Аққан жұлдыз. 1 кітап
– Омбы ға арыз жолдасаңдаршы, –
жүктеу/скачать 6,71 Mb. Pdf көрінісі
|
| – Омбы
ға арыз жолдасаңдаршы, – деді ол, ақыл сұрай келгендерге. – Әділдік сонда көрінеді ғой. – Кім жазады ондай арызды? – деп с ұрайды Тағышылар. Ыстапта қазақ тіліне жүйрік, орысша хатқа да жүйрік, өзі барып т ұрған қазақуар, қазақтар «Бекеттің, Ысыманы» дейтін Семен Бекетов дейтін қарт қазақ-орыс барды. Ол Кенесарыны Есенеймен бірге қуысқан, содан екеуі өмірлік дос болып кеткен. Есеней Та ғышыларды соған жұмсады. Бекетовтың қолынан жазыл ған ұзақ арыз Омбыға сапар шекті. Бір арызбен дау тынбады. Құсмұрын көлін түйреп өтетін Обаған өзенінің солтүстік жақ алқабын, Тағышымен туыс – Ақташы дейтін ел мекендейтін. Сол А қташы Тағышыға араша түсем деп пәлеге қалды да, патша әскеріне арқа тіреген Шыңғыстың күштеуімен мекенінен қуылып, алыстағы Торғай даласына ауып кетті. Бекетов олар ға да арыз жазып берді. Шы ңғыс «Есенейдің ауқымынан шықпайды» деген Керей руынан г өрі, Уақ руын өзіне жан тартып, Обаған төңірегіне жинай бастаған еді. Уа қ ішінде Өтей және Дәуіш дейтін екі атасын ол ерекше жақын к өрді де, Ақташының қонысын соларға берді. Бірақ тегін берген жоқ. Өтейдің мыңдаған қара-шұбар жылқысы бар байы – Өтейден толық екі ай
ғырдың үйірін ашықтан-ашық параға алды. Содан кейін, Өтейді өз ордасының төбе биі ғып отырғызды. Арыз кетті б ұл туралы да. Одан кейін де арыз ға тыным болған жоқ. Сонда, жұрт Шыңғысқа п әле жабайын деген жоқ. Ол, бір ақынның: Замана – а қыр биінің Сөзі арылмас жаладан, Аузы арылмас парадан, – деген жырыны ң кебін киіп, ел ішінен арылмайтын дау- шарды бітіргендер, же ңген жағынан «биені – түгімен, түйені – ж үгімен» жұтты да отырды. Өзі де парақор Шыңғыстың жемқорлық қылығын, ағасы – Шепе тіпті
өсіріп жіберді. Өресі орта бойлы адамның кеудесінен ғана келетін, сол қалпында денесі жараған семіз есектей жұп-жұмыр, қалың қара сақалы төсіне түсетін, қалың мұртын баспайтын, сіңір қара кескінді ол, өзін шынында да қаз туған көріп, кім көрінгенмен ілінісе кететін, екі с өзге келмей боқтаса кететін, одан әрі де көп сөзге келмей, мейлі кім болса да т өбелесіп, үстіне міне түсетін. Кейде, т үйеге жармасқан иттей, қандай ірі денелі кісіге жұдырық жұмсаудан таймайтын. Одан емес, а ға сұлтан Шыңғыстан қорқатындар, әлі жете т ұра, Шепеге қол, одан таяқ жеп қалатын. Мінезі соншама ш әлкес Шепе, арамдығына найза бойламайтын залым да. Неше т үрлі зұлымдық айлаларға жетік оған қарап, қазақтар:
– Мынаны ң қол тоқпақтай денесінен арам ойлар қалай шығады? – деп та ң қалатын. Біреулер: – «Кішкентай да, м үскентай» дейтіндер осындайлар екен ғой! – десетін. Тентектігіні ң, залымдығының үстіне, Шепе барып тұрған пара
қор. «Інімнің билігі өзімде» деп, ол Шыңғысты сыртынан талай рет сатып, талайлардан к өл-көсір параларды ала беретін. Соларды біле т ұра білмегенсіп, Шыңғыс үндемейтін. Әлгі мінездерінің үстіне, Шепе аузынан қаны аққан ұры. Ол ма ңайдағы атақты ұрылардың бәрімен де тамырлас. Шыңғыспен араздас қанша, ол Уақ руынан шыққан атақты ұры -Қожықпен, Қарауыл руынан шыққан атақты ұры - Баубекпен Керейден шыққан ата
қты ұры - Тайкотпен байланысты болып, ұрлаған жылқыларды бірден бірге ж үздеп өткізетін. Кейін бұл ұрылар Шыңғыспен араздас
қан соң, ұрылардың қордасы, – Шепенің өзі болып кеткен. Шы ңғысты паналаған Шепеден жәбір көрушілер, «осы елдің ұйытқысы» деп Есенейден ақыл сұраса, оның көрсетер ізі біреу ғана болатын ол, – Бекетов ар қылы үкіметке арыз жолдау. Осындай арыздарды ң қалам ақысына, Бекетов аз жылда байып, Ыстаптағы бай орыстарды ң алдына шыққан. Не себеп екенін кім білсін, Омбы ға кеткен арыздардан нәтиже шы ға қоймаған соң, Бекетов ендігі арыздарды Петерборға, патшаны ң атына жіберетін болды. А қыры осы арыздар мейлінше көбейіп, басында басып тастағысы келген Омбыны ң генерал-губернаторы, енді ие бола алмай қалды. Оны ң үстіне, патшаға жазған арыздар, сарай қасындағы сібірлік комитетке т үсіп,одан Омбы әкімдеріне: «Тез тексертіңдер» деген б ұйрық келді. Сонымен осы романның оқиғасы басталатын – 1847 жылды ң көктемінде Батыс Сібірдің генерал-губернаторы князь Горчаков, басты ғы генерал-майор Федор Алексеевич қып, арыздарды ж әне Құсмұрын дуанының хал-жайын тексеріп қайту үшін ревизия жіберуге ұйғарды.
Ревизия келер алдында, Құсмұрын дуанында тағы бір оқиға болып жатыр еді: ханды қ жойылған, дуандар тұрақталмаған тұста, яғни 18- ғасырдың екінші жартысымен 19-ғасырдың бірінші жартысында бетімен жайыл ған қазақ руларының арасында қонысқа таласып жауласулар, барымталар к өбейіп кеткен-ді. Патша үкіметі тарапынан дуан басшылы ққа тағайындалған аға және кіші сұлтандар, орыс әскерінің күшімен барымтаға қатты тыйым салуды қолға алған, соларды ң бірі - Шыңғыс. Бірнеше жылға созылған бұл күрестің, н әтижесінде, ашық жауласулар негізінде тыйылып, барымталардың ая ғы «қараңғы ұрлыққа» айналып кеткен. Құсмұрын дуанында «қараңғы ұрылардан» атақтысы екеу болды: бірі – Уа қты Қараман руынан шыққан – Мақаштың Қожығы, екіншісі – Керейді ң Шағалақ руынан шыққан – Кішкілдіктің Медебайы. Қожықтың әкесі – Мақаш мың жылқылы бай болған, Құндызды өзенінің Құсмұрын көліне құятын сағасын мекендеген момын адам екен. Абылай хан өліп, орнына екі баласы: Уәлі мен Қасым таласқанда, Ма қаш Қасым жағында болыпты. Соны естіген Шыңғыс, Мақашты «ата жауы» к өріп Құсмұрынға аға сұлтан болып келген соң, «не жүз жыл қы беріп мекенін сақтасын, әйтпесе көшсін» деп Қожыққа кісі салады. Қожық та жасынан сотқар, барымташы болып өскен екен. Ол Шы ңғыстың мына сөзін қорлық көреді де, жылқы да бермей, мекенінен де қозғалмай отырып алады. Ерегіске кіріскен Шыңғыс Шамырайды ң күшімен Қожықты Құндыздыдан қуады да жібереді. Қожықты Есіл бойындағы ағайындары панасына алып, Меңзей деген орманны
ң ішінен қоныс береді. Ма қаштан Ноғай, Қожық екен. Қоқай бай, бірақ малма тымақ нашар кісі екен де, Қожық батыл, батыр адам екен. Меңзейге бара Қоқай өледі де, алыста бүркеуде жатқан Есеней, жер қайысқан қолмен келіп, айғыр-үйір аза салып бата қылады. Сонда, тік с өйлейтін Есенейге біреулер: – Қоқаңа бата қыла келдің бе, Есеке? – десе: – Не оттап отырсы ң? – депті Есеней ақырып тастап, – Қоқайға қ.... бата қыла ма, мен Қожыққа бата қыла келдім, – деген екен. Олай дейтіні: б ұл өлкеде бұрын – ашық барымтаға, кейін - қараңғы ұрлыққа ешкім Қожықтан өтпепті. Оның өзінде әлекедей жалан
ған тоғыз ұл болыпты. Оларға қоса, осы маңайдың ұры- қарысының қордасы Қожықты төңіректеп, бәрін де сол ергізіп - жусат қан. Олар «Қожықтың қырық қарақшысы атанған». Солардың алыстан ж үздеп тартатын жылқыларын Қожық «білсе – барымта, білмесе – сыдырымта» қылған. Сонша күші бар Қожыққа, малын алдыр ғандар батып келе алмай, «бұйырмағанға» санап отыра берген. Біреулер ізденіп, «а ға және «кіші» аталатын сұлтандарға шағым айтса, олар да әкімшілік құруға бата алмай, тек патша үкіметіне м әлімдеген де отырған. – Бір с әтте, – деседі, Қожықты білетін жұрт, – Омбыға барған ша ғымдарды тексермек боп, Қызылжарда тұратын оязнай – «Бала- Шодыр» деген шы ғыпты. Қасында он шақты солдаты бар, олар Ме ңзейді мекендеген Қожыққа кеп жөндерін айтқан соң, Қожық: « үйіме келген соң, әуелі қонақ болыңдар. Жауабымды содан кейін берейін», депті де, қымызға меңдуана қайнатқан суын қосып беріп, аналар естерінен айрыла мас бол ған шақта, бәрінін, де қаруларын жинап ап, тірідей құрымға бөлеп, кезек-кезек шаңыраққа асып, астарынан т үтін береді. Сол қалыптарынан ретке отырғанда, ас ішкен уа қытта ғана босатады да, өзге уақытты ыстай береді. – Солай ыста ғанда, – деседі айтушылар, – тірі адам да сүр болып, денесі сар ғайып кетеді екен. Бала-Шодыр да, нөкерлері де әбден ыс болып сар ғайған шақта, Қожық: Ал, енді, білгендеріңді қылыңдар!» деп босатады да, қаруларын алып қалады. («Артынан біраз жылдан кейін, қалың отряд келіп, Қожықты да, балаларын да қапыда басып, т үгелімен «итжеккенге» жіберген, содан тоғыз баланың біреуі ғана оралып, өзгелері сол жақтан қайтпаған» деседі) ». Қожық өзгелер түгіл, аузынан жалын атып тұрған шағында Есенейге де зорлы қ қып, Есіл бойында түлкіге салдырып жүрген «Танак
өз» бүркітін, аңшылардан тартып алған. Елші жіберсе бермесіне к өзі жеткен Есеней, Меңзейдің күзегінде отырған Қожыққа өзі келеді. Қожық тұтықпа, кекеш адам болған. Бұрын талай кездескен Қожықтың үйіне келген соң Есеней аттан түспестен: – Уа, кекеш ит, барсы ң ба, үйіңде жоқсың ба? Бар болсаң шық бері! – деп ай ғай сапты. Есенейдің даусын таныған Қожық меймандос қазақтың қонақты қарсы алғыш салтымен, сыртына түйе ж үн шекпенін іле сап, тысқа жүгіре шығыпты да, жасы үлкен Есенейге: – һа-а-ас-с... салау м-мі-мәликем! – деп сәлем беріп, қолын ұсыныпты. Сонда Есеней қолын алмастан: – Әй, кекеш ит, сенде тоғыз ұл бар, менде бір де ұл жоқ. Сен ұлдарыңа алданасың. Мен неменеме алданам? Неге тартып алдын, б үркітімді – депті. Сонда Қожық басын төмен иіп, қолдарын қусырып: – Же-же-же ңдің Е-е-е-сеней?.. Сыбағаңды же-же-же де, бү-бү- б үркітіңді а-а-алып қайт! – деген екен. Есеней расына да Қожықтың ағасына аза салу үшін емес, өзіне жолы ғу үшін келген еді. Сондағысы былай да еш екенін білетін Қожықты Шыңғысқа қарсы қайрау. – Әй, кекеш, – деп бастады Есеней қайрау сөзін, – осы сен туысың – Балтамбердіні ң құнын неге сұрамай кеттің? Кімнен қорғалайсың, сонда? Шы ңғыстан ба? Баяғы қара қасқа атты Қамбар батырды шы ғарған одан бері – Ер Көкшені, тіпті бертінде – Ер Қосай мен Сары – Баянды шы ғарған Уақ атаңның баласы, енді батырлықты қойып қатындыққа көшкенсің бе? Олай демегенде не дейін? Алпамсадай ері ң - Балтамбердіні Уәлі тұқымы тапа-тал түсте өлтіріп, денесін белгісіз жерге тыға салады. Оны жоқтайтын Уақтың баласы жо қ. Талай жыл өтті. Біреуін, ошаң етіп атқа мінбейсің, ерінді жо қтамайсың!.. Уақтың, баласы әсіресе, «ендігі ері» деп жүрген – сен неден сорлы болды ңдар бұлайша қорғалайтын?!.. К үтпеген сұрауды естіген Қожық, жауабына сасып қалды ма, әлде т ұтықпас ұстап қалды ма, – «э-э-э-э» деп, еріндерін бүлкілдетіп, иегін селкілдетіп еште ңе дей алмағанда Есеней киіп әкетті. – Неменесіне т ұттығасың? – деді ол. – Кімнен қорқасың? Хан т ұқымынан ба? Қазір олардың бұты - бес-ақ тиын екенін білмеймісі ң? – Ы-ы-ы-рас! – деді Қожық, даусын ышқына әрең шығарып, іште қайнаған ызасы сыртына бұрқырап шыға келгендей, бетінің бұлшық еттері б үлкілдеп, қиғаш қысық көздері шатынай қап. – Ырас болса не ғып отырсың? Сенің күшің туысың – маған ғана келеді: б үркітімді тартып аласың, бәйге атымды тартып аласың!.. Д ұшпаныңа олай емессің!.. С өзден тосылған Қожық бұрынғыдан жаман тұтығып, ызадан жылап жіберді. – Еркек адам, ер адам деп ж үрсем, сен де осындай жасық па едің т әйірі, – деді Есеней, – еркекше Қару жұмсаудың орнына, қатынша жыла ғанын, не қылғаның?!.. Ұялғандай көзін сүрте бастаған Қожықты Есеней омыраулай т үсіп: – Тый әрмен – әрі көз жасыңды! – деді жекіп, – мықты болсаң әрі жері ңді тартып алып қаңғыртып жіберген, әрі еріңді өлтірген – Шы ңғыстан кек ал, әйтпесе, өшір «Қожық» деген атыңды... – Со-со-сонда? – деп кекештене а қыл сұраған Қожыққа: ұр – Қазір жыға алмайсың белдесіп оны, – деді Есеней, - қарын алыстан ұрып талдыру керек? – Со-со-сонда? – Шы
ңғыс Орынбор мен Сібірдің шекарасында отыр. Сібір жағын өшіктіруді міндетіме мен алайын, Орынбор жағын сен ал. – Қа-қа-қалай? – Орынбор жа ғындағы байлардың жылқыларын ұрлатып, Сібір жа ққа айдат та отыр. Шыңғысқа барса, теңдік берме! Содан кейін екі отты ң ортасында қалады да қояды. Мықты болса, күймей шығып к өрсін содан. Олар осы ған келісті. Есеней кете, Қожық Орынборға қарайтын: Ар ғын, Қыпшақ, Жағалбайлы, Жаппас, Шөмекей елдерінен жыл қыны ұрыларына үйірлеп айдатты да, екі жаққа асырып жіберді: бірі – қазіргі Мүсін (Явленко) қаласының тұсын мекендейтін, Керейді ң Шағалақ руынан шыққан атақты ұры - кішілдіктің Медебайына екіншісі – Қарауылдың, қазіргі Атбасар төңірегін мекендеген, Бекмырзаны ң Баубегіне. Қожықты бұл ұрлықтан тыюға Шыңғыстың шамасы келмеді. Өз к үші жетпегеннен кейін, орыс үкіметіне айтқанда, тыюға келген Бала- Шодыр ға Қожықтың не көрсеткені анау. Орынбор елдері, Шы ңғыстың мұнысын «Қожыққа әлі келмеу» деп сана ған жоқ, «бағып отырған елінен қорқып, қол астындағы ұрыларын бермеу» деп санады. Сөйтіп жүргенде, «Қожықты ұстауға Орынбордан да, Омбыдан да әскер шығып, олар Құсмұрында т үйіспек екен» деген хабар естілді. «Батыр ға да жан керек» дегендей, Қожық саса бастады. Қожықтың «бас батырым» деп жүретін, Аңдамас есімді ұрысы болатын. Ол к үшті де, шешен де жігіт. «Омбы мен Орынбордан әскер шы ғады-мыс» деген хабардан қорыққан Қожақ не ақыл айтады?» деп А ңдамасты Есенейге жіберді. Аңдамас әкелген хабарды Есеней де естіп отыр екен. О қиғаны «бұлай болмас», деп, «екі елдің билері бас қосумен ғана шешілер», деп ойлайтын Есеней, «қалын, әскер шы ғады», деген соң, Қожықтан кем саспай, маңайындағы білгірлерді жинап а қылдасты. Солардың ішінде Көшебе руының атақты билеріні ң бірі және Есенейдің туған апасы – Матақты алған жездесі – Табай да бар еді. К өшебе, Сибан бас қосқанда тоқтаулы адам сол болатын.
А ңдамастың келуіне байланысты жиналғандардан, «осындайдың а қылын сен табушы едің» деп, сөзді Табайға бастатты. Оның А ңдамасқа берген бірінші сұрауы. – Сен ж әй ғана бау кеспе ұрымысың, болмаса, сөз ұғатын да жігітпісі ң? – Қайдам, – деді Аңдамас, – өзімді өзім көтермелеп не дейін. Айтып к
өріңіз. Ұғар-ұқпасымды сонда байқарсыз. – Ендеше, Құсмұрында болатын жиналыстың алдында сен дуанға бар да
қолға түс. Жиынға Керей, Уақтың игі жақсыларының бәрі барады. К өшебеден - Байдалы екеуміз, Балтадан – Төлеміс пен Иса, Тарышыдан – То қсан мен Аю, Сибаннан - Есеней мен Өсіп, ойдағы Уа қтан – Елембай мен қырдағы Уақтан - Жарығамыс пен Шабанғұл, К үрлеуіттен – Жігіт, Қанжығалыдан – Шәңкі тағы тағылар... Бұл – Шы ңғыстың аға сұлтан болғалы екінші рет шақырып отырған «Шырпы-шиі» Сонды қтан ол, Орынбор мен сібірілік қазақтардың бастарын қоспастың бұрын, әуелі өз дуанының әлгі атаған билерімен бас қосып, мән - жайды анықтап алар. Шыңғыстың арғы атасы – К үншуақтың қара шаңырағын қондырған ордаға бәріміз барармыз. Шы ңғыстың өзі орданың төріндегі тақта отырар, өзгеміз екі қанатына қақ жарылып жерге төсеген кілемде отырармыз. Сөз қолға түскен ұры – сенен басталар. Жауапты Шыңғыстың өзі алар. Сені
ң ұғатының ендігі сөздер. Құлағыңды түре тыңда! – Ты
ңдайын, Табеке, – деді Аңдамас. – «Аты
ң кім?» деп сұрар, Шыңғыс біле тұра. Сен атыңды атарсы
ң. Содан кейін «сені бау кеспе ұры» дейді, «рас па?» дер. «Рас» дерсі
ң. «Орынбор елінің малдарын ұрлағанын, рас па?» дер, «рас», дерсі
ң. «Өзің ұрладың ба, жұмсаушы бар ма?» дер, «жұмсаушы жоқ, өзім ұрладым» дерсің. «Неге ұрладың?» дер, Шыңғыс қатуланып, сен саспай «с үйенерім бар», дерсің. «Кімге сүйенесің?» дегенде, Шы ңғыстың екі қанатында отырған билерді саусағыңмен нұсқап санап өтерсің. Ұқтың ба? – Ұқтым, Табеке, – деді Аңдамас. – Ұқсаң, кәне, атап бер! А ңдамас Табай атаған билерді санап өтті. – Ұққан екенсің. Шыңғыс «сүйенерің кім» дегенде, «сүйенерім осылар» деп атал ған билердің бәрін саусағыңмен көрсетіп шық! – Ойбай-ау, Табеке-ау, – деді А ңдамас, – жұрт көзінше олай десем, Шы ңғыс жанымды қоя ма? – Демі ң ішіңде болсын, – деді Табай күлімдеп қойып, – айтқанды орында. Ар жа ғында жұмысың болмасын Сөздің аяғын тыңда. Сен: «С үйенерім бар» деп, Керей, Уақтың игі жақсыларын атап еткенде, Шы ңғыс: «Олар сені адал ісіңнен ақтар, мойныңа алып отырған арам ісі ңнен қалай ақтайды?» дер. Сен оған «Ақ ісімнен өзім де а қталам, арам ісімнен ақтайды», дерсің. Шыңғыс сонда саған а қырып: «Не оттап отырсың? Арамды қалай ақтайды?» дер, сонда сен: «Егер, бір мені а қтап ала алмаса, несіне Керей. Уақтың адамы болып ж үр, бұлар?.. Онда бәрінің де әкесінің аузын...» дерсің. – Мынауы ң тіпті қиын іс қой, Табеке-ау! – деді Аңдамас. – Оттама! – деді Табай жекіп, – Ұқтың ба өзің соңғы сөзді де? – Ұқтым ғой, Табеке, – деді Аңдамас, қаймыққан кескінмен. – Біра қ...
– «Біра қ-мірақтың» керегі қанша саған! – деді Табай Аңдамасқа т үйіліп. – Егер өзіңе жан керек болса, айтқанды орында. Әйтпесе, беті ңмен қаңғыра бер де, ажалыңды жолыңнан күт!.. Бірдеме дейін деп келе жат қан Аңдамасқа, Есеней: «Тоқтат с өзіңді, қайымдаса бермей!» деп ақырып тастады. Үндемей бұғып қалған Аңдамасқа: – Жездемні ң үйреткен сөзін жаттай бер, – деді Есеней, – одан залал жо қ. Шыңғысты олайша жауап сұрауға жеткіземіз бе жоқ па, оны келешек к өрсетер. Әзірге аттана бер. Тек қана ескертерім, – Құсмұрынға Керей, Уақтың игі жақсылары жиналып болмай, Шы ңғыстың қолына түспе. К өшебе, Сибанның адамдары осыған келісті. Аңдамас басы ауған жа ғына жөн тартты. |