Аққан жұлдыз. 1 кітап
жүктеу/скачать 6,71 Mb. Pdf көрінісі
|
| ШАРАСЫЗ ШЫ
ҢҒЫС Шы ңғыстың еркіне салса, шешесінен қалмағанда болар еді. « Қала» дегеннің не екенін ол Омбыда көрді. Бұнда Сырымбет т өңірегіндей еркіндік жоқ: үйлері тығыз, көшелері тар, әрі шаң, адамдары тыраштан ған тәкаппар сияқты, меймандостығы жоқ сия қты; «мал» дегеннен көргені жегін аттармен, қаладан ерте кетіп, кеш оралатын, — азда ған сауын сиырлар; сирегірек шошқа ұшырайды, бұрын оны көрмеген, «арам» деп естіген бала Шыңғыс олар
ға жирене қарайды; олардан басқа жануары: тауық, қаз, үйрек сия
қты, азын-аулақ құстар!.. Сырымбетті ң кең өлкесінен тар қалаға келіп тұрғысы келмеген Шы ңғыс «қалмаймын» деп қиқаңдаған болатын. Айғаным әуелі « қаласың!» деп жекіріп, оған көнбегесін аттанар алдында пәуеске қасына жылап келген Шыңғысты шапалақпен жаққа тартып қап, итеріп жіберді де, өзі жүріп кетті. Шы ңғыс офицерлік школаның азиялық бөліміндегі эскадронға жазылды. Б ұрын орыстың тілінен де, оқуынан да хабарсыз ол бірер жылдар жатты ғып, алдағы оқушылардың қатарына кірді. Осы беті о қи берсе офицер болатын, одан әрі маңдайына жазғанын көретін Шы ңғыс, школаға түспей тұрып-ақ болашағына бөгет боларлық бір о қиғаға іліккен еді. Өйтуіне айыпты адам – шешесі. Ана жылы Николайды қарсы алу жабдығымен Омбыға келіп, өзге а ға сұлтандармен қатар, Ертіс жағасына үй тіккенде, Айғаным басқа с ұлтандардан гөрі Баян аула дуанынан келген аға сұлтан – Күшіктің Шорманымен жа қынырақ жүріп, екеуі құда түседі күйеу – Ай ғанымның ұлы Шыңғыс, қыз – Шормандікі, аты – Зейнеп. Құдалық жәйін баяндардан бұрын оқырмандарға Шорманды қысқаша таныстыра кетейік: Баян аула төңірегін мекендейтін Қаржас руынан шы ққан оның әкесі - Күшік шаруа баққан, дәулеті орта, момын адам екен. Шорман содан пысы қ болып туады да, маңайдағы руларды ң бәріне атақты би болған Шоңның қасына бала жасынан ереді. Бір с әтте, ел ішіндегі ірі даудың біріне, он үш жастағы Шорман то қтаулы билік айтып, содан «Бала -Шорман», «Би - Шорман» аталып кетеді. Кенесары к өтерілісі басталғанда, Шорман жігіт жасында екен. Қаржас руынан Кенесарыға Тайжан, Сейтен дейтін ағайынды байлар қосылады. Ата жағынан олар Шорманға жақын болады. Бірақ Шорман Россияны жа қтайды да, Тайжан мен Сейтен қолының
үстінен патша әскерін қапыда түсіріп, арпалыста көп адам өледі, соларды
ң ішінде Тайжан мен Сейтен де болады. Олардың қолдағы бар м
үліктерін патша әскері талап бала-шаға, қатын-қалашын алып кетеді. Оларды ң тағдыры не болғаны, күні бүгінге дейін мәлімсіз. – Тайжан мен Сейтенде, – деседі ж ұрт, – үш мың жылқы бар екен, иелері атыл ғанда, ол жылқылар, Тюмень жағындағы «Қызақ» дейтін жерде жайылымда екен. Иелері атыл ған, иемденер ұрпағы құрыған қалың жылқыны «Қаржастың малы» деп, Шорман айдатып алады да, өзі меншіктеніп кетеді. Оған дейін дөңгелек қана дәулеті бар Шорман,
үш мың жылқы қолына бірден іліккен соң, Сүйіндік, Қаржас руларының ірі байларының бірі болады. Кенесары қолын Баян ауладан алыс қа қуып тастауда еңбегі ерекше болған Шорманға, патша үкіметі «Ясаул» атты әскерлік чинь береді. – Байлы ғының, билігінің, әпесерлігінің үстіне, – деседі, ІІІорманды білеміз дейтіндер, - ол а қылды да, қу да, қысық та, өтімді де адам бол ған.
«Д әулеті» де, «кісілігі» де сондай болған Шорман, сымбатты биік денелі, кескінді с ұлу жігіт еді. Оның үстіне, тебіндегелі ұстара тигізбеген қап-қара түсті шоқша сақалынан қияғы ұзын қалын, м ұрты, былай да сұлу Шорманды тіпті әдемілеп жіберген. Сол жылы жасы жиырма жетіге шы ққан Шорманның қызыл шырайлы бетінде, ешбір әжімнің белгісі жоқ. Жасы ол жылы отыз беске шы ққанмен, Айғанымның сымбат- ажары да, г үлі кемелденген түрде екенін жоғарыда айттық. Сонды қтан, олардың бір-біріне үйірлігін өсекшілер жамандыққа» жорып, «бай тапты», « қатын тапты» сияқты қаңқуға айналдырып жіберді. Осы
қаңқу молыға бастаған шақта, «Шорман мен Айғаным құда болыпты» деген қауесет естіле қалды. «Бұл қалай?! – деп қайран қалысты жұрт: – Бұрынғы қаңқу раc болғанда, бүйтпесе керек еді ғой бұлар? Қаңқудың рас болмағаны ма, сонда?!» Жал
ған қаңқуды осымен доғарып, Айғаным мен Шорманның неліктен құда болу себебіне кешейік. «Алтын көрсе періште жолдан таяды» дегендей, сымбаты мен с ұлулығы көргендерді таң қалдыратын Айғанымға, алғашқы кезіккеннен-ақ Шорман да қызыға қарап қалды. Ондай жастың талайын көрген Айғаным, Шорманны
ң ішіне сезім үйірілгенін түсінді. Т үсіне тұра ол жолы да, келер кездесулерде де, Айғаным сезімге сезіммен жауап бермеуге тырысты. Жастайынан кісіге ж әне «анау- мынау» емес хан ға әйел болған ол, өзінің қоғам ішіндегі орнын, У әліге некесі қиылғаннан - ақ әлі де «ханның әйелі», «әулиенің қызы» деген атақ-абыройына кір келтірмеуге бекінді. Сонда ол, «к үнәсіз періште» емес, «басы пенденің бірі» екенін білмеген жоқ. Біра қ, осы пендешілігін» ешкімге сездірмеу жолына түсті. Ол жолы – «ата ғы бар» дейтін мырзаны да, шораны да маңына жолатпау жолатса болды, «мен с үйттім» дегенді мақтаныш көріп, мұқым жұртқа жаяды да жібереді. Ажар – к өркіне талай көздер қадала қараған, бәріне де битарап қалпынан өзгермей дағдыланған Айғанымның көзі Шорманға да өзгермеді. «Қарағанымды құтқармаймын» деп ойлайтын және бұған дейін солай да болып келе жат қан Шорман, Айғанымның мына қылығына қайран қалды. «Ит қорыған жерге еш» дегендей, « қайтсем де құтқармаймын!» деген намысқа кірді ол. Оның Ай ғанымға өзге сұлтандардан гөрі жампаңдай беруі содан еді. Ал, Ай ғаным ше? Шорман ға басында «бай» деп, «қарадан шыққан хан» деп, «а қылды» деп жұғысқан ол, оның өзіне құмарлануын көзқарасынан да, бас қа қылықтарынан да байқай жүре, сымбатты, сұлу жас жігітке іштей қызыға жүре, машықтанған жолынан таймауға тырысты да, осы бетінде бір с әтте қылжақтағысы келген Шорманға, көңілі еле ңдейтін бір сөз айтып қалды: – Қалай? - деді Шорман. – Қыз алысып, қыз берісеміз. – Ма құл, - деді Шорман, - сонда қызды кімнен кім алады? – Менде қыз жоқ, - деді Айғаным, - құдай ондай жынысты маған бермеді. Ал, сенде ше? – Менде бар, біра қ, кішкентай. – Оны
ң не оқасы бар? Қазақ балаларын бесікте де атастыра береді. Манадан бері б ұл сөзді ойын сияқты көріп отырған Шорман, енді шынды
қ мән бергендей: – Ойланайын, ханша. Қабырғама және ағайын-туғанмен а қылдасайын, – деді. – Ма құл, – деді Айғаным. Ай ғанымның бұндай ұсыныс жасауына төмендегідей себеп болды: хан ордасына келін болып т үскелі, оның байқағаны, - арғы-бергі хандардан тара ған, «төре» аталатын адамдар, тек бір емшекті сормаса бол ғаны, бірімен-бірі құда болып, қыз алыса береді. Сөйтіп, бір ауылда отыратын аталас т өрелес, біріне-бірі құда боп, күйеу мен қалыңдық боп, нағашы мен жиен болып, бытысып жатады. Бұған бірі
қазақ арасында туып-өскен Айғанымның ұғымында - ерсілік. « Қара» аталатын қазақтар, жеті атадан бергі жерде қыз алыспайды. Т өрелердің тағы бір әдеті – өздері қара қазақтан қыз алады да, қызын оларға өте сирек береді. Айғанымның байқауынша қара қазақтың қызынан туған балалар, әдетте: денелі, көрікті келеді, төре қызынан туған балалар ондайлар сирек кездеседі, олардың көпшілігі: аласа, талдырмаш бойлы, кескіндері ажарсыз, ж үдеу бас, түрлі сыр
қатқа ұрынғыш, жалқау, тентек келеді. Оған қиса, бір ақынның жырында:
Қатын алма төреден, Қатын алсаң төреден: Еркегі болар жау жанды, Ұрғашысы - ер жанды. Т өреден туған еркектер: Екі үйді бір жерге қондырмас, Атта жал, т үйеде қом тұрмас, Жауы ққан жаққа бет бұрса, Өліп тынбай болдырмас, - деген с
өз бар. Қазақта «төреге ерген ерін арқалайды» деген мақал да бар. Ар жа ғын қоя тұрғанда, Айғанымның өз тұсындағы Абылай ұрпақтары бір-бірімен жаудай қырқысты. Әр қатыннан туған балалар бір-бірімен өшпестей өшпенділікте. Б ұлайша қастасу, төре атаулының бәрінде бар. Мысалы – Қарқаралы дуанында ғы Барақ ханы ұлы Бөкейдің: Тәуке, Есім, Сұлтанғазы дейтін балалары, Ай ғаныммен тұстас: Құсбек, Жамантай деген немерелері атысып-шабысудан к өз ашқан емес. Т өрелердің осындай жайын білетін Айғаным, шамасы келсе өзінің балаларын т өренің емес, қараның қызына үйлендірмек еді. Шорман ға «құда болайық» деп Ұсыныс Жасауы сондықтан. « Қабырғама, туыстарыммен ақылдасам» дегенмен, Айғанымның аузынан құдалық сөз шыққанда - ақ, Шорман іштей бірден - ақ көне кеткен еді, онда ғы себебі: «Қара қазақтан шыққан бірінші ханмын» деген ұғымдағы ол, ұрпағына ханның қанын араластыру үшін, с өйтіп, «қара сүйектіктен» «ақ сүйектікке» ауысу үшін, хан т ұқымдарымен құда болуды арман ететін. Бірақ, оның ойы, – ұлдарына хан тұқымынан қыз әперу еді. Айғаным ол ойын бұзып, қыз сұрап қалды. – О қасы болмас, – деген ойға келді Шорман, – бүгін қыз берсем, ерте ң қыз алармын, сөйтіп қат-қабат болып кете барармыз. «Ай ғаным мен Шорман құда болуға келіскеннен кейіп, алғашқы тойды Омбы қаласында жасап, сол маңайдағы қала, даланың білгілікті адамдарын да, Омбы ға келіп жат қан ұлылы-кішілі с ұлтандарды да, Омбының әкімдерін түгел шақырыпты» дейді. Тойға арнап тігілген үй мен берілген қонақасыда қисап болмаса керек. «Шы ңғыстың көрімдігінің өзіне айғыр-үйір жылқы беріпті-мыс». Б ұл құрметіне риза болған Айғаным, Шорманды келесі күзге мекені - Сырымбетке қонаққа шақырып кетеді. Ай ғаным айта қалғандай бай болмаған кісі. Сондықтан, мекеніне бара Аты ғай мен Қаруыл руларының атақты байлары мен билерін ша қырып алады, құдалық жайын баяндай келіп: – Шорман Қаржас пен Сүйіндіктің сорпаға шығарым ертіп, жер қайысқан қолмен келеді, құда – менікі, орда – сенікі, қалай қарсы аласы
ң? – депті. – Қалай ойласаң солай қарсы алайық, – депті Атығай мен Қарауыл. – Онда, – депті Ай ғаным, – сойыстық мал сендердікі болсын, жасау-жи
һазды мың кісі болса да жеткізем, жатар орынға мың, кісі болса да сый ғызам. Шорман Сырымбетке қазақ салтымен емес, қала салтымен: п әуескелерге - үш аттан, тарантастарға – пар аттан түстерін біркелкі ғып жектіріп, саймандарын бай - көпестерше сәндеп, аттарының сира
ғына ақ жібек орап келіпті. Бұндай арбалардың саны елу шақты екен, - дейді, олар ға жүз шақты салт ерген. – Соншама адам, – деседі білетіндер, – Ай ғанымның ағаштан қидырған ордасы мен отауларына кең сыйған. р р у р Абылай т ұқымынан қыз ұзатылса, жиһаздары жаңадан жасалады екен. Ал, келін т үссе, жақсы мүліктері ордаға тартылады екен. Құрала - құрала ондай мүліктер көбейіп кетіп, «орда» деген, тек қана кигіз
үй болған шақта, жайлауға көшерде тең-тең ғып, Сырымбет тауыны
ң «қойма» аталатын үңгірлеріне тастап, басына күзет қойып кетеді екен. Орда а ғаштан жасалғаннан кейін, мүліктер алғашқы жылда берік сарайларда са қталып, келер жылда Айғаным - «жайлаудан қыстауым тиыш» деп ағаш ордадан кешпей қоятын дағды шы ғарған екен. Мүліктер жыл сайын көктемде – бір, күз - бір жайылып кептіріледі екен сонда нелер ғажап бұйымдарға, к өргендердің көзі сүрінеді екен. Шорманды қарсы алғанда, Айғаным осы мүліктердің бәрін де шы ғартып, ағаш үйлерге жайдырып тастады. Соларды көрген Шорман ж әне ол ертіп келген серіктері: – Қара қазақ мал жидым деп мақтанады, солардан ең «мың қырғаны» мына мүліктердің жартысына тұрмайды, – десіпті. О ған дейін қазақ «атты арбаға жегу» дегенді білмей, жақын түгіл алыс жол ға да салт жүреді екен. «Пәуеске» дейтін, былғарымен жап қан, іші былқылдақ жүріске жұмсақ арба бар, оны төрелер ғана мінеді дегенді, б ұл елде қалаға қатынасы бар бірен-саран ғана адам білмесе, былай ғы жұрт көрмек түгіл, естімеген. – Шорман, – деседі к өтере сөйлегендер, – Айғанымға құдалыққа ж үз әсем салт аттымен парлап тарантасқа жеккен отыз тарантаспен, әрқайсысына үш аттан жеккен бес пәуескемен келген. Пәуескеге шо қтығына созған қол жетпейтін бір түсті биік, сұлу, жараған ар ғымақтар жегіліп, жіліншіктерін ақ жібекпен орап тастаған. Атқа жеккен саймандарды ң бағасына пұл жетпейді. Сырымбетте бірнеше
к үн
к үтілген
қонақтар қайтуға
ы ңғайланғанда, Айғаным Шорманға қалың мал жайын ескерткен екен: – Б
ұндай құдалықтарда жүздеген жылқы, мыңдаған қой, ондаған т үйе аталады, бергін, келсе аларым сол, – деп қалжыңдайды да, намысына шап қан Атығай, Қарауыл: – С ұрағаныңды береміз, – деген соң: – Айт қаным – қалжыңым, – дейді Шорман, – шынына көшсем, жан ға жан қосып отырғанда, құдағиымның жанын ауыртарлық еште ңесін алмаймын. – Сонда да, – деседі Ай ғаным жағы, – «құда» деген атағың бар, ж әне өзің Шормансың, құр қайтуың ұят болар. Осы үйде қымбат м үліктер жетерлік екенін көріп отырсын. Жор ға мен жүйріктердің талай саңлағы табылады бұл елден, солардан елге к өрсетерлік бірнеше таңдаулысын ал. – Ма құл, – дейді Шорман, – құр қол кетпейін. Онда айтатыным бір ғана нәрсе. – Не? – деп шуласады Ай ғаным жағы. Ай ғанымның Шыңғыс аталатын қайынінісі, оның: Сартай, Тортай, Т әні есімді балалары болғанын, Сартай жер ауып кеткенін еткен тараудан білеміз. Сартай тентек бол ғанмен, Тортай мен Тәні жуас та. Өзі жүз қаршыға, лашын, қыс – бүркіт салатын, құсбегі де. Елге ол «момын т өре» атанып, жағымды болған. Сартайдың жер аууына Ай ғанымның да қатынасы болғанын – біле тұра, ол «ағам өз қылмысынан күйді, оған жеңгемді айыптамаймын» деп Айғаныммен араздаспа ған, жұбын айырмаған. Сырымбет тауының жел бетін мекендеген Т әні, Айғанымның құдаларын үйіне шақырып, айта қаларлықтай сыйлаған. Сонда, Шорманның көзі, Тәнінің отауында т ұғырда отырған лашынға түскен. Сұрастырса, «Көксүңгі» атағы елге жайыл ған, «қаз бен үйректі бидайықтай қырады» деген атағы д үйім елге тараған алғыр лашын осы болып шыққан. Лашынға қатты қызыққанмен, қонаққа шақырып отырған үйдің құсын с ұрауға Шорман ұялған. Енді, ішіне Т әніні қоса, Айғанымға жақтастар, «қалауыңды ал!» деп шула ған соң:
– Қисаңдар, сол лашынды беріңдер! Одан басқа қаларым жоқ, – деген Шорман. Т әні алғыр құсын қимай, «басқа қалағаныңды түгел берейін, б ұны қолқалама! – деп қиқаңдағанда, Атығай Қарауылдың, игі жа қсысы жалынып-жалпайып әрең әпереді, Шорман оған қатты риза болып қайтады.
Шорман Ай ғанымды қонаққа шақырып кетті. «Алдағы жылда барамын» деп у әде қылды ол. Бірақ, уәдесіне жете алмады. К өкшетау дуанындағы ең ірі феодалдың біреуі, Атығайдың Анда ғұл руынан шыққан қара – тоқаның Зілғарасы еді. Оның немере інісі – Байто қаның Шопаны, сол маңайдың: он мың қой, бес мы ң жылқы, бес жүз түйе айдаған ең ірі байы екен. Шопан момын, Зіл ғара тентек болған. Есіл өзенінің қазіргі Солтүстік Қазақстанға қарайтын бойында шамасы – ж үз километрдей жер, сол бір шақта, Зілғара мен Шопанны ң меншігі екен. Олардың әрқайсысы үш-төрттен әйел ал ған, қыздары да, ұлдары да көп болған. Мысалы Зілғарада он төрт ұл болды деседі. «Россия
ға бағындың» деп, осы екі байды Кенесарының әкесі Қасым шабады да, содан қастасқан Зілғара, орыс әскеріне басшы болып, К,асымды да, Кенесарыны да Ар қадан айдап тынады, сол қызметі үшін патша үкіметі оған хорунжий чинін және дворян ата
ғын береді. Сондағы грамотасы, Қызылжардың қазіргі музейінде са қтаулы. Хан т ұқымына өшіккен Зілғара, Уәлі өлгеннен кейін, хандық жойылып, дуан құрылғаннан кейін, Көкшетау дуаны аға сұлтандық қызметіне таласады. Ол кезде хан тұқымдарына арқа сүйейтін Сперанский, елді ң тілегіне қарамастан Айғанымды тағайындайды. Біра
қ Зілғара жағы тынбайды. Өтініш хатты патшаның атына т өпей береді. Сөйтіп жүргенде Сперанский өзінің орнына Вильяминов келеді.
Ол кезде
Батыс Сібірді
ң генерал-
губернаторлы ғында да, сібірлік қазақ дуандарының қармасында да, жал ғыз Айғанымның үстінен емес, дуандардағы аға сұлтандардың үстінен де арыздар етіп жатады. Соларды тексертіп, көп материалдар растал
ғаннан кейін, Вильяминов хан тұқымынан болып келе жатқан а ға сұлтандарды біртіндеп өзгертіп, орындарына руларының беделділерін отыр ғызу шарасына кіріседі, алдымен оққа ұстағаны – Ай ғаным.
Шорман құда түсіп кеткеннің келер жылында, Вильяминов Ай ғанымды аға сұлтандықтан босатады да, орнына Зілғараны бекітеді. Осыны аза т ұтқан Айғаным, кішірейген күнінде Шорманны ң үйіне қонаққа баруды намыс көреді. Қызметсіз Айғаным үйінде тұрып жатады. Жолаушылардың атымен до ғарады. Оқудағы Шыңғысты сағынған шақта, ара-тұра үйіне алдырып мауқын басады. Бала кезінде Шы ңғыстық бойы шарға болушы еді. Сондай балаларды ң кейбірі, ересек бола, биіктеп те кетеді. Бірақ, ондай балаларды «буылып есті» дейді.
Шы ңғыс сөйтті. Оқуының алғашқы төрт жылында ол келмеген еді. «Барсам баланы ң көңілі бұзылып үйге қайтам дер, аман болса, к өру ешқайда қашпас, алаңсыз оқысын», -деп, сәлем-сауқатын кісіден жіберетін, Ай ғанымның өзі Омбыға бармайтын. Шыңғыс үйіне школаның төрт класын бітірген жылы он төрт жасында келді. Са ғынып көрген баласын үшінші жазда келгенінде, Айғаным тіпті танымай қалды. Ол жас мөлшерінен ұзарып, сорайып кеткен, және бала ша ғындағы қуаңдығы өзгеріп, беті өзгеріп, ажарлы жеткіншек бол ған. Әскерлік школа формасындағы киімдері де аса жарасымды. Білім жа ғынан да өскен. Офицерлік школаның Азиялық бөліміне т үскен ол, үйден кеткендегі мұсылманша білімін әлдеқайда тере ңдетіп, «құраннан мағына айырарлық» халге жеткен. Азиялық б өлімнің негізгі оқуы татар, шағатай, араб тілдерінде жүргенмен, орысша саба қ та оқылатын. Шыңғыс орыстың тілі мен жазуына да т өселіп алыпты. Шы ңғыс та шешесін танымай қалды: оның бұрынғы сымбатты с ұлу денесі қазір жалпая семіріп, жуандығына екі құшақ әрең жететін халге келген. Содан б ұрынғы сұңғақ денесі аласарған сия қтанып, үрген қуықтай домаланып қалған. Бұрынғы сидам, толы қ білегі де майланып, төменгі жағы салқылдап салбырап кеткен. Б ұрынғы салалы сұлу саусақтары да етейіп, буын-буындарының арасы б ұлтия томпайып кеткен. Бұрынғы ашаң беті жалпайып, т өменге сарқылған қалың май иекке жете бөлшектенген де, ар жа ғындағы салбыраған жалпақ бұғақ кеудесіне тіреліп, басты кейін қарай кекжитіп тастаған. Бұрынғы жан-жағы жайпақ үлкен қара кезінін, т өңірегіне де томпайған май үйелеп, жартастардың қыспағына қамалған көлшіктей кішірейіп қалған. Бұрын атылар жебедей с үйреліп, қаз-қатар тізіліп тұратын кірпіктер терең судан басы қылтиған құрақтай ғана көрінеді. Бұрын қабағына қалыңдай, имие біткен қасы, астынан керген майдан сирей жалпайып, жартасты ң, жігіне біткен көде сияқтанады. Бетке біткен майдың қамауында қалған бұрынғы сұлу қыр мұрын, толқындар арасында қалықтаған кішкене қайықтай. Бұрынғы әдемі басты астынан ба ғанадай тіреп тұратын жұмыр, өрелі мойын қазір мықырайып, майлары семіз қартадай қабаттасып кеткен... Қысқасы, бұрынғы сұлу сымбат пен айта қаларлық ажардан, сарқылған көлдің елеусіз ш ұқанағы сияқтанып, жұқа ерінді, бүрме әдемі аузы ғана қалған. Ол да жабы қ кезінде ғана әдемі екен. Егер ашылса, жағында бұрын жіпке тізген меруерттей жалтылдайтын тістер жо қ: қатарлары сиреген, қалғандары сарғайған! Қандай семіргенде де ажарын сақтайтын адамдар болады ғой? Айғанымда ажар қалмай, бұрынғы қоңыр, әдемі кескіні шала піскен еттей, қарамықтана бозарып, өңі әжімденіп кетіпті!..
Шешесіні ң бұрынғы сұлу сымбатына қайран қалатын, одан ту ғанына қатты мақтанатын, әр кезде қызыға қарайтын Шыңғыс, мына қалпын көргенде шошып кетті. Жасы қырыққа жаңа ғана жеткен шешесіні ң сыр-сымбаты бұлайша бұзылуын, Шыңғыс оның тек қана қимылсыз тоқ тұрмыста семіруінен деп ойлаған жоқ, басына т үскен ауыртпалықтардың жаншуынан деп жорыды. Ай ғанымның жүрегі де қысылады, оқтын-оқтын демі тарылып, талы қсып қалатын болыпты. Омбыға барғысы келгенмен, кейінгі жылдарда ол осы сар қытынан қорып, үйінен шыға алмайды екен. Кейбір қысылғанда «өліп кетем бе?» деп, Шыңғысын көре алмай кетем бе?» – деп те қорқатын Айғаным, баласының, аман, абыройлы келуіне қатты қуанғандықтан, басылудан жеңіліп, сырқатынан айы ғып кеткендей болды. Баласыны ң жақсы адам болуына күдігі қалмаған Айғанымның ендігі тілегі - осы баласынын, үйленгенін көру. Б ұл арманына қазір-ақ жетер еді, «он үште отау иесі» дегендей, он т өрт жастағы Шыңғысын үйлендіре салар еді, (сол жаста үйленетіндер қазақ ауылдарында толып жатыр), әттең – келінінің жасты
ғы. Ол биыл тоғыздан онға ғана қарайды!.. Ислам шари
ғатында, қызды тоғыз жасынан бастап күйеуге беруге болады. « Қазақ та мұсылман» дегенімен, оның ғұрпында, бұл жастағы қызды күйеуге беру жоқ. «Бөрікпен ұрғанда жығылмаса болады» дегенмен, отау иесі» болмай, я ғни он үш жасқа шықпай, ешбір қазақ к үйеуге қыз бермейді. Сондықтан, Айғанымның ендігі арманы – Шорман қызы Зейнептің он үш жасқа толуы болды. Біра қ, Айғанымға бұл арманына жете алмау қаупі туып қалды. Шы ңғыс үйіне келіп кеткеннен екі жыл кейін, көктемде, Шорманның арнаулы жіберген адамы келіп: – Бала
ң бұзылып жүр дейді, пәтерге тұрған Саттардың қызын алатын болыпты дейді, – деген суы қ хабар айтты. Мына хабар Ай ғанымның құлағына ыстық қорғасындай құйылып, алғаш естігенде талып қалды. Есін жия қайта сұрағанда: – Ойын с өз болса, ат қинап әдейі келем бе? Шорағаң мені жібере ме? Рас сез к өрінеді бұл. «Бүлінбей тұрған уақытта бұл пәлені жойсын, Ай ғаным, әйтпесе, тұрысатын жерін айтсын!» деп жіберді құдаң, – деді, келуші. Енді иланбау ға амал нешік!
Әрі әкімдіктен айрылып, әрі денесі ауырлап, әрі сырқаттанып, со ңғы жылдарда жүрістен мүлдем қалған Айғаным, қасына бес- алты ғана жолдас ертіп, үш пар ат жеккен пәуескенің кең ішіне к үтушісі Күнкені ғана отырғызып, божысын атшысы Тұтқыштың, Балтамберіне ұстатып, еріткен бірер кісісін пар ат жектірген таран - тас қа отырғызып, Омбыға бет қойды. Ойы, бұрыс болса да жолда құдасы Шорманға соғып, әңгіменің егжей-тегжейін өз аузынан есіту, содан
әрі не істеуді ақылдасу. Естуінше, Шорман «Ниязды ң Қаракөлі» аталатын тұсты жайлап отыр. О
ған Сырымбеттен Бурабай тауын баса жүру керек. Ай ғаным бұған дейін ел аралай қалса, Уәлінің тірі шағы түгіл, жесір к үнінде де, кезіккен ауылдар «жатып жастық иіліп төсек болып», к өп жерде арнаулы үй тігіп, хан көтере күтіп алатын-ды. Мына бетінде олай болмады. Хабарсыз отыруынан ба, әлде
«ханды ғынан түсіп қапты» деп естуінен бе, кейбір ауылдың «иелері» – «уа қытымыз жоқ еді, анау еді, мынау еді...» деп үйлеріне түсірмеді, т үсіргендері «то қты-торым» сия қтыларды сойып, б ұрынғы құлыннан, тайдан тартатын табақтарын көрсеткен жоқ. Жолшыбай
ғы елдердің мына қалпынан шошыған Айғаным, «Шорманны ң үйі қалай қарсы алар екен?» деген қауіпте болды. Ай ғанымның Қаракөлге беттеп шығуынан Шорман хабардар еді. Оны ң құдалық көңіліне күдігі жоқ-ты, жақсы қарсы алуға ниет етті де, « қапы қалмайық» деп, Айғаным келер жолдың бір күндік шамасына, әр жерде, жүйрік аттар мінгізген тосқауылдар қойды. – Ар ғы түптегі ат, хабарлана салысымен, бері қарай шапсын. Ол бері қарай, одан бергі де бері қарай шауып... дегендей, хабарын тез жеткізі ңдер! – деп тапсырды Шорман. Тос қауылдар кеткеннен кейін, Шорман Қаракөлдің мал тұяғы тимеген, ш өбі желпілдеп өсіп тұрған бір жағасына ақ үйлер тіккізіп, ішін с әнді түрде жинатты, сол маңға желі қақтырып, айғыр үйірлі сауын бие байлатты. Сыба ғасына үнемі құлын мен тай союды ұйғарды. Солай күтінген Шорман, Қаржас пен Сүйіндіктің ма ңайдағы бай ауылдарына: – «С ұлтандықтан түсті» дегенмен, Абылайдың қара шаңырағына ие болып отыр ған адам, өсекші жұрт «пәлен-түген» дегенмен, хан т өсегін қасиеттеп ұстап отырған кісі, бұл менің ғана қонағым емес, Қаржас, Сүйіндіктің ортақ қонағы, құдағи – менікі болғанмен, б әйбіше – жұрттікі; «қапы қалдық» демеңдер, күтініп отырыңдар, – деп хабар айтты. Оларды ң бәрі де күтінуге кірісті. Ай ғанымды жақсы қарсы алуға жиналғанда, Шорман «төре к үйеуден айрылам» деп уайымдамайды, оған, қазір құны арзандаған т өренің «бұты бір-ақ тиын». Шорманның шымбайына бататын нәрсе – намыс. Әуелі – Омбыда, одан кейін – Көкшетауда жер күңіренткен той жасап атастыр ған қызын, төренің қалада қаңғырып жүрген бір «шікір әсі» алмай кетсе, «бағым да, малым да өсіп болды» деп есептейтін о ған, ел алдында бұдан артық өлім бар ма?.. Бойын осы намыс керней баста ған Шорман, әуелгіде «Омбыға барып, Шы ңғысты райынан қайтарсам қайтеді?» деп бір желікті де, та ғы «тілімді алса жақсы, әйтпесе, бетім қайтар» деп тайсалды. Омбыда ғы оқуға түскелі, Шорман Шыңғысты талай көрді. Бастапқы кезде өз қаражатына оқытпақ болып, «сыбағаң» деп жаз – қойын, қытайын жіберіп тұрды. Өзі жолыққанда киім-кешегіңе» деп, «басқа расходы
ңа» деп ақша да тастап кетті. Алғаш ол сыйлықтарды жақсы қабылдайтын Шыңғыс, соңғы бірер жылдары «қажеті жоқ» деп алмады. Енді бай қаса, онысы – Саттардың қызымен әулігуінің салдары екен. Шорманны
ң естуінше, Шыңғыс шешесінен қорқады да, сыйлайды да. Оны
ң ойы –Шыңғысты райынан шешесі арқылы қайтармақ. К үтінген Шорман, Айғанымды қозы-көш жерден қарсы алуға жиналды. Қасына ру басылары, нөкерлерімен бірге жасы сол жылы он екіден он үшке шыққан қызы – Зейнепті ертіп алды. Зейнеп ту ған кезде, Шорманның шешесі Мамық тірі екен. Шорман ат қа мініп атақты адам болғаннан кейік, бір жағынған жұрт Мамы қты «Мамаң» деп кеткен. Шорманды жұрт дене жағынан әкесіне келгенмен, ажары мен ақылы шешесіне тартқан деседі. Жастай жесір қалған Мамық, жалғыз баласы – Шорманның а қылшысы екен. Оның атағы шығуына алғаш шешесі себеп болған деседі. Шорман 1797 жылы ту ған. Он үш жасында билік айтып атағы шы ға бастаған оны, «қызық көрем» деп шешесі он төрт жасында үйлендіріп, бір байдың бой жетіп отырған қызын әперген. Аты - Топан екен. Келер жылы әйелі ұл тауып, атын Мұса қояды. Одан кейін туған ұлдың аты - Иса болады. Зейнеп содан кейін, 1820 жылы туады. Зейнепті ж ұрт шешесі – Топанға тартқан еді дейді. Ол – бетінде қаны ойнаған, қызыл-шырайлы сұлу кісі екен. Қыздан алғашқы көрген бірінші немересі болғандықтан, Зейнепті Мамы
қ туа сала бауырына салады да, шын еміренген емшегінен сүт шы ғып, ауызданған күнінен өзі асырайды. Тілі шыға «Шорманның емес, К үшіктің баласымын» деп үйретеді әжесі. «Кенжем» деп еркек - шораша киіндірген Зейнепке әжесі - Шорманды «ағаң» деп, әйелін – «же ңгең» деп, екеуін де еркекше боқтатып дағдыландырды. Таби ғатынан ба, далдаңдауынан ба, – Зейнептің тілі «р» әрпін «и» ғып, «с» әрпін «ш» ғып сөйлейтін шолжаң болады. Өзін «ұлмын» деп т
үсінген Зейнеп, кішкене күнінен тайға, құнанға, атқа мініп үйренеді. Ол ауылда ат мінуді місе тұтпай, малдарды, әсіресе - жыл қыларды бағысатын болды. Кішкене к үнінен бұла болып, үнемі ат үстінде жүргендіктен бе, әлде, ірі денелі тұқымына тартқандықтан ба, – Зейнеп бойшаң болып есті. Оны ң жасын білмейтін адам, он екі-он үште емес, он бес, он алтыда дерлік еді. Әкесінің Айғаныммен құда болғанын, атастырған адамының аты – Шы
ңғыс екенін, оның хан тұқымы екенін, Омбыда орысша оқып ж үргенін Зейнеп еститін. Күйеуі «толқып жүр» деген сөзді әке- шешесі, туыстары жасыр ғанмен, сыбырлағыш жұрт естірткен бірақ, балалы қ санасы бойынан кетпеген Зейнеп, өсекке мән бермей, нем құрайды қарайтын. С өйтіп жүргенде, құлағына «қайын енең келе жатыр» деген хабар шалынды. Неге екенін өзі де білмейді, Зейнеп сасып қалды. Қасқыр қамаған киіктей, қайда барарын білмей қалған Зейнептің қорғалар жал
ғыз түп - «шиі» - әжесі еді, ол сорына қарай, өткен жылы опат бол
ған. Мамық өлгеннен кейін де Зейнеп туған әке-шешесіне жоламай, әжесінің «үлкен үйдегі» төсегінде жатып, сол үйде т ұратын. Оның қасында әжесінің күтушісі -Бүтікей ғана болатын. Әжесі бар кездегі рахатын сағынған Зейнеп, оның төсегіне сан рет жасын т
өккен... Өзін әлі де «ұлмын» деп жүретін Зейнептің «қайын енең келе жатыр» деген хабар т өбесінен жййдей ұрды. Өзінің «ұл» емес, «қыз» екенін ол сонда ғана түсінді. Енді не істеу керек? Зейнепті б ұл тұйықтан ағасы - Мұса алып шыққандай болды. Оны ң жасы он бесте еді. Оқу жасына жеткен оны әкесі Омбыдағы со ғыс школына апарып бермек болғанда Мамық бәйбіше: – Таста, қаршадайынан ысқаяқ қып үйден алысқа қумай! – деп қарсы тұрған.
– Ендеше, жа қын жердегі Баян аулаға апарып оқытайық, – дегенде, Мамы қ босаңсып: – Қайда? Қандай оқу? – деп сұраған. – Баян аулада м ұсылманша да, орысша да жақсы біліп шығады – деген со ң, Мамық көнген. Мұса Баян ауладағы орыс школасына он бір жасында т үскен.
Ар қа мен Сібірдің қоңыржай, құрғақ, таза ауасы себеп болды ма, әлде дәулетті үйде туып, еркін өсуінен бе, Мұса биік, балуан денелі, с ұлу кескінді жеткіншек болды. А қылды да, оқуға тұтынды да болып өскен Мұса« әжесінің ы қпалымен Зейнепті «атамның баласы» деп, – «жасы кіші болса да, жолы үлкен аға» деп қадыр тұтатын. Бірге туғанын білетін Зейнеп М ұсаны да жақсы көретін. «Жақындаса – тістесіп, алыстаса – кісінесіп» дегендей, екеуі ж ұғыса кетсе шайырғалдасып қалатын. Сонда алдымен Зейнеп со қтығып, Мұсаны боқтайтын да, сабайтын да. Жанына тая қ батып бара жатқанда ғана Зейнепті бауырына қысып, аяқ-қолын босатпайтын, дәрменсіз Зейнеп балағаттап тілін өткізе алмағанда бетіне түкіретін. Тентек Зейнеп еркелігін көтеретін а ғасы Баян аулаға оқуға кеткенде сағынып, жиі барып жүретін әкесінен қалмайтын. «Ай
ғаным келе жатыр» деген хабар естілгенде, Мұса Баян аулада
ғы школаны «жақсы оқыды» деген куәлікпен аяқтап, ендігі ойы – Омбыда ғы соғыс школына түсу болып, туған үйіне келіп жатыр еді. Б ұл хабардан Зейнептің сасқалақтауын тек Мұса ғана түсінді. Т үсінгенмен амал нешік? Зейнепті Шыңғысқа атастырғанын ол әлдеқашан естіген, бірақ балалық санасы мән бергізбеген. Міне, ойыншы
қ сияқты көрінген сол оқиға енді шынға айналды. «Шын» бол
ғанда, әзірге ұзатылайын деп жатқан Зейнеп жоқ сияқты, қайын енесінін, келуімен Зейнепті ң «ұлдысы» бітіп, енді Шыңғысқа – « қалыңдық» Айғанымға «келін» аталатын сияқты. «Шыңғыс Зейнепті алмайды-мыс» деген өсек, Мұсаның құлағына әлі шалын ған жоқ.
Бас қа қыздар сияқты, «қалыңдық», «келін» болу, қарындасы Зейнепті ң де аттап өте алмайтын тағдыры екенін енді ғана айқын т үсінген Мұса, әлі «емшек табы – аузынан бесік табы – арқасынан кеткен жо қ» деп, сәби деп түсінетін қарындасын ұялтпау қамын қарастырды. Бұл жөнінде өтініш айтар адамы, – шешесі Топан. Ол бейпіл тілділігіні ң үстіне, балаларына аса қатал кісі еді. Бастығы
М ұса ғып, ол өзінен туған балаларын кішкене күніне «бір шыбықпен айдап» қабағының қағуына бағындырып өсірген. Айтқанын орындамаса, сілейтіп сояды да салады, сонды қтан, балалары алдында құрдай жорғалайды. Тек, ерекше ұстайтыны – Зейнеп. Сыйласатын қайын енесі титтейінен бауырына сап «бала» қылғаннан кейін, Зейнепті ң оғаш қылықтары көп бола тұра, Топан оны бетке қақпайтын, тілін де, қолын де тигізбейтін. Мамық өлгеннен кейін де осы
әдетін өзгертпеген. Соған сәйкес, Зейнеп те оғаш қылықтар жасамайтын бол ған. Бірақ, Айғаным келе жатқан хабары естілгенше, « ұлдығын» өзгертпей, еркек-шораша киініп жүре берген. Ай ғаным хабары естіле, Топан жақын абысындарының жастау жа ғына:
– Анау шолжа ң қызға айтыңдар, «қайын енең келе жатыр» де ңдер. Енді ол «ұлмын» деуін қойсын. Қыздың аты – қыз. Өзі және дардай боп ержетіп қалды. Төсі де шығып келеді. Етжеңді бала. Енді сира қтарын сидитып, бөксесін бұлтитып шалбар киюі жараспайды. Қыз сәнімен киінсін. Шашын енді жаз-жалбағайдың, қыс – тыма
қтың ішіне түюін қойсын да, бұрымдап, қыз сияқты өрсін, – деді.
Б ұл сөзді айтып барған жеңгелерін Зейнеп сыбай боқтады да үйінен айдап шықты. Соны айтып келген жеңгелеріне: – О
қасы жоқ, – деді Топан. – Қызша киінбесе де, қыз екеніне құлағы ғана берсін. Күйеудің, басқа қыз құтылмаған құрығынан ол да құтылып қайда барар дейсің. Же ңгелерін қуып шыққан Зейнеп, қорқыныштан ба, ызадан ба денесі қатты қызып ауырып қалды. Неге ауру себебін Зейнеп ешкімге айт қан жоқ, Мұсадан басқа адам жайына түсінген де жоқ? Сол сыр қатын меңдетпеу туралы Мұса шешесіне қыңқылдап еді, ол ежелгі да ғдысымен, баласын бетінен қауып тастады. – Немене, айтып т ұрғаның? – деді ол, – қыз екенін құдайдан жасырма ғанда, адамнан жасырамысың? Қыз болып жаралған соң бай ға бармай қайтушы еді? Сол да уайым болып па? Түбінде айтылмай қоймайтын нәрсе болғасын, неменесі бар оның, айтпайтын? Айт қан кісінің құлағын кессең, менікін кес! Әйтпесе, басты қатырма!
Шорман Ай ғанымды қалын, нөкермен түстік жерден қарсы алды да, қошеметпен әкеліп, Қаракөлдің жағасына даярлатқан ақ үйіне т үсірді. Оның ойы, бұрын келмеген құрметті құдағиына ерекше сыйлар к өрсетіп, күтініп отырғандардың бәрінен дәм татырып, асы қпай аттандыру еді. сөйлесе келе олай болмай шықты. Шыңғыс пен Зейнеп жайын Ай ғанымның бұл арада көптіргісі келмеді. Құдасымен екеуі оңаша сөйлескенде: – Сондай бір қаңқуды менің құлағым шалды, – деді Айғаным, – біра
қ, мен мұны, достың емес, дұшпандардың таратқан өсегі ме деп ойлаймын. Мен білетін бала болса. Шы ғажан бұны істемейді. Жасты
қта «әулігу» деген де болатынын білесің Шорманға қайсың желікпеді ң жас күніңде? Шығажанның да сөйтуі мүмкін. Ол жер – ұшық сияқты нәрсе болмаушы ма еді, тәйірі, «тіфу» деп үшкірсе кетіп қалатын? Қаңқу рас болған күнде де, сөйтуден қалмайды және өзгеге үшкіртпеймін, езім үшкірем, мықты болса шыдап көрсін!.. Дегенмен б ұл ұшықты асқындырмау керек. Омбыға тез жету керек. Ай ғаным Қаракөл жағасында екі-үш күн түнеді де, қасына: Шорманды, М ұсаны, Зейнепті ертіп және Шорман ерткен біраз адамды алып Омбы ға жүріп кетті. Ол ж әйда ешкім ештеңе демегенмен, Зейнеп қайда, неге барарын білмей аттан ған жоқ. Шыңғыстың толқып жүрген хабарын жұрттан б ұрын естіген Шорман басында бұл өсекті өзге түгіл, өзінің әйелі – Топаннан да жасырып, аны ғына жету үшін Омбыға астыртын кісі жіберді. Ол «аны қ екен» деп келген соң Шыңғысқа барып сөйлесуге, т өре тұқымын «қисайған жағынан түзелмейді» деген ұғымда ж үретін ол бетін шешесі арқылы қайырмақ болды. Айғанымның Шорман ға не айтқанын жоғарыда баяндадық. Ері қаншама жасырғысы келгенмен, ол естіген есекті Топан да естіген, біра қ ол «өзі айтқанша сыр бермеймін» деп, бұл жәйда ж ұмған аузын ашпайтын. Айғанымның келе жату хабары естілгенше Шорман еште ңе дей қоймаған соң Топан: – Әу, Бала-би-ау, осы сен не істеп жүрсің? – деп бастап, Шыңғыс жайында естіген-білгенін ала қанына қондырып берген. – Жел айт қан ба, жын айтқан ба, – сөздерінің бәрі рас! Үстінен түскен Шорман, енді бұлтара алмай: – Әзірге осылай болып тұр, бәйбіше! – деп бастап, бар сырын а қтарды.
О ңаша сырласқан Айғаным мен Шорман Омбыға Зейнепті ала кетуді ұйғарды. Сондағы шешімдері: Шыңғыс көнсе-көнді, көнбесе некелерін еріксіз қидырып тастау. Б ұл шешімді Топан да мақұлдап: ұ ұ – Апар! – деген еріне, – он үште отау иесі болған жалғыз бұл емес. Талайлар б ұдан жасында да үйге ие болып кеткен. – Ендеше, қызыңды жолға әзірле, – деген Шорман. Еріні
ң бұл бұйрығын орындауға кірісерде, Топан қатты ж үрексінді. «Тентек шіркін, – деп ойлады ол, – бұрынғы қалпына ба ғып, айтқанға көнбесе қайтем?» Ол Зейнепке та ғы да жеңгелерін жұмсады. Бұдан бірнеше күн б ұрын ғана олардың бетінен алып қуып жіберген Зейнеп сөзге келмей к өне кетті. Өйткен себебі: әке-шешесі болып, туыстары болып жасырған өсекті ол да әлдеқашан естіген еді. Шыңғысқа атастырғанын, Зейнеп ал ғашында-ақ естіген. Бірақ, балалығы ма, еркелігі ме, Айғаным аулына келгенше м ән бермей, біреу-міреу батылдық қып тұспалдаса, бетінен алып бо қтап тастайтын. Есі кіріп, өзінін, ұл емес, қыз екенін, түбінде күйеуге бармай қоймайтынын түсінген шақта, «күйеуің» дейтін Шыңғысты ол к өруге арман ететін, с.өйте тұра, әкесі бертінірек Омбыға алып барма қ болғанда, «Шыңғысқа кездестірудің әрекеті болар» деп, «к үйеуді көр соң ұлдығымнан айрылып, қалыңдық болып кетермін» деп барма ған.
Енді, міне, «сол к үйеу толқып жүр» деген сөзді естіген де Зейнеп намыстан жарылып еле жаздады. Оны ң ұғымында аяғын тік басқан адамдардан әкесі – Шорманнан ақылды да, атақты да, беделді де, бай да кісі жо қ. Сондай адамның қызы бола тұра, әлдеқайдағы төре – сыма қ біреу алмай кетсе, тірі жүргеннен өлгені жақсы емес пе? Іші осындай ыза ға толы Зейнепке, жеңгелері Омбыға әкесімен бірге аттану тілегін білдіргенде: – Барам! – деді. Б ұл сөзді естігенде, әкесі де шешесі де қуанды. Ендігі мәселе, – Зейнепті ң Омбыға қандай киіммен баруында қалды. Зейнеп сол күнге дейін еркек-шора киімінде ж үреді. Сондағы киімдері құндыз қолданса қыз болып кететіндей, бөрікті үнемі ақ бұйрадан жасатып, кейбір сері жігіттей, т өбесін бір түсті жасыл пайымен тыстататын белін
қынаған қамзолды жарқыраған жібек пен барқыттан емес, ақ ботаны
ң түбітінен тоқылған өрмектен; шалбарды да содан, кейбір еркек балаларды ң салтымен балағына елідей құндыз ұстатып, батсайыдан ыз ған бауына шоқтан жасалған шашағын тізесіне түсіре
салбырап жіберетін; к өйлекті де ұл балаларша бір түсті, қоңырға аталастан тіктіріп, етегін шалбарланып алатын к үндері ылғи ақ елтіріден жасал ған қамзолша ішік киетін суық күндері киетін ішігіні ң іші - күзен, немесе сыртын шымқай қара құлындардың терісімен тыстататын; т ұтасымен қолданса, бұндай терілердің екеу- үшеуі балаға мол жарғақ шығады; Зейнепке керегі жеңдерінің қырқа жотасында, екі өңірінің кеуде жақ үстінде, қыр арқасында құлынның желкілдеген жалы болуға керек, олай жасау үшін бала демей,
үлкен демей, бес құлынның терісі керек; осы сәнді қуған Зейнеп те, ша ғын денесіне жарғақ-ішікті, бес құлынның терісінен ойып жататын « әжесінің баласы» дегенмен, «көп ұлдың ортасында ғы жалғыз қызым» деп жақсы көретін Шорман да қап- қара құлындардың терілерін Омбыға апарып, қара көмірдей ғып боятып әкелетін бұл сияқты шымқай қара құлын жарғақ, өзге ж ұртта кездеспейтін. Зейнеп жаз оюлап кестелеген «шоңқайма» аталатын қызыл ала етікті, қыс қонышы тізесінен келетін саптама етікті киетін. Осылайша киінетін Зейнепті ң үстіне, қыздың етегі тізеден келетін к өйлегі, әжесі өлгеннен кейін ғана ілінді, шешесі – Топан әуелі «кисейші» деген с өзді жұмсақ айтып жүрді де, Зейнеп тілін ала қоймаған соң, белгілі қаталдығына басып: – Таста әрі, бөксеңді бұлтитпай!.. Сен қай бір арық қызсың, шалбар дене ңе жабыса кететін?.. Сендей семіз қызға, тылтиған шалбар жарасушы ма еді?.. К өптің көзінде құйрықты тұсақтай болып жай қаңдамай, жасыр әрмен әрі, жаратқанның өзі көрсетуді б ұйырмаған мүшеңді! – деп ақырды. Мойып қалған Зейнеп әлі де к өнгісі келмей бұлталақтай бастағанда, Топан оның жеңгелеріне: – Құрыққа қашан келуші еді, құлынның өзі? Зорлықпен кигізбеуші ме еді, но қтаны? Қарамаңдар қиқаңына!.. Бас салып кигізі ңдер! – деді. Енді, міне, Зейнеп әкесіне еріп Омбыға баратын болған соң, соған арнап тіктіріп, санды ққа салып қойған асыл киімдер мен монша қтарын Топан түгелімен ақтартты да, қызын ең сәнділерімен безендіруге кірісті. Оларды ң ішінде: қытайдың, қоқанның, орысты ң... деген сияқты нелер асыл маталардың бәрінен тіктірген киімдер болушы еді, ж әне оларды орыстың ноғайдың, қазақтың ата қты шеберлеріне тіктірген. Бір жүйелерін Зейнеп үстіне кигенде былай да с ұлу жас қыз, тотыдай құлпырды да кетті. Зейнеп сымбатты да, к өрікті де қыз болатын. Оның түр-тұлғасы қазақтың ауыз әдебиетіндегі:
Не деген с ұлу едің жұрттан асқан, Қан мен сүт ақ жүзіңде араласқан, – Ке ң маңдай, қыр мұрынды, сүйір иек, – Қалам қас, оймақ ауыз, ұзын кірпік, – Мойыны иірілген а ққу – сынды, К үмістей ақ бұғағы тартты күнді, – Қара көзің сүзіліп, Қыпша белің үзіліп, Аузы ңдағы отыз тіс, Меруерттей тізіліп, – Бетінде жарасады сарша ме ңі, – Ке
Т үсердей көзі көрген оны қаусап, – Не деген салтанатты к өшің сұлу А қ үйдің жабығындай төсің сұлу!.. дегендей, сымбат пен кескін біткенні ң қазақы мағынасындағы ең с ұлуы еді. Оның үстіне, жараған семіз құнажындай сылана біткен толы қша денесі, бойшаң тұрқын тіпті әдемілендіріп жіберген. « Ғақылын, кәмил, бұйын, зифа, кім бәхітіне усәсің?» деп татарлар айт қандай, өлең жолдарында сипатталатын көркемдіктерден теріліп жасал ғандай еді. Зейнепті ң мына түр-тұлғасын көргендер: – Әттең, тілінің аздап шолжыңдығы, әйтпесе, ұрғашы атаулыда б ұдан сұлу да, сымбатты да қыз болмауға тиісті! Бұл тек, анау Омбыда о қып жатқан төренің маңдайына біткен жан! - десетін. – Шіркін, осы т үр-тұлғасымен еркек-шораларша емес, қыздарша киінсе, тіпті де құлпырып кетер еді! – деп арман ететін ауыл адамдары.
Міне, олар осы арманына жетті. «Зейнеп қызша киініп жатыр» – дейді, – деген хабарды естігенде, жан-жа қтағы ауылдардан «аттылы, жаяулы» дегендер қаптап кетті. Бірақ, ырымшыл Топан, «көздері тиеді» деп Зейнепті үйінен шығармады. Үйге кіре алмаған жұрт, сығаламақ болып кигізді тесуге айналған со ң: – Үйді бүлдіреді, қуыңдар! – деді Топан жігіттеріне. Салт мініп қамшылай қуған жігіттерден, жиналған халық амалсыз қашты. Сонда, шуласып айтқандары: – Білеміз, неге с әндеп жатқандарыңды! Майлап өткізбексіңдер ғой, қыздарыңды! Өтсе – сөз сендердікі. Әйтпесе, көрерміз! Олай дейтіндері, Шы ңғыстың толқуы туралы өсекті бұл маңайда естімеген жан жо қ-ты.
ЬІзы ң-шудан мезі болғанда, жолаушылар жөнеп кетті. Шорманны ң ел басқару ісіне кіріскеннен бергі бір әдеті жолаушы шы ға қалса, алдыңғы жағына күн бұрын шапқын жіберіп, қонар, т үстенер тұстарына үй тіккізіп, ат байлатып, бие саудырып, сойыстық әзірлетіп... дегендей, керекті жабдықты күн бұрын даярлататын. «Бір кісі та
ққа мінсе, қырық кісі атқа мінеді» дегендей, қасына ерген н өкерлері көп болатын. Жұрт соған мөлшерлеп әзірлік жасайтын. Ал, кейде, Омбы ға барып жатар болса, немесе үйіне көп қонақ келер болса, ішімдікке сабала ған қымызды, сойыстыққа үйірлеген тайлар мен құнажын байталдарды алдыратын. Ел қыдырған шақтарында, сыба ғасына құлыннан басқаны жемейтін. Қайда, қай уақытта керек екенін білетін шабармандар, кімдерге қанша салық түсуін күн бұрын хабарлап, олар мерзімді кезінде жеткізіп т ұратын. Жеткізбегендер жаза ға ұшырап, бері салғанда айып тартатын, әрі салғанда, – «пәле жабылып» не аба қтыға түсетін, не айдауға кететін. Шорман б ұрынғы сапарларында, суыт жүрсе бірер күнде жететін Омбы ға асықпай, жайлап жүріп бірер жұмада әрең жететін. Бұл жолы құдағиының сырқатын сылтау ғып тез жетті. Жолшыбай Ай ғаныммен ақыл қосқанда, Шорман Омбыдағы бай ағайыны – К үдерінің үйіне, Айғаным «Әлти дуанының ахоны» атағын алған имам, – Ғабдір-рахимның 4 үйіне түспек болды. Айғаным ол үйді екі себептен қалайды: бірі – Әбдірақым әке жағынан және оларды орысты ң, ноғайдың, қазақтың атақты шеберлеріне тіктірген. Бір ж үйелерін Зейнеп үстіне кигенде былай да сұлу жас қыз, тотыдай құлпырды да кетті.
Зейнеп сымбатты да, к өрікті де қыз болатын. Оның түр-тұлғасы қазақтың ауыз әдебиетіндегі: Не деген с ұлу едің жұрттан асқан, Қан мен сүт ақ жүзіңде араласқан, – дегендей, Ке ң маңдай, қыр мұрынды, сүйір иек, – дегендей, Қалам қас, оймақ ауыз, ұзын кірпік, – дегендей, Мойыны иірілген а ққу-сынды, К үмістей ак, бүғағы тартты күнді, – дегендей, Қара көзің сүзіліп, Қыпша белің үзіліп, Аузы
ңдағы отыз тіс, Меруерттей тізіліп, – дегендей, Бетінде жарасады сарша ме қі, – Ке
Т үсердей көзі көрген оны, қаусап, – дегендей, Не деген салтанатты к өшің сұлу; А қ үйдің жабығындай төсің сұлу!.. дегендей, сымбат пен кескін біткенні ң қазақы мағынасындағы ең с ұлуы еді. Оның үстіне, жараған семіз құнажындай сылана біткен толы қша денесі, бойшаң тұрқын тіпті әдемілендіріп жіберген « Ғақылын, кәмил, бұйын, зифа, кім бәхітіне усәсің?» деп татарлар айт қандай, өлең жолдарында сипатталатын көркемдіктерден теріліп жасал ғандай еді. Зейнептің мына түр-тұлғасын көргендер: – Әттең, тілінін, аздап шолжыңдығы, әйтпесе, ұрғашы атаулыда б ұдан сұлу да, сымбатты да қыз болмауға тиісті! Бұл, тек, анау Омбыда о қып жатқан төренің маңдайына біткен жан! – десетін. – Шіркін, осы т үр-тұлғасымен еркек-шораларша емес, қыздарша киінсе, тіпті де құлпырып кетер еді! – деп арман ететін ауыл адамдары. Міне, олар, осы арманына жетті. «Зейнеп қызша киініп жатыр» – дейді, – деген хабарды естігенде, жан-жа қтағы ауылдардан «аттылы, жаяулы» дегендер қаптап кетті. Бірақ, ырымшыл Топан, «к өздері тиеді» деп Зейнепті үйінен шығармады. Үйге кіре алмаған жұрт, сығаламақ болып кигізді тесугс айналған со ң: – Үйді бүлдіреді, куыңдар! – деді Топан жігіттеріне. Салт мініп қамшылай қуған жігіттерден, жиналған халық амалсыз қашты. Сонда, шуласып айтқандары: – Білеміз, неге с әндеп жатқандарыңды! Майлап өткізбексіңдер ғой, қыздарыңды! Өтсе – сөз сендердікті. Әйтпесе, көрерміз! Олай дейтіндері, Шы ңғыстын, толқуы туралы өсекті бүл маңайда естімеген жан жо қ-ты.
Ызы ң-шудан мезі болғанда, жолаушылар жөнеп кетті. Шорманнын, ел бас қару ісіне кіріскеннен бергі бір әдеті жолаушы шы ға қалса, алдыңғы жағына күн бұрын шапқын жіберіп, қонар, т үстенер тұстарына үй тіккізіп, ат байлатып, бие саудырып, сойыстық әзірлетіп... дегендей, керекті жабдықты күн бұрын даярлататын. «Бір кісі та
ққа мінсе, қырық кісі атқа мінеді» дегендей, қасына ерген н өкерлері көп болатын. Жұрт соған мөлшерлеп әзірлік жасайтын. Ал, кейде, Омбы ға барып жатар болса, немесе үйіне көп қонақ келер болса, ішімдікке сабала ған қымызды, сойыстыққа үйірлеген тайлар мен құнажын байталдарды алдыратын. Ел қыдырған шақтарында, сыба ғасына құлыннан басқаны жемейтін. Қайда қай уақытта керек екенін білетін шабармандар, кімдерге қанша салық түсуін күн бұрын хабарлап, олар мерзімді кезінде жеткізіп т ұратын. Жеткізбегендер жаза ға ұшырап, бері салғанда айып тартатын, әрі салғанда, – «пәле жабылып» не аба қтыға түсетін, не айдауға кететін. Шорман б ұрынғы сапарларында, суыт жүрсе бірер күнде жететін Омбы ға асықпай, жайлап жүріп бірер жұмада әрең жететін. Бұл жолы құдағиының сырқатын сылтау ғып тез жетті. Жолшыбай Ай ғаныммен ақыл қосқанда, Шорман Омбыдағы бай ағайыны – К үдерінің үйіне, Айғаным «Әлти дуанының, ахоны» атағын алған имам,– Ғабдір-рахимның үйіне түспек болды. Айғаным ол үйді екі себептен қалайды: бірі – Әбдірақым әке жағынан қазаққа, шеше жа ғынан Қожаға шатыс, сондықтан, Әбдірақымды «жиен» көріп, Омбы ға бұрын келген жолдарында соның үйіне түсетін; екіншісі – со ғыс школына оқуға түскен Шыңғысты: «бұл қалада одан бай кісі жо қ, қарағайдан қидыртқан үйлері бір орамды алып тұрады, бала ңның әрі тұруына үйі жайлы, әрі тамағы тоқ болады, киім- кешегіне де қарасады» деп Сейфсаттар Сейфүлмәліков дейтін татардын, үйіне, пәтерге қойғызған. Оның алдында Сейф-саттар Ай ғанымды жолдас-жорасымен үйіне шақырып, к өл-көсір қонақ еткен. Сейфсаттардың: бірі – татар, бірі – өзбек, бірі – қазақ, бірі – ұйғыр – төрт қатыны бар екен. Бәрінің де үйлері о ңаша, бәрі де киім-кешек пен жасау-жиһазға малынып отыр... Қораның әр жерінен жылтыңдап жүрген балалардан хисап жоқ сия
қты... Ай ғанымға олардың бәрінен Сейфсаттардың өзі ұнады, еңкектеу қапсағай бойлы, қара өңді, қалың қабақты, шүңірек ойнақы көзді, мо ңғолдау бетті, көмірдей қара мұртын таңқита қырып, сол түсті қара сақалын башқұрттарша иегінің астына қойған, Сейфсаттар жалпа
қтағыш та, жылпос та адам. Тегі «қазақы болып кеткен баш
құрт» деседі. Ол Ай
ғанымды бір көргеннен «бәйбіше» деп, іші - бауырына кіре, үйіріп әкетті. Айғаным оны өзімсініп «қара естек» 5 деп атады. Сейфсаттар о ған сүйсінбесе ренжіген жоқ. – Дза ғынан ақца уайым дзвие, – деп қойды ол бір сәтте Ай ғанымға керегіңді сұраудан ұялма, ала бер түбінде бір есептесерміз. «Керегі не?» деп сыпайысы ғанмен, ақшаға мұқтаж Айғаным, Омбыда т
ұрған күндерінде біраз ақшаны алып та тастады. Қайтарда: – Енді
қайтем? – деп қынжылған Айғанымға: – Б
әйбіце, оқасы дзоқ, – деді Сейфсаттар, – әзірге менен ала берсе
ңізці, түбінде бір есептецерміз. Жа қсы көрген Сейфсаттарды бірде «қара естек» деп, бірде «толық атау ға шұбалаңқы» деп – атын «Саттар» ғана қойып, дос боп айрыл ған адаммен, түбінде кикілжіңге келем деп ойлаған ба, Ай ғаным?
Енді, міне, сырт естуінше «Шы ңғыс» осы қара естектің қызын алады-мыс!». Б ұл мәселеде талай толғанған Айғанымның Сейфсаттарды Шорман
ға те ңестіргісі келмейді, сонды
қтан Шы ңғысты да оның қызына жолатқысы келмейді. Осы ған іштей бекіген Айғанымның ендігі ойлаған айласы әуелі, Әбдірақымның үйіне түсіп, не жайы барын білгісі келеді. Егер рас болса, «баламды осыны ң үйіне тұрғыз деген сенсің. Өзің тұтатқан өртті өзің сөндір, әйтпесе тұрысар жеріңді айт» деп Әбдірақымға к үш көрсеткісі келеді. Алғаш Омбының кедейлеу ғана имамы болып келген Әбдірақым, Айғанымның және Шорманның көтермелеуімен, со ңғы жылдарда алты дуанның ахонына, яғни ресми имамына айнал ған. Содан кейін зекет, үшір, педиясадақа... дегендер мейлінше к өп түсіп, байып кеткен. Бұрын үкімет салған мешіттің қорасындағы медіресені мекендейтін ол, кейінгі жылдары, қарағайдан қиып сегіз б өлмелі үй салдырған, салтанатты қора-қопсы жасатқан. Бар байлы ққа қолы іліккен соң, бұрын сидам денелілеу ол қазір семіріп, « әу-дем» жердегі мешіттің намазына, медресенің сабағына ат жектіріп баратын бол ған. Осындай байлығының қайнар бұлағы - қазақ дуандары. Дуан басылардың қазіргі ең күштісі – Шорман. Бас
қалары оның ішінен шықпайды. Соны жақсы білетін Айғаным, – егер
Әбдірақым егесе қалса, тынысын Шорман арқылы тарылтқысы әрі салғанда, – ахондықтан түсірткісі келеді. О қиға түсінікті болу үшін, оқырман көпшілікке Сейфсаттарды толы ғырақ таныстырайық: Он то ғызыншы ғасырдың алғашқы жартысында Англия империализмі мен Россия мемлекетіні ң «Орта» және «Шығыс» аталатын Азия өлкелерінде отаршылдық қылықтары түйісіп қалғанын, тарихи деректерден жақсы білеміз. Сол кезде, Индия т үгелімен қанды құшағына орап, жанын шырылдата, сүйегін күйрете сорып жат қан Англия, енді улы тілін Тибетке, Кашмирге, Қашқарияға, Азияға қарай созғаны да мәлім. Бұл қимылға Россия үкіметі мазасызданды да, сол өлкелердің хал-жайын ойлап қайтатын кісі іздейді. О ған тегі Әзербайжан, өзі үнемі Петербургта тұратын жи һангез – Мәһди Рафаиловтың лайықты кісі болмайды. Ол Россия разведкасына ты ңшылық қызмет атқаратын, сол мақсатпен Түркияға, Иран - Индия ға талай рет сапар шеккен. Саяси тапсырмаларын ойда ғыдай орындаумен қатар, саудасын да молайта түскен первый гильды саудагер ата ғына ие болған адам. Қызметі солайша жағымды бол ғандықтан, патша үкіметі оған «сарай сыртындағы ақылшы» деген ла қап ат берген. Үкіметтен көп бұйым және қажетті мөлшердегі ақша алған Рафаилов, м ұсылмандар арасында «Хасан» болып жүретін шоқынды татар – Мамзурды ертеді де әлденеше ылаумен, Қазан арқылы Омбы
ға келеді. Бұл, 1814 жылдың көктемі болса керек. Қашқария сапарына бастайтын кісі қажет болғанда, жергілікті үкімет Сейфсаттар Сейфүлмәліковті ұсынады. Біраздан бері Омбы қаласында тұратын ол әуелі орыстың ірі саудагері – Ганшинге пірк әщік болып қызмет атқарған еді де, біртіндеп өз дүниесі де құралып, жеңіл-желпі саудагердің халына жеткен-ді. Содан кейін әлдене саудагерлермен Қашқария және Тибет жағына сапар шегіп, байлы ғын молайтып қайтқан. Қашқария мен Тибеттің жолын, халықтарын жақсы білумен қатар, Сейфсаттарды ң қытай тілінен де хабары бар болатын. Рафаилов баста ған, Сейфсаттар қостаған керуен Қашқарияға беттеп жол ға шықты да, қытай қаласы – Шәуешек тұсында Тянь- Шань тауынан асты. Ар ғы етегінен Такламакан құмын айнала отыр
ған ұйғыр шаһарлары, бірінен соң бірі тізіліп кетті. Сейфсаттарды ң ойы, - Рафаиловтың керуенін Такламакан құмының солтүстік жағымен жүргізіп отырып, шығысындағы Құмул (қытайша – Хами) қаласына апару еді де, одан әрі - Алтынтау ар қылы Тибетке кетіп, Такламаканның оңтүстігіндегі қалаларға қайтарда соғу еді. Ол жоспары болмай қалды. Керуен Кучәр (қазақша - к
өшер) қаласына жеткенде, «Бөгдехан» аталатын қытай императоры өліп, соның азасынан алты айға дейін қытайға бағынышты қалаларға сырттан саудагер кіргізбеді, іштегі саудагерлерді шы ғармады. Рафаиловтың керуені де сол «тәртіпке» ілікті. Біра қ, керуен одан зиян орнына пайда тапты. Ол бұған дейін Тянь- Шань тауыны ң арғы және бергі жағында көшіп жүрген қалың қырғыздардың, айылдарын (ауылдарын) аралап келген. Мал шаруашылы ғымен, әсіресе қой шаруашылығымен күң көретін базарлары жыра қ қырғызда киім-кешекке өте тапшы екен. Рафаилов соны пайдаланып, қолдағы бұйымдарын қойға айырбастай берді. «Сонда, –деген м әлімет бар, – бір көйлектік кездемеге бір ту қой, немесе, бір пар етікке екі қой алып отырған». Саудагерлер б ұл қойларды, малы аз, етке тапшы ұйғыр қалаларына то ғытады да сусар, бұлғын, құндыз, тиін сияқты аңдардың терісіне айырбастайды. Қашқария тауларынан «Яшка» аталатын қымбат тасты ң түрлі түстері табылады екен. Рафаилов бұйымдарына оларды да айырбастай береді. Алты айдан кейін керуен Куч әрден әрі қарай жөнеледі. Тибетте олар пайданы ң жаңа түрін табады: «металл» аталатын кеннің, әсіресе «алтын» ж әне «күміс» аталатын металдардың ең көне отанының бірі – Тибет екені м әлім. Тибет тауы, алтын мен күмістің дүние жүзіндегі е ң бай қордасының бірінен саналады. – Мы ңдаған жылдар бойына жинала берген алтын мен күмістің қоры – деседі, білетіндер. – Тибетке Рафаилов керуені барған шақта, «т өгіліп-шашылып...» дегендей, мейлінше мол және арзан болыпты. Жамбы», «тай т ұяқ», «қой тұяқ», «атан тұяқ» аталатын алтын мен к үмістің жентектерін, Рафаилов керуені қоржындап жияды... Қымбат қазыналарды, тегін пайданы қуу жолында керуен жеті-сегіз жыл ж
үріп қалады. Алғашқы жоспарлары Тибеттен Кашмирға бару бол
ғанмен, жерін, елін, үйін салған керуен адамдары, табысқа құныққан Рафаиловтың көнбей Такламаканның оңтүстігін жағалап Россия ға беттейді. Осы бетте, Яркен мен Қашқар шаһарларының арасында Рафаилов ісініп ауырады да, аз к үнде күп боп кетіп өледі. Біреулер оны « ұйықтап жатқанда қара құрт, жылан сияқты улы мақлұқтар шаққан болар» деп жорамалдайды. – Ал, расында, – деген с өз бар, кейін тараған бір мәліметте, – Сейфсаттар мен Хасан а қылдасады да, байлығын иемденіп қалу үшін, апиын ішуді жа қсы көретін Рафииловқа алдастырып жыланның етін береді, ол содан өледі. Б
келген қытай империясына қарсы. Жәңгір есімді қожаның бастауымен, ұйғырлардың көтеріліс жасап, әкімшілікті қолына алып т ұрған шағы екен. Серіктері Рафаиловты ң мәйітін Қашқар шаһарына алып келеді де, уа қытша үкіметке мәлімдеп, «Аппақ қожа аталатын әулиенің» қасына жерлейді, үстіне мазар тұрғызады. Ж әңгірден ұлықсат алған керуен Россияға беттеп, Тянь- Шаньнны ң «Мұзарт» аталатын асуынан әрі қарай еңкейеді. Осы арада к өшпелі қырғыздар керуенге шабуыл жасап, мал-мүлкін талайды.
– Соны сылтау ғып, – дейді біреулер, – Сейфсаттар мен Хасан Рафаиловты ң алтын, күміс, қымбат тас сияқты мүліктерін жасырады да, «талап әкетті» дейді. Талан ған керуен бет-бетімен қашып, таудың әр қуысына ты ғылғанда, Сейфсаттар мен Хасанның жөні бірге болады. Бірақ бес- алты есекке к өң-қоқыр артып жаяулаған Сейфсаттар, Россияның шеткі қаласы Кяхтаға жалғыз келеді. Ондағы әкімдерге таланған жайларын айта кеп: – «Адам басы бір алла болды» – дейді ол, – әркім өз басын сау
ғалады. Мен де бетіммен лағып әрең жан сақтадым. Өзгелердің аман-жаманын білмеймін. – Сонда, – деседі қауесетшілер, – Сейфсаттар қасындағы Хасанды өлтіреді де, таудың тасасына тастап кетеді. Жаудан аман алып шы ққан қымбаттарын, жан сезбестей ғып, есектерінің ыңыршағына жасырады да Омбы ға аман жеткізеді. Сейфсаттар ұрлап әкелген байлығын Омбыда лақ еткізіп төге салмай, жар қ еткізіп көрсете қоймай, шыжымдап еппен ұстайды. Рафаилов керуенінен аман келген біреулер, «алтын, к үміс, асыл тастар сия қты мүліктер осының қолында еді» деген соң, Омбының үкіметі о ған күдіктеніп, бірнеше жыл бақылап та көреді, жауап сұрап та бай қайды, бірақ сырын аша алмайды. Реттеп ты ққан қымбаттарын еппен ұстаған Сейфсаттар біраз жылда орасан байиды да, первый гильды саудагер ата ғына жетеді. Енді ол Орта Азия ға, қытайға... дегендей өзінің бай керуендерін ж үргізеді. Шы ңғысты ол байлығы осылайша шалқып тұрған шағында п әтерге тұрғызған ондағы ойы әрі – хан тұқымы, әрі – бір дуанды билеп т ұрған аға сұлтанның баласы, оның үстіне орысша оқымақ, орысша білгенні ң қаны жерге тамбай тұрған шақ, ендеше, бұл да ерте ң қазақ даласындағы әміршілердің біреуі бола кетеді, сондай адамды үйінен баулып ұшыру керек. Баулы ғысы келген бұл «құсқа» Сейфсаттардың тастар жемі де қолында сияқты оның төрт әйелінен он шақты ұлы, бес-алты қызы бар. Осы қыздардың ішінде өзбектен алған үшінші әйелі Мафтухадан, Шы ңғыспен жасты үріп ауызға саларлықтай сұлу, саба
қты орыс школынан оқитын, Діл-Афруз есімді пысық та, өткір де қызы болатын. «Бірге өсіп, біте қайнаса, – деп жорамалдаған Сейфсаттар, – Шы ңғыс осы қызға қалай әулікпес екен?» Сейфсаттарды ң үміті босқа кеткен жоқ. Пәтерге тұрған к үндерінен бастап, Шыңғыс Діл -Афрузге үйір болды. Сонымен арты жа қсы көруге айналып, Дәләпірәз атап кеткен қызды көрмесе, Шы ңғыс отыра алмайтын болды. «Он үште Мақпал қызбен болдым таныс» дегендей, б ұлардың көңілі кішкене күндерінен қосылып кетті. Мына м ән-жайды байқаған қыздың шешесі қызғанған мінез к өрсетейін деп еді: – Шы ғарма, дыбысыңды! – деп бұйырды Сейфсаттар, жүре берсін! Құдай осы жұптарын айырмасын. Әйтеуір қосылатын болған соң жастайынан үйір болғандары жақсы. – Қосыларын қайдан білесің? – деген әйеліне – Қайда барады, қосылмағанда? – деді ері, – аш төреге азғантай азы қ па, менің дәулетім? «Шешесі Қаржас – Шорманның қызын атастырыпты» деп естіген әйелі: – Оны
қайтеді? – дегенде: – Қайтуші еді, – деп жауап берді ері, – төрт қатынның бірі өзің қайтіп отырсың? Ол да сөйтеді. Шорманны
ң қызына шешесінің құда түскенін білетін Шы ңғыстың өзі де Сейфсаттардай ойлайтын еді. Оның жоспары: шешесі қыстамаса, Дәләпірәздан басқа қатын алмау, себебі оны шын ж үректен сүйеді; ал, егер, қыстап аласың деп жатса, Дәләпірізі к өнсе, Шорманның қызын тоқалдыққа ала салу. Кейінгі кезде, осы жайда Діл – Афруздан сыр тартып к өрсе, ытырынып маңына жолатар емес. Жолату орнына, «б ұл сөзді қалай айттың?!» деп, ағыл-тегіл жылап, мазасын кетірді. Сонда, а қтық сөзі: – Мынауы ң ойының емес, расың болса, мен саған ғана емес, д үниеге де жоқпын. Б ұл Діл-Афруздың шын сөзі еді. Орыстың, француздың тілдерін жа қсы білетін, осы тілде талай романдарды, поэмаларды, пьесаларды о қыған героиналарды білген, солардың біреуі бола кету оп-оңай. Осындай сырларын ашып айтуды ң үстіне Діл-Афруз Шыңғысқа со ңғы кезде бір жаңалық естіртті, ол – жүкті болып қалуы еді. Б ұрын да «бізді айырар күш жоқ» деп сендіретін еді, Шыңғыс Діл- Афрузды. Расы да еді ол со ңғы сөзін естігеннен кейін, Шыңғыс бұл ойына бекіне т үсті.
Сондай берік ойда ғы оған, «шешең келе жатыр дейді деген хабар жайды ң оғынан кем тиген жоқ. Әсіресе «Шорманның үйіне соғып келе жатыр... Шорман да бірге келе жатыр... қалыңдығын да ертіп келе жатыр...» деген хабар әбден тұйыққа тірелтті. Шешесіні ң «оқуын аяқтай барам, той жасаймын» деген сөзін Шы ңғыс ерте естіген. Оның келетін уақыты болып та қалды: Бірақ Қызылжарлатып тура келсе керек еді ғой? Екі-үш есе бұрыс жолмен келуі
қалай? Әлде Діл - Афрузбен жақындығын естіп қап, Шорманды ерте келіп салма қ салмақ па? – Мейлі, – деп бекінді Шы ңғыс іштей, – келе берсін! Бетімнен қайтпаймын. Онда не істейді маған? Әкімдер «Омбыда қызметте қал» деп жүр: Ерегіссе, – қалам да қоям! Бір керемет сайыс боларын к үткен Шыңғыс, бұл халды жанындай жа қсы көретін Діләпразына шошытып aлмайтын түрде жайлап айтпа қ болды:
«Ел құлағы елу» дегендей, Айғанымның Омбыға беттеп неге шы ғуы, Шорманға неге соғуы, қызы мен оны неге ертіп келе жатуы Омбы ға да түгелімен естілген еді. Осы қауесет Діл-Афруздың да құлағына шалынып, оның халы айдалада адасқан, келе жатқан с ұрапыл дауылды көріп, қайда паналарын білмеген жалғыз қаздың халына т үскен еді. Айғанымның, Шорманның қандай адам екендіктерінен хабары бар да, Шы ңғыстың шешесін сыйлайтынын да, одан қорқатынын да біледі. Солар Омбыға келе қалғанда, біріне келін, біріне қыз – Зейнепті ертіп келген де не хал болмақ? Б ұл сұраудың жауабын Шыңғыстан сұрағалы жүргенде, сөзді Шы ңғыстың өзі бастауы, үркейін деп тұрған қоянға «тәйт!» деумен бірдей болды. С өзін ол алыстан орағытып, тұспалдап бастағанмен, «шешем келе жатыр» деген с өз аузынан шыққанда, шегінен шығара үрлеген қуықтай тырсылдап болған Діл-Афруз «аһ!» деп шыңғырып қалды да, талықсып кетті. Қыздың есін жинату Шыңғысқа оңай болған жоқ. Бұл жайды әп- с әтте үй іші де естіді. Сейфсаттар ол күндері сауда-саттық ж ұмысымен Семей жақта жүр еді. Үйіндегі естияр адамдары – әйелдері. Өзара ит пен мысықтай боп бірінің үйіне бірі бастарын с ұқпайтын. Кезіккен уақыттарында кекірейіп амандаспайтын, ішкі сарайларында біріне-біріні ң ойлайтындары – қастық та, ерлерінің қатал қамшысынан қорықпаса, бірін-бірі түтіп жеуге де әзір де. Діл-Афруз бен Шы ңғыстың жақындығын Сейфсаттармен барлық әйелі де білетін, сонда туған шешесі – Мафтухадан басқасы, – бұл қыздың бақытсыз болуына тілектес еді. Олардың ойына салса, – « қызды Шыңғыс мазақтаса екен де, жұртқа әйгі болған шақта, мас қара ғып тастап кетсе екен!» Сондықтан Діл-Афруз талып қалған хабарын естігенде, жал ғыз Мафтуха ғана не істерге білмей, бебеу қағып жүргенде, өзгелері «шоқ, шоқ» десті де, үйлерінен шықпай отырып алысты. Кешке қарай есін жинағанмен, Діл-Афруз бірер күн төсектен т ұрмады, тамшылаған судан басқа дәм де татпады... Сол кезде Омбы ға бұлар күткен қорқынышты жолаушылар да жетті... Ай ғаным айтылмышы – Ғабдүр-рахим ахонның үйіне түсті. Шорман н өкерлерімен Ертістің екінші жағасындағы Қиржас аулына кетті. Айрылар алдында Шорманмен о ңаша сөйлескен Айғаным, жолшыбай ж ұрттан жасырып кеңескен бір әңгімесін түйіндеп қалған-ды: – Егер балам ойымнан шы қса немесе шықпаған күнде еркіме к өндіре алсам, балалардың некелерін қидырып тастауға көнер ме еді ң? – деген еді ол. – О қасы не? – деп көне кеткен еді Шорман, – шариғат «қызды – то ғызда, ұлды – он үште балиғ болады» дейді. Екеуі де ол жастан өтті. Некесін қашан қидырам десең де ерік сенде. Ай ғаным айтылмыш – Ғабдүр-рахим ахонның үйінде Ол да Ай ғанымның келуінен хабардар болатын. Неге келе жатуын да естіген. Сонда да еште ңені сезбегенсіп: – О - о, б әйбіше, хош келдіңіз!.. Хұрметті меһманым болыңыз!.. – деп құрақ ұшты. К өрмеген жылдары Әбдірақым да шарланып, әукесі де, қарны да салбырап, б ұрын бірен-сарандаған ғана ақ қылтаны бар дөңгелек са қалы мен мұрты ала-жолақтанып қалған екен. Ол өз денесінің ауырлы ғына
қарамай, бегемоттай домалан ған
Ай ғанымды
п әуескеден көтеріп түсірді. Aяғы жерге тие қолтықтап алды да, боса ғасына дейін демеп әкеп, екеуі қатарынан сыймайтын есікке Ай ғанымды бұрын өткізді. Одан әрі тағы қолтықтап, құрметті қонақтарына арнаған салтанатты, кең бөлмесіне кіргізді. Әдетте, Ғабдүр-рахимнің үйінде мұсылман дініндегі адамдар ғана қонақтайтын және жабайы жұрт емес, байлар, мырзалар, билер, әкімдер, дін ғалымдары сияқты «ірі» адамдар ғана болатын. Үй ішін м ұсылмандық шығыстың салтымен жинататын Әбдірақым, қонақтың бөлмесін де солайша безендірген, сәкіге төсеген қалы кілемні
ң үстіне
к өрпелер
т өсетіп,
жасты қтар
тастайтын, қабырғаларды түгел жауып тұратын қымбат кілемдердің өрнектері оттай жайнайтын. Ғабдүр-рахим Айғанымды - «Әуелі сусындар да, содан кейін дем алып, м
әжіліс құрар» деп ойлаған еді. Олай болмады. – Хазірет, – деді Ай ғаным, төрге орныға бере – оңаша бір сөздер бар еді.
– Әуелі сусындап алмаймыз ба, бәйбіше? – деп сұрады Ғабдүр- рахим. – Кейін. Өзге жұрт шыға тұрсын. Екеуміз оңаша қалайық. Өзгелері «шық» демей-ақ, сөгіле бастады. – Хазірет, – деді, ж ұрттың арты есіктен шығып болмай, Айғаным қасынан орын нұсқап, – берірек отыр!.. «Б ұнысы несі?!» деген кескінмен жуан денесін зорға сүйреткен Ғабдүр-рахим еңбектей жылжып жақындады. Айғаным, әуелі: - «Саттарды ң үйі аман ба?..» - деп бастап, оның қызымен өз баласыны
ң байланысы барынан «хабардар ма, жоқ па?» деп сыр тартпа
қ болып еді. Ғабдүр-рахим түсіне тұра түсінбей, бойына дарытпады. Ол қулығынан ештеңе шықпаған соң, Айғаным «осылай да осылай» деген әңгімені айта кеп, сөзінің аяғын имамды айыптауға тіреді:
– Сол қаңғырған естекпен таныстырған да өзіңсің, баламды үйіне қойғызған да өзіңсің, сонда, осындай қулықтарың бар екен ғой сендердің? Мына тұтандырған өртіңді өз қолыңмен сөндір, қазірет, әйтпесе алдымен кескілесетін жауым сенсің! – деді. Ғәбдүр-рахим бұлтарып та, сөз таластырып та көрді. Бірақ одан өнетін ештеңе жоқ сияқты, егесе берсе істің арты жаманға айналып, тая
қтың ауыры өзіне тиетін сияқты... Сонда Айғанымның имамды қорқытқан құралы: «біріншіден - қазақтардың үстінен жүргізіп т ұрған ақындығыңнан жұрдай қылам. Оған өз күшім жетпесе, құдамның күші жетеді; екіншіден – қаперсіз кезде өрт салдырып, үй- м үйіңмен ұлт - отаныңды күйдіртіп жіберем!» – Осы ған әкел, қолыңды! – деп Айғаным қолын ұсынғанда, к өңіліне қауіп ұялай қалған Ғабдүр-рахим «мә» дей алмады. Сас қалақтаған Ғабдүр-рахимнің бар айтқаны: – Не істейміз, б әйбіше, сонда? – Істе дейтінім аз ғантай да, оңай да, – деді Айғаным, – баламды осында ша қыртып алам да, райынан қайтарам. Егер қайтпаса, осы үйде қамап ұстаймын да, Шорманның қызын алдырам, сен екеуінің некесін
қиясың да тастайсың. Ғабдүр-рахим амалсыздан көнді. Бұл хабар Шорманға жетті. «Сәті т үссе даяр тұрсын» деген оймен, Айғаным Зейнепті имамның үйіне алдырып, үлкен бөлмесінің біріне жасырып қойды. Өйтуге Зейнеп тартын ған жоқ, себебі «қайтсем де қосылам» деген сертке, ол мықтап бекінген-тін. Имамны
ң айналасы биік тақтай шарбақпен қоршалған, қорасының алысырақ түкпірінде тоқалына қарағайдан төрт бөлме ғып салдырған, атын «отау» қойған флигелі бар еді. Шыңғыс сонда ша қырылатын болды. Егер сәті түсіп Зейнеп пен Шыңғыстың некесі қиылса, Омбыдан аттанғанша сонда тұратын болды. Шешесінен ша қыру хабар келгенін Шыңғыс Діл-Афрузға естірткен жо қ, «тағы да ауыртып алармын» деп қауіптенді. Өз ойында: «сертім - серт, айт қанымнан танбаймын!». Ай ғаным Шыңғысты осы отауда күтті. Баласын «келелі» деп сенген ол, «бетін қайтсем қайтарам?» деген ойға олай да, былай да жоспарлап бай қады. Солардың қайсысына тоқырарын білмей сандалып отыр ған шақта, бойы өсіп, сұлу жігіт болған, әскерше әдемі киінген баласы, отаудың шығар есігіне қарама-қарсы кең б өлмеге жайраңдап кіріп келді. Сол сәтте Айғанымның басындағы ой-сананы ң бәрі қашып, бойында тек қылыштай қылпылдаған ашулы қайрат ғана қалған еді. Шешесін көргенде еркелей келіп кеткен Шы ңғыс, құшағын жаза «апа!» деп, жылдам адыммен жа қындап қалғанда: – М әссаған «апа!» – деп, құлашын қатты сілтеген Айғаным жа қтан тартып кеп жіберді. Қаһарлы шапалақ қатты тиді ме, әлде бұрын бұндай шапалақты к өрмеуінен бе? Шыңғысқа шапалақ тиген бетінің сүйегі күл-талқан боп қирап қалған сияқтанды; соққан шақта жарқ еткен көзінің нұры с өніп қалғандай қарауытып кетті, миы да шайқалғандай, теңселіп барып, қасында тұрған кең диванға құлап түсті... Ол осы қалпында ұзақ жатар ма еді, қайтер еді, егер, құлағына шешесінің: – К
өтер басыңды – деген ащы дауысы шаңқ ете түспесе! Шы ңғыс көзін ашса, қасында шешесі емес, ажал төніп тұр!.. Оны ң қолында сілтеуге көтерген, үші сүйір, екі жүзді қанжар!.. «Жарады екен» деп з әресі кетіп, үрейлі қимылмен шегіне берген Шы ңғыстың «апа!» деп бақырып қалуға ғана шамасы жетті. Осы үн шықпағанда, бойында ашудан басқа ештеңе жоқ. Ай ғаным жарып тастар ма еді, қайтер еді? Мына үн оның сөне қалған аналық рахымын тұтата қойды. Алдында үрейлене жасқанған Шы ңғыстың баласы екенін Айғаным сонда ғана білді, денесін үйіріп әкеткен ашудың сұрапыл құйыны басынан сонда ғана ауды, ақыл басына сонда ғана оралды... Сонда ғана ол, батылдықтан қатындық қалпына кеп, қолындағы қанжарды түсіріп жіберіп, бақыра жылап отыра кетті. – Ойбай, ойбай! – деп ба қырды ол, көз жасы бетінде судай сор
ғалап, – қу-шұнақ құдай!.. Бай қызығын көрсетпедің, ойбай!.. Ба қ қызығын көрсетпедің, ойбай!.. Мал қызығын көрсетпедің, ойбай! Енді, бала қызығын да көрсетпейін деп пе едің, ойбай!.. Қу ш ұнақ, құдай, неңді алдым бүйтетін?!. Шешесіне жаны ашып кеткен Шы ңғыс, шапалақ тиген жағының дуылдап ауруына қарамастан, диваннан ұша түрегеп: – Апа!.. Не болды, апа, сонша б үлініп? – деп құшақтай алды. – Б үлінбегенде қайтейін, ойбай! – деді Айғаным, даусын да, көз жасын да үдете түсіп, алақандарын жая, екі қолын жоғары көтеріп, – мына қолдарымды жайып, аналық, ақ жүрегімнен берген батамды б ұзам дейсің... – Қашан? Қайда? – деген сөз түсіп кетті Шыңғыстың аузына. – « Қашаның» не, «қайдаң» не? – деді Айғаным баласына адырая қарап. – Айт, жаның барда, – деді, қасында жатқан қанжарды қолына алып, – шыны ңды айт!.. Саудагер естектің қызын алатын болғаның рас па?.. К үтпеген кенет сұраудың, жауабын қалай берерін білмей сас қалақтаған Шыңғыс, шешесін құшағынан босатып, ықылық ата кекештене с өйлеп:
– Апа, оны ң мәні... – дей беріп еді. – Таста м ән-сәнді! – деді Айғаным ақырып. – тура сұрауға тура жауап бер! Қатындыққа аласын ба, жоқ па, қызды?.. – Апа-ау, әуелі тыңдасайшы! – Т үгі де жоқ тыңдайтын. Мен тіріде ол қызды алмақ түгілі ма ңына да жоламайсың. Егер тілімді алмасаң, мына қанжарды саған салам, жетпесе – өзіме салам. – Сонда да, апа!.. – деді Шы ңғыс, жылдамдата сөйлеп, ойын қысқаша естірткісі кеп, – тыңдашы бір-екі ауыз сөзімді! – Ал, айта ғой, бірақ «бір-екі ауыз» ғана! Шыңғыс сөздерін к үлдіргі түрде айтқысы келді, ол жымия, жайраңдай бастағысы келді. Біра қ ішкі толқыныс та, бет бейнесі де еркіне көнбей, лебі «күлдіргі» емес, «жыларман» сия қты боп шықты. – Апа, – деді Шы ңғыс, сөздерін қалжың түрінде бастағысы кеп, – біз к өп қатын алып үйренген тұқым емеспіз бе? – Ар жа ғын айта бер! – деді Айғаным жауап күткендей жымия қарап, аз тоқыраған баласына, суық өңін жылытпай. – Ма
ған да болмай ма, сөйтуге? – Болсын. Біра қ, әуелі «құдай десіп, құйрық, бауыр асап», бата о қып құда болған Шорманның қызын аласың. Сонымен бірер жыл отасып, қызық – қызметін көресің. Содан кейін жүз қатын алсаң да мейлі ң. Басқаша болса қайтер еді, апа? Қалай? – Естекті ң қызынан бастасақ?.. – Неге? – Әуелі өзің сол қызды көрші, апа! Не қылам, көріп? Мен қатын қылам ба? Ол бір ғажап жан, апа... Несімен?.. – Ажарымен. сымбатымен, қылығымен... – Әй, қалай-қалай дөңгелетпекшісің, мені? – деді Айғаным Шы ңғыстың сөзін бөле, жекіп, – ол былшылды қой сен! Айтқаным айт қан: менің өлігімді аттамай ала алмайсың ол қызды... – Балам бар, апа!.. – деп қалды Шыңғыс ышқынып. – Басына с.... бала ңның, – деді Айғаным. – «Сан балам сан басында қалды» дегендей, тумаған бала түгіл, туған бала да әр жерде қалып жатады. Б ұл да соның бірі болар... – Жо
қ, апа... – дей берген Шыңғысты Айғаным жаққа тағы да тартып
қалмақ болғанда, баласы бұғып үлгерін, шешесінің қолы жерге тиді. Сол кезде, әлгінде тараған ашуы бойына тағы торлана баста ған Айғаным: – «Алмайсы ң» деген соң, алмайсың! – деп жерді жұдырығымен үш түйді. Сонда, Шыңғыстың еркектігі ұстай кетіп: – «Алам» деген со ң, алам, апа! – деді. – Не дейсі ң? – деп бетін бұрған шешесінің түсін байқаса, мана шапала
қпен соққан қалпына келіп, әлем-тапырық бола қалыпты. Шы ңғыс жасқанып үлгермей, қанжарлы қолын биік көтерген Ай ғаным, – өзіме салайын да! – деп сілтей бергенде, қалайша шап беріп ұстай алатынын Шыңғыстың өзі де аңғармай қалды. Шешесіні ң қолы аса қарулы екенін, Шыңғыс сонда ғана білді. Үші киіміне ілегіп үлгерген қанжарды кейін қайтару Шыңғысқа ете ауыр со қты. Қанжарлы қолға бір қалыңын шамасы келмеуін байқаған ол, екі қолымен ұстады. Аңқайып қалған қолдың, сонда қайысар түрі жо қ, ол шегінудің орнына сұғынып барады. Сөз тыңдаудың орнына жаралы жолбарыстай ы ңыранып «жіберер!» дей береді. Шы ңғыс жанталасты, өйткені мына түрімен, мына қимылына қарағанда, шешесінің өзін-өзі жарып тастауына күмән жоқ. Шешесіне тіліні ң де, қолының, да күші жетпеуін аңғарған Шы ңғыстың тұла бойынан мұздай тері кетті де: – Апатай-ай, айт қаныңды істейін! – деп жылап берді. Сонда ғана сірескен қол босаңсығандай боп: – Рас па? – деді Ай ғаным.
– Рас, апажан! – Ата
ңның аруағымен ант ет, ендеше!.. – Ат-там... – Атын ата! – Атам, Абылайды ң... – «Аруа
ғымен ант ішем!» деп ант ішем... – «Аруа
ғымен» де!.. – Аруа
ғымен!.. Қанжарлы қолын жерге түсірген Айғаным, оң қолмен омырауына ты қты да, былғарымен қаптаған, үлкендігі бір нәрсені суырып алды. Не екенін Шы ңғыс біле қойды: «Әулие атам Мекеден әкелген, Мединеде пай ғамбарымның зиратына шырақшы болып тұрған имам сыйлапты, атам сыйлады» дейтін б ұл құранды Айғаным тұмар ғып ішкі т өс қалтасынан тастамайтын. – М ә, бетін аш та, сүй, мына «Кәлам -шәрифті!..» – дейді Ай ғаным.
Өзінше – діндар Шыңғыс, құран ұстап, ант ішуге қорыққандай іркіліп еді: – М ә, ал! – деді Айғаным, зілді дауыспен түйіле қарап, – сүй! Шы ңғыс құранды шешесінің бұйрығымен әрең сүйді. – Болды! – деді Ай ғаным жадырап, – мықты болсаң, әрі, – аруа ғыңнан садаға кетейін, – хан – атамның әрі, – екі дүниенің с әруары – пайғамбар салла аллаһү ғалайһү уәссәләмнің аруағын аттап к өр!
Шы ңғыс үндемеді. Ол шешесінен іштей де, сырттай да мүлдем же ңіліп болды. Ендігі оның халы, – ертегілерде айтатын аждаһа орап ал ған арыстандай. Ауызша «бітті» дегенмен, іштегі к үдігі әлі де ойнақ сала жатқан. Ай ғаным «сәті түсіп тұрғанда тұжырып тастайын» деген оймен: – Әу, кім барсыңдар? – деп дыбыс берді сыртқа. Мен бармын» дер кісісі. сол үйдің шығар есігінің сыртқы боса ғасында даяр еді, ол -күтушісі Күнікей. Шыңғыс үйге кіргеннен кейін, сол арада т ұруды Айғаным мана тапсырған. Сол бұйрықты орында ған ол, Шыңғыс үйге кіре, сыртқы босағаға жабысып, үй ішінде не халдер болып жат қанын түгел есітіп тұрған. Шеше мен баланы ң арасында жатқан оқиғаға жаны езіле ауырғанмен, қолынан егілер д әрмен жоқ. Сондай қиналып тұрған Күнікей, Айғанымның: «Әу, барсыңдар?» – деген даусын естігенде, жыланны ң арбауына іліккен боз торғайдың әлдеқалай босанып кеткен ініне түсіп, үйге: – Әу, алдияр! – деп жүгіріп кірді. – Ша қыр, имамды!.. – деді Айғаным оған, – әкелдір, қалыңдықты!.. Куәдірлер де келсін!.. Былайғы жұрт топырламасын!..
К үнікей «мақұл!» деді де жүгіре жөнелді. Даярлап қойған имам мен куәдірлердің тез келуіне Айғаным к үдіктенген жоқ. Ал, Зейнепті әлі бет пердесі жыртылмаған жас қалыңдыққа санап, «тез келе қоймас, келсе де именіп зорға келер» деген ойда еді. Ойы а қталмады. Имамның бойжеткен қызын қасына ерткен Зейнеп өзгелерден бұрын кірді, себебі - оның кеудесін ауылда кернеген ар- намыс, жолшыбай да, Омбы ға келгелі де күшейе түскен-ді. Ол Омбы
ға келген соң-ақ, сыр айтатын кісілеріне: – Сол тере ңі, әуелі, көзіме көрсетіңдерші, – деп өтінген. – Ма
құл, -– дескен аналар. – Біра
қ, мен оны көрейін де, ол мені көрмейтін болсын, – деген Зейнеп.
– Ол да болсын, – дескен сырластары. Олар
қайда, қалай көрсетудің айласын іздегенде табыла кетті: Шы ңғыс школаның атты әскерлік бөлімінде оқыған. Орыс тіліндегі әскер оқуының өзгесіне еркін болмағанмен, ат ойынына келгенде п әлен жүз оқушылардың біреуі де оған теңдеспейтін. Кішкене к үнінен әуелі тайға, онан құнанға мініп дағдыланған Шыңғыс, «ат қа шабар» жасқа іліккен соң, жуас жылқы түгіл, тарпаң, асау, алып- қашпа аттардың құлағында ойнайтын. Жеті-сегіз жастан кейін, ол б әйге аттардың басына мініп, талай рет жарысқа да түскен. Оқуға соншалы қ тәжірибемен келген ол. Бірден-ақ әскер атына жабыса кетіп, ат ойындарын к өргендердің көзін сүріндірді. Школадан қазақ-орыстарға берілетін – урядник чинінде шықты. Кейінгі жылдары оны ң бойшаң, сымбатты жігіт болғанын жоғарыда айт қанбыз. Сол денесіне урядник формалы киім, әсіресе, бауы иы ғына асылған сол жамбасындағы қылыш тіпті жарасып кетті. Ол кездегі хал қы аз ғана Омбыға, ат құлағында ойнайтын Шы ңғыс танымал боп қалған, оның атқа орнықтылығына, икемділігіне ел қызыға қарайтын еді. Соны білетін Шыңғыс, кейде ая ңы – әсем, желісі – жеңіл, шабысы – екпінді аттың жүрістерін к өрсетпек болып, көшелерде әдейі жүретін. Шы ңғысты Зейнепке көрсетпек болғандар, оның ат өнерін к өрсететін к өшелерін а ңдытты.
Оны білмеген Шы ңғыс
қалыңдығына көрінуге әдейі келгендей, машықты орамдарына атын ойнатып ж үріп алды. Сонда кескін-кейпін де, киім-кешегін де, атты ойнатуын да еркін к өрген Зейнеп, оған қатты қызықты. – Б ұндай күйеуі бар қызда не арман бар екен?! – деді де «осыған қосылмай қоймаймын!» деп іштей ант етті. «Егер ол к өнбесе ше?» деген сұрау үстінде ойы толқи бастап еді: – Қой, өйтпес, – деп бекінді Зейнеп, – егер өйте қалса, не оған, не ма ған ажал болар! Осы оймен «егер кездесе қалса, оған да, өзіме де салармын!» деп, қима бел жеңсіз қамзолының сыртынан буынатын алтынды кемер белбеуін, оны ң Ішінен буынып, пікір кездігін іліп алды. Шы ңғыс отырған үйге, Зейнеп осындай киімінде кірді. Шы ңғыс шешесімен оңашаланған шақта, сөздерін тыңдауға қойған Күнікейге: – Жа
қсылық хабар болса, ол үйден қолдарыңды жоғары көтере кел, апа, – деп тапсыр ған еді Зейнеп, – жаманшылық болса жәй кел. Тол
қыған жүрегі кеудесіне сыймаған Зейнеп, демін әрең алып, Шы ңғыс кірген үйге терезеден телміре қарап отырды, көтерген екі қолын бұлғай, бері қарай жүгірген Күнікейді көрді. Ол қора ішінен қалай атып шыққанын аңғармай да қалды. – Бар, қалқам, тез бар! - деді Күнікей жақындай бере, ентіге с өйлеп, – оңдады құдай! Бергі сол жақ бөлмеде отыр, тез жет! Қуаныш қуған Зейнеп, далпылдай жүгіріп, нұсқаған бөлмеге кіріп келсе, басы т өмен салбыраған Шыңғыс, күрең барқытпен қаптаған ке ң диванда жалғыз отыр екен. Ол да бар» деген Айғанымның қайда кеткені белгісіз. Есінеп есіктен кіре бере, «о, т өйем!» деп құшағын ке ң ашады да, талай рет табысқан әйелдей, Шыңғысты бас салды. Онымен де қоймай, құшағына қатты қысқан қалтыраған оттай ысты қ лебімен қарып, екі бетінен кезек-кезек шолпылдатып сүйді. Шы ңғыста қимыл жоқ. – Құдайдың жазғаны оны шығай, төйем! – деді ол аймалап, – к өнешін ошыған. Жаман жай болмашпын, төйем!.. Шы ңғысты Зейнеп сол қатты қысқан құшағынан біраз босатпас па еді, қайтер еді, егер сыртқы есіктен куәдірлерін ерткен Әбдірақым, ішкі б өлменің есігінен Айғаным кіре бермесе. Олардың тықырына жалт қараған Зейнеп ұялған боп, орнынан түрегелді де, бетін үйдің б ұрыш тығыла аудара қойды. – Ә, құдай бергеніңе тәуба, – деді, мана. Зейнептің үйге қарай ж үгіріп келе жатқанын көріп, ішкі бөлмеге кіре беріп, баласына «х ұданың бұйрығы, шырағым!.. Екі аруақ, бір құдай қосқам жарың осы!» Ата ңа атасы тең, өңі өзіңе тең. Уыз қалпындағы бала! Қандай жігіт болса да «жарым» деуге сиярлы қ. «Енді тулама» деп, көрші б өлмеге бой таса қылған, оның есігінен сығалап, шарасыз Шы ңғыстың сұлық қалпынан қозғалмауың, үндемеуін, Зейнептің оны өршелене баурауын көріп тұрған Айғаным, түк те көрмегенсіген дауыспен, – қандай жарасымды, балалардың біріне-бірінің мейірі!.. Хазірет! – деді ол Әбдірақымға қарап, Шыңғысқа білдірмей, көзін қысып қойып, – «екі досты айырған обал, екі жасты қосқан – сұбап» дейсіздер ғой. Балалардың сұбабын алып «ежеп-қабылын» оқи ғой! «Ежеп-
қабыл» да оқылды. Куәдірлер де қызметін атқарды. Некені
ң суын қалыңдық та, күйеу де, куәдірлер де ішті. Шыңғыс арбал
ған адамдай, неке қиярдың «істе» деген тәртіптерін орындай береді, жайна ңдаған Зейнеп, жетекшіл тайлақтай жортады. Некелері қиылған жастарға сол флигель оңаша тиді. Күту жабды
қтарына араласы бар әйелден басқа адам үйге аяғын аттаған жо қ. Шорманны ң ықтиярына салса, құдағиы мен күйеуін еліне ала кетіп, ұлан-асыр той жасамақ еді. Оған Айғаным ризаласқан да еді. Сол бір к үндері олардың құлағына: «Сәттардың Шыңғыс алам деп ж үрген қызы, одан күдер үзген соң, Омбы өзенінің Ертіске құятын м үйісіндегі биік жарқабақтан қарғып суға кетіпті» деген хабар шалынды. С ұрастырса – рас. Б ұл хабарға Айғаным мен Шорман екі түрлі қарады: Айғаным, ең алдымен, мына хабар құлағына шалынса, баласы бүлінер деп қорықты. Екіншіден, естуінше Сейфсаттар үйіне келіпті - мыс, қызының елімін Шыңғыстан көреді-мыс, «жетсе – мал, жетпесе – бас» деп, дауласу ға бел байлапты-мыс, оның арты жақсылыққа со қпауы мүмкін, бай неме, ақшаның күшімен Шыңғысты мертіктіруі, шамасынан келсе, к өзін де жоюы мүмкін. Ендеше, қамауда отырған Шыңғысты, бір түнде үн-түнсіз еліне ала қашып, жо қ болу. Содан кейін іздей берсін. Шорманны ң айтқаны басқаша болды. – Қызы өлмек түгілі өрем қапсын, – деді ол, – ұрын өлтірген ешкім жо қ, қорқатын. Суға кеткен өзі. Кім біледі, неге кеткенін? Мені ң күйеуіммен «ойнап-күліпті» деулері сөз емес, «Қымызды кім ішпейді, қызбен кім ойнамайды» дегендей ойнап-күлген қыз-бозбала су ға кете берсе, дүниеде жан қалмас. Кете берсін. «Өлгеннің жанын ұрады. тірісі несін құрайды» дегендей, одан ешкімнің ештеңесі де құрымайды. Әпсәттар атқа мінгенмен не істейді бізге? Қызының к үйеуіммен жақындығын немен дәлелдейді. Ол барған сот орнына біз де бара аламыз. Ол ж үгінетін заңға біз де жүгінеміз. Біреудің қызы суға кетті екен деп, мен мерекемді доғара алмаймын. Жасаймын деген тойымды жасаймын. С үйдеп жүрген Шорман, ойда жоқта қазаға ұшырап қалды: бір к үні ұйқыдан оянса, он, жақ ұрты қышиды; уқалағанға басылмаған со ң, айна алып қараса, бармақтың басындай қап-қара сүйел шыққан; сол с үйел ілезде ұлғайып кетті... Бақсы да, дәрігер де оны жоюдың айласын тани алмады... а қыры, сол сүйел, бір жұманың ішінде Шорманды алып тынды... Дос жа
ғы бұл қазаны, – «алланың ажалы» деп санады, дұшпан жа ғы – «Сәттар қызының обалы жібермеу» деп санады. Ал, Шы ңғыс ше?
Діл-Афрузды ң суға кетуі, оның, құлағына сол күні-ақ шалынды, «с өйтті» деген хабарды қызметкер болып жүрген татар әйелі құлағына сыбырлап қойды. Ал ғаш естігенде, «қойшы!» деп шошып кеткен ол, кейін пәлендей қынжыла қойған жоқ. Оған себеп, жасы биыл он алтыдан он жетіге ғана шыққан, ескі ауылдағы көп қатын алғыш хандар мен байларды ң, «бала – белде, қатын – жолда» деген ұғымы, оның да бойына сі ңген. Өз өмірінде бірінші сүйгені – Діл-Афруз болғанмен, әкесі жеті қатын алған, атасы жиырма үш қатын алған ол, бұны «біріншім» деп т үсініп, арғы жағын қалай көбейтуді де ойлап қоятын. Бірақ бұнысы Діл-Афрузге сездірмей, махаббат күйлерін шерткен ша қта, «барым – өзіңсің» деп, «өмірлік жарым – сенсің!» деп өзеурейтін. Нәзік жанды Діл-Афруз ол сөзіне нанатын. « Қатын өлді, қамшының сабы сынды» дейді қазақ. Байдың қатыны өлсе төсегі жаңғырады, жарлының қатыны өлсе басы қаңғырады» дейді. Шыңғыс төсегін, алғашқысы өлмей жатып-ақ жа ңғыртқан адам, сондықтан әуелі тату дос, кейін сүйікті жар бол ған Діл-Афрузбен өткізген тәтті күндері еске түскенде жүрегі сыздай қалғанмен, оның өлімін «қамшының сабы сынуға» санады да, ал ғаш тұтана бастаған сияқты қайғы өрті, бірер күннен кейін б әсеңдей беруге айналды. Өйтпеуіне Зейнеп жібермейді. Ілкі жолығысудан-ақ баурап алған Шы ңғысты «төйем» деп еркелеткен ыстық құшағынан босатпай, бауырына бас қан сайын қыздыра, күйдіре түсті. Діл-Афрузды ң өлімін ол Шыңғыспен қатар естіді. Шыңғысқа сыбырла ған әйел оған да сыбырлады. Шыңғыс алғаш естігенде қайғырса, Зейнеп қуанды. – У
һ... бір пәледен құтылған екем! – деген сөзін ол естірте айтты. – Б
ұны Шыңғыс естіді ме? – деп сұрады ол сыбырлаған әйелден. – Білмедім, – деді әйел өп-өтірік, – кім айтады оған? Менімше, білмеген болу керек. Шы ңғыстың білгенін Зейнеп қас-қабағынан айырды. Онысын сезбегенсіп, «басына оралды ма» деген б ұлтты тез ыдыратқысы келді, сол ма қсатпен еркелігін де, еркелетуін де үдете түсті... Сондай к үндері, әкесі – Шорман қайтыс болды. Б ұл кезде Баян аулаға қарайтын Қаржас пен Сүйіндіктің «игі жа қсы» аталатындары Омбыда түгел еді. Олар ақылдасты да Шорманды тез мекеніне апарып жерлемек болды. Өйткені ыстық мезгілде, семіз м әйіт жынығып кетеді. Сонда, Зейнеп қайту керек? Б ұл сұраудың туатын себебі: қызының намысын және құнын жо қтаған Сейфсаттар, «жауым» деп санаған Шыңғысты бір ғана м әселеде ұтқан, онысы – «Омбыда, қызметте қалады-мыс» деп ж үрген Шыңғысты Соғыстық жорыққа жіберту және өзгеге емес, өз а ғасы – Кенесарыға қарсы. Кенесарының Көкшетаудан Торғай жа ққа ауып кеткен қалың қолы, бұл кезде Құсмұрын көлінің ма ңына торланып, сол араны мекендейтін Марал ишанның батасымен ма ңайдағы елді ғазауатқа көтерген. Осыдан патша үкіметінің алдына, қазақ даласына көтеріліс өрті жайылып кету қаупі туып, батыста - Орынбордан, шы ғыста -Омбыдан жазалаушы отрядтар жіберілмек бол ған. Омбы әскерін (бізге өткен тараудан мәлім) Шамырай бас қармақ. Оған жәрдемші қазақ қажет болғанда, облысты қ басқарманың советнигі - Тұрлыбек Көшенов, Батыс Сібірді ң генерал-губернаторы Вильяминовқа Шыңғысты ұсынды. О ған екі себеп болды: бірі, – «егер Шыңғыс Омбыда қалса, өз орнымды алар» деп қауіптенуі еді, екіншісі – Сейф-Саттардың өтінішін орындау. Сол тілегін орындағаны үшін Сейфсаттар Т ұрлыбекке жарты дорба алтын, Вильяминовқа бір дорба алтын өткізді деген қауесет бар. Шы ңғыстың жорыққа кетуіне байланысты, Зейнептің қайда болуы, өзінен өзі шешіліп қалды. Айғанымның ықтиярына салса, у р келінін Сырымбетке ала кету еді. Өйтуге, бүкіл Қаржас болып, әсіресе, Шорманның Мұсасы болып намыс қылды. – Шы ңғыс Омбыда қалса немесе Сырымбетіне барса бір сәрі, – деді М ұса, – өйтпей, жорыққа аттанғалы отыр. Одан қашан оралары м әлімсіз. Оның үстіне қазалы болып отырмын. Қаралы қарындасымды қаршадай қалпында қайын жұртына қалай жіберем? Жесір
қатын болып қалай отырады, онда? Өйте алмаймын. Қарындасымды ауылыма алып қайтам. Шыңғыс жорықтан оралған ша ғында келеді де, жесірін алып қайтады. М әселе осылай шешілді. Шамырайды ң жазалау отряды қатты қарсылық көрсетіп, қырқыса қан төккен Кенесары қолын екі жылдан астам уақытта әрең жеңіп, Сырдария бойына қарай сырып салды да, әрі қарай қууды Жайық бойыны
ң атты қазақ - орыстары міндетіне алып, Шамырай оған к өмекші Шыңғыс кейін оралды. Омбы оларды жа қсы қабылдады. Шамырай – полковник дәрежесін, Шы ңғыс – подполковник дәрежесін алды. Сонымен қатар Құсмұрын т өңірегіндегі қазақ елінің көтерілу қаупі әлі де бітпегендіктен, Орынборда ғы әкімдер, жаңадан Құсмұрын аталатын қазақ дуанын ашу туралы, Құсмұрын көлінің жағасына әскерлік бекініс салып, оны Шамырай ға басқарту туралы, оның аға сұлтаны етіп Шыңғысты та ғайындау туралы патшаға ұсыныс жолдады. Ұсыныс бекіліп келгенге дейін, Шамырай ға да, Шыңғысқа да дем алуға ұлықсат етті. Шамырайды ң қайда дем аларын өзі біледі. Ал, Шыңғыс жа қынырақ жердегі әйелі – Зейнепке емес, алыстағы шешесі – Ай ғанымға бармақ болды. Неге? Әкесі кішкене кезінде өліп, қызығын көрмеген Шыңғыс, өсу т әрбиесінде, өзін шешесіне өтелмейтін мөлшерде борыштымын деп санаушы еді. Оны ң барлық тарихы жақсы жағымен де, жаман жа ғымен де Шыңғыстың алақанында. Басы қырықтан жаңа шыққан шешесіні ң неліктен тез қартаюын да ол жорамалдайды. «С өзде қаңқу жаман, ауруда шаншу жаман» дегендей, Шы ңғыстың ойынша, шешесін жегідей жеп, саулығын тауысып бара жат қан нәрсе – қаңқу. «Байсыз қатын, баусыз оймақ» дегендей, ерінен жасында қалуынан ба, әлде расы солай ма? Айғаным байғұсқа: орыстан, қазақтан, бас қадан... атақты, атақсыздан, жаман, жақсыдан, жас, кәріден та ңылмайтын еркек болмайды. Өсекшілер ол қаңқуларды талай са ққа жүгіртіп, көркем әдебиет тілімен айтқанда анекдоттардың, әр қилы пьесалардың сан алуан түрлерін туғызып, ел арасындағы қулар, олардан сан алуан спектакльдер, концерттер жасайды. Бұның б әрі Айғанымға да, оның балаларына да естіліп жүреді, шет- п ұшпағы, қия жайлап, шет қонып жүрген Шыңғысқа да жетеді. Шешесіні ң жасына жетпей қартаюын, Шыңғыс осы мазақтарға шыдамау деп жориды. Зейнепті Шы ңғысқа қосуға келгенде, репетейсіз семіздіктен де, ж үрегінің талмауынан да азап көрген Айғаным елге сырқаты үдеп, әзер жеткен, қазір төсектен бас көтере алмайтын халде жатқанын - Шы ңғыс Кенесары жорығынан қайтып, Омбыға келе естіді. Айтушылар Ай ғанымның халын өте ауыр сипаттады. Біреулер - « ұзаққа барар ма екен?» деген қауіпті айтты. Сондықтан «көзін көріп қалайын, бақұлдық алып қалайын» деген оймен, Шыңғыс Сырымбетке тете жолмен, асы ғыс жүріп кетті. Б ұл барған шақта, Сырымбет төңірегінде бірталай жаңалықтар болып қалған еді. Ең алдымен, Көкшетау дуанына соңғы жылдары а ға сұлтан болып келген Зілғара өткен жылы қызметінен алынған, о ған себеп – Әлібек атты баласының сотқар, барымташыл, ұры болып, ма ңайдағы елге күн көрсетпеуі болған. Б ұл жайда Омбыға, Петерборға жазған арыздарды үкімет тексеріп, к өбі шыңға шыққан соң, «елге қиянаты еткен бұзық балаңды тия алмады ң» деген айыппен Зілғараны аға сұлтандықтан алған. Ел бас қарушылардың бұл қызметке ендігі лайықтағаны - Абылайды ң Шыңғыс есімді ұлынан туған Тәні болған, үкімет оны бекіткен. Т әніні жұрт: салмақты, ақылды, тиышты адам деп, әрі «хан т ұқымы» деп көтерген еді. Оны тұғырдан түссе де елдің ақылынан қалмаған Айғаным да қолдаған еді. Өзгелерге солай болған Тәні, Ай ғанымға қиғаш келді. Бұған дейін Айғанымның төңірегіне үйіріліп, оның қадірлі қайын-інілерінен саналатын Тәні, тырнағын жасырып ж үретін мысық екен. Ол Айғанымның ана жылы інісі – Сартайды итжеккенге айдатып жіберуіне сырттай ризалас қан» мен, іш пікірін ішінде са қтап, қойнына жасырын жинаған тастарымен, же ңгесін қалай ұрудың сәтін күтеді екен. Енді үкімет қолына тигеннен кейін, Тәні Айғанымнан өш алу жабды қтарына кірісті, сондағы бірінші батыл ісі – Балтамбердіні өлтіру. Арғы негізі – Уақтың Қараман руынан шыққан оның әкесі, – Т ұңғатар, Уәлінің өмірлік жылқышысы болатын. Ол да алпамсадай денелі, қарулы біреу еді, ал, Балтамбер одан оза туып, биіктігі атан т үйедей, жауырыны мен шүйдесі дөнен бұқадай, бұлшық еттері қатты дауыл шайқаған көлдің бетінде тулап жатқан толқындай және тастай
қап-қатты, тұла бойы сірескен сіңір саусақтары арық баланың білегіндей, жіліншіктері бурадай болды. Басы да адамзатты ң зоры жалпы жобасы үрген қарындай дерлік ол басқа біткен қалқан құлақтар - табан қарыс көздері піл сияқты -сығыр, мұрыны - тары т үйетін келідей жалпиған аузын төңіректеген еріндері бір-бір кесек ет, т үбіттенгелі ұстара тигізбеген қара бұйра қалық сақалы, бетінің м ұрнынан басқа жерін түгел жауып, төсіне өскен түгімен тұтасып кеткен. К үш жағына келгенде қандай асау, ірі жылқыларды құйрығынан тартып тоқтатады, кекілінен алған асауларды тартып қалғанда етбетінен түсіреді. Сондай күшін көре тұра, ешбір балуан онымен ұстасуға батқан емес. Салтында ол мейлінше салақ: денесі өмірінде су көрген емес, сондықтан, терісіне жабысқан қалың кір, ша қат өнердің балшығындай тілімденіп, жарылып жүреді деседі; ая қ-қолы қатпарланған күс, қолтықтары – қолаңса, жарты шақша насыбайды қалың ерніне бір-ақ атып, езуінен ағып таусылады, киім киісі де өзгеше, қандай үскірік аяздарда, жалаңаш етіне тозыңқы т үйе жүн шекпенді, аяғына қоңылтаяқ жамаулы етікті, басына тері киіп, биялайсыз ж ұмыс істей береді, жаз денесіне, жүнін сыртына айналдыр ған кең тері шалбардан басқа киім ілмейді, ас ішуі де өрескел: бір отырғанда, бір табақ майды жеп, бір шелек қымызды ішіп ж
үре береді, бірақ, қомағай емес, бір тойған асы, сол күнге қорек; мінез жағынан да қызық: ұрсысу, жанжалдасу, шүйіркелесу дегенді білмейді, анау-мынау ға ашуланбайды. Ал, ашулана қалса, ұрыспай, ұрмай тек, қолының бұлшық етінен бір қысып қояды, ол, – сойылмен со ққаннан қатты батады. Сонысын білетіндер, алыстан тіл қатпаса, маңына жақындамайды. Осы Балтамбер қартайып, өлген әкесімен бірге жылқы бағып ж үрді де, бертінде Уәлі үйінін, биесін саууға ауысты. Желісіне жиырма - отыздан кем құлын байламайтын бұл үйдің сауыны келген биелерін өзге желілерде бес-алты бие сауылып болғанша, Балтамбер т үгелдеп шығады. Бұрын сабаға құйып түйемен әкелетін сүтті, Балтамбер сабасымен жаяу ар қалап әкеледі. Күндіз бие сауса, түнде сауын биелерді ба ғып келеді: өзгелердің жылқыларын қасқыр жеп жат қанда, ол бір тайының та таңын тартқызбайды. Қайда жүріп тыны ғатынын ешкім білмейді. Осындай еңбегіне қарап Уәлінің үйі, әсіресе, Айғаным Балтамберді қатты сыйлайды. Өсекшілерде «имам» жоқ. Олар Айғанымның осы сыйлауын «жа қындығына» жорыды да, Уәлінің тірі кезінде бастаған қаңқуын, ол өле зорайтып әкетті. Жұрттың содан кейінгі айтатыны: «Балтамбер Ай ғанымның сауыншысы емес, байы». Жыл сайын ке ң жайыла берген осы қаңқу, Абылай тұқымының намысына тиді. Кім к өрінген, «ханша солай екен ғой» деп беттеріне басты. Балтамберден құтылмақ болған олар, Айғанымға әуелі – ж ұқалап, артынан біртіндеп қалыңдатып айтып еді, бәйбіше: «оттамасын!» дегеннен бас қаны айтпады, Балтамберге жанасуын азайтуды ң орнына көбейтіп, аға сұлтан кезінде пәуескеге жегілген пар аттармен жол ға шықса, божағы ғып алып жүрді, сұлтандықтан т үскенде, біреулер қонаққа шақырса да сөйтті. Қонақ азайған шақта, тауды ң, орманның ішінде серуендеуді шығарған Айғаным қасына к өбінесе Балтамберді ертті. Денесі ауырлап, серуендеуді доғарғанда, «Балтамберге ар қасын сипатады екен»
деген, «Балтамбер шомылдырады екен» деген өсек жайылады. «Осыған осынша байланысып қалған несі бар?» дегенде, біреулер: – «жалшымен ж үруін елеусіз көреді» деп, біреулер: – «жастығына, ірілігіне, балуанды ғына қызығады» деп жауап берісті. Қалайда бертінірек «ж үрісін доғарды» дейтін Айғанымның маңына жақын жүретін адамы – Балтамбер болуы рас. Т әні аға сұлтан болған кезде, бұл Балтамбер жайындағы өсек мейлінше өрбіп, Абылай тұқымдарының да, оның да діңкесіне мейлінше тиіп бол ған еді. Олар Балтамберді талай рет өлтірмекші болып та әзірленген. Бірақ, ретін таба алмаған. Қол күшімен өлтіруге, жерде жүз кісінің, ат үстінде мың кісінің әлі келмес еді, оларды жерде – ж ұдырықпен, атта - сойылмен жайпап шығар еді. Сол
әдісті Тәні тапты. Сол кезде, Сырымбеттің күнгей батысында ғы «Иман» аталатын тауға, татарлардан «қазақ-орыс» ата
ғын алып, әскер болған бір станица орнаған еді. Солардан зорлы
қшыл, кім көрінгенге қылыш пен мылтық жұмсағыш - Салах есімді атаманмен Т әні тамыр болған. Бір күні Тәні Салахқа Балтамбер жайын айт қанда: – Оны жою о ңай, – деді Салах. – Қалай? – Пистолет деген мылты қты білемісің? – Қандай ол? – Міне! – деп Салах кішкене мылты қты қойнынан суырды да к өрсетті.
– Б ұ да кісі өлтіре ала ма? – деді Тәні, мылтықты қорашсынып. – Өрем қаптырады. Осымен қапыда атса, тіл тартпай өледі. Салах ату әдісін көрсетті де, мылтығын Тәніге берді. Енді, соны кім ату керек? Т әнінің ойлап тапқаны Шепе. Жасы қазір жиырмадан асқан ол шешесі - Ай ғаным мен Балтамбер туралы өсекті естіп, ұяттан жерге кіре алмай ж үрген. Бұл жайда Тәні екеуі ақылдас та. «Қарнына пыша қ салам!..», «балтамен басын шабам» деп жұлқынған Шепені, «то қта, сәтін келтіріп, жайын ел көзінен көрсетпей табайық» деп Т әні тоқтата беретін. Міне, енді с әті түсті. Пистолетті көргенде Шепе қуанып кетті. Оларды ң уәдесі түнде сауын биелерді бағуға кеткен Балтамберді Шепе іздеп барады да, жолаушылап келе жат қан болып, «сені өлтірейін бе?» дейді. Өлтіре алмайтынын білетін Балтамбер, «қалай?» дейді,
қалжың керіп. «Кәне, сен, анадай жерде, төсіңді ашып т ұршы!» дейді Шепе. «Онда не істейсің?» дейді Балтамбер. «Тұр. Содан кейін к өресің». «Мылтығы бар» деп ойламаған Балтамбер, «ал, т ұрдым» деп төсін ашып қарсы қарай қалғанда, жеңінің ішіне жасыр ған мылтықпен Шепе басып кеп салады. Оқ кеудесінен тиеді де, ар қасынан шығып кетеді. Не болғанын біле алмай қалған Балтамбер, ж үрегі шанышқан сияқтанған соң алақанымен кеудесін ұстай береді, бірақ жығылмайды. Соны көрген Шепе басынан көздеп та ғы атқанда, оқ миына кіріп, Балтамбер тәлтіректеп барып жы ғылады.
Балтамберге о қ тиіп жығылса, оны әлдеқайда тығуға жасырынған топ жетіп келеді. Өлік Сырымбет тауының етегіндегі «Қылы» көлінің тере ң қазылған қорысына тығылады. Ерте ңіне – Балтамбер жоқ. Келесі күні де жоқ!.. Ол қайда? Балтамберді ң төре тұқымынан қасы көбін білетін Айғаным, - «тауып бері ңдер!» деп әлек салады. «Түрткі көрген соң еліне кеткен болар» дегенмен, жансыз жіберіп, Балтамберді ң туған елінен де білдіреді, онда да жо қ. Енді қайда?! Адал қызметшісінің жоғалуы да Айғанымға оңай соқпайды, қатты қайғырған Айғанымның бұрынғы әлсіз саулығы енді тіпті т өмендеп, бұрын тысқа кіріп-шығуға жарайтын ол, төсек тартып жатып алады... Шы ңғыс үйіне келгенде шешесі осындай халде еді. Ол шешесін танымай қалды. Төсек тартып қимылсыз жатуына біраз уақыт еткендіктен, б ұрын семіз болғанмен жинақы жүретін денесі алқам- сал қам босап, меңгеріп ала алмастық халға келген; үлпершегі бітуден бе, сыр қаттан ба, жүрегі әлсіз соғып, кейде тоқтап қала жаздайтын бол ған, содан ба, әлде басқа себептен бе, ара-тұра алқымынан әлдене кептеле қалып, дем ала алмай жанталасады екен; өкпе мен жүректің әлсіздігінен бе, басқа себебі де бар ма, – терлеуден көз ашпай, дымқос т өсек-орны мен ішкі киім-кешегін күніне әлденеше рет ауыстырады екен. Шешесіні
ң бұл ауыр халын көрген Шыңғыс, басын құшақтап жылап алды. Ай ғаным жылаған жоқ. Сондағы ойы, өзін «әне-міне деген халдемін» деп т үсінетін ол күші барында тілі барында, арман ғып жатқан бір ісін айтып үлгеруге тырысты. Онысы - көзінің тірісінде, қолынан қосқан келіні – Зейнепті, осы орданың табалдыры ғынан аттатып, босағасына отырғызу еді. – Содан бас қа арманым жоқ, – деп аяқтады Айғаным баласына ентіге, үзе айтқан қысқаша сөздерін. Шы ңғыс қарсы сөз айтпады және айтқысы да келмеді. Айту, оған – осы үйдің ішінде көрінбей отырған ажалға, - «ал, анамның жанын ала қой!» деу сияқтанды. Оның үстіне, Діл-Афруздан күдерін үзген Шы ңғыс, өшіге қарағанмен, сол өшпенділік кеудесінде кеткенмен, Кенесарыны қуған екі жылда, Зейнеп туралы біраз толғанып та қалған. «Онда не жазық бар? – деген ой кетпей қойған Шыңғыстың басынан - Әйел болған соң, ер керек. Сонда, таңдағаны – мен болсам, айыбы не?». Ал, та ңдау жайын ойлап көрсе, «сүйем» деген сөзі рас сия
қты; «ал тілі» деуге, жол көріп жортып қалған қасабалы қатын емес,
қызыл гүлі Жа ңа ашылған жас қыз гүлін өзгеге емес, өзіне төктіріп, бірінші балын өзіне сорғызды; соңын үстіне, тілінің шолжыңдығы демесе, не ажарында, не сымбатында ешкімнен кемдігі жо қ. Ал, сырына қараса, тіпті әдемі сияқты. Қауышқан сәтінен бастап, қоштасқан с әтіне дейін, сол әдемілігіне бөгуден тыныс таппады Шыңғыс. Ғашықтың тілін қаршадайынан қайда жүріп үйренгенін кім білсін, – сыр шерткен кезінде айт қан сездері балдай сорғалайды, әсіресе қоштасардағы сөздері. Зейнепті ң томпақ, көмірдей қап-қара көздері үлкен, кірпіктері ұзын, қайқы еді. Сол көздерінде іркілген жастарын кірпігі бөлшектеп, әр қылға оралған тамшылар төмен тамбастан мөлтілдей қалған ша қта:
– Т өйем, – деген еді, екі қолын кеудесіне айқастыра қусырып, басын т өмен иген Зейнеп Шыңғысқа, – кімдік болсаң да ейік өзінде сені ң, мен өл-өлгенше сендікпін. Сен маған жоқ күні, мен дүнияға жо қпын.
О ңаша жалғасқан Зейнеп, сол қалпында құлдық ұрып отырып қалған, Шыңғыс шығып кеткен. Босағадан аттай, Шыңғыстың басына « өлем» – дегені ме бұл?» деген ой оралған. Сол ой басынан шы қпай қойған. «Жұғысқан әйелімнің бәрі елу, яғни – өзін-өзі өлтіру, тағдырдың пешенеме жазғаны болғаны ма?» деген ой да арылмай
қойған одан. Қат-қабат қатынасып жатқан жұрттан естуінше, Шы ңғыстан жүкті болып қалған Зейнеп он, босағасында қыз тауып, онысы бірер айдан кейін өлген. Содан кейін жұрт оны «Шы ңғыстың қалыңдығы» демей, «қатыны» деп атап кеткен. Тағы бір хабар, - Шорман өлгеннен кейін, орнына он алты жасар баласы - М ұса аға сұлтан болған. Оның жасы аз болғанмен, жаратылысы биік екенін, я ғни - ақылды, намысты, шешен, алғыр жігіт қалғанын, Шы ңғыс ана жылы көрген. Шы ңғысқа қоштасарда ол да ойын айтып кеп: – Мына сапар ға үкіметтің жұмсауымен кетіп барасың, мен қаралы қарындасымды ауылыма әкетіп барам. Аман оралуыңа тілектеспін. Омбыда
ғы жайыңа қанықпын. Жастықта әркімде де болады дейтін, олайша алаб ұрту. Сондықтан сөкпеймін сені. Енді, міне, Зейнеп пен екеуі
ңнің некелерің қиылып қалды. Сендерді әуелі қосқан – құдай, екінші – әке-шешелерің. Енді құдай алдында да, адам алдында да б ұрылар жер жоқ. Менің қарындасым бұрылмайды, қашан оралсаң да тосады сені. Ал, сен б ұрылам десең, қорқытқаным емес, арты жа қсылыққа соқпайды. Онда, болдырған жерде қаламыз, - деген. Елге келе естуінше, ба қыт жағынан да, дәулет жағынан да Мұса әкесінен асып түспесе, кем қалып жатқан жоқ. Әкесінің жылын беріп,
қарындасының басынан қарасын түсіргеннен кейін ұзату жабды
ғынан кіріскен. Қазір ол жабдық түгелімен әзірленіп болған: «ішіне жасау-жи һаз лық толған екі ақ үймен, көліктік жиырма бес т үйемен, сауындық жүз жылқымен, сойыстық мың қоймен аттандырады, деген ла қап ел ішінде күндей күркіреп, жерді дірілдетеді. Осы жайды естіп жат қан Айғаным, Шыңғысы Зейнепті алып қайтуға ризаласқаннан кейін, дос-жарандарын шақыртып ап, к үйеуді қайнына аттандыру жабдығын ақылдасты. – Кем бармау керек, – деді олар, – толы қ бару керек. Осы маңдағы Керей мен Уа қтың, Атығай мен Қарауылдың, Қанжығалы мен К үрлеуіттің, таңдаулы адамдарын қосшылыққа ерту керек. Жолшыбай ғы елден қонағасы мен баспана тілеп тіміскіленбей, қонар, т үстенер жерінде тігетін шатырларыңды ала жүру керек. Оны қазақ- орысты ң әскерлерін бастайтын Опанас тауып береді, жолшыбай қымызын ішіп отыратын бірер айғырдың үйіріндей сауынды айдата ж үру керек, сауынның желісін, тоқпағын, ноқтасын, көнегін, сабасын, ая ққабын... деген сияқты жабдықтарын арта кету керек. Сойысты ққа бірер қысырақтың үйірін ала кету керек; жолшыбай ша қырған ауылға бару керек те, шақырмағандарына түспеу керек; кей жерде мырзалы қ қып, қонағасыны жолшыбайғы елдің мырза – шораларына өзі беріп отыру керек, сөз бастайтын шешені, қол бастайтын к өсемі, әншісі, күйшісі балуаны, құлықшысы... дегендей. Келсе ң – кел, сайма-сай адамдары ере жүру керек!.. Хан тұқымы бол ғандықтан осылай бару керек қалыңдық алуға!.. Ел-жұрт болып к өтереміз бұны... Шы ңғыс бұған ризаласты. Оның ендігі алаңы - сырқат шешесі. Мына қалпына қарағанда, ұзақ жасамауы мүмкін, жолаушыларының оралуына жетпеуі м үмкін. Шыңғыс еліне де, шешесіне де осы жайды ескертіп еді ж ұрт:
– Өзі қалап жатыр ғой, бұл сапарға шығуында «Аттан» деген соң аттан. Ажалы келсе ара т ұра алмаспыз, келмесе, - балталасаң да өлмес. Тәуекел деп тартып кет. Өле қалса, ырым -жырымын айтарлы
қтай жасармыз. Ажалға сабыр берсе, айналып та үлгеріп, кезін де к өрерсің, бермесе – дұға оқырсың. «Асарын асап, Жасарын жасап» дегендей д үние қызығын көрген адам. Өлсе, алды – өзіне, арты - балаларына жары қ болсын! – деді. – То
қталма, - дегенді шешесі де айтты. – Көрісу, көріспеуді ажал білер д
әм білер. Көрісе қалсақ құба-құп. Көрісе – алмасақ, – бақұл бол. Мен ба құлмын. Бұрын ренжітсең де, енді ренжіткен жоқсың. Тілімді алды ң, ақ сүтімді кештім! Қайнына аттанған Шыңғыс, бірер ай жол шегіп, ырғалған- жыр ғалған түрде үйіне кеп түскенде, халы таусылған Айғанымның кірпігі ғана қимылдап жатыр еді. Ай ғаным өмірінің соңғы төрт-бес жылдарында сопылыққа бой ұрып алған еді. Түркілік оқуға еркін, тағат - ғибадаттық сауаты толы
қ Айғаным, осы жылдардың ішінде ұйқы, тамақ, дәрет сияқты таби
ғаттық тілектерін орындаудан басқа шақта, орданың өзі тұратын б өлмесінің салтқысын ішінен жауып алатын да, жайнамаз үстінен т үспейтін. – Сонда, не о қи бересіз? – дегендерге: – Н әфіл ше? – деп жауап беретін. Оның не екенін білмейтіндер т үсіндіруді сұраса. – Қызға намаз оқу тоғыз жастан парыз ұлға – он үштен. Содан кейін о қылмаған намаздардың бәрі – қазаға, яғни өтеуге тиісті міндетке жатады. «Л әфіл» дегеніміз – сол. Өтелмеген нәфілім көп, өмір жеткенше өтеп кетуге тырысам, – дейтін. Кейінгі кездерде денесін билей алмайтын хал ға жеткен ол, намаздарын түрегеп оқуға жарама
ған соң, отырып оқи беретін. Қалың қазысы алдын тіреп, с әждаға басын жеткізбейтін халінде, басын темен шұлғып қана ырымын жасайтын. Құлшылыққа соншалық беріліп алған Айғаным, бір сәтте Мекеге – хажылы ққа баруды да ниет етіп, сол жолға түскен басқаларға еріп аттан ған, бірақ былай шыға ентікпе сырқаты қатты ұстап, әрі жүруге жарамай үйіне қайтқан. Сырқат қалпына қарамай, оразаны соңғы мерзіміне дейін т ұтып, алғашқы күндерінен-ақ талықси берген соң, тілін алатын кісілері, аузын зорлап аштыр ған.
У әлінің аулында көп жыл бойына Айғанымның немере інісі - Пір әлі имам болып тұрғанын еткен тараулардан білеміз. Жесір қалған Айғаным көптің көзінде есекке таңыла берген соң, өзін «с әуегеймін» деп санайтын Пірәлі апасына мұнда тұра алмаспын» деген де, ту ған мекеніне көшіп кеткен. Оның орнына, «Орынбор ма ңындағы Қарғалының «Дәррә әл-фүнунін бітірдім» деп келген Ғалиасқар есімді татар молдасы тұрған. Сырымбет тауының саласына, Ай ғанымға арналып салынған орданың мешітіндегі имам осы да. Сыр қаты мендей бастаған, өлім қорқынышы ұлғая бастаған Ай ғаным, Ғалиасқардың ғалымдығына шек келтірмеумен қатар, өле қалған шағында, иманды басына оның айтуын олқысынып, арнаулы кісі жіберіп Пір әліні шақыртқан. Алғашында «бұрын іздеген жоқ еді ғой, енді неге керек боп қалыппын» деп пәлесініп келмей қалған Пір әлі, шақырушы екінші рет келген соң шыдамай барған. Біраздан бері к өрмеген апасының ауыр жағдайын байқаған соң, не олай, не б ұлай болуын күтіп, бақұлдық алғаннан кейін де қасында болған. Оны ң ендігі арманы – «әне-міне» деп әл үстінде жатқан апасының, келіншегін алып келуге аттан ған баласын, көзінің тірісінде көруі. Шы ңғыстың Зейнепті алып келе жатқан хабары Айғанымның ауыр халын же ңілдеткендей болып, соңғы күндері сөзден до ғарылған ол тілге келді де, маңайына үйірілгендерге келінді қарсы алу жабды қтарын айта бастады. – Құдай оңдады! – деп қуанысты жан ашырлары, – ар жағын алла білер, келіні мен баласыны ң тойын көзінен өткерсе болды. Ай ғаным: – «Жанымдай жақсы көріп кеткен келінім еді, ма ңдайынан бір иіскесем болды, ар жағында арманым жоқ», – деген еді. Ай
Былайша тып - ты ң жатқан ол, «келіп қалды, келін балаң!» деп әлдекім бөлмесіне шүйінші сұрап бас сұға бергенде, көзін төңкере кеп ашып, қайта қатты жұмды да, демін ышқына алды... Б ұл, – Айғанымның ақтық демі екен. |