа не ем? – деп сұрасты әркімдер.

– Семіз аюды

ң шелді терісі. Оны да табу қиын ғой.

– Табылады, – деді сол ке

ңеске қатынасқан Карабашев.

Бес-алты  солдатпен  Жайна

қты  ертіп  Карабашев  аю  атып  әкелге

тау

ға кетті.



–  Та

ң  құланиектене  Жайнаққа  арқалатып  дәу  бір  аюды  алып

Карабашев  те  жетті. 

Әлгіні  сойып  қараса,  теріге  жабысқан  майлы

шелді

ң  қалыңдығы  екі  елідей  бар  дерлік.  Соның  шап  жағын  ойып



ал

ған  сынықшы,  Шоқанның  мертіккен  аяғын  тұтас  бөлеп  орады.

Б

ұған дейін жанын қайда қоярын білмей азаптана дөңбекшіп жатқан



Шо

қан, таң сіберлей маужырай бастады да қалың ұйқыға кетті.

– И

ә, сәт!..– десті мұны біліп қуанған жұрт.



Ерте

ңіне Шоқан күн түске тармаса оянды, Сонда қараса, мертіккен

ая

ғы қозғаса ғана ауырады да, қозғамаса мазаламайды. Кеше, сырқат



үдеген  кезде  от  жалын  боп  алаулаған  денесінің  қызуы  бүгін

б

әсеңдеген.  Өзі  түні  бойы  ағыл-тегіл  терлеп  төсегі  су  құйғандай




малшынып 

қапты.  Кеше  лыпылдап  тұрған  тамыры  бүгін  жайымен

со

ғады.


Б

үйтудің  бәрін  өз  жәрдемінен  деп  санаған  Сырбай  сынықшы,

масаттана с

өйлеп:


– Айттым 

ғой кеше «сынық жоқ» деп. Сол сөзім бүгін тірілді. Енді

Омбы-сомбы

ңның  керегі  жоқ.  Шоқанды  осы  төсектен  өз  қолымнан

т

ұрғызбай, баратын жеріне апаратын атына мінгізбей тырп етпеймін, –



деді.

–  Оны  жо

ғары  мәртебелі  генерал-губернатор  біледі,–  деді,

катафалкін  к

үйретіп  түс  ауа  келген  Аргунов.  Ол  Омбыға  курьер  мен

шап


қын жібергенін айтты.

Шо

қан  жайланып  оянған  кезде,  жүрістерін  өлшеп  қойғандай,



К

үміс  көлдің  жағасында  Шыңғыс  пен  Мұса  да  түйісті.  Олардың

екеуі де Шо

қанның мертігуін жол үстінде естіген еді.

Осындай  хабарды  естіп  т

үйіскен  жезде  мен  балдыздың  ауызынан

шы

ққан сөз: – Ләйім да шипасы болсын!



А

қкөлге тіктірген үйге сол күні кештете жеткен Зейнеп те ете ауыр

халде  еді.  Мана  Шы

ңғысқа  кездескен  тілеуі  құрғыр  Зейнепке  де

ұшырасып,  оған  да  жамандық  жағын  баса  айтқан  еді.  Бұл  сөзді

естіген  Зейнепті

ң  жүрегі  алқымына  тығылып,  талып  қалды.  Ат

қосшысы  оның  есін  әрең  жиғызып  болған,  кезде  арт  жағынан

баянауылды

қтар  мен  Зейнептің  күтушілері  мінген  тарантастар  да

жетті.  Ат

қосшы  оларға  не  хал  болғанын  айтқан  жоқ.  Зейнептің

айту

ға  халі  болған  жоқ.  «Не  болды?»  –  деген  сұрауға  Зейнептің



қайтарған  жауабы  «Жүрегімнің  қыспасы  ұстап  қалды»  деді  де

қойды.


Генерал-губернаторды

ң Аргуновқа жауабы үш-төрт күннің ішінде

келіп 

қалды.  Ол  Шоқанға  бұйрық  хат  есебінде  жазылған.  Хатта



Гасфорт  Шо

қанның  мертігуіне  қайғырғанын  айта  кеп,  Аргуновқа

Шо

қанды  Омбыдағы  әскери  госпитальға  тез  жеткізуін  бұйырыпты.



Сол б

ұйрықты естіген Аргунов Шоқанды табан аузында аттандырмақ

болды.

Катафалкты



ң  не  екенін  білетін  Шыңғыс  Шоқанды  оған  мінгізуді

жаман  ырым

ға  жорып,  өзінің  үсті  тиышты  пәуескесін  ұсынды,

Аргунов  оны 

қабылдады.  Ендігі  мәселе.  Шоқанды  кімдердің

ж

өнелтіп салуында.




Әрине,  бірінші  адам  Жайнақ.  Оның  жәрдемінсіз  Шоқанда

қимылдар хал жоқ.

Жайна

қтың  Шоқанға  деген  достық  қызметі,  оның  мертіккен



к

өзінде  тіпті  өтіп  кетті.  Қазақтың  «жан  қияр  дос»  дейтіні  осы  бір

т

ұста Шоқанға да айқын сезілді, жұрт көзіне де ерекше түсті.



Жайна

қтың  өткен  өмірін  жақсы  білетін  Шоқан  оның  болашағы

туралы 

қатты  ойланды.  Қоғамдық  тұрмыстағы  орны  жағынан,

Жайна

қ  көп  төлеңгіттің,  яғни  құл  дәрежесіндегі  адамның  бірі.  Ал,



кісілік жа

ғынан «бір сырлы, сегіз қырлы» дейтіннің нақ өзі. Табиғат

о

ған  сұлу  сымбат  та,  балуан  дене  де  әдемі  кескін  де  берген.  Соның



үстіне  тіл  біткеннің  шешені,  ақыл  біткеннің  ойшысы,  ағып  тұрған

жыршы,  балбырап  т

ұрған  әнші,  басқан  жерінен  бұлтармайтын

табанды, ж

үзіктің көзінен өтетін епті, сертінде тастай қататын берік,

айнымас дос.

Бір адамны

ң бойына осынша қасиет бітуіне Шоқан қайран қалады.

Сондай  адамды 

қорлық  қалпында  жүргізе  беру  керек  пе,  болмаса

өзінің бойы өнері жететін жеріне қою керек пе?

«

Қайткенде  сөйтуге  болады?»  –  деп  толғанған  Шоқанның  бар



тап

қан  амалы,–  өзімен  Омбыға  ерте  кетіп  сонда  бойын  баспайтын,

намысын 

қорламайтын бір жерге орналастыру.

Сондай ма

қсаттағы Шоқанға Жайнақты Омбыға ерте кетудің сәті

т

үсе қалды. Өйтуіне қарсы боларлық ешкімде де дәлел жоқ.



Екінші  ерте  кететін  адамы  –  Айжан.  Ол  мертіккен  Шо

қанды


к

өргеннен  кейін  ұят-аяттың  бәрін  сыпырып  тастады  да,  «некелі

әйелімін»  деп,  білектерін  түріне  күтісу  жабдығына  араласып  кетті.

О

ған  да  ешкім  қарсы  болған  жоқ,  өйткені  бұл  арада  ол  атқаратын



қызметті  етерлік  жан  жоқ.  Осы  қызметін  ол  Шоқан  Омбының

госпиталына орналас

қанша орындай беруге тиісті.

«

Қанашжаннан  тірі  айрылып  қалмаймын.  Оның  құрмалдығы  боп



өлуге қай жерде болса да бейілмін» – деп құлшынған үшінші адам –

Зейнеп.  Кім 

қалай  ұғындырмақ  болса  да  Зейнеп  «барамын  да,

барамын»  деген  с

өзінен  танбады.  Оны  байлап  тастамаса,  тоқтатар

к

үш жоқ сияқты. Амал қанша!.. Жұрт Зейнептің тілегін орындайтын



болды.

Шо

қанды  қолынан  жазып  аламын  деп  ниет  еткен,  оны  жақсы



к

өретін Сырбай сынықшы:




–  Мен  де  Омбы

ға  ере  барып,  атқа  мінгенін  көрмей  қайтпаймын

деді. – Оны

ң сөзі де жұртқа жөн көрінді.

Ендігі еремін деген М

ұса ғана. Сол жөнге қайтатын ол, Шоқанды

Омбы

ға  жеткізіп  сап,  хал-жайына  біраз  қарайлап,  егер  оңалуға  бет



алса Баянына 

қайтпақ болды.

Өзін  тәсілқой  адамның  біреуіне  санайтын  Шыңғыс,  «той

болмауды


ң  түбі  неге  соғар  екен»  деген  қауіпте  болды  да,  «әліптің

артын  ба

ққысы»  кеп,  «тиыштық  бола  қалса,  ат  ізін  содан  кейін

салармын» деген ой

ға бекінді.

Шо

қан  аттанарда  «Қосбайтал»  төңірегіне  жиналған  жұртта  есеп



бол

ған жоқ. Ешбір қорғаштау бөгет бола алмады. Шоқанды көтерген

Жайна

қ пәуеске үстіне құшақтай отырғанда, көзіне жас алмаған жан



бол

ған  жоқ.  Осы  топтың  ішінде  сақалдарынан  жастары  шұбыра

е

ңіреген адамдардан Аңғал мен Аппас көзге ерекше түсті. Ол екеуі де



мойындарына 

қойдың  көгенінен  бұршақ  салып  алған.  Баяғы  көне

заманны

ң  әдетінше,  тілегі  болмағандар  сол  бұршаққа  қылғынып

өлуге тиісті. Біздің екі қарт өйтуге де бейіл. Бірақ, олар да, жұрт та

«сыр


қаты бері қарады» деп санаған Шоқанның, сауығуына сенеді...

Шо

қан  да,  оған  ерушілер  де  «Қосбайталдан»  Омбыға  беттеп



қозғалғанда барлық жұрттың бір үнмен шу етіп айтқан сөзі:

– Сау бол!.. Аманды

қпен көрісейік!..

Екінші кітапты

ң соңы

20 август, 1969 жыл. Алматы.



 

Оглавление

Бірінші кітап

Екінші кітап



 

Document Outline

  • Бірінші кітап
  • Екінші кітап


Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   11




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет