Аққан жұлдыз. 1 кітап
жүктеу/скачать 6,71 Mb. Pdf көрінісі
|
| ЕСЕНЕЙДІ
Ң ЕРТЕГІСІ Осындай к үйзелушілікке ұшыраған ел: «осы дуанның аға сұлтаны Шы ңғыс», деп есітіп, «мынаны тоқтатсын» деген өтінішпен кісілерін жібереді. Олар ға Шыңғыстың айтқан қысқаша жауабы: «Бара к өрермін». «Көргенше өртеніп, көміріміз бен күліміз ғана қалмай ма» деген ша ғымға, Шыңғыс: «Амалым нешіктен», – басқа жауап қайтармады. Со ңғы жеті-сегіз жылын әуелі – Омбыда, одан кейін – жорықта өткізген Шыңғыс, қазақша әдеттердің көбінен алыстап, ел кезінде «тік-ба
қай» атанған еді. Содан ба, әлде үкіметтің тапсырмасы солай болды ма, шешесін қолынан жерлескеннен кейін, жақындарына ол Құсмұрынға жүрер ниетін білдіре бастады. Сонда, Құсмұрында өзімен бірге тұруға ерте кеткісі келгені екі-ақ адам бірге туған ағасы – Шепе, екіншісі – т өленгіті – Аба. Шепенің азанмен қойған аты – Ша һимардан, содан – Шеген боп, содан – Шепе боп кеткен. Мінезі ш әлкес ұрысқақ, төбелескек адам болғандықтан, жұрт оны сыртынан «Шытырла қ Шепе», немесе «Шыпылдақ Шепе» дейтін. Шы ңғыс Шепенің шалдыр мінездерін де, сотқарлық қылықтарын да жа қсы біледі. Оның Балтамбердіні өлтіруі де құлағына шалынған. Соларын біле т ұра ертетін себебі, қазақтың «інісі содырлы болса, а ғасы қадірлі болады» деген жаман мақалын теріс аударып: «Ағам содырлы болса, мен қадірлі болармын» дегендік еді. Абаны ң азанмен қойған аты – Абақ. Бала шағынан Шепеге ат қосшы болған ол, мейлінше пысық, қу, қалжыңбас, сықаққой, үлкен демей, кіші демей, кім көрінгенмен жалбаңдап ойнай беретін, маза
қтағысы келген кісінің қыр соңынан қалмайтын жігіт те. Жасы Шепемен шамалас. Б ұрын білмейтін Шыңғыс, оны әнеугүні Зейнепті алып
қайтуға аттанғанда ерте кеткен. Сонда, бойындағы енерлерін к өріп, ұнатып қалған. Енді, Құсмұрынға Шепені ала кететін болған со ң, Абаны да ертпек болды. Ол көне кетті. Шы ңғыстың еркіне салса, Зейнепті де ала кетпек еді. Ауылда туып- өскен, әдет-ғұрпы бойына сіңген Зейнеп, қайын енесінің беті жасырынбай жатып, к үйеуімен кете баруға арланды. Және ол Омбыда аз т үн таныс болғанда, Айғанымды сүйіп үлгерген еді. Оңаша кездескен к үндердің біреуінде, Айғанымның: «Сенің алдыңда ал деп тілеймін т әңіріден. Егер сол тілегім қабыл бола қалса, солқылдатып жо қтап берерсің, құлыншағым!» дегені есінде. Әкесі Шорман өлгеннен кейін қаршадайынан басына қара салып жоқтаған. Сол елді
ң бір ақыны шығарып берген ұзақ жырды аяғынан тік тұрғызып, ты ңдаушыларын тан, қалдырған ол, қайын енесінің жоқтауына отыру ға іркілген жоқ. Ол хан тұқымының келіндерін де қазақ ғұрпына бағындырып, «ертең, «түс», «кеш» аталатын мезгілдердің б әрінде де жинап, дауыстарын қосып жоқтау айтқызды. Өзі бәрін: Үзігін әжем борлатқан, Ша ңырағын сырлатқан, Келінде сорлы мен екем, Келмей жатып зарлат қан, деген
өлеңмен бастап, ар жағын ақын шығарып берген жырға жал
ғастырып әкетті. Бұған риза болған жұрт: – Шіркін, келін болса, Зейнептей болсын! – Ханша аузынан тастамайтын еді м ұны, үнемі мақтай беретін еді, «Шыңғысқа еріксіз алдырды», десіп еді, үмітін ақтады! – десті. Шы ңғыс Құсмұрынға шешесінің қырқын бере аттанатын болды. Сол кезде, оны ң семьялық өмірінде жаңалық сезіліп қалды: Зейнеп сол кезде қатты ауырды, ол ішкен асын құса беретін, төсектен басын к өтермей жатып алатын болды. Тәжірибелі әйелдер, Зейнептің бұл халын тал ғаққа жорыды. Оны қандыру үшін не керек екені де мәлім боп қалды, Зейнеп бүркіттің миына жерікті. Және қолдағы бүркіттің емес, та ғы бүркіттің!.. Оны қайдан табу керек? А қыры ол да табылды. Уәлінің Бурабай тауындағы Қызылағашта т ұратын, бәйбішесінен туған Бікән есімді ұлы, Айғаныммен жақын ж үретін еді. «Айғаным нашар жатыр» деген хабармен, Сырымбет тауына келді де, ба құлдасып үлгерді, содан кейін қолынан жерлесті. Жа қсы көретін өгей шешесінің қырқын тосып жатқанда, құлағына та ғы бүркіттің миына жерігені, ондай бүркіт табылмай жатқаны шалынды. Бік ән бүркітші адам еді. Өзі салатын бүркітті ол, К өкшетаудағы Оқжетпес шыңының ұшар басына өзі шығып алатын. Ол шы ңға одан басқа адам шыға алмайтын. «Шығамын» деген біреулер құлап өлген. Содан кейін ол шыңға өрлеуге Бікәннен басқа адам бата алма ған. Ал, Бікәннің бір емес, бірнеше рет шығып бүркіт алуын, діншіл ж ұрт, - «атасы Абылайдың аруағы көтереді» десетін. «О қ жетпес» атап алған бүркітті Бікән шыңнан жыл сайын емес, анда-санда ғана, қолдағы бүркіті қартайып шәу бола бастаған шақта ғана алатын. Басқа жердің бүркітің Бікән қолына да ұстамайтын. Себебі, олар, к үштілік жағынан да, қырағылық, алғырлық жағынан да «О
қжетпеске» . теңеспейтін. Өзге аңды былай қойғанда, құлақ естір жерде, қасқырға «Оқжетпестен» басқа түсетін бүркіт жоқ. Ертегішілерді ң айтуынша, осы тұқымды бүркіт, Оқжетпестің Абылай
осы ма ңда хан көтеріліп, қыстауын Бурабайдың ығындағы Қызылағашқа салған жылы пайда болған. – Сонды
қтан, – деседі олар, – Абылай тұқымынан басқанын, қолына түспейді, зәуі-сайтан түсе қалса, бұндай қырағы да, алғыр да болмайды. Абылай т ұқымынан да бәрінің емес, біреуінің ғана қолына түседі. Және бір ғажабы: Оқжетпес шыңын жалғыз ұя - басар
ғана мекендейді, шәулісі қайда екенін ешкім білмейді. Жобалаушылар «Орал тауына барып қарығады, балапандары Оралды
ң ақ иығы сияқты ақ шұбар болуы содан» деседі. «О қжетпес» тұқымды бүркіт жыл сайын емес, үш-төрт жылда бір-ақ ж ұмыртқа салады. Әдетте, бір ғана жұмыртқа салады, екеу болса біреуін ша ғып тастайды. Бұл тұқымды бүркіт, Бікәннің бағып ж үрген малы сияқты. Қай жылы жұмыртқалаған, қай жылы ж ұмыртқаламағанын сыртынан - ақ біледі. Жұмыртқалаған жылы «О қжетпес» шы ңының
басынан ұшып-қонып ж үреді,
ж ұмыртқаламайтын жылы жаз бойы көрінбей, әлдеқайда кетеді де, к үз оралады. Ертегішілердің айтуынша, Абылай тұқымынан ұстауға жарайтын ұл тумаса, бұл бүркіт, бұл арадан кетеді. Сондықтан, Абылайдан өрбіген
ұрпақтың, немесе
– ұл
ұрпақты арда
қтаушылардың көңілінен, «кетіп қала ма» деген қауіп кетпейді Ол
қауіп соңғы жылдарда күшейіп барады, өйткені Абылайдың қара ша ңырағына бағынушылар жылдан жыл азайып барады, осы бетімен кете берсе, б ұл шаңыраққа аз жылда ие табылмай, әлдеқайда шіріп қалуы мүмкін. Осы
қауіп Бікәннің басында да болушы еді. Былайғы жұрттың, к өзінде «бүркіт салудан басқаны білмейді» дейтін, қақ-соқта ж ұмысы жоқ ол, іштей хан тұқымының айнымас ері болатын да, оны ң жақсылығына қуанып, жамандығына көшетін. Бірақ, қайсысы болса да сыртына білдірмей, мома қансып жүре беретін. Айғанымның азасын са қтап, Сырымбеттегі ордада жатқан күндерінде, «жас келін та ғы бүркіттің миына жеріпті», деген хабарды Бікәннің құлағы шалды. Б ұл хабарға қатты қуанды ол. Талғақ әйелдің әр нәрсеге жеруін біледі ол, соларды ң ішінде, мысалы қасқырдың етіне жеріген әйелден қабаған, қомағай бала туады; жыланға жерігеннен- жала
ңдаған, жылпос, жымысқы туады; бүркітке жерігеннен – барла
ғыш, биіктегіш болдырмайтын қырағы туады. – Б
үркіттің және тағы бүркіттің миына жеріген жас келіннен ұл туса,
қырағы, алғыр болар ма? – деп дәмеленді Бікән, – біздің т ұқымның еңсесі түскен туын болашақ та сол көтерер ме? Б ұл дәмесінің сәті де түсіп тұрған сияқты. Балапанын алғанына екі- үш жылдан аспаған «Оқжетпес» биылғы жазда Оқжетпес шы ңынан кетпей, сол маңайда қалықтап жүр. Қоян, қозы, лақ сия қты
жемдерді ұясына
тасуына қарағанда, биыл да
ұмыртқалаған. Енді, міне, Зейнептің жерік болуын естігеннен кейін; « Қайткенде де не ұя басардың өзінің, әйтпесе, балапанының миын жегізуім керек», деп бекінді. Ол « Үйіме барып, амандығын біліп, Ай ғанымның қырқына дейін оралам», деген сылтаумен жүріп кетті. Аулына бар ғанда: «Амандық біле келдімнен» басқаны айтпады, О қжетпестің қиясына барарын ешкімге білдірмеді. Бала жасынан да ғдыланған ол, қия тастарға мейлінше өрлегіш еді. Өзге адам ар қанға асылып әрең шығатын, немесе маңайлай алмайтын шы ңдарға, жыландай жабыса өрмелеп жүре беретін. Жылан да өрмелей алмайтын жылтыр тастардан да таймай, аяғы, қолы ілігетін кедергілер табатын. Біреулердін, етегінде т ұрып төбесіне қарауға басы айналатын қия шыңдарына өрлегенде, Бікәннің басы айналмақ т үгіл, есіне де келмейтін. Бүркіттің балапанын алар жолы, ол шиден то қыған бесік, қойдың жабағысын ала баратын. Балапанды соларға қалың орап, сыртынан қыл арқанмен шандитын да, тасы жоқ тұстан темен
қарай домалатып жіберетін. Бөлеулі балапанның денесіне за қым түспейтін. Содан кейін шыққан биігіңде өсетін аршаға ұзын қыл арқаңды тұзақтай байлап, тұзақты ағытып алу үшін, т үйіншегінен екінші арқанды байлап төмен түсетін. «Шы ңға шыққыш» дегенмен, Бікән бұрынғы реттерде, к өтерілерде де, төмендерде де қатты қиналатын еді. Бұл жолы, өзінше: «Аруақ қолдады ма», әлде, тәуекелшіл ынта көтерді ме, шы ңның жиған жүктей текшеленген тастарының бірінен соң біріне ар қардай ырғып, төбесіне ілезде көтерілді. Тілегіне қарай, ұяда балапан бар екен ж әне жалғыз екен, өзі қоңыр ала қанаттары үрпиіп өсіп апты жынысын да Бікән бір қарағаннан біле қойды: ұрғашы болса,
ұртындағы қияғы қызғылт келеді, еркек болса – сарғылт келеді. Мынанікі сар ғылт, соған қарап, «ә, келін ұл табады екен», – деп ырым етті Бік ән. Т
ұзарып, ұшатын кезі таянып қалған бала - бүркіт, ұмтылған Бікәнға шар - ш ұр еткен бала - бүркіт тұмсығымен де, тұяқтарымен де, қанаттарымен қайрат қып маңайлатпаған соң, Бікән үстіне торды жаба сап, матап алды. С өйтіп, денесін жабағыға орау әрекетіне кіріскенде, бала - б үркіттің бір аяғы шекпеннің етегіне ілегіп қап, б үрген тұяқтарын жаза алмайтын болған соң, жабысқан жерін Бікән жыртып жіберді. Содан кейін ғана күш алып, бала - бүркітті әуелі қойдың жабағысына, одан кейін шиге бөлеп жатқанда, бір нәрсе зу ете т
үсті. Жалт қараса - үстіне таянып кеп, аспанға қайқая көтерілген б үркіт!.. Өзінің үлкендігі сұрапыл тарбайта жайған қанаттарының бір-бірі сала құлаштан ұзын дерлік, жалпы көлемі ірі тайдың тула ғындай!.. Түйілген шағында тіпті жақын кеп қалуына қарағанда, егер Бік әннің қимыл жасаған бойы екі кесек тастың арасына жасырынып т ұрмаса, сыпыра жөнелетін де жайы бар сияқты, өйтпеуі – тас қа соғылатындығын абайлауы сияқты. Т үйілген бүркіт, әрине, мына балапанның шешесі. Ол қайқая биіктеген қалпымен кете бармай, жоғарыдан тағы торып, реті келсе та ғы да түспекші. Соны ойлаған Бікән бөлеген балапанды темен қарай домалатты да, жіпке асылып түсерден бұрын, ұя басар шабуыл жасаса
қорғанбақ боп, тасқа төселе тармақтанып өскен аршаның сала
құлаш жуан, жасаң бұтағын сындырып қолына алды. Солайша темен салбырап келе жат қанда, бүркіт бір емес, екі рет түйіліп, екеуінде де жартас қа жақындай бере қайта көтерілді. Содан кейін «болмас!» деген ой ға келгендей, биікке шырқап, ала - шабыр бұлт арасына жо қ болды. Қайнағасы бөлеген балапанды алып келгенде, Зейнептің қуанышында шек болған жоқ. – Әттең, келіннің жеруі, – деп бұлдады Бікән әкелген балапанын, – әйтпегенде, баптап өсіретін-ақ бүркіт!.. Күйін келтірсе бұл түлкі, қасқырын, былай тұрсын, аю мен бұғыны да алар еді!... Зейнепті ң жерігі қана, яғни бүркіт миын жегеннен кейін сыр қатынан айыға, Шыңғыс қасына Шепе мен Абаны ертті де Сырымбеттен Құсмұрынға тура беттеп жүріп кетті. Жаны ашитын біреулер о ған: «Шепен, – шырыш бұзғыш тентек, Абан, – кескекте абала ған ит, бұл екеуін ертіп не марқадар табасын? Ертсең елге ұйытқы боларлық біреулерді ертпеймісің әйтпесе, соқа – қара басын, тарта бермеймісі ң?» – деп еді, Шыңғыс оларды тыңдаған жоқ. Оның ойынша негізгі ар қа тірері, – Құсмұрын көлінің жағасына орнап жат
қан әскери бекініс. Оның начальнигі – досы Шамырай. Жорықтас бол
ғанда көргені – «шаш ал» десе «бас алатын» қаһар. Ол, әсіресе қазаққа қатал. Шыңғысқа сонысы керек. Қазақтың «ел – сүңгі мұз а қырын ұстасаң, түсіп кетеді, қатты ұстасаң сынып кетеді» деген м әтелі оның ұғымында берік сақталған. Шыңғыстың ойынша «сынса сына берсін, т үспесе болады». Сондықтан әнеугүні Омбыдан аз уа қытқа ажырасқан шақта: – Дуан бекілген хабарын менен б ұрын естісең, сен бара берерсің, – деген Шы ңғыс. – Қорғанысыңның іргесін қалай берерсің!.. Обаған өзенінің өн бойын үкімет сені мен менің қарамағыма берді ғой. Ол өлкенің жері, суы біздікі, сондықтан қоныстаған ауылдарды көшіру керек. Ар жа ғында қалай пайдалануды ақылдасармыз. Шамырайды ң Обаған бойын мекендеген ауылдарды бара сала бөрі тиген қойдай быт-шыт қылған хабары, Айғанымның құлағына да шалын ған еді, сондықтан күші, есі бар күндердің біреуінде, Балтамбер өліміне байланысы барын білмейтін Тәніні шақырып, Құсмұрын дуаны ашылуын, Шыңғыстың оған аға сұлтан болып бекіген хабарын айта кеп: – Қайнына кеткен баламның оралуына жетер-жетпесімді білмей жатырмын, – дей келіп, – егер жетпесем, са ған тапсырып кететін екі с өзім бар, – деген еді. – Бірі, – деген ол, – аталары ңның қара шаңырағы сарайда қаңсып бос қа жатыр. Баяғыда, «Күншуақ аталарын, көтерген шаңырақ» деген со ң, «хандардың әуелі де Шыңғыс, ақыры да Шыңғыс» дегенге, Шы ғажанға арнап сақтатып қойып едім. Шығажан Құсмұрынға кеткенде, сол аруақты қара шаңырақты ала аттансын да, өзі тігетін үйдің төбесіне көтерсін. – Айтайын, – деген еді Т әні, қара шаңырақты Шыңғыстан қызғана отыра. – Екінші тапсыратыныңды айт. Жігіт кезінде салдау болып, басынан тастамайтын орысша қатпағының төбесіне үкі тағуына қарап, Айғаным Тәніні «Үкілім» деп атап кеткен еді. Сол да ғдысымен: – «Ел а ғасыз болмайды, тон жағасыз болмайды», дегенді білесің ғой, Үкілім, – деген еді, Айғаным. – Естіген с өз ғой, Жеңеше. – Сен Құсмұрын дуанына қай рулар қарайтынын білемісің, Үкілім? – Шамалаймын. Негізінде Керей мен Уа қ қой олар. – Жер келемін білемісі ң? Т әні оны білетін еді: «Құсмұрын» аталатын дуан ашылатын бол
ғаннан кейін, Омбыдағы қазақ дуандарын басқаратын мекемеден Т әніге арнаулы инспектор келген де, бұған дейін Көкшетауға ба ғынып келген, енді жаңадан ашылған Құсмұрын дуанына қарайтын жер мөлшерін картадан көрсеткен. Соған қарағанда, жаңа дуанны
ң оңтүстік шегі, Қызылжар түбінен басталады да, Есіл өзенін бойлай ж
үріп отырып, осы өзеннің «Көлденең» аталатын бұрысынан, Құсмұрын көліне қарай, жазық даламен тура тартады. Көлге жете, сол к өлдің батысынан құйылып, шығысынан солтүстікке қарай а ғатын Обаған өзенін бойлайды да, оның Тобылға құятын жерінен, қазақ-орыс станциаларын аралай шығысқа беттеп, Қызылжар қаласына тіреледі. А ға сұлтан болғаннан кейін, Тәні бұл өлкелерді аралап түскен. Сонда к өрген-білгенін айтқаннан кейін: – Жа қсы ағаңның барында да, одан кейін де аралаған жерлерім еді, – деді Ай ғаным ауыр күрсініп. – Бәрін де біледі екенсің. Енді мана ғы «ел ағасыз болмайды» деген сөзге қайта оралайын. Қазақта: «Аспандай – Ар ғын, жұлдыздай – Қыпшақ қойдай – Керей қозыдай – Уа қ» деген сөз барын да білесің? – Естігем. – Сол « қойдай Керейдің» тең жартысына жақыны – Құсмұрын дуанында. Ол: Керей, Балта, К өшебе, Сибан болып төрт атаға б өлінеді... – Же ңеше, керегі не солардың? - деді ар жағын тыңдағысы келмеген Т әні.
– Керегі сол руларды кімдер бас қаратынын білемісің, Үкілім? – Кімдер? – Балтаны Т өлеміс пен Иса билейді, Көшебен-Табай мен Байдалы, Тарышыны – То қсан мен Тұрлыбек... – Сибанды ше? – деді Т әні асығып. – Есеней мен Өсіп... – Ә-ә, – дей салды Тәні немқұрайды дауыспен – Асы қпа, Үкілім! Тыңда! – деді Айғаным, – келелі кеңесіме енді ғана келдім. Сонда айтайын дегенім: Керейдің әр руында өз ағасы бол
ғанмен, Керей атаулының байы да, батыры да, беделдісі де Естеместі ң Есенейі. Оны Керей ғана емес, Уақ та, аз рулар – Қанжығалы мен Күрлеуіт те бедел тұтады. Өзі - хан тұқымының жауы. Сені ң бала кезіңде «орысқа бағындың» деп, Қасым төре сол арада ғы Керей мен Уақты қапыда шапқан да, орасан көп мал-жанын алып кеткен. Керейді ң ұраны – «Ошыбай», Уақтың ұраны – «Жаубасар». «Сибанны ң арғы түбі Уақ екен, Керейге жиен екен» деген с өз бар. Есеней соны пайдаланып, Керейге барса – «Ошыбайлап», Уа ққа барса - «Жаубасарлап» ұран шақырған да, жинал ған қалын, қолды өзі бастап, Қасымды қуған, «Қақтың қара суы» аталатын к өлге жеткен, сол арада қырғын соғыс болып, көп адам өлген. Қасым жағы жеңіліп, Ақтау, Ортау жағына қашқан... Б ұл соғысты естіген Тәні: – Ие, содан кейін не бопты? – деп еді: – Сонымен, ұзын сездің қысқасы – Есеней хан тұқымына содан бері
өш. Айтқанынан қайтпайтын, ойдағысын орындамай тынбайтын, жауына мейлінше мейірімсіз кісі. Ж әне бір мінезі: «өмірінде күлмек т үгіл, езу тартпаған адам» дейді. – Сол Есенейді неге кеп атап кетті ң, жеңеше? – деді Тәні. – Атап отыр ған себебім, – деді Айғаным, – Шығажан ертең Құсмұрынға барып қызмет атқарғанда, ең алдымен сүйенер адамы сол – Есеней болу керек. «Сыйын ғаныңнан сүйенгенін, күшті болсын» дегендей, сондай бір мы қты сүйеніші болмаса, елді басқара алмайды.
– Ма құл, айтайын, жеңеше, – деді Тәні. Ай ғанымның жаназасына ғана Шыңғысқа, Тәні жеңгесінің тапсыр ғанын түгел жеткізді. – К өрерміз, – деді де қойды Шыңғыс. Ол Құсмұрынға аттанғанда, шешесінің бір өсиетін тыңдаған жоқ, - қара шаңырақты өзімен бірге алған жоқ, шаңырақта сенетін және Ай ғанымның «алып кетсін» дегенін білетін жұрт. – Апырай, жолы болса игі еді, мына Шы ңғыстың! Хан ордасының бар ырысы осы ша ңырақта» десетін еді, бұл ырысты тастап кетті-ау, мынау! – десті. Шы ңғыс Құсмұрыннан шешесінің өсиетін орындау ниетімен, я ғни «ауылы жолында отыр» деген Есенейге реті келсе, көңілін таба кету ма қсатымен аттанды. Ол арманына жетер-жетпесін баяндаудан б ұрын, оқырман көпшілікке қысқаша түрде Есенейді таныстыра кетейік. Ол Керей руыны ң Сибан дейтін тайпасына жатады. табанды жұрт «т үбі Уақ екен, Керейге жиен екен» деп те айтады. Біреулер Сибанды кішкене к үнінде Уақтағы нағашысы алып кетіп, Керейге жігіт болған со ң келген екен дейді. Қалай да Сибан Керейден тараған рулардың «с үбелілерінің бірі болған». Құсмұрынға аттанғанда, Шыңғыстың ойына шешесінің өсиеті т үсті де, Есенейді «Құсмұрын көлінің шығысынан құятын Құндызды өзенін жайлап отыр» деп естіп, жолдан көре кеткісі келді. Шы ңғыс сол қалпымен бара тұрсын, біз оқырмандарға Есенейді қысқаша таныстыра кетейік. Сибаннан Ерімсары, Қортық, Күнгене, Шоқматар туған, Есеней Қортыққа жатады. Қортықтан Қошқарбай туады. Одан: Тоқпамбет, Сейіт туады. Сейіттен Естемес туады. Ол Есенейді ң ұлы атасы. Сейіт өлгенде, Естемес жас екен. Оның ауыр дәулетін айыны талап алады. Қорлық көрген Естемес, Қарауыл руындағы нағашысы – Әжімбай батырдың аулына көшіп кетеді. Әжімбай – жылқысы кеп бай адам екен. Естеместікі ол жас к үнінен жылқы бақтырады да, жігіт бол
ған соң, біліндіреді. Содан 1789 жылы Есеней туады. Әжімбай Есенейге де жылқы бақтырады. Әкесінің де жылқышы болуын қорлық көрген Есеней, бір күні жылқы қайтарып жүрсе, патша үкіметінің Арқаға қарай топ тартқан ұбақ-шұбақ салтты, арбалы әскері келе жатады. Олар Есеней қосының маңына келіп ат шалдырады. Сонда бір ар ғымақ бие құлындайды да, жүріске ере алмайтын жас құлынды, әскер бастығы Есенейге тастап кетеді. Біра қ Есеней құлынды «орыстан алып қалдым» демейді. – К үндіз жылқы жусайтын шақта, – дейді ол еліне, – далада мыз ғып алмақ боп, атымды қаңтарып, шылбырын беліме қыстырып шал қамнан жаттым. Сонда, нағашымның қорлығы есіме тағы, түсіп, к өзіме жас алып жатсам, қалғып кетіппін. Түс көрдім. Түсімде қасыма ақсақалды бір адам кеп: «Ей, бейшара!... Назаланба. Тұр. Аты
ңа мін де күнбатысқа қарай шаба бер. Сонда. бір сайда қурайдың басына емген, к үрең түсті, ұрғашы жас құлын кез келер. Сол сенің ырысы
ң болар» деді. Қарттың «ал, тұр!» деген дауысына оянып кетсем,
өрген жылқылар алыстап кеткен. Қан тараған атым жүргісі келгендей ос қырынып, жер тарпып тұр екен. Міне сала шаптым. Бірталай жер ж үріп, «Бөкенсай» аталатын жерге жетсем, қурай емген к үрең құлын тұр!.. Атымнан қарғып түсіп ұмтылсам қашпайды!.. Құшақтай алдым!.. Шұжықтай семіз, ұрғашы құлын!.. Есеней б ұл құлынды әуелі ешкімге айтпайды. Құлын құнажынында айғырдан шығып, дөнежінінде құлындайды. Құлыны да к үрең болады... Денесі ірі, мүшелері сұлу арғымақ құнажын мен құлынға Әжімбайдың көзі түседі де, «бұл қайдан?» деп сұрайды, Есеней ертегісін айтады. О ған Әжімбай нанады. Содан кейін жұрт та біледі... Бірде « қурай емген», бірде «қурай күрең» аталған арғымақ саны, аз жылда ай ғыр үйіріне жетеді. А қырда саны жүзден асқан «қурай күреңнен» қалың беріп қатын алады да, жыл қысы тіпті молайған шақта, нағашысы - Әжімбай батырды ң ұлықсатымен, елі Сибанға көшеді. Алдын шала айтқанда, « қурай емгеннің» саны, ең көбейгенде бес мыңға жеткен. Есеней т ұсындағы сібірлік қазақтардың ат айдайтын базары - Самара екен дейді. Есеней аулынан ол қала, мың шақырымдай және Орал тауынан өтеді. Самараға ат айдаған қазақ байларынан, орыстың купецтері, Есенейді
ң арғымақтарына бағаны өзге қарабайырдан екі-үш есе арты
қ төлейді екен. Есеней атты Самараға жүзден кем айдатпаған. «Бір жылы бес ж үздей ат айдатыпты» деген сөз бар. Есенейді
ң ен дәулеті шалқып тұрған шақта, Керей, Уақты Кенесары да шап қан, сонда «қурай емген» де айдауға ілегіп, Есеней бастап
қуған Керей Уақ малын айырып қалған. Кенесарымен со ғысып жеңгеннен кейін, Есеней қолына түскен оны
ң адамдарын, Пресногорьковка аталатын патша үкіметінің әскеріне әкеп тапсырған. Бұл қазақ-орыстардың линиялық әскерінің штабы т ұрған. Сондықтан да қазақтар оны күні бүгінге дейін – Ыстап» дейді, онысы – «штаб» дегені. Есенейді
ң қылығына сүйсінген патша үкіметі. оған Хорунжий чинін берген. Содан кейін, ел ішінде Есенейді ң бөлелі тіпті к өтерілген. Омбыда алты дуанның үстінен советник болған Тұрлыбек К өшенов, Есенеймен бөле екен. «Есенейдің үкімет алдында ерекше қадірлі болуына Тұрлыбек те себепкер» деседі айтушылар. «Ел
құлағы елу» дегендей, Шыңғыстың Сырымбеттегі үйінен қашан шыққанын, жолда асықпай жүріп, қайда көшіп, қайда т үстеніп келе жатқанын Есеней естіп отырды. Есеней Кенесарыға кім жау болса, соны досым деп санаймын еді, кім дос болса соны қасым
деп санайтын еді. Кенесарыны Құсмұрын төңірегінен қуып, Ыр ғызға айдап тастайтын орыс әскерін Шыңғыстың бастауы, Есенейді ң білігі отырған нәрсесі. Сондықтан «төре» атаулыға іштей қас шашылғанымен, Шыңғыстың бұл қылығын төрелердің ежелгі к үндестігі мен ала ауыздығына жорығанмен, «арқар» ұранды хан т ұқымының қастығы да, достығы да уақытша екендігін білгенмен, іштей Шы ңғысты да жек көргенмен, дуанға бастық болып келе жат қан адамды, «бір күніме керек болар» деді де, жолынан тайып кетуге м үмкіндігі бола тура, күтіп жіберу мақсатымен, жайлап отыр ған құндызды жағасынан қозғалмады. Есенейді ң қонаққа арнап жасатқан сегіз қанат ақ үйі болушы еді. Ұлы жиындардың кезінде болмаса, бұл үйі күймеде артулы тұратын. «Сол
үйді тігіңдер!» деп бұйрық беріп Есеней. Үй Құндызының тамаша бір к өгалына тігілді.
Орыс базарларына қатынасы көп болған Есеней, «төсеніш», «жамылт қыш», «жастаныш» дейтіндердің ен, тәуірлеріне жинататын. Ыдыс-ая қтары да мол, көрнекті болатын. Қонақ үйді солармен безендірді. Б ұл маңайдағы қазақтардың ең жылқылысы саналатын Есеней, ма қтаныш көріп, бір сәтте, алты айғырдың терісінен саба жасатқан еді де, ел оны «тайж үзген» атап кеткен. Бұл сабаға қымыз жыл т әулігінің, екі-ақ мезгілінде біреуі – көктемде, бие байланғанда, біреуі - к үзде не ағытылғанда. Осы екі мезгілде, «тайжүзген» толтырып, к өктемдегісін «қымыз – мұрындық», күзгісін атап, Есеней т өңірегіндегі елдерді шақырып шашақ ететін қымыз – мұрындыққа қысқы соғымдардың семіз біреуін терісіне бүргізіп тастап, көктем туа, же
ңіл ғана сүрлетіп, қымызға қоса беретін сірге - мөлдіретерге арнаулы ту бие соятын. – Сонда – дейді, б ұл мәжілістерді көрген адамдар, – бір толған «тайж үзген» бес жүз үйлі Көшебе – Сибанды түгел қандыратын еді. Шы ңғысқа тігілген қонақ үйге, Есеней осы сабаны да қойғызып, - «т өре келгенде инеп тұрсын» деген әмір берді. Оны инету қиын ж ұмыс емес жүзден астам құлын байланатын желіні айналған, емшектері кере- қарыс арғымақ биелерді екі-үш рет жебей сауса, «тайж үзген» бір-екі-ақ күнде лық толып жатыр. Есеней «тайж үзгенді» Шыңғыс келерден бір күн бұрын толтыртты да, « қымыздың өліп тұрғаны жақсы» деп, түні бойы пістірді. «Тайж үзгеннің» тұрасы от орнындай, сабының жуандығы кіші-гірім ашады, қалбағайын күміспен әшекейлеген піспегін. тек, атақты То ғанас балуан ғана жеке піскен, «одан басқа жігіттің пісуге әлі келмеген» деседі. То ғанас жоқ кезде «тайжүзгенді» су үшін, керегеге керген қыл арқанға қалбағайынан қазық – бау шалып байлайтын бол ған да, жігіттер екі-екіден кезектесіп, арқанмен пісетін болған. – Сонда, – деседі к өргендер, – гүмпілдей пісілген «тайжүзгеннің» даусы, айдын к өлде түнде әупілдегем дауылпаздың үніне ұқсап, жерді сілкіндіреді екен. Шы ңғыс келер алдында, «тайжүзген» түні бойы гүмпілдеп жатты. Шы ңғысқа құрмет көрсеткісі келген Есеней, Сибанның ғана емес, сол ма ңайды жайлаған Уақ, Қанжығалы, Күрлеуіт руларының «игі- жа қсы» аталатындарынан таңдаулылары «төремен табақтас, болсын» деп жинатты да: – Қара қазақ емес, қайда болса сонда жата кететін; орыс т өрелерінің үлгісін көріп қалада өскен адам, оның үстіне, хан т ұқымының тыраштанған пан, келетінін де білемін. Ас ішкен, кеңес құрған кезде ғана болмаса, езге уақытта топырламаңдар, қасындағы н өкерлерімен оңаша жатып тұрсын, – деп, оларды арнаулы жеке үйге т үсірді. Есенейдің бұндай даярлығын көргендер: – Хан т ұқымына қасқырдан үріккен жылқыдай қараушы еді, м ұнысы қалай, күрт түсіп?! – деп қайран қалысты. – Өлмесін жақсы білетін адам ғой, бір есебі бар шығар, – десті біреулер. Енді біреулер: – «
Әліптің артын күт» дегендей, ақыры неге соғарын күтейік, – десті.
Қонақ үйіне түсірген Шыңғысты Есенейдің ғана қарсы алды да, өзі үйінен шықпай отырып қалды. Сондағы ойы – «Жасым үлкен. Өзі келіп берер, м әжілісіне содан кейін араласармын» дегендік еді. Шы ңғыс Есенейдің, ойынан шықты да, қонақ үйге түсіп уақыт жайлан ғаннан кейін, «Есекеңе сәлем беріп шықсам» деген ниетін білдірді. – Болсын, – десті к үтушілер. П әле, осы сәлемдесуден басталды. Есенейді ң алғашқы қатыны – Қанікей, бізге өткен тараулардан белгілі, ата қты Зілғараның қызы болатын. Одан туған екі ұл, – Аманжол мен Мы қи, бала шақтарында шешектен өлген, содан кейін Қанікей құрсақ көтермей қойған. Бір жағынан бала тілеген, екіншіден -жас иісті бол ғысы келген Есеней тоқал алайын десе, аюдай а қырған он төрт аға-інісі бар Қанікей, соларды тіреу көріп, міз ба қтырмаған. С өйтіп жүргенде, өткен жазда бір оқиға болды сонау – алыстағы Баянaулда т ұратын, Қыпшақтың Күреуіт руынан шыққан, атақты Ниязды ң немересі, Артықбай есімді бай, жерінде тақыршылық бол ған соң жылқыларын Орал тауының биыл да «бетегелі» деп естіген етегіне шатаспа қ болып айдатты. Ол осы бетінде Обағанның Тобыл ға құятын сағасын күзектеп отырған Есеней аулының тұсына кеп қонды да, Есенейді қонаққа шақырды. Арты қбайдың «жан» дегенде он бестен он алтыға қараған, Ұлпан есімді жал ғыз ғана қызы бар еді. Жасынан ерке өскен ол қыз, еркек- шораша киінетін, тентек ер баладай с өйлейтін, жұрт оның қыз екенін даусынан ж әне арқасына жіберген екі бұрым ұзын шашынан ғана айыратын. Ол өте сымбатты да, сұлу қыз болатын. Есенейді қонаққа шақырған Артықбай, қасына бір пысық жігітін қосты да, осы Ұлпанды жіберді. Сәлем беріп үйіне кірген Ұлпанның қыз екенін, Есеней алғашқы үнінен - ақ таныды да, кәрі қасқырдың к өзі, піскен ақ марқадай сымбатты сұлу қызға түсе кетті. Ар жа ғындағы ойы – бассалып жей қою. Бірақ, ол ниетін ішіне ғана т үйді де, сыртына сыр білдірген жоқ. Есеней ша қыруды қабыл ап, ертең түсте жолдас-жорасымен баруға у әде етті. Оны ң сыбағасы тоқты-торым, тай-құлын емес, ту бие екенін Арты қбай біледі. Жақында жайылған жылқыларынан «ең семіз биені алып кел» деп, қасына жігіт қосып Ұлпанды жіберді. Кішкене к үнінен мал арасында, әсіресе жылқы арасында өскен, жасынан жылми ған жүйрік пен жылжыған жорғалардың талайын мініп та қымы бекіген, аттың құлағында ойнайтын Ұлпан, қалың жыл қының ішінен бір семіз байталға бұғалықты өзі тастап, қасындағы нөкерлері асау биені сүйреткендей, Артықбайдың жаппасына алып келді. Жалшы-жалаугерлері бірге еріп келе жат қан Артықбай жерінің т өңірегінде басқа да бірталай қос бар еді. Солардың иттері, асау биені ай қай-шумен әкеле жатқандардың алдынан үріп шыға келді, сонда, бейпіл с өйлеп үйренген Ұлпан: – Ау, үрмеңдер, иттер!.. Ауылда Есеней жатыр! - деп айқай салды. Бір қосқа оңаша түсірген Есеней бұл кезде қалғып жатыр еді. Жас қыздың өткір даусы құлағына сап ете қалғанда, ол оянып кетті де, мана
ғы қызығудың үстіне, «мына қыз басынды - ау, әрі атымды атап, әрі иттерді менің атыммен қорқытып!..» ашулана қалды да: – Қап, сен қызды ма?!. – деп кіжінді ішінен. Осы ашуы бойынан тарама ған Есеней, түнде үйіне қайтып, ерте ңіне ертемен қосын артқалы жатқан Артықбайға: - «Қызын ма ған кішілікке қалдырып кетсін!» деп кісі салды. К үтпеген хабардан зәресі кеткен Артықбай көше жөнелуге қаймығып, «сөзден тоқтатам ба» деген оймен, пысық адамның біреуін Есенейге жіберді. Сонда айт қаны: – О не
қылғаны, Есекеңнің? Басынғаны ма? Өйтетін мен де құл- құтанның бірі емеспін, Күрлеуіттің қырық мың жылқы біткен Ниязыны ң немересімен атақты қаз дауысты Қазыбектің жиенімін. Кісілігім кем бол ғанмен, дәулетім өзімен қатарлас. Көп баламның у р бірі емес, қынжылсам да бере салатын. Көзімнің қарашығындай жал
ғыз қызым. Жұртқа ер жеткен сияқтанғанмен, езіме жас баладай. Не жазы
ғым бар, қаршадай баламды жылатып тартып аларлық? К үтуімде де, қонағасымда да кемдік жоқ сияқты. Ендеше, неге б үйтеді?!.. Қой, бүйтпесін Есеней! Қайтсын, райынан! Ағайыннан алыста екен деп, аламанды қ жасамасын. «Иттің иесі болса, түлкінің т әңірісі бар» деген. Мені де іздейтін ел табылады. Ағайынды атыстырмасын. Қойсын, бұл қомағайлығын! Елші адам Арты қбайдың сөздерін Есенейге түгел және дәл жеткізді. Есенейді ң бір мінезі, ерегесімпаздығында еді. Артықбайдың с өздерін ол «күш көрсету» деп ойлады да, елшіге қысқа ғана жауап берді: – Екіні
ң бірі не айтқанымды орындасын, әйтпесе жылқысын кейін айдап
қайтсын. Б ұл сөзді естіген Артықбай не істерге білмей қатты састы. А қылдасқан біреулері: – Есеней айт қанынан қайтпайтын кісі. Таңдауын өзіне берген екен, соны ң біреуін, амал жоқ қалайсың. Тегі қайғырсаң да қызыңды бермей болмас. « Қасқырдың ұлығаны - жеймін дегені», қызыңа қарап ұлыған екен, Есеней, енді жемей тынбайды. «Кейін қайтсын» дегені жай с өз. Қайтармайды кейін. Нанбасаң, кейін аттап көрші, қызыңды тартып алсын! – деді. Арты қбайдың не істерге білмей сандалған халын көрген Ұлпан, әкесіне кісі салды, сонда айтқаны: – Қалыңға сатылатын қыз кімге қатын болмаушы еді? Мен де оша ққа тас болмаймын. Әкемді мен асырамаймын, малы асырайды, мені Есенейге берсін де, малын ма қсатты жеріне айдап өтсін. Арты қбай амалсыздан көнеді де, Ұлпанды Есенейге қалдырып, өзі ілгері к өшеді. Көшер алдында әкесімен көріскен Ұлпан: Алып қалды-ау, Есеней, Найза ұшы, мылтық күшімен. Қор болды-ау, қайран жас күнім, Әкемнен үлкен кісімен, Кегімді ойдан кетірмен,
К әрімін демей көпірген, К үндердің күні болғанда, Ша ңырағын қу бастың Ортасына т үсірем –
деп жылапты. Ұлпан осы сертіне жеткен адам. Есенейді ң Ұлпанды алуы айдай әлемге әйгі болған еді. Бұл о қиғаны Сырымбет тауын төңіректеген ел де, олардың ішінде – Аба да естіген. Шы ңғыстың әйел құмар жігіт екенін Аба Зейнепті алуға бара жат қан сапарында - ақ аңғарған. Жолшыбай ол, талай қыз- келіншекпен Шы ңғыстың арасында жеңгетай болып үлгерген. Шы ңғыс Сырымбетте де сол әдетін тастамай, бірер жүрісін Зейнеп те а ңғарып қап, араларында жанжал да туған. Сырымбеттен Құсмұрынға аттанған сапарларында, Шыңғыс Абаға жолшыбай жігітшілік құр жайын ескерткен. – Ол болып жатыр ғой, – деген Аба. Бір с
әтте Аба Шыңғысқа Ұлпан жайлы естіген – білгенін айтып берген.
– Өзім көрмегенмен, – деп аяқтаған Аба Ұлпан туралы сөзін, – к өргендердің айтуынша, Есенейдің сол тоқалы «кескін біткеннің к өріктісі» дейді, «адамзаттың періштесі дейді.. Осы әңгімені қызыға тыңдаған Шыңғыс Ұлпанға сыртынан құмартып, тура жолынан аздап қиғаштығы бар Есенейдің үйіне, о ған сәлем беру үшін емес, Ұлпанды көру үшін түскен. Шы ңғысқа арналып тігілген қонақ үй, Есенейдің өз үйінен атпен қатынасатын жырағырақ жерде екен. Сусындап жайланғаннан кейін тыс
қа шыққан Шыңғыс Абаға Ұлпанды көре алмау қаупін айтып еді: – Уайым емес н әрсені уайымдағаның, не қылғаның?! – деді Аба. – К өреміз деген соң, көреміз. – Қалай?
– Қонақ болып отырған жоқпысың Есенейдің үйіне? Осы елдің а қсақалы емес пе ол? Әрі – байы, әрі – батыры. Соған сәлем беруді сылтау ғып бармаймыз ба, біраздан кейін үйіне? Тоқалын да к өрмейміз бе, сонда? Б ұлар сәлемдесе барса үйде Есеней мені Ұлпан ғана бар екен. Есенейді ң тізгінін қолына мықтап ұстау үшін, Ұлпан осы босағадан ая ғын аттай, іші - бауырына кіріп алған да, жылға жетпей қыз туып берген. Перзенті жо қ Есеней, Ұлпанды енді тіпті қадірлеп, б ұрынғыдан бетер еркелеткен. Бұрын да «аттыға – жол, жаяуға сөз бермейді» дейтін Ұлпан, енді тіпті өткірленіп, үлкен демей, кіші демей, бойда ғы мінін қаза беретін. Сонысынан жасқанып, көп адам оны ң үстіне кіре де қоймайтын. Ұлпанға үйленгеннен кейін, Есеней б ұрынғы ел қыдырғыштығын да, аң құмарлығын да азайтып, ша қырғандардан ілуде біреуіне ғана қонаққа баратын, сонда Ұлпанды қасынан қалдырмайтын, ол бармайтын жерге аяғын аттамайтын, алдына с өз келе қалса, бірен -сараны ғана болмаса к өбінің билігін Ұлпан айтатын. Есенейді ң мол дәулетіне кірген Ұлпан, үйінде де, түзінде де мейлінше малынып киінетін. «К өңілін киіммен аулайын» деп ойлаған Есеней, қалай сәнденем десе де қолын қақпайтын. Өзгесін былай қойғанда, басынан тастамай киіп жүретін жалғыз сәукелесінің өзі, ба ға білетін адамдардың айтуынша айғыр үйір жылқыға тұратын. Былай да әдемі киінетін Ұлпан, «Шыңғыс келе жатыр дейді» деген хабарды естіген со ң, тіпті малынып ең асылдарын бойына түгел сый ғызуға тырысты. Оның ұзын аппақ саусақтары, асыл тастар қондырған алтын жүзіктерге лық толды. Келіншек болса да жуан, ұзын бұрымдарын қамзол сыртынан салбыратып жіберетін ол, бүгін б ұрымына алақаны жалпақ, үзбелері көп, бәріне де меруерт, маржан, к әукер, жақұт сияқты асыл тастар қондырған алтын шолпысын қоса өрді. Құлақтарына да жалтылдағы ерекше сырғаларын салды. Бұл қылықтарын іштей Ұнатпағанмен, Есеней сыр білдірген жоқ. Қонақ үйін, өз үйінен жырағырақ жерге тіктіруі Ұлпанның бойын Шы ңғыстан аулаққа салуы еді. Т өре тұқымының қара қазаққа кішірейгісі келмейтін әдеті болатын. Бір есептен келмес те, с әлемдеспес те. «Келсе келер, келмесе қонағасысын ішер де аттанар, мен де кішірейіп бармаспын» деп ойлап қойған еді Есеней. Ұлпанның әсемденуін көрнен кейін, ол Шы ңғыстың келмеуіне тілектес болды. Келерін естігенде: – «мейлі, – деп то қыратты көңілін – азар болса, кезін сатар. Онымен не бітіреді?». Есеней қателесті. Шы ңғыс туралы толып жатқан қызғылықты кеңестер естіген, сонды қтан көруге құмартатын Ұлпанның былайша да қанды кескіні, «келе жатыр» деген үн құлағына тигенде, маздаған оттай құлпыра жалындап ж үре берді. Ол өзіне-өзі ие бола алмай безгек адамдай қалтырай бастады. Онысын Есенейге сездірмеуге тырысты. Егер ерімен аралары жа қын болса, сезіп те қалуы мүмкін еді. Қазір алшақ отыр. Есеней т өрге таман илеген тай терісінен жасалған, төрт б үктеулі жұмсақ бөстектің үстінде отыр; Ұлпан оң босағаға құрылған ақ жібек масахананың ішінде төрт бүктеген бағсайы к өрпенің үстінде отыр. Араларының алшақтығымен қатар, Есенейді ң көзі де аздап көмескілене бастаған құлағы да аздап м үкістене бастаған шақ. Шы ңғыстың үйге кіруі, шалшық түстін, кезі еді. Еңсегейі биік ақ үйдің түндігі күн жақ бұрышынан кен, түрілген. Сондықтан үй іші мейлінше жары қ. Осы
үйге басын сұға берген Шыңғыстық кезі, ең алдымен, ақ шымылды
қтың ішінде, кескіні қызғылт гүлдей құлпырып отырған Ұлпанды шалып қалды. Сол нұрға елтіген ол, тіккен көзін тез аудара алмас па еді, қайтер еді, – егер мына қалпын аңғарған Аба, көңілін б өлу үшін, Есенейге қаттырақ дауыспен сәлем беріп қалмаса?.. Сол дауыс қана Шыңғыстың айырылған есін бойына қайтарып, ол да сас қалақтаған үнмен, оң қолын кеудесіне басып, Есенейге «ассалаум әликем!» деді. Шыңғыстың Ұлпанға қадала қарауын а ңғарып қалған Есеней, Шыңғыстың сәлеміне жауап берместен, алдына келіп ұсынған қолын ғана алды. С өзді неден бастарын білмей, Есенейге бір, Ұлпанға бір жалта қтаған Шыңғысқа қарамастан: – Ас әкеліңдер! - деді Есеней, қонақтарға ере кірген жігітіне. Ондайда ғы ас – қымыз ғана. Қымыз ауыз тигеннен кейін, бедірейіп қарап отыруға ыңғайсызданған Шыңғыс, аз сөзбен жол жайын айтты. О ған «а - а - а» деді де қойды Есеней. Одан әрі де үн қатыспаған соң, мелшиіп отыра беруді ыңғайсыз көрген Шыңғыс: – Асы ғыстау келе жатыр ем, Есеке. Сізге сәлем беріп қана шы ғайын деп ем. Ұлықсат болса қонақ үйіме барайын, – деді. – Бар! – дей салды Есеней сал қын үнмен. Қонақтар тұра жөнелді. Есеней қатуланған кескінмен төмен т ұқырған басын көтерген жоқ. Құмартып үлгерген Шыңғыс, есіктен шы ғарда Ұлпанға тағы бір қадала қарады. Ол манағы жалындаған қалпында екен. Тоғысып қалған көз қарасынан Шыңғысқа а ңғартпақ болғаны: – Б ұдан соң көрісеміз бе, жоқ па? Қош сұлу жігіт! Шы ңғыс та осы ой да кетті. Ұлпан мен Шыңғыстың көздері арбасудан ішінде қызғаныш т ұтана қалған Есеней, Шыңғыс кеткен соң да сол қызғанышты қыздыра түспесе бәсеңдеткен жоқ. Сондықтан «өзі кеп сәлемдессе артынан барып м әжілістесермін» деген ойынан айныды да, «құяңым ұстап қалды» деген сылтауымен, Шыңғыс түскен үйге барған жоқ. Арбас қан көздер өз жұмысын атқарып жатты. Есеней үйінен былай шы ға:
– Апырау, Әбеке-ау, – деді Шыңғыс Абаға, – Әлгі көргеніміз періште ме, адам ба? – «Мен со ңғысы ма» деп қалдым, – деді Аба. – Ал енді, б ұған қол қалай жетеді?! « Әйелге қол жетуде қиындық жоқ» деп санайтын Аба езін б ұлдандыра түсу үшін, әдейі қиындатып: – Қайдам, қалай жететінін? Есенейін, анау, қартайған к.ара бурадай жолы ңда шегіп жатқан!.. Естігенім болмаса, көрмеген кісім еді. Ұсқынды кісі екен-ау, өзі!.. Өңкиген дене бітімі де, бас бітімі де ш өккен бура сияқты екен. Отырған бойының биіктігі түрегеп тұрған орта бойлы кісідей ме деп қалдым!.. Қай жағынан қарасан, да доп- домала қ көрінеді екен өзі. Екі иығына екі кісі мінгендей, кеуде тұсы ішіне азы қ толтырған үлкен дағарадай. Мойны да бұқа сияқты тұтас екен. Ш үйдесі де сондай. Басы кішігірім қазанға пара-пар болу керек. Қоңқайған зор мұрны да, салпиған төменгі ерні де, аумаған буранікі. Ала
қандай шағыр көздері де, құтырған бурадай шарасынан шығып, шатынап барады. Иегіне біткен сирек қара буырыл сақалы мен м ұртын да, тарлан бураның тамағына біткен шуда сияқты ма деп қалдым. Жалпақ қара бұжыр беті, қара шұбар бүркіттің жотасына ұқсайды.
Есенейді ң аса ұсқынды түр-тұлғасы туралы, Шыңғыстың өзі де Абадай ойда еді. Біра қ оған қазіргі қажеті оның ұсқыны емес, сұлу жас то қалы Ұлпанға қолының қалай жетуі. Басын осы ой шырмап келе жат қан Шыңғыс Абаның Есенейді сипаттауын немқұрайды ты ңдады да, сөзінің арты ұзара бастаған соң: – Әй, қоя тұр оны, басқаға көш! – деді. – Неменеге?
– Ұлпанға қолдың қалай жетуіне. – Ол о ңай жұмыс емес. – Неге? – Қиындатқан өзіңсің, төрем. – Қалай?..
– Ұрғашы көрмегендей, Есенейдің үйіне бас сұққаннан-ақ, то қалына қадалдың да қалдың. Оныңды кәрі қасқырдың көзі шалып отырды. Т үс бермей тымырайып отырып қалған себебі сол. Молдалар «бір адамны ң соңында қырық шайтан жүреді» десе, «бұл тоқалдың артында ж үздеген шайтан жүреді» деп есітем; «екі жүз үйлі Сибанны ң еңбектеген жасынан бастап, еңкейген кәрісіне дейін осы то қалға аңдушы» деп есітем, сонша көз бізге алдата ма?... Абаны ң сөздерін дәлелді көре тұра, Шыңғыс: – Талай шиені шешуші еді ң ғой. Әбеке, бұның да ретін тап! – деп қолқа салды. – К
өрерміз, – деді Аба аз уақыт сөз жарыстырғаннан кейін – т әуекел деп талаптанып байқайын. Іс шығара алмасам ұрыспассың. – Шы ғарасың, – деді Шыңғыс сенген дауыспен. – І ңірден бастап жоғалармын. Өзім келгенше мені іздемессің. – Ма құл.
Салт келе жат қан Аба, көзімен Есеней үйіне жақындап барарлық таса жер іздеді. Оны тапты да өзеннің ен бойына тал өскен «Той» аталатын тере ңдеу бір құрғақ сайы, ирелеңдей отырып, Есеней аулыны ң деңгейінен әрі қарай кетеді екен. Соны бойлап барса, Ұлпанмен ұшырасып та қалуы мүмкін. Олай ойлауы: мана, бұлар Есеней аулынан аттанып ж өнелгенде, басына желек бүркенген бір әйел, сайдың арғы бір тұсына қарай беттей берген. – Сол, Ұлпан – деген Аба, әйелді Шыңғысқа нұсқап. – Дәуде болса ол, т үзге отыра шыққан жоқ, бізді сыртымыздан қарайлауға шы қты; егер мен әйел танитын болсам, сол келіншек саған қызығып қалды!.. – Қойшы! – деді Шыңғыс. «Сол келіншек сол кеткен сайына і ңірде тағы бір рет неғып бармас екен?» деген ойда болды Аба Шы ңғыспен кеңесіп келе жатып. Бірақ, б ұл ойын сездірмеді. Шы ңғыс Есенейден қайта, қонақ үйдегі мәжіліс қызды. Сол ма ңайдағы ауылдардың жақсы – жайсаңы, әнші-күйшісі, шешен – білгірі б ұл үйде түгел еді. Есеней тапсырған ту бие, кешқұрым сойылды. «Тайж үзгеннің» таусылмас қымызы ағыл-тегіл құйылып жатты. Қызу мәжіліс басталып кетті... Осы мезгілде қызыл – іңірді бүркеніп, Аба Той сайын бойлай жаяу зытты, ат мінсе «к өзге түсермін» деп қауіптенді. Бұл – бұл жақтан бара берсін, біз Ұлпан жағына оралайық. Алдына бірінші міндет қып, Есенейді билеп алуды қойған Ұлпан, е ң алдымен соған сенімді болғысы кеп,екі жүз үйлі Сибан түгел а ңдығанмен, бұған дейін шашау шығып көрген жоқ-ты. Сол жайына к өзі жеткен Есеней Ұлпанды қадыр тұтып, сезін екі қылмайтын. Аз уа қытта Есенейді баурап алған Ұлпан өзгелер түгіл. бәйбіше қатыны Қанікейден де айырып, үйін інісі Меналының аулына қостырған ж әне ол ауылды атпен барарлық алысқа қондыртқан. Тізгіні Ұлпанға берілгеннен кейін. Есенейге жа ққысы келгендер, алдымен Ұлпанға жа ғып, алар – сауын, мінер – көлік сияқты қолғабыстарын Ұлпаннан- а қ алып жүре беретін. Есенейдің ең дәулетін аясын ба, – «жүн- ж ұрқа, қыл-қыбыр ас-су» дегенді мол үлестіріп Ұлпан Есенейге қосылуы жылға жетпей ел аузында «Ұлпажан», «қайқы алақан - қайырмен», «мырза келіншек» аталған. Оның үстіне бала көтеріп, ту ған қызы «кезі бақырайған, мұрны қоңқиған, аумаған – Есекең» деген со ң, «адал тоқал болды-ау, мынау!» деп тіпті әлпештеген. «Ж ұрт мақтаған жігітті қыз жақтайды» дегендей, сыртынан ма қтаулы Шыңғысты көргенде, Ұлпан есінен танып к,ала жаздады: м ұрты жаңа ғана қырбықтанып келе жатқан, сымбатты, сұлу жас жігіт!.. Оны ң үстіне офицерше киініп белін тас - түйінін мойнына балда ғы алтын қылыш асып алған. Шы ңғысқа ол, табан аузында құмарта қалды. Сөйлесуге тіл жоқ, – Есенейден бата алмайды. Бар әлі келгені – көзі. Ол бір-екі рет қадай қараған көзімен де Шыңғысқа ішкі сырын түгел ақтарып болған сия
қты, сонда айтқаны, – «сенімен қауышар күн бар ма, жоқ па?!» Шы ңғыс аттанып кеткенде, тысқа шығып, артынан көз тастаған себебі де осы еді. Есенейді ң қызғанғанын Ұлпан бет бейнесінен т үсінді. Ұлпаннан сыр тартқысы келген Есеней Шыңғыс аттана оны: – У әлінің мына баласы сымбатты. сұлу жігіт болып өскен екен! – деп ма қтаған болып еді, Ұлпан қасақана дау айтып: – «Т өре тұқымы тыраш келеді» деуші еді, рас қой деймін сол. Кісіге ж ұғымы жоқ, кекірейген біреу ғой, Шыңғысың! Кескіні не керек оны ң, ас құйып іше ме, әдемі болып? – деді. Қай сөзі екенін Есеней аңғара алмады. Шы ңғыспен қалай қауышудың ретін білмеген, олай болуға сенбеген Ұлпан, «үмітсіз – шайтан» деген мақалды қамалған қараңғылығын шам – шырақ қып тұтатты да үміттің көмескі с үрлеуіне түсті. «Манағысы – бекер қарас емес, – деп жорыды ол. – Егер құмарлық қарас болса, артына неғып бір оралмас екен?». Қалай оралуын ойлағанда, Ұлпанның есіне де Той сайы түсті. «Ел жат
қан кезде, панасы кеп осы саймен неғып келмес екен?» деп үміттенді ол. Сол үміт дамыл бермеген Ұлпан, күндегі дағдысымен, күн – байыр ша қта, Той сайының жағасына түйе шөгерісуге барды. Оның төркіні де т үйелі бай еді. Түйелерді, әсіресе – боталарды шөгерісу, Ұлпанның бала к үнінен қызық көретін ісі де. Ұлпанға үйленген шақта, Есенейде екі Ж үз елудей түйе болатын. Өзге шаруаға араласпайтын Ұлпан, түйелерді өргізу, жусату ісінен қалмайтын. Б үгін де түйелерді шөгеріскен Ұлпан, өзге күндерден өзгешелеу бір қылық көрсетті: Есенейдің көп бурасының ішінде, «Жыланбас» аталатын біреуі – кісі ал ғыш еді. Қаңтар айынан бастап құтыратын ол бура, т үйешілердің ішінде, тек Тұтқыштан ғана қорқатын. «Б ұзауында қорыққан адамын бұқа сүзбейді» дегендей, бота күнінен қорқып ескен Тұтқыштан, құтырған кезінде өзге адамның бәріне тап беретін Жыланбас қорқып, оны тек, отқа-суға сол ғана апара алатын.
Қаңтардан сәуірге дейін шынжыр ноқтамен темір қазыққа байлап тастайтын Жыланбасты, Есеней к өктем туа босаттыратын. Құтырған айларында көрінгенге тап беретін жыланбас, жаз айларында үйіріне жоламаған кісіге шаппайтын, үйіріне барғанда (адам болсын, қасқыр болсын) қуып жетсе шайнап тастайтын. Сонды қтан Есеней оны түйелеріне бақташы көретін. К үндіз маңайдағы сортаңдарға жайылатын түйелер, кешке ауылға қайтатын еді де, Той сайына шегерілетін еді. Өзгелерді ма ңайлатпайтын бураларды, әсіресе Жыланбасты Тұтқыш қана шегеретін еді. Ұлпан Тұтқышқа ере баратын. Жыланбас қазықталмай, жай ғана шөгерілетін. Б үгін Ұлпан шөгерілген Жыланбасты қазыққа байлатты. Т ұтқыштың: – Неге, шыра ғым? - деген сұрауына: – Ауылда қонақтар жатыр ғой, – деп жауап берді Ұлпан, - бейсауат жүрген біреуін тура бас салып, жазым ғып жүрер. Т ұтқыш Ұлпанның сөзіне сенді. Т үйелерді түгел шөгеріп болғанша, қызыл іңір басталып қалатын еді. Сол кезде, т үзге отырғысы келген кісі құсап, Ұлпан тал арасына кеткенде, ойда жо қта, «әй!» деген дыбыс естілді. Қаннен-қаперсіз Ұлпан шошып кетіп «көтек!» деп қалды. Тұтқыштың құлағы мүкіс еді,
әйтпегенде, мына дауыстарды естіп те қалар еді. Шошын
ған дауысқа Ұлпан жалт қараса, манағы Шыңғыстың қасындағы жігіт!.. Б ұндай «жорықтарға» талай шығып кәнігі болып алған Аба, Ұлпанның алдына қол қусырып тәжім етті де, мақсатты сөзін іле бастап кетті. Ұлпан Абаның көңілінен шыққан соң, уәде былайша байланды: т үн ортасы ауып, ұйқыға кеткен шақта, Шыңғысты ерткен Аба, осы ара ға келеді, сонда оларды Ұлпан тосып алады. С өзді осыған байлаған Ұлпан, үйіне қайта Есенейге ерекше еркелеп, оны ң қыбын табуға тырысты: Есеней кешкі асына ақ ірімшік, піскен с үттің қаймағына ездіретін еді. Жағынған Ұлпан, кейбір кештерде жа ңағы тағамды, Есенейге өз алақанымен асататын, содан кейін сіміретін ш ұбаттың сапты - аяғын да тұтқасынан ұстап т ұрып қолынан жұтқызатын. Б үгін де сөйтті. Бұдан, Есенейдің ішіне мана қатқан ашу мұзы жібімеді. А қ ірімшікті Ұлпанның мақтадай жұмсақ алақанынан асай отырып, қышқылтым, қоймалжың шұбатты қолынан сіміре отырып, б үгін түнде аңду ойын бекіте түсті. Есеней мен Ұлпанның түнгі төсектері алшақтау салынушы еді. О ған себеп: біріншіден -Есеней қатты қорылдайтын, екіншіден, - қатты ұйқысырайтын. Бұл екеуі де Ұлпанға маза бермеуін білген Есеней, «сен алша ғырақ ұйықта» дегенді өзі айтқан. Олар б
үгін де сөйтті. Бірақ Есеней бүгін өтірік қорылдады. Шыны – Ұлпанды алдастырып аңду. Бір кезде қалғып кетіпті. Бұрын аңшы болған Есенейдің қасқыр ал ғыш қабаған иттері болушы еді. Солар дауыс қоса маңқылдай қалмаса, Есеней қалғудың артынан қалын, ұйқыға сүңгіп кетер еді. у р ұ ү р Иттер ма ңқ ете қалғанда, Есеней оянып кетті. Олар сол үрген қалыптарында түйелер шөгерілген жерге қарай шауып барады. Иттер бетімен үрмейтін, жат кісіні немесе қасқырды сезсе ғана үретін. Қасқырлар шөгерілген топ түйеге шаппайды. Үргендері жат кісі болу керек. Есенейді ң малына ұры тие алмайды. Сонда, бұл жат кісі кім? Осы ойдан ұйқысы шайдай ашылып кеткен Есеней «Ұлпан!» деп дыбыс берсе, жауап жо қ. Үнін қаттырақ шығарса, тағы сондай. «Жоқ бол
ғаны ма?» деп, қараңғы үйде еңбектеп кеп орнын сипаса, - жоқ!.. Б ұған дейін түн баласында тысқа шықпайтын Ұлпанның мына жо ғалуы Есенейді қайран қалдырды. «Иттер жөнелген жаққа кеткен болар, – деп жобалады Есеней, - оларды д үрліктірген белгісіз адам да сол жа қта болар. Ұлпан, әрине, сол адамға кетті. Ол кім?» Кім екенін іштей жорамалда ған Есенейдің мана күлге көмілген шо қтай ғана болып құмыққан ашуы, басына келген дауылдың екпінінен кекті лаулата ж өнелді. Әне бір жаугершілік жылдары қаруланған білтелі қара мылтығын, бейбітшілік күндерде де ол басына жастап жатушы еді. О қ-дәрі салатын талысы да жастық астында болатын. – Неге өйтесіз? – дегенде: – «Жау жо қ деме, жар астында, бөрі жоқ деме, бөрік астында» демей ме, ата-бабаларымыз? Керек болып қалса, даяр тұрсын, – деп жауап беретін. Ол «
құралайды көздеп атады» дерліктей өте мерген кісі болған, сонда жал ғыз оқты – шитімен атып, ағып бара жатқан үйректерді қағып түсіре беретін. Ашуы лаула ған Есеней, мылтығын қолына ұстай, оқшантайын мойнына аса, тыс қа көйлек-дамбалшаң жүгіріп шықты. Ар жағында да ойланып т ұрмай, еңкеңдей басып, түйелерге беттеді. Түн ол күні қалың шықты, салқын еді. Содан бойының тоңазуы ма, әлде, әлгінде ғана қашқан ақыл басына оралды ма, – Есенейге ой түсе бастады. « Құп – деп ойлады ол, – жорамалым келе қалсын-ақ дейін. Сонда, ашу екпінімен, кезіге қалса, – жорамалдаған адамымды, әйтпесе то қалымды жайратып салайын, Сонда не болды?» Оны ң ар жағында «Есенейлігі» түсіп кетті оның ойына. Ол өзін «осы дуанны ң серкесімін» деп санайтын кісі. Егер сол «серке» бір қатынға бола кісі өлтіріп жазаға тартылса не болмақ?!..
«А ңдысқан жау атыспаққа жақсы» дегендей, Есеней Шыңғыспен а ңдысып атысуға бел байлады. Б ұл кезде, шөккен түйелер арасында қауышқан Шыңғыс пен Ұлпан, сұхбаттың қызу қызығына бөленуде еді. Олардың бұл сезімін, мана ауылдан осылай қарай үріп шыққан иттер бөлді. Кездері к өрген, құлақтары естігіш, мұрындары сезімтал иттер, Ұлпанды к өргеннен кейін үрулерін доғарып, «қасқыр жеп қояр» дегендей, сол ма ңайда шоқиып отыра қойысты. Аздан кейін. ауылдан шыға берген Есенейге кездерін тігіп қарай қалды да, кім екенін танып жарысқан шабыстары жерді д үрсілдете алдынан шықты. «Бұлары қалай?!» дегендей, Шы ңғыс пен Ұлпан көздерін иттер жарысып бара жатқан жа ққа тікті де, қараңдаған жаяу адамды көрді... – Ойбай бізді ң бай! – деді Ұлпан, денесі дірілдей қап. – Бола берсін! – Олай деме, т өрем, – деді Ұлпан, қалтырап, – қан ішкен кісі ол. К өрсе тегін жібермейді сені. – Не қылады сонда? – деді әлі ешкімнен беті қайтып көрмеген Шы ңғыс.
– Айта к өрме, төрежан! Зыт талдардың арасына! Шы ңғыс «бар, төрем, бар!» деп итермелеген Ұлпанға көне қоймай тырысып т ұрған шақта, ар жақта, тар арасында жүрген Аба да ж үгіріп келді. Не халдар болғанын және боларын естіп те, көріп те т ұрған ол, «кеттік, төрем, кеттік!» деп, Ұлпанға қосыла, Шыңғысты тал ға қарай икемдей бастады. Тырмысқан Шыңғыстың кеткісі келмеді. Ол жат қанда болмаса мойнынан тастамайтын өткір қылышын бұл араға да қолына ұстай келген еді. Өзін «төре», Есенейді « қара» деп түсінетін ол, әрі – «қара», әрі – шал адамнан жылысып кетуді т өрелігіне, жастығына намыс көрді. Олар осылай «теке-тіресте» т ұрған шақта, шауып кеткен иттер, кідіре
қалған Есенейдің басына секіріп, еркелік жасады. Есеней кейін оралды.
– Барсын, – деді Шы ңғыс. – Келе қалғанда, мен ол кәрі қасқырға к өрсетер ем, жас арыстанның қылығын! Есеней мен Шы ңғыстың кездеспеуіне іштей қатты қуанған Ұлпан, Шы ңғыспен одан әрі сұхбаттасудың жайы жоғын көрді де: – Ал, т өрем, «бар - мәзір, жоқ - жәйім» осы рұқсат болса, мен кетем, – деді. «Кетпе» дер д әлелі жоқ Шыңғыс, аз уақыт болса да. тәтті ләззат алыс
қан Ұлпанның болашақ жайын ойлап: – К
әрі қасқыр саған азуын батырам демес, Ұлпан егер – десе, өзіме хабар айт, оны ң мұқалған тістерінің тұқылын қағуға шамам келеді. – деді.
– Қайтесің төрем, маған қамқор боп? - деді Ұлпан мұңайған үнмен, - тәңірі асыраған тоқтыны бері жемейді» дегендей, бұған дейін к
өрген күнімді әлі де көре берермін. Өзің сақ бол. Осал жау деп ойлама шалды. Оны ң жауыққан адамын азуы әлі де бар ретіңді тауып ойсырата қауып жүрмесін! Ар ғы кеңес қысқарып, олар жөндеріне тарасты. Қоштасарда Ұлпанның айтқаны: – Аты
ңның басын бұл жаққа тағы да бұрам деп, біздің шалдың ауылын айнала құрған қақпанының біреуіне түсіп қап жүрме, терем. Қақпаны қатты болады оның бір шапса босатпайды. Бойыңды бұл ауылдан аула қ сал!
– К өрерміз. – деді Шыңғыс. Өз ішінде, оралуға құмар да болып т ұрған жоқ Ұлпанмен қауышып ләззатты болғанмен, бұндай талай л әззаттарға бұрын да бөккен. Оларды ұмытқан Шыңғысқа бұны да ұмыту қиын емес. Алдында не к үтіп тұрғанын білмеген Ұлпанның, әрі түннің сал
қындығынан ,әрі сезімнің толқуынан дірілдеген денесі, Есенейдің тым-тырыс үйінің көрдей қараңғы ішіне сүйретіліп әрең кірсе, шалыны
ң қорылдаған дыбысы шығады. Бұның шын, яки өтірік қорыл екенін біле алмаған Ұлпан «ұйқыда болса оянып кетпесін» деген оймен, ая қтарын ұшынан еппен ғана басты да, төсегіне жете, а қырын ғана құлай кетті... Есеней ұйқыда емес еді. Ол мана, төсегіне қайта, Шыңғыстан кек алуды ң түрлі тәсілін ойлап жатқан. Сонысын Ұлпанға сездіргісі келмеді де, үйге жақындаған сыбдырын, есіктен кіруін, төсегіне с ұлауын біле тұра өтірік қорылдады. Есенейді ң ертемен тұрып, түйелерін өргізетін әдеті болушы еді. Та ң ағара Тұтқышқа еріп шөккен түйелерге барса, Жыланбасы қазықтаулы жатыр екен. – Б
ұл не? – деген оның сұрауына аңқау Тұтқыш: ұ ұр у
у ұ – Кіші б әйбіше қазықтатқан еді бай!.. «Ауылдағы қонақтарға шауып ж
үрер» деген-ді. Есеней « ә - ә - ә» деді де қойды. Іштей – «Әй, қу тоқал - ай, т өреге жалғасудың қамын ерте ескерген екенсің ғой!» деп ойлады. Шы ңғыс таңертеңгі сыбағасына бір семіз тайды тағы жеді де ж өніне аттанды. Есенейді ң Шыңғыспен алыстан аңдысып атысқысы келді. Сол ма қсатпен, ана жылы Кенесарыны жеңгендігі үшін, үкімет сыйға берген, біра қ «Шұбар арасы, маса - сонасы көп болады» деп мекендей қоймаған «Бүркеу» аталатын қарағайы, қайыңы, терегі аралас қалың орман
ға күз көшіп барды да қыстау салды. (Ол арада қазір, Солтүстік Қазақстан облысының Преснов ауданына қарайтын «Жаңа жол» ауылы отыр). Сол арада ол, «м ән-жайды білдіріп қайт» деп, Омбыдағы бөлесі, генерал-губернаторды ң, советнигі – Тұрлыбек Көшеновке, тағы бір б өлегі, Кенесарыны қуысқанда советник чинін алған, орыс тілін білетін Отаншыны ң Байдалысын жұмсады. Байдалының Тұрлыбектен әкелген сөзі: «Есеней асықпасын. Шыңғыс жаңа жанған өрт, оған қарсы шаппасын. Далада қаптаған өртті қазақтар бөлшектеп әкетіп с өндіретін еді ғой, соны Есеней де істесін. Әуелі Шыңғыстың жан- жа ғынан құлайтын орлар қаздырсын. Содан кейін, қапысын тауып құлата салу қашпайды. Алдағы жазда, Құсмұрын бекінісінде, сол дуанны
ң игі жақсылары бас қосатын «Чрезвычайный» аталатын жиналыс болады. Омбыдан Сібір қазақтарын билейтін басқарманың председателі барады. Мен де барармын. Қалған сөзді сонда а қылдасармыз». Орыс тілін білмейтін қазақтар, «Чрезвычайный» дегенді «шырпы- ши» қойып алды. Омбыдан «шырпы-шиге» келетін әкімдерді ойда ғыдай қарсы алуға, Шыңғыстың басқаруымен Құсмұрын дуаны қыс бойы әзірленді. Алда
ғы жаз шыға, Омбының Құсмұрынға беттеген қырық п әуескелі, жүз салтты әкімдері, казак-орыс, станицаларын бойлай, қазақ ауылдарын аралай Құсмұрынға тартты. Осы бетінде олар, кейін «Есенейді ң қайран, көлі аталған» шалқар көлдегі Есеней аулына со қты. Бұл жүрістен күн бұрын хабары бар Есеней шалғынға ақ үйлер тігіп даяр отыр екен. Оларға «тек, бас сұғып қана шығамыз» деген т
өрелер, – деседі, бұл жайда әңгіме айтатындар, – үйлерге кіре, ғажап жасау-жиһаздарға қатты қызығады да алтын кеселермен тәтті қымызға қанып алғаннан кейін, соларды көріп болғанша қозы еті
мен с үр де пісіп қап, Есеней етті ернеуін қымбат тастармен безендірген к үміс астаумен тартады. – Қонақтар аттанарда Есеней «жолың» деп жандаралға алтын тай- т ұяқтан жамбы сыйлайды, – деседі жұрт. Әкімдер осылайша тоқыраған кезде, бір қаға берісте Есеней Т ұрлыбекпен кептесіп үлгереді. Тұрлыбектің де, Есенейдің де түпкі руы – Керей бол ғандықтан, бөлелігінің үстіне екеуі бірін-бірі «а ғайынбыз» деп, жасы үлкен Есенейді Тұрлыбек «ағай» деп, ол Т ұрлыбекті «інім» деп атайды екен. Жолыққан шақтарында сыр- сипаттарын т үгел ақтарысады екен. Хан тұқымдарының қазаққа к өрсеткен зорлық-зомбылықтары кеңес болған шақта ханнан шы ққан деп санайтын Тұрлыбек: – «Т өреге ерген ерін арқалайды» дегендей, хан тұқымына ба ғынудың тақсіретін қара қазақ аз тартқан жоқ, талайларға ерін де ар қалатты бұл төрелер талайлардың түбіне де жетті. Төреге ерген қазақтың малы да, жаны да шығындалған жоқ, «алладан ойбайым тиыш» дегендей, т өрелерден орыс әкімдері әлдеқайда тиыш. Ендігі бетіміз осы жа қ болу керек, былай да құны түсе бастаған хан т ұқымынан біріндеп қол үзуіміз керек. Ел тізгінін мына сен сияқты қара қазақтан шыққан беделді адамдарға ұстату керек, – деген. Б ұл жолы оңаша сөйлескенде де Тұрлыбек Есенейге соны айтты. – Ма ған өзге төренің емес, осы Шыңғыстың тезірек құрығаны керек, – деген Есенейге: – Асы
қпа, Есеке! – деді Тұрлыбек. – Баяғы айтқаным-айтқан: «хан т ұқымынан біріндеп құтыламыз» дегенім-деген. Өзі де соған жа қындап қалды: Қарқаралы думанының алғашқы аға сұлтандары - хан т ұқымынан шыққан Құсбек пен Жамантай еді, қазір олардың орнына қара қазақтан Өскембайдың Құнанбайы отырды; Ақмола дуаныны ң аға сұлтаны хан тұқымынан Құдайменденің Қоңыр қожасы еді, қазір қара қазақтан Жайықтың Ыбырайы болды. К өкшетау дуанының аға сұлтаны Абылай ханның ұрпақтары болып келіп еді, қазір ол дәреже қара қазақ өзіңнің балдызын, – Зіл ғараның Мұсасына ауысты, қазір сібірлік алты дуанда, хан т ұқымынан Шыңғыстан басқа аға сұлтан жоқ. Оны да кетіру қиын емес. – Сонда
қалай! – деп асыққан Есенейге: – Т
ұра тұр, аға! – деді Тұрлыбек. Ол осы екпінімен бара тұрсын. Әзірге бұғалық салып қылғындырам деудің керегі жоқ. Ұзын арқан, ке ң тұсаумен жүргізе тұру керек. Сол арқанды жылдан жыл білдірмей қысқартып, тұсауды білдірмей қарайта беру керек.... – Ол
үшін не істеу керек? – Хан т
ұқымы жемге қомағай жұрт. Бұған да еппенен жегізе беру керек, с өйтіп, еттен жіпке тізген жемді жұтам деп аузынан ар қандалғанын білмей қалатын жабайы бүркіттей, бұл да тырп етпестей ар қандалу керек. Ар жағында басына томаға кигізіп, т ұяқтарын тұғырға мәңгі бекіту оп-оңай. – Ма құл сөз екен, – деді Есеней. Есенейді ң еркіне салса, не бас қосу екенін білмеген «шырпы - ши» атал ған жиналысқа бармау, Шыңғыстың бетін көрмеу еді. – Оны ң қате болады, аға, – деді Тұрлыбек. – Жауды сырттан шалып жы ққанды көрген кісі жоқ. Іштен шалса ғана жығылады ол. Шы ңғысты да солай жығу керек. Бару керек жиылысқа. Бармасаң к өп көзіне мінді боласың. Сенің жасырған сырыңды, – жұрттың бәрі естіп отыр ған көрінеді. Мына жиналысқа бармай қалсаң, жұрт сені «Шы ңғыстан қорғалауы» деп ойлайды. Шыңғыстың өзі «кек са қтауы» деп ойлайды да, бойын сенен тарта ұстайды. Өйткен к үрескер жықтырмайды. Расы солай болып шы қты. «Шырпы - шиге» жиналған қалың топты ң ішінде шөккен нардай болып Есенейдің отыруы, көсемсіп сөз бастауы үкімет адамдарының да, ел адамдарының да, Шыңғыстың да к өзіне түсіп, бәрі де қатты риза болды. Съезге «Орынборлық» аталатын қазақтардың сол төңіректегі «жақсы - жайсаңдары» да, әкімдері де келген еді. Осы жиналыста орынборлық пен сібірлік аталатын қазақтардың жер шегі, ел шегі ақтық рет анықталып, жасал
ған актіге хат білетіндері (ондайлар бірен-саран ғана екен) қолдарын қойды, білмейтіндері бармақтарын басты. Есеней со ңғысын істеді. «Шырпы-ши» тара ғанда, Есеней Тұрлыбекті қонаққа шақырды. Алдында о ңаша сөйлесіп: – Барайын, – деді ол, – сен Шы ңғысты да шақыр, бармаса өзінен қалсын. Есеней, о ған да хабар салған екенін білген Шыңғыс, сылтау тауып рахмет айтты. Құсмұрында болған күндерінде, Шыңғыстан жәбіршілік к өргендер Тұрлыбекке астыртын арыздар айтқан еді. «Іш - пікірі» р р ұр р р р р ішінде бол ған Тұрлыбек, «Есенейге ақылдассаңдаршы соны, сөзі орны
қты да, тыңдаулы да көрінеді ғой» деп сілтей салды. Қайтарда аулына
қонақтаған Тұрлыбек, Есенейге: – Ал, Еса ға, Шыңғыс туралы ойларыңа ішкірленіп кірісе бер, – деді.
– Сонда? - деп с ұрағанда: – Шы ңғыстан жәбіршілік көрушілердің атынан Омбыға арызды айдата бер, ар жа ғын өзім реттей жатам, – деді. Ж әбіршілік көрушілер көп еді. Ең алдымен, Құсмұрын дуанында, Құсмұрын көлінің күнгей жағасына орнаған әскерлік бекіністің орны, атам-заманнан Ар ғынның Тағышы аталатын руының мекені болатын. Б ұл рудың да көпшілігі кедейлерден құралатын. Құсмұрынның көлі де, жағасы да сол кедейлердің, күн көріс қоры да: « Құсмұрын» деңінің жар қабағының асты отқа майдай маздайтын қалың тас көмір. Тағышының кедейлері ала жаздай осы к өмірді қазып, азғана көліктеріне кірелеп артып, жайлаудағы ауылдар ға немесе орыс селоларына апарып сататын еді де бағасы арзан бол ғанмен, жүрек жалғарлық табыс алатын еді. Та қыршылық жылы Құсмұрын көлінің өн - бойына, сулы жылы, шет-п ұшпақтарына шілде кезінде тұз байланады және тұзы өте сапалы болады. Та ғышылар осы тұзды да жинап, маңайдағы ауыл, селолар ға сататын еді. Құсмұрын бекінісі ірге төбе, Тағышылар бұдан айырылды. Кеткісі келмеген оларды, с ұрапыл сұмырай әскердің күшімен көшірді. Ешкім олар
ға төтеп бола алмады. Күн көріс кесібінен айрылған Тағышылар Шы ңғысқа мұның шағып еді ол: – Патшаны ң әмірі солай, түзеуге күшім келмейді, – деп жауабын қысқа қайырды. Та ғышылар Омбыдан келген Тұрлыбекке айтып еді: – Есенейге а қылдасыңдар, – деді ол. жүктеу/скачать 6,71 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|