Аққан жұлдыз. 1 кітап

О

ҚУ ЖОЛЫНДА

ҚАРАШЫЛАР

Құсмұрын  қырқасының  орда  қонған  орта  бұлағынан  көлдің

шы

ғысын  орайтын  жол  екіге  айырылушы  еді.  Бірі  -  көлдің  дөңін

жоталап  отыратын  белгілі  да

ңғыл,  екіншісі  -  көлде  су  бар  жылы

ернеуін  жа

ғалап  отыратын,  жоқ  жылы  ақ  тақырдың  үстімен

Бесшал

қарға  тете  тартатын  жол.  Біріншімен  жүрсе,  Басбұлақтың

сайында отыр

ған қарашы ауылдың желкесін баса, әскерлік бекіністің

орын жанай ж

үреді, екіншісінің бойында ел жоқ. Аба кешке:

– Хан-ием, екі жолды

ң қайсысымен тартамыз? – дегенде:

– Саймен, – деген Шы

ңғыс қысқаша ғана.

Б

үгін  жолаушылар  арбаға  орныққаннан  кейін  бастарын  босатқан

қос  «Жылан  сырт»  жұлқи  жөнелгенде,  Аба  делбені  сайға

қиғаштайтын жолға қарай икемдей берді. Былайда жүрістері екпінді

аттар,  жал

ғыз  жетекті  ауыр  арба,  қамыттарын  алқымдарына  тірей

ілгері  итергенде  тіпті  екпіндеп  кетті.  Егер  Абаны

ң  қарулы  қолдары

делбені сірестіре тартпаса, аттар бар п

әрменімен өздері жазым болар

еді,  к

үйме  төңкеріліп,  жолаушыларды  да  жазым  қылар  еді.  Сондай

қауіпті  көрген  Шыңғыс  пен  Драгомиров,  бірін-бірі  құшақтай  ап,

біреуі  -«аллалап!»,  біреуі,  -  «о,  божелап!»  имандарын 

үйіре  бастаған

ша

қта, қырындай шапқан аттар, жері тегіс етекке жетті. Аба аттарға

енді 

ғана ие бола бастаған кезде, күйме түбінде түсіп жатқан Шоқан

басын к

өтере түрегелді де, оны сыртынан құшақтай ап:

– 

Қайда барамыз? – деді.

–  Жол

ға  шығып  бара  жатқан  жоқпыз  ба?  –  деді  Аба,  Шоқанға

бетін б

ұрып:

– Неге б

ұл жолмен?

– Т

өтесі осы ғой деп...

– Неге да

ңғылмен емес?

– Осылай 

ұйғарылған еді де.

– Кім 

ұйғарған?

Аба 

үндемей қалды.

–  Б

ұр,  аттардың  басын  дөңдегі  даңғылға  қарай!  –  деді  Шоқан,

б

ұйырған дауыспен.

Аба  б

ұйрықты  орындай  қоймаған  соң,  Шоқан  оның  қасына

қарғып  мінді  де,  делбенің  оң  жағын  тартып,  аттарды  дөңге,

да

ңғылға  қарай  бұрмақ  болды.  Оған  көнгісі  келмеген  Аба,  «не

істеймін?» дегендей Шы

ңғысқа қарап еді.

– Ы

қтыяры білсін, – деді Шыңғыс.

Ерік 

өзіне тигенін көрген Шоқан:

–  Бері 

әкел!  –  деп,  делбені  Абаның  қолынан  жұлып  алды.  Аба

қарсыласпады.

Делбе 

қолына тиген Шоқан аттарды ылдидың жырағырақ тұсынан

бекініске 

қарай өрлейтін жолға қарай бейімдеді.

Ол «атты

ң құлағында ойнайды» дейтін баланың бірі еді. Төрт-бес

жасынан  тай

ға  мініп  үйренген  Шоқан  алты-жеті  жасында  асау

тайларды 

өзі үйрете бастаған. Сонда, қазықтай қағылып, тулаған тай

қалай  мөңкісе  де  үстінен  түспейтін.  Сегіз-тоғызынан  бастап  ол  ірі

асауларды  да 

үйретуге  араласқан.  Үйретілген  жылқылардың

қандайына болса да ие: азғана жасында«жылжыған жорға, жылмиған

ж

үйрік»  дегендердің  талайына  тақымы  тиді,  қандай  ұшқыр  деген

жыл

қылар  бар  шабысымен  келе  жатқанда,  арқасында  ұршықтай

үйіріліп  ойнады,  қандай  «басы  қатты»  деген  жылқылардың  үстіне

қонса, елгезек аттай билеп алды.

Ол тек б

әйге атының басына ғана мінбеді. Сонда мінгісі келмеген

жо

қ,  (өз  ықтиярына  салса,  аста  тойда  жарысатын  жүйріктердің

талайына  мінген  болар  еді),  Шепені

ң:  «Хан  тұқымы  бәйге  атының

басына  мініп  шапты»  деген  не  с

ұмдық?  Ондай  жеңілденетін  халге

жеткен  жо

қпыз,  қараларға  күлкі  болар  жайымыз  жоқ»,  деп  еріксіз

тыйды. Былай

ғы жарыстардың бәріне қатынасып жүрді.

Салт

қа  сондай  мықты  Шоқан,  кейде  әкесіне  еріп,  арбамен

жолаушылай 

қалса,  делбешіні  отырғызып  қойып,  аттарды  өзі

ж

үргізуді  жақсы  көретін.  Сонда,  алысырақ  жолға  шықса,  Шыңғыс

п

әуескесі мен ат тұрмандарын ғана алады да, жолшыбай ылаушылап

отырады.  Салт  мінетін  к

өшпелі  заманда,  аса  бір  ірі  сұлтандар  мен

билерде 

ғана болмаса, «пәуеске» деген арба өзгелерде атымен жоқ.

«Тарантас»  атты  арба  да  елде 

өте  сирек  кездеседі.  Сондықтан  ел

кешкенше,  салт  отыру

ға  жарамайтын  кәрі-құртаң  адамдардың

ата

қсыздарын  түйеге  артқан  кебежеге  салады  екен  де,  атақтыларын

«с

үйреткімен»  алып  жүреді  екен.  Онысы  бір  ұшын  салт  мінген  адам

қолына  ұстайтын,  жерге  сүйретілген  екінші  ұшынын,  араларына

кебеже  орнат

қан  сырық.  Жолсыз  даламен  солайша  сүйретудің

рахатынан  бейнеті  к

өп  болған.  Біреулер  сүйреткіде  өліп  те  кеткен,

орындалмайтын  у

әдеге  ұрынған  қазақтардың  әлі  күнге  «сүйреткіге

салып 

өлтіретін болдың-ау» деуі сондықтан.

Сондай  заманда,  арба

ға  жегуге  көнетін  аттар  да  елде  өте  сирек

ұшырасқан,  сондықтан  Шыңғыс  бет  алып  шыққан  жөнде  ылау

міндетін  ауылдар,  асау  аттарын 

әуелі  сүйреткіге  сап,  бойын  жетекке

үйретіп  алу  қамын  жасаған.  Бірақ  бірен  -  сараны  ғана  болмаса,

оларды

ң  көбі  асау,  тарпаң,  кебін  арбаға  аяғын  тұсап,  құлағынан

басып 

әрең  жетеді.  Арбалыны  асау  аттар  жазым  қылмау  үшін,

делбелерін к

өсем мінген салт қолына алып, еркіне жібермей жетектеп

отырады.

Шо

қан  осылай  жегілген  аттардың  делбесін  ұстауды  да,  немесе

к

өсеміне  мінуді  де  жақсы  көретін.  Сонда  анау-мынау  жігітке

беріспейтін.

Ол делбесін 

қолына алған қос «Жылан сыртты» да тез билеп алды.

Әлгі бір сәтте ылдиға қарай ала жөнеліп желігіп алған олар, жазықта

да  делбені  с

үзе  жұлқып,  еркіне  кеткісі  келіп  еді.  Шоқан  жібермеуге

жан  таласты.  Ондайда  атты 

қажытудың  әдісі  -  өрге  салу.  Шоқан

с

өйтті  де,  делбесінің  оң  жағынан  бура  тартқан  аттарды  бекіністің

қарсаңына  өрлейтін  жолға  түсірді.  Сонан  соң  ауыр  күйменің

салма

ғы  омырауларынан  кейін  итерген  аттар,  арпалысқан  қимылын

до

ғарып, бір ырғақты жортаққа ауысты.

Д

өңнің  қырқасына  көтерілген  шақта,  сол  жақтағы  тегіс  жермен

да

ңғыл  жолды  қиып  алудың  орнына  Шоқан  аттардың  басын  оңға

қарай бұрды.

– 

Қайда?! – деді Аба, делбеге қолын созып.

– 

Ұстама! – деді Шоқан Абаның қолын қағып.

–  Ж

өніміз  ол  жақ  емес  қой,  –  деді,  Шоқанның  оқты  көзімен  ата

қарауынан делбені ұстай алуға батылы жетпеген Аба.

– Онда ж

ұмысың болмасын.

– Расында да 

қайда барады?! – деді Драгомиров Шыңғысқа.

– Балам, 

қайда бармақсың? – деді Шыңғыс Шоқанға.

– 

Қарашы ауылға.

– Неге?

– Оны 

өзім білем.

Өзі  қалай  біледі?  Жеке  басы  болса  бір  сәрі.  Қасында  әкесі  келе

жатыр.  Ол 

қарашы  ауылдың  үйлерін  бас  сұқпақ  түгіл,  өмірінде  ол

ауыл

ға  маңайлап  та  көрген  емес.  Хан  тұқымын  «ақ  сүйек»

қазақтарды  «қара  сүйек»  деп  есептейтін  ол,  кей  аталықтары  немесе

чины  барлары  болмаса,  былай

ғы  қазақтардың  үйлеріне  түспейтін,

кейде 

әдейілеп  қонаққа  шақырған  ауқатты  қазақтардың  үйлерін

та

ңдап,  ілуде  біреуіне  ғана  баратын.  Ал  мынау  «қарашы»  аталатын

ауылда

ғы  адамдардың  көбі,  ата  жағынан  –  құлдар,  хан  тұқымы,

әсіресе  бір  дуанның  аға  сұлтаны  –  Шыңғыс  ондай  ауылға  қалай

барма

қ.

К

үнтай  барғанға  дейін  (бұл  оқиға  кейінірек  баяндалады)  Шоқан

да ол ауыл

ға жолаған емес.

Бес-алты  жасында  ойын  балаларына  еріп, 

қарашы  ауылға  бір

барып 

қалған  Шоқанды,  «бұл  не  сұмдық?!»  деп  Шепе  өлердей

сой

ған.  Қарашы  ауылдың  не  екенін,  өзінің  кім  екенін  сонда  ғана

т

үсінген Шоқан, Күнтай барғанша ол ауылға беттемеген.

Енді  неге  беттеуі  Шы

ңғысқа  белгілі.  (Ол  жайда  төменірек  сөз

болады). Соны т

үсіне тұра, күймеге бастарымен, алысқан екі атты пар

жеккен,  полковник  д

әрежесінде  киінген,  қасында  Омбының  дыңдай

т

өресі бар Шыңғыс, қарашы ауылға періп қалай кіріп барады.

Ол баласына аз с

өзбен осыны айтып еді:

–  Барам  деген  со

ң  барам,  –  деді  Шоқан  Абамен  делбеге  таласқан

к

үйінде, – жібер, иттің баласы! Егер жібермедің бар ғой аттар да, сен

де тірі болмайсы

ң, өзім де тірі болмаймын!..

Сол  кезде  Шы

ңғыстың  көзі  баласынын,  көзіне  түсіп  кетсе,  ағы

қып-қызыл  боп,  жел  үрлеген  шоқтай  жайнай  қалған  екен.  Қанға

құмартқанда Абылайдың көзі осылай жанады дейтін еді. Одан кейін

У

әлі  мен  бірге  туысқан,  Кенесарыға  жақтас  болған  он  үш  жасында

кісі 

өлтірген, өзі соғыста өлген Мәмке батырдың көзі жауға шабарда

осылай 

қып-қызыл  болып  кететін  еді.  «Қатты  ашуланғанда

Шо

қанның көзі де сөйтеді» дегенді Шыңғыс естіген, көруі осы жолы

ғана.

Шы

ңғыс баласының көзі қызарудан шоши қалды, себебі, «көздері

қызара  қалған  шақта,  Абылай  да,  Мәмке  де  ойға  алғанын  істемей

тынбайды,  ондай  халде,  тірі  адамды 

өкіртіп  отырып  қолынан

бауыздау

ға  тайынбайды»  деп  естіген.  Бала  болғанмен,  Шоқанды

с

өйтеді десетін. Міне осыдан қорыққан Шыңғыс Абаға:

– Бер, делбені! – деді.

Олай  деуіне  та

ғы  бір  себеп,  былайша  қаталдымсып  жүргенмен,

Шо

қанның басына түскен халға Шыңғыстың іші өте елжіреуде еді.

Д

әуірі жүріп тұрған кезінде, «орнымды басары осы балам болар»

деп  д

әмеленетін  Шыңғыс.  Мінезінің  тентектігі  болмаса,  зеректік

жа

ғынан,  ақыл-ой  жағынан  ол  үмітін  ақтарлық  та  түрін  көрсеткен.

О

ған бірнеше мысал алайық.

Бірінші  мысал:  Шо

қан  ауылда  сабақ  оқыған  бала  емес.  Сөйтіп

ж

үріп, мұсылманша хатты кішкене күнінен танып кеткені бар. Кейін

ғалым болған шақта, Шоқанның өз айтуынша: әкесі Шыңғыс, 1841

жылы  К

үрлеуіт  –  Қыпшақтан  шыққан  Жаманқұл  ақынға  «Едіге»

жырын  айт

қызғанда,  Шоқан  сол  жырды  қағазға  түсірген.  Сонда

Шо

қан алты жаста.

Шы

ңғыс  қазақтың  ауыз  әдебиетінен  «Едігеден»  басқа  да  көп

шы

ғарма  жинаған,  оған  итерме  болған  нәрсе  –  Омбыда  өзімен  бір

кезде  бірге  о

қыған,  досы  болған,  кейін  полковник  дәрежесіне

к

өтеріліп,  Қытай  жақ  шекараны  күзететін  әскердің  бастығы  болып

ж

үрген  Ладыжинскийдің  1884  жылдың  22  февралында,  осы

та

қырыпта жазған хаты. Шыңғыс төңірегіне көп ақындар жиналған,

оларды

ң өздері де жанынан жыр шығарумен қатар, халық жырларын

к

өп  білген.  Соларды  аулындағы  татар  молдаға  жаздырайын  десе,

қазақша  сөздердің  көбін  бүлдіреді,  өзінің  жазғысы  келмейді,  өзге

хат  білетін  адам  б

ұл  төңіректе  көк.  Жаза  алатын,  «оқымай  молда

бол

ған» Шоқан ғана. Оған Шыңғыс жаздырайын деп жаздырмайды,

оны

ң  өзі  ақындарды  тыңдауға  құмар.  Шыңғыс  сонысын

пайдаланып, 

қызыққан  нәрсесін  «қағазға  түсіре  ғой»  десе,

еркелікпен  кейде  арындап 

қалады  да,  кейде  жазып  тастайды.  Және

«аузынан 

қағып  алды»  дерліктей,  өте  жылдам  жазады.  Кезінде

Ладыжинскийге  жіберілген  ол 

қол  жазбаларының  кейбірін,  ғалым

бол

ған шағында, Шоқан архивтерден тауып та алды.

Екінші  мысал:  Шо

қанның  жеті  жасында,  Қыпшақ  руындағы

ата

қты  Балқожа  бидің,  (Ыбырай  Алтынсаринның  атасы)  Қошаны

Шы

ңғысты  қонаққа  шақырады.  Сондағы  мәжілісте  белгілі  Өске

а

қын Балқожаны мақтап:

Ар

ғыннан  Беген  менен  Шеген  шықты,  Найманнан  Ерден,  Жүзен

деген  шы

қты.  Кешегі  Обағанның  жиылысында,  Алтайдың

А

ққошқары мен Сайдалысы, Әлкеде Тоқа менен Байдалысы, Бәрі де

Балжекемнен т

өмен шықты, - дегенде, Шоқан әкесіне:

– 

Қай Балжекең ол? – депті.

– Бал

қожа би, – депті Шыңғыс.

– 

Әлгі  «Кенесары  кеп  қалды»  дегенде,  атына  міне  қашып,  тасып

жат

қан Тобылдың суынан етем дегенде, қарық болған Балқожа ма? –

депті Шо

қан.

Сондай  бір 

қауесеттің  бары  рас  екен:  «орысқа  бағындың»  деп

Кенесары  баста

ған  қолдың,  Тобыл  жағасында  отырған  Балқожа

ауылын  шабу

ға  келгені  рас,  басқа  қашар  жері  жоқ  Балқожаның

байлауда

ғы атына міне қашып, тасып жатқан өзенге түсе кетуі де рас,

одан  ар

ғысын  екі  түрлі  қып  айтады:  Балқожаны  жақтайтындар

«Семіз  –  атан,  (Бал

қожа)  өзеннің  ар  жағына  жалдап  етіп,  құтылып

кеткен» деседі, 

қарсылар «суға батып кеткен» дейді. Қыпшақ атаулы

«батып  кеткен»  дегенді  намыс  к

өреді  сондықтан,  Қыпшақтар

намыстанатын  с

өзді  Шоқан  басып  қалған  соң,  ол  үшін  Шыңғыс

ұялып,  «балам  былшылдай  береді»  деген  екен.  Ал  жұрт  қаршадай

жеті  жасар  баланы

ң  бұндай  сөзді  айтуына  таң  қалып,  «ендігінің

данышпаны осы болма

ған да!» депті.

Үшінші мысал: Шыңғыстың үйінен «жақсы-жайсаң» аталатындар

арылмайды.  Оларды

ң  біразы  –  «айыр  көмей,  жез  таңдай»  аталатын,

с

өзге шешен – билер. Бастары қосылғанда, олар қағыспай шешендік

салыстырмай 

әзіл-оспақ айтыспай отырмайды.

Есі кіргеннен бастап, Шо

қан олардың да сөздерін тыңдауды жақсы

к

өрді.  Онысын  байқаған  біреулер,  –  «ат  болатын  тай-саяққа,  адам

болатын бала - 

қонаққа үйір» дегендей, сөз тыңдау түріне қарағанда,

Шы

ңғыстың мына тентегі, түбінде жақсы адам болып кетпегей де!» –

десті.

Шы

ңғыс  ордасына  Құсмұрын  дуанының,  билері  үш  жылда  бір

жиналып,  елді

ң  дау-шарын  бітіретін  еді.  Орынборға  қарайтын

к

өршілес  Тобыл  дуанының  билері  мен  Сібірге  қарайтын  Құсмұрын

дуандарыны

ң билері, бір рет Ахмет Жантөриннің үйінде, екінші рет

Шы

ңғыстың  үйінде  бас  қосып,  екі  дуандағы  елдің  дау-шарын

айыратын еді.

Шы

ңғысқа  екінші  кезек  келгенде,  Шоқан  тоғыз  жаста  екен.  Екі

дуанны

ң  саңлақ  билері  бас  қосып  әзілдесіп  отырғанда,  Керей  –

То

қсан  би  өзгелеріне  сөз  бермей  отырыпты.  Сонысын  ұнатпады  ма,

немене, бір с

әтте, Қыпшақ - Ізбасты би, Тоқсанға:

– «То

қсан, Тоқсан!» деуші еді томашадай-ақ екенсің ғой, – депті.

«Томаша»  деген,  «шымшы

қ»  аталатын  құс  тұқымының  ең

кішкенесі  дейді.  То

қсан  кішкене  денелі  адам  екен,  ал,  Ізбасты  –  ірі

денелі  кісі  екен.  Ізбастыны

ң  әлгі  сөзіне  намыстанғандай  болған

То

қсан:

–  Оны

ң  несін  сөз  деп  айтып  отырсың,  Ізбасты?  Томаша  тоғыз

ж

ұмыртқалайды,  біреуі  ғана  бұлбұл  болады,  томаша  болсам  -

б

ұлбұлмын;  өрмекші  он  жұмыртқалайды,  біреуі  ғана  бүйі  болады,

мен  -  б

үйісімін  денесі  ірі  ешкілер  –  егіз,  ит  –  сегіз,  шошқа  –  тоғыз

табады,  б

әрі  де  –  ешкі,  бәрі  де  –  ит,  бәрі  де  –  шошқа  болады;

дене

ңнің ірілігін мақтаныш етпей-ақ қой, – депті. Сонда Қыпшақтың

ата

қты  биінің  бірі  –  Наурызбай,  ашуға  тығыла  бастаған  Ізбастыны

с

өйлетпей:

– С

өйлеме енді, Ізбасты.

– Сені басты албасты, – деп то

қтатыпты.

Б

ұл Керейдің Шыңғыспен кикілжің боп жүрген кезі. Шоқан бала

да  болса,  оны  жа

қсы  біледі.  Керейдің  бәрі  Тоқсанның  аузына

қарауынан  да  хабары  бар.  Айтыста  Тоқсанның  Ізбастыны  жеңіп

кеткенін к

өрген Шоқан оны мұқатпақ боп:

–  Би,  сен  б

ұлбұл  да  болдың,  бүйі  де  болдың.  Сонда  сенің  арғы

т

үбін, «Тарышы» аталатын себебі не? – депті. Олай дейтіні – Керейдің

«Тарышы»  аталатын  бір  атасы  (То

қсан  сол  атаның  ұрпағы)  тары

егісін  к

үтетін  күңінен  некесіз  туыпты-мыс»  деген  лақап  бар.  Бала

Шо

қанның  сол  «кемшілігін»  бетіне  басуын  сезе  қойған  Тоқсан

намыстана 

ғып:

–  Оны

ң  несін  айтасың,  балам?  Азар  болса  құлдан  туған

шы

ғармын.  Ол  да  адам  баласы.  Сен  «арқар»  аталатын  аңнан  тудың

ғой,  –  депті.  («Ұраны  «арқар»  хан  тұқымының  арғы  тегі  арқардан

екен» деген де 

қауесет бар). Шоқан Тоқсанға іле жауап қайтарып:

– Оны

ң несін бетіме басасың? Арқар - адал аң. «Керейдің атасы –

кер жор

ға ит» деген де сөз бар емес пе?

Б

ұл сөзді өршіткісі келмеген Шыңғыс, «кәрі кісімен салғыласпа!»

деп  Шо

қанды  қуып  шыққан.  Сонда  жұрт:  «Сөзі  қалай  кесек  еді,

мына  баланы

ң?!  Нағашысы  –  Шорман  он  үш  жасында  билік  айтып,

«Бала  Шорман»,  «Би  Шорман»  атанды  деп  еді,  мына  баланы

ң  осы

жасынан-а

қ билік иісі аңқып тұр ғой» деп тараған екен.

Балалы

қ шағында Шоқанның ел көзіне түскен бұлардан басқа да

а

қылдылығы,  тапқырлығы  болған.  Олардың  бәрін  бұл  арада  санап

жатуды

ң қажеті жоқ.

Міне  Шо

қанның  осындай  есті  істері  мен  қылықтарынан

д

әмеленіп,  «орнымды  осы  басады»  деп  жүргенде,  басқан  орнынан

Шы

ңғыстың,  өзі  айрылып,  әзірге  құланның  үйірінен  адасқан

ай

ғырындай  қаңғырып  қалды.  Оған  Шоқанның  болашағы  да

к

өмескі.  «Суға  кеткен  тал  қармайды»  дегендей,  ол  күнде,  бала

Шы

ңғысты  орыстың  оқуына  беруі,  -хандық  дәурені  өткен

Ай

ғанымның  тал  қармауы  еді.  Сол  талмен  әкімшілік  теңізіне

шы

ғып, біраз жыл Құсмұрын дуанын өргізіп, жусатқан Шыңғыстың

мінген 

қайығы енді төңкерілді де, оның арқасына жармасқан бейбақ,

енді 

қай  күні  суға  батарын  білмеген  халға  түсті.  «Орнымды

басардан»  к

үдері  үзілгендей  болған  Шыңғыстың  болашағы  белгісіз

Шо

қанға,  шешесі  –  Айғанымның  үлгісімен  ұстатар  талы  -  орыс

о

қуы. Оның арты неге соғарын құдайым біледі.

Осындай  ойлармен  басы  дал  бола  отыра,  Омбыны

ң  оқуына

бар

ғысы  келмеген  Шоқанды  зорлап  әкеле  жатуы  Шыңғысқа  іштей

қатты  батады.  «Бері  арығын  білгізбес,  сыртқа  жүнін  қампайтар»

дегендей,  Шо

қанның  басына  ауыр  күн  түскелі,  көптің  көзінше

қаталдымсығанмен, оңашада көз жасын төгіп ап та жүрді Шыңғыс.

Әсіресе  мана  ордадан  аттанарда.  Сонда  Шепенің  үйіне  тығылып

отыр

ған  Шоқанды  «көнбесе  күштеп  алып  шық!»  деп  Абаны

ж

ұмсағанда,  іші  уылжып  тұрды  да,  қарсыласқан  Шоқанды  Аба

ба

қырған  қалпымен  құшақтап  есіктен  алып  шыққанда,  бар

денесімен  бал

қып  кетіп,  қасында  тұрған  Драгомировқа  сездірмей,

теріс 

қарап көз жасын төгіп жіберді. «Басқа амал жоқ» деген суық ой

ғана  қатырды  оның  отқа  қақтаған  қорғасындай  еріген  денесін.

Шо

қан делбеге жармасқанда, Шыңғыстың Абаға «бер» деуіне екінші

себеп осы еді.

Делбені 

қолына  алған  Шоқанның,  аттардың  басын  қаратып

ауыл

ға неге бұру себебіне тоқырайық. Ол үшін оқырман көпшілікке

қарашы ауыл дегеннің не екенін қысқаша баяндап өтейік.

Қазақта  «хан»  деген  сөзбен  «қарашы»  деген  сөз  қатар  жүреді.

«Хан»  т

үсінікті.  «Қарашы»  дегеніміз  ханның  төңірегіне  жиналып,

соны

ң  шаруашылық  істерінде  жүретін,  асысуы,  киім-кешегі  хан

шаруасыны

ң  мойнында  болатын,  одан  басқа  ақы-пұл  тілемейтін,

ездерінде  ешбір  меншік  жо

қ,  қоңсы  -  қолаңдар.  Олар  әдетте,  бір

руды

ң 

емес, 

сан 

руды

ң 

жарлы-жа

қыбайларынан, 

немесе

жаугершілікте  жау  жа

ғынан  қолға  түскен  «құл»  аталатындардан

құралады.  Хан  шаруасынсыз  олар  күн  көре  алмайды.  Қазақтың:

«

Қарашы – хан тұсында, қатын – ер тұсында» деген мақалы осыдан

шы

ққан.  Қарашылар  қазақтың  байлары  мен  бектерінде  де  болған.

Біра

қ олар – аз, хан төңірегінде – көп.

Қазақта  «төре»  мен  «төлеңгіт»  деген  сөздер  де  қатар  жүреді.

«Т

өре» дегені - хан тұқымдары (бертінде қазақ «төре» деп әкімдерді

де  ата

ған),  «Төлеңгіт»  дегені  -  төрелерді  «төре»  еместерге

ж

әбірлетпеу  үшін  төңірегін  қоршап  отырушылар,  жат  –  жарадан

қорғаушылар, қазақ руларынан емес, басқа халықтардан қазақ болып

кеткендер,  мысалы,  Абылай  ханны

ң  төлеңгіттері  -  қырғыздардан,

қара қалпақтардан, монғол тұқымдас елдерден болған.

Т

өлеңгіт  пен  қарашы,  хұқұқ  жағынан  да  екі  басқа  қарашылар  –

қара  жұмыстан  басқаны  білмейтін,  билік  ерлікте  жұмысы  жоқ

жалшылар,  т

өлеңгіттер  –  хан  тұқымының  сойыл  соғарлары,

қарашыларды  төрелер  түгіл  төлеңгіттер  де  қорсынып,  жәбірлеуден

к

өз аштырмайды, қарашылар оларға да қарсыласа алмайды.

Абылай ханны

ң заманында, қарашы ауылдардың саны көп болған.

Ол жаугершілік заман бол

ғандықтан, шабыншылықтан үздіксіз келіп

жататын  к

өп  малдың  еті  мен  сүтіне  қарашылар  да  ортақ  болып  күн

к

өрген. Бертін Уәлі мен Айғаным заманында шабыншылық азайған

со

ң,  қарашылар  да  сирек,  орданың  төңірегіне  үйірілген  олардың

саны  бірер  ауылдан  аспайтын  ж

әне  олардың  біразы  бұрынғыдай

орда

ға телмірмей, өздеріне аз да болса меншік жасап, негізінде содан

қоректенуге 

айнал

ған. 

Ал, 

орданы

ң 

шаруасын 

б

ұрынғы

да

ғдыларымен әлі де тегін бағады.

Шы

ңғыс  атқа  мінген  шақта  қарашылардан  15-20  үйлік  жалғыз

ауыл 

ғана  қалған.  Ол  бірен  -  сараны  ғана  болмаса,  көпшілігі  жеке

шаруа  иелері,  оларды

ң  басымы  –  кедейлер.  Іштерінде  бірен-саран

ау

қаттылары да бар. Қазір орда шаруасын қарашылардың бәрі емес,

жалшылы

қ  атасынан  баласына  мұра  болып  келе  жатқан,  түйешілер,

жыл

қышылар,  қойшылар,  қасаптар,  қазаншылар  сияқты  «таңбалы

та

қырлар»  ғана  бағады.  Оларды  бұл  қызметтерінен  қыл  арқанмен

с

үйреп кетіре алмайсың. Бұлар басқа ұрсаң да, бөксеге тепсең де «Э

- э - э» демейтін «к

өнбістер». Бәрі де хан ордасы шаруасына мейлінше

адал 

қарайтындар.

Шы

ңғыстың  шаруасын  сырттан  басқаратын  қожа  –  Шепе.

Білетіндерді

ң айтуынша, орданың ол кездегі шаруасында бес жүздей

жыл

қы, мың шақты қой, жүз шақты ешкі, елу шақты түйе бар. Сиыр

жо

қ. Кейбір тақыршылық жылдарда ғана болмаса, жаз айлары түгіл,

қыс айларында бұл малдардың арық - тұрағынан басқасы түгелімен

жайылымда  ж

үреді.  Соларды  бағып-қағу  міндеті  жалшылардың

мойнында  бол

ғанмен,  әр  түлік  малда  жүретін  жалшылардың  ішінде

бас

қарушы біреу болғанмен, бәрін басқару ісі Шепеде.

К

өп  жылдары  малдардың  көбі  аяғынан  оттап  шыққанмен  Шепе

жыл  сайын  пішен  шаптырады  да,  мая-мая  ш

өпті  үйгізіп  қояды.  Бел

ора

қтың кезінде, маялық шөп шабу үшін көп қол керек. Шепе оның

да ретін тауып, бір семіз т

үйені сойдырады да, маңайдағы елді үмеге

ша

қырып сауын айтады. Қымызды үмеге келетін ауылдардың өздері

әкеледі. «Орданың үмесі» деп, бай немесе ауқатты адамдар сабалаған

қымызына ту қой қосады.

–  Осындай 

әдіспен,  –  деседі  білетін  адамдар,  –  суы  жазғытұрым

т

үсіп, күз құрғап қалатын, өлеңі әлденеше мая шығатын көлдердің

бетін 

үмешілер  бір  күнде  тып-типыл  ғып  отап,  кейін  бір  күнде

итар

қалап, одан кейін тағы бір күннің ішінде маялап кете беретін.

Бас

қару ісінде Шепе өте қатал, қойлар мен ешкілердің қырықтық

жарала

ған  жерлеріне,  бақайларына  құрт  түсіп  меңдеп  кетсе,  не

әлдеқалай  мертіксе,  немесе  төлдерді  қасқыр  тартып  я  жеп  кетсе,

ы

ғып  кетсе,  түйелердің,  қойлар  мен  ешкілердің  төстеріне  кене

қадалудан  қатпа  болса,  мініс  малдардың  арқасына  жауыр  түссе  я

ары

қ  болса,  малдар  мезгілімен  оттап,  мезгілімен  суарылмаса...  -

осындай  жайларды  сезе 

қалған  Шепе  сол  істі  тапсырған  адамдарын

жер-жебіріне жете тілдеумен 

қатар, көбін сілейте сабап алады. Денесі

қол  тоқпақтай  бола  тұра,  ол  төбелескіш  те,  сабағыш  та.  Екі  сөзге

келмей  кім  к

өрінгеннің  үстіне  міне  түседі  де,  жатып  тұрып

т

өмпештейді.  Өзі  барып  тұрған  көк  долы,  ашуына  бір  мінсе,

құмарын  тарқатқанша  басылмайды.  Одан  емес,  алғаш  Айғанымнан,

кейін  Шы

ңғыстан  қорқатындар,  күштері  келе  тұра,  Шепеге  сөз  де,

тіл  де 

қатпай  жасқана  береді,  қашқанын  Шепе  қуып  жүріп  ұрады.

Қолы батпағандарға сырық, құрық, қазық, балта сияқты нәрселерді

ж

ұмсап,  өлер-тірілеріне  қарамай  пергілейді.  Сондай  қимылдарында

талайларды жаралап, талайларды талдырып, мертіктіріп таста

ғандары

бар. Біреулер 

өліп те қалған деседі.

Шепені

ң  сондай  мінезі  мен  қылығын  білетіндер,  қаһарына

жолы

қпау  үшін,  шаруада  болып  жататын  кемшіліктерді  оған

білдірмеуге  тырысады,  бас

қаратын  адамдарына  Шепе  көрсететін

қорлықтарды  өздері  көрсетеді.  Шепе  асқынып  кеткен  қылықтарды

ғана біледі.

Қарашыларды  шаруашылық  және  хұқықтық  істерде  құл  ғып

ұстайтын  Шепе  әдеттік  тіршіліктерінде  де  оның  ойынша,

қарашылардан  бетінің  нәлі  бар  қыз-келіншек,  ең  алдымен  –  соның

меншігі.  Біреу 

өңі  бар  келіншек  ала  қалса,  алғашқыдан  кейінгі

қалаған түн – Шепенікі. Сол мақсатына жету үшін, күйеуді әлденеге

ж

ұмсап  жіберуден  Шепе  қымсынбайды  да,  ұялмайды  да,  ананың

«бармаймын» дерлік к

үші жоқ, егер – «дей» қалса, әлдене сылтаумен

сазайын  тарттырады,  сонысын  білгендіктен,  ж

ұмсаған  адамдары  тіл

қатпай жорта береді.

Ажары  бар 

қыз-келіншектерін  қарашылар  Шепеге  білдірмеуге

тырысады.  Біра

қ  ол  білмей  қоймайды,  сондағы  жұмсайтын  бас

«агенті» – 

өзінің әйелі Шоңайна. Дарақы мінезді ол «қа-те-ен, тағы

біреуді  таппаймы-сен»  деп  к

үлімсіреп  қойса  болды,  «неге

таппаймын?»  деп  жымиып  алады  да,  іле  іске  кіріседі.  Оны

ң  да  «қол

астында»  бірталай  «агенттері»  бар,  олар  кімде  ажарлы 

қыз-келіншек

барын Шо

ңайнаға хабарлайды да, Шепе ар жағында өз әрекеттеріне

кіріседі.  Шепені

ң  кішкене  бірақ  шымыр  денесіне  өткір  қылығына

қарап оны «қырғи» деп кеткен. Сол қырғиының қолына тәуірлеу бір

«жем» т

үсе қалса, Шоңайна, -«біздің қырғи оны да алып жеді!» деп,

кім  к

өрінгеннің  алдында  мақтанып  жүреді.  Өсекші  ауыздардың

айтуынша,  жасырын  ж

үрістен  Шоңайна  Шепеден  қалыспайды.  Ол

хабар  Шепеге  де  жетеді.  Біра

қ  Шепе  де  оған  қыңқ  ете  қоймайды.

Біраздан  кейін  к

өрінген  жас  әйелге  талғамсыз  арқырай  берген  соң,

ж

ұрт Шепені «қырғи» орнына «есек» деп қоймайды, әйел құмарлық

қылықтарын үдете береді.

Осы  бетінде  ол 

өзгелерді  былай  қойып,  «жан  жолдасым»  дейтін

біреумен 

қатты қақтығысып, оның арты ауыр трагедияға да соғады.

Ендігі аз с

өз сол «біреу» туралы.

Қарашы  ауылдан  етікші,  өрімші,  әнші,  домбырашы,  ойыншы,

балуан сия

қты өнер иелері де шыққан. Сондайлардың біреуі - Қауқар

баласы  Н

ұртай  деген  жігіт.  Оның  үшінші  атасы  –  Құлболды  -

жаугершілікте 

қалмақтан  тұтқындалып  келіпті.  Біреулер  оны

«

қалмақтың  бегілер  –  бегінің  баласы  екен»  деседі.  Ол  сымбатты  да,

с

ұлу да жігіт болған. Атасы кім болса да, жаугершілікте қолға түскен

со

ң,  басқа  құлдар  сияқты,  Абылай  оның  оң  жақ  құлағын  кестіреді

де, т

үйесін бақтырады. Ол осы бейнетпен күн кешеді. Құлбалдыдан –

Қауқар, Қаңтар деген екі бала болған. «Қауқары әкесіне тартқан еді»

дейді. 

Қаңтары қара күш иесі ғана болған. Балуан да, домбырашы да,

әнші  де,  қулықшы  да  болған  Қауқарды,  атқа  мінген  шағында

Ай

ғаным ат - қосшы ғып қасынан тастамайды екен. Өсек көп ерген

Ай

ғанымға біреулер оны танып та жүріпті.

Ай

ғанымға  жағып  оның  «серісі»  атанған  Қауқар,  сүйген  бір

қызын  алып  қашады  да,  содан  ұл  туады,  атын  Нұрмұхамбет  қояды,

б

ұл  ұзақ  есімге  тілі  келмеген  шешесі,  сүйікті  ұлын  «Нұртай»  дейді

де, 

өзгелер де солай атап кетеді.

Н

ұртай  да  әкесіндей  болып  өседі.  Бұл  кезде  Айғаным  тұғырдан

т

үсіп,  әкімшілікті  немере  қайын  інісі  –  Сартай  алады.  Нұртай

жасынан  со

ған  «жігіт»  болады  да,  ол  қылмысты  боп  итжеккенге

айдал

ғанда орнын басқан Тәнінің қасына ереді.

Т

әніге еретін нөкерлердің біреуі, – бізге белгілі Шепе болған. Ол

Н

ұртаймен түйдей құрдас екен.

Сері  Н

ұртай  да  әлдекімнің  Күнсұлу  аталатын  сұлу  қызын  алып

қашып, Тәнінің арқасында сіңіріп кетеді. Нұртай Күнсұлуды ерекше

с

үйеді  де,  «атымыз  ұйқас  болсын»  деп,  «Күнтай»  қояды.  Жұрт  та

солай  атап  кетеді.  К

үнтай  сымбаттылығы  мен  сұлулығының  үстіне

он  сауса

ғынан  өнері  тамған  мініскер,  ас-суға  қылап  әйел  болып

шы

ғады,  сондықтан  үйінде  отырып  қалған  Айғаным  оны  қолына

ұстап жеке басын соған ғана күттірген.

Әйел құмар Шепенің көзіне Күнтай бірден - ақ түсті. Бірақ өзге

қарашылардың әйелдеріне қолданатын әдісін оған қолдана алмады.

Сонда 

қорыққаны  Күнтай  емес,  Нұртай.  «Тегі  құл»  дегенмен  әкесі

Қауқар  сияқты  ешкімге  кеудесін  бастырмай  өскен  жігіт.  Кімге  де

болса  ол  тілі  мен 

қолын  еркін  ұстайды,  басынам  дегендерді  қатты

тойтарып  тастайды,  сонда  айтары 

қазақтың  «әкем  болды  жетесіз,

енем  болды  некесіз, 

өзің  болдың,  -  не  етесіз?»  деген  «өзі  болған

жігітке,  бір  кісілік  орын  бар»  деген  ма

қалдары.  Өзінің  жігітшілігіне

ешкім  де  н

ұқсан  келтіре  алмайды,  өйтудің  орнына,  «бір  жігіт

осындай-а

қ болар!» деп дәріптейді.

Б

ұндай  жігітті  басынуға  болмайтынын  білген  Шепенің  Күнтайға

«сол 

әдіспен ғана жетуім мүмкін» деген қулығы бар, – ол Нұртаймен

құрдастығы.

Қазақтың  әдетінде  –  құрдастық  достықтың  ең  биік  шыңы.

Құрдас адамдар дәрежесіне, дәулетіне қарамастан біріншіден, – өмір

бойы  тату-т

әтті  болуға  тиісті,  екіншіден,  –  бір-біріне  үнемі  достық

қана  көрсетіп,  еш  уақытта  ешбір  қастық,  қиянат  жасамауға  тиісті,

үшіншіден,  –  өзара  үнемі  ойнап-күлуге  және  қандай  қатты  ойын-

к

үлкі  болса  да  ашуланбауға,  көтеруге,  кек  көрмеуге  тиісті.  Ауыл

әдетінде  бұндай  ойындардың  көлге  я  өзенге  шомылғанда  киімдерін

ала 

қашып,  көпке  дейін  бермеу,  ерлі-зайыпты  адамдарды  тырдай

жала

ңаш таңып тастап, біразға дейін босатпау, көпке күлкі боларлық

қылықтар  жасау,  ұйқтап  жатқанда  қойнына  жылан,  тышқан  сияқты

ж

әндіктерді  салып  шошыту,  бірінің  атын  бірі  итіне  қойып,  жұртқа

естіртіп  ша

қыру,  бірін-бірі  «өлді»  деп,  жаназа  айтып  ел  жию,

«бо

ғауыз» аталатын сөздердің, қандайын болса да айтуға қымсынбау,

бір-біріне 

қол жүгіртіп ойнау... сияқты түрлері болады.

Қазақта  «байы  құрдастың  бәрі  құрдас»  деген  мақал  бар.  Онысы

ерлі-зайыпты  адамдарды

ң  ерлері  құрдас  болса  жетеді,  әйелдерінің

құрдас  болу,  болмауы  қажет  емес.  Сондықтан  ері  құрдас  болса,

жетеді, 

әйелдерінің жасы үлкен я кіші болуына қарамай ойнай береді.

Осы 

әдетті  білетін  Шепе  Күнтайды  «құрдас»  деп  тілін  де,  қолын

да  ж

ұмсап  қатты  ойнап  жүрді.  Қалжыңның  қандай  түріне  болса  да

«

құрдастық болар» деп шыдайтын Күнтай бір сәтте арамдығын сезіп

қалды да, бойын сырғақ ұстауға айналды. Енді жолай алмаған Шепе

өзге әйелге қолданатын әдісін бұған да қолданбақ боп, Шоңайнаны

ж

ұмсап  еді.  Күнтай  оның  бетін  қатты  қайырып  тастады  да,  Шепеге

біржола  суып  алды.  Сондай  к

үндердің  бірінде  оңаша  кездескен

К

үнтайға  күш  жұмсамақ  болып  алыса  кеткенде,  Күнтай  алып  ұрып

астына  басты  да,  ал

қымынан  біраз  сығымдап,  тізесімен  ішіне

т

үйгіштеді.  Таяқ  батқан  Шепе  жалынып-жалпайып,  «ендігәрі

б

үйтпейін»  деген  уәдемен  әрең  құтылды.  Күнтайдың  бұл  қылығы

ішіне  м

ұз  болып  қатқан  Шепе,  көк  алар  сәтін  күтті  де,  қайтып

жоламады.

Ай

ғаным өлер алдында, мінезі де, қылығы да жаққан Күнтаймен

ма

құлдасып:

– Бір 

ғана тапсыратыным бар, – деген еді оған.

«Не н

әрсе тапсырар екен?» деп құлақ түрген жұрттың көзінше:

–  Келінімді  к

өре  алмай  кетіп  бара  жатырмын,  –  деген  еді,  демін

зор

ға  алған  Айғаным,  -біріншіден,  –  менен  сәлем  айт  оған  мақұл

болсын,  екіншіден,  –  ене  орнына  ене  болып,  соны

ң  қасында

боларсы

ң.

Шы

ңғыс Зейнепті ордаға алып келгенше, Айғаным дүниеден өтіп

кетті. Оны

ң тапсырмаларын Күнтай келініне айтты.

Зейнеп  орда

ға  қазақы  түрде  тіккен  асыл  киімдерімен  келген  еді.

Басында, – 

қазақтың сәукелесі. Алтын зерлі матадан жасалған, оның

өн-бойы  меруерт,  маржан,  кәукер,  ақық,  жақұт  сияқты  асыл

тастармен безенген. Т

өбесіне шоқпақтай үкі қадалған.

Ай

ғанымның өлгенін орда аулына жақындай естіген Зейнеп, көзін

к

өрген сүйікті қайын енесін аза тұтып, басынан сәукелесін сыпырып,

үстіне  «мекеден  келген  қара  жабу»  дейтін,  көлемі  адамның,  денесін

орап  алатын, 

қара  түсті  жібекті  жамылған  еді.  Сол  қараны

Құсмұрынға  көшкенге  дейін  тастамаған.  Айғанымның  өсиетімен

Зейнепке к

үтуші болған Күнтай, сәукелесіне қарап, оны «Үкілі келін»

ата

ған,  жұрт  та  солай  деп  кеткен.  Көріскен  сәттен  бастап  мінезі  де,

қылығы да, ісі де жаққан Күнтайды Зейнеп «Ақ апа» деген.

Құсмұрынға көшкен Шыңғыс Нұртайды да ала көшті. Онда бара

жасы 

үлкен  болғанмен,  Нұртай  Шыңғысқа  да  «жігіт»  боп,  өзге

н

өкерлерімен бірге еріп жүрді.

Ол кездегі к

өшпелі ауылда, той, ас сияқты ұлы жиындар, көбінесе

ел  жайлау

ға  шыққан  кезде  болады.  Өзін  осы  елдің  ханы  көрген

Шы

ңғыс  ондай  ас  пен  тойдың  аса  бір  ірісіне  болмаса,  кебіне

бармайды.  Сонда  оны

ң  орындайтыны  -  шешесі  Айғанымның  бір

с

әтте:

–  «Жаспын»  деп  жырта

ңдама,  балам.  Сен  жалпы  жастың  бірі

емессі

ң, бір қауым елдің аға сұлтанысың. «Жеңіл тулақ желге ұшар»

болма, балам. 

Қорғасындай салмақты бол. Сен жеңілденсең, баққан

елі

ң  аспанға  күл  болып  ұшады.  «Күнге  күле  қарасаң,  көйлегіне

жамау  с

ұрайды»  дейді  қазақ.  Күлегеш  болма.  Түсіңді  суық  ұста.

«Тауды

ң  етегі  жақын,  төбесі  алыс»  депті  аталарың.  Күнде  көріне

берсе

ң,  баққан  елің  басынып  алады.  Оларға  аз  көрін.  Ызғарыңды

алыстан  сал.  Ас,  той,  айт  сия

қты  ел  көп  жиналатын  жерлерге  өте

сирек бар, – деген а

қылы.

Өзі  жиындарға  сирек  баратын  Шыңғысқа  сол  жиында  не  сөздер

болатынын, 

әсіресе  өзі  туралы  не  сөздер  болатынын  біліп  отыру

қажет.  Сондықтан  сенімді  біреулерін  кезек-мезек  есебінде  жұмсап

үнемі тіл алып отырады. Сонда жансыздарының қатарына Шепе мен

Н

ұртай да қосылады.

Құсмұрынға  орныққан  беделі  көтеріліп  болған  жылдардың

біреуінде, Есіл 

өзенінің Құсмұрын жақ бетін жайлайтын, осы дуанға

қарайтын  Жансары  –  Уақ  руында  атақты  Жарылғамыс  бай  қызын

ұзатады  деген  хабар  естілді.  Бұл  ру  соңғы  кезде  Шыңғысқа

қыңыратқып  жүрген.  Ол  кездегі  қазақтың  қай  руының  болса  да

рулы

қ  намысқа  жататын  кеңестері,  үлкен  тойлары,  астары  сияқты

жиындарында  болып,  не  істеуге 

қажетті  бәтуаны  соларда  жасап

қайтады.

Шы

ңғыс Жарылғамыстың тойына Шепе мен Нұртайды жұмсады,

сонда

ғы  сылтаулары  -«Бурбайдағы  туғандарымызға  бара  жатыр  ек»

болды.

Осы  сапардан  Шепе  тірі 

қайтты  да,  Нұртай  елі  қайтты.  Есіл  мен

Құсмұрын  арасында  Қойбағар  аталатын  жиегі  қамысты,  ортасы

шал

қар,  суаты  әр  жеріне  ғана  біткен  көл  бар.  Жаз  күндерінде

ма

ңында  ел  болмайды,  тек  бекіністен  келген  орыс  балықшылары

болады.

Жарыл

ғамыстың  тойынан  қайтқан  Шепе  мен  Нұртай  осы  көлге

келсе,  балы

қшылардың  қосы,  саймандары  бар  да  өздері  жоқ.

Аршыл

ған балықтардың қалған-құтқанына қарағанда, балықшылар

жуы

қ  арада  ғана  кеткен.  Көлдің  тереңірек  ішінде  құрылған  аулар

к

өрінеді.

Жолаушылар  «балы

қшылар  тез  келер»  деп  дәмеленді  де,  балық

жеп кету ниетімен, аттарын т

ұсап, балағанға қонып қалды.

Ерте

ңіне  ертемен  балықшы  орыстар  да  келді.  Олар  Шепені  де,

Н

ұртайды  да  таниды.  Сонда  қайран  қалғаны:  Шепе  –  тірі,  Нұртай

өліп қалған!..

– Неліктен?! – деген с

ұрауға Шепенің берер жауабы:

–  Білмеймін.  Тегі  жылан  ша

ққан  болу  керек.  Ертемен  оянсам,

Н

ұртайдың  дыбысы  сезілмейді.  «Бұ  несі?!»  деп  қозғасам,  –  жаны

жо

қ!  Зәрем  кетіп,  денесін  көтере  бергенімде,  қасынан  сала-құлаш

қара шұбар жылан жорғалап жөнеле берді. Шаққан сол болу керек...

Балы

қшылар  бұл  сөзге  нанды  да,  бұл  маңайда  сондай  жыландар

бары, бала

ғанға да келіп жүруі рас та. Ал шынында Нұртайды жылан

ша

ққан  жоқ-ты.  «Ұйқтап  жатқанда,  құлағынан  бірер  тамшысын

жіберсе

ң  сеспей  қатады»  деген  бір  дәріні  Шепе  қолына  әлдеқашан

т

үсіріп,  Нұртайдың  құлағына  құюдың  сәтін  түсіре  алмай  жүрген.

Сол с

әт балықшылардың балағанына қонғанда ғана түсті де, шырт

ұйқыға  кіргені  дыбысынан  байқалған  Нұртайдың  құлағына

тамызба

қ  болды.  Қылмысына  қолы  қалтыраған  ол  тамызу  орнына

т

өгіп  алды,  «жолы  болғанда»  төгілген  дәрінің  көбі  құлақтың

тесігіне кетті.

Н

ұртай  ұйқышыл  еді.  Қатты  қалғыған  шағында  ол  оңай

оянбайтын. 

Құлағының 

тесігіне 

д

әрі 

кеткенде, 

шыбын

жыбырлат

қандай  көрген  ол  болмашы  ғана  оянған  қалпымен  соқыр

сезімні

ң  ықпалы  айдап,  дәрі  құйылған  құлағын  алақанымен  бір

қақты да, аунап түсіп жата берді.

Енді  орнында  жата  беруді 

қауіп  көрген  Шепе,  балағанын  алдына

шы

қты да, Нұртайдың не халға ұшырарын күтті.

Ол  аздан  кейін  тыпыршу

ға  айналды.  Оның  арты  –  жанталасып

д

өңбекшуге  соқты.  Ақыры  есін  жыя  алмаған  Нұртай  өкірген

дауыспен т

әлтіректеп балаған есігінен шыға берді де етпетінен түсті.

Содан  ол  о

ңала  алған  жоқ.  Дірілдеген  денесін  әуелі  қатты

қимылдатты  да,  біртіндеп  әлсіреп,  ақыры  сұп-сұлқ  бола  қалды.

Сонда да жа

қындауға батпай, алыстан күзеткен Шепе, жырақ жерден

балы

қшылардың ат-арбасы бұлдырап көрінгенде, Нұртайды аяғымен

т

үртіп  байқап,  өлгеніне  көзі  жеткен  соң,  балаған  ішіне  жатқан

орнына с

үйреп кіргізді...

Міне, Н

ұртайдың өлген тарихы осы.

К

үнтай 

к

үйеуінен 

отызды 

ортала

ған 

ша

ғында 

қалды.

Ай

ғанымның  тапсыруымен  және  өзінің  адал  қызметімен  жаққан

оны,  Зейнеп  аса  сыйлап,  «А

қ  апа»  атап  кеткенін  білеміз.  Күнтай  сол

сыйлауын а

қтады да. Хан ордасына келін боп, босағасын аттағаннан

бері, Зейнепті

ң де, одан туған балалардың да күтімі Күнтайда болды.

Кеш т

ұрып, ерте жатып үйренген, таза киініп, тәтті тамақтарды ішіп

үйренген Шорман байдың қызы - Зейнеп келін болған күндерінде де

сол  да

ғдысын  тастамаған.  Кейде  сәске  көтеріле  кейде  шалшық  түс

бола  оянатын  Зейнепті  К

үнтай  әуелі  үлкен  жез  легенге  жалаңаш

отыр

ғызып  жылы  сумен  ақ  сабындап  шомылдырады,  одан  кейін  ақ

жібек орамалмен денесін с

үртіп, қалаған киімдерімен безейді. Содан

кейін,  Н

ұртай  мен  Күнтайға  арнап  тіктіріп,  кейін  «ас  үй»  аталып

кеткен отаудан та

ғам келеді. Түстік ас әдетте сол күнгі ешкі сүтінен

іріткен  а

қ  ірімшікті  қой  сүтінің  піскен  қаймағына  езіп,  ақ  ұннан

илеген  нанмен  берген  –  т

ұшпара  болады.  Кей  күні  Зейнептің

ашыр

қанғысы  келсе,  ірімшікті  қаймақ  орнына  тұзды  сары  майдың

тортасына езеді.

Ол  кездегі 

қазақ  ауылдарында  ақ  құйрық  шай  (орысша  -

фамильная)  тек,  Шы

ңғыстың  үйінде  ғана  бар.  Ондай  шайды

Шы

ңғыс  алыстағы  Троицк,  Қызылжар,  Ірбіт,  Қорған  сияқты

қалаларға  барып  қайтатын  сәудегерлерге  жетектеп,  ұзақ  уақытқа

жетерлік 

қып алдырып қояды. Шайды дәрі көретін заманда жұрт оны

сыр

қаттарына емге сұрайды. Шыңғыс пен Зейнеп көңілі түскенге бір

«

әшмуш  –  кені»  тұтас  береді  де,  көңілін  қайтарғысы  келмеген

былай

ғыларға  бірер  қайнатым  ғана  сыйлап,  ұнатпайтындарға

татырма

қ түгіл иіскетпейді де.

Зейнеп 

қыз  күнінде  де  шайқор  еді,  қатын  болған  соң  тіпті

құмартып,  бүкіл  елде  сол  үйде  ғана  бар  бірі  –  «ақ  болыскей»

(польский,  бірі  –  «сары  теле»  (тульский)  аталатын  екі  самауырды

бірінен со

ң бірін тұтаттырып, қайнағанын сораптап ішеді де отырады.

Шайды ол а

қ құманға көп салдырып, түйенін, құрғақ құмалағынан

жан

ған  қозға  қойдырады  да,  бұрқырай  қайнаған  шайдың  күрең

к

өбігі,  құманның  қақпағын  түрткілей,  ернеуінен  төгіліп  жатады.

Зейнеп  шайды  т

өркінінен  келген  алтын  кесесіне  құйдырып  ішуді

жа

қсы көреді, сондай шайдың нәлі кесенің, ішіне жұғарлықтай қою

болуы  керек.  Шай

ға  ол,  «тұщы,  шикі  қаймақтай  қою  болады»  деп,

жас  і

ңгеннің  соңғы  иіндісін  ғана  қаттырады.  Ондай  шайды  жұрт

«к

үрең  қасқа»  атап,  татып  көргендер  жұмақтың  кәусерін  ішкендей

болады  да,  татпа

ғандар,  –  «шіркін,  тым  болмаса  ернімізді  малар  ма

ек!» деп арман етеді.

Зейнепті

ң түскі асы – семіз лақтың еті немесе ашымаған жас сүр.

Үйінде  ұны  аз  Зейнеп,  етті  ақ  ірімшік  салған  кішкене,  сопақтау,

әшекейлі «ақ астауға» (фаянс) туратады. Шыңғыстан басқа адам қол

с

ұқпақ түгілі маңайламайтын бұл астауға, Шыңғыс жоқта да Зейнеп

етті толтыра салады. Содан 

өзі шоқып қана жеп, қалғаны Күнтайға

ж

әне  ас  үйдегі  басқа  әйелдерге  нәпақа  болып  қалады.  Несіне

өйтпесін:  меншігіндегі  лақтар  таусылса,  маңайдағы  ауылдардың

ла

қтары  жетеді.  Және  ол  «теке  сасиды»  деп  еркек  лақты  жемейді,

«бал татиды» деп 

ұрғашы лақты жейді. Ұрғашы лақтар да Зейнептің

жеуіне  жетеді.  Ешкіні  малданбайтын  ауылдар,  Шы

ңғысты  еліктеген

болып 

үй  басы  аздаған  ешкіні  Зейнеп  үшін  өсіреді.  Ұрғашы  лақ

сойып Зейнепке сыба

ға әкелушілер ордадан ат ізін құрғатпайды.

Малды

ң  еті  мен  сүмесінен  басқа  асы  аз  бұрынғы  ауылда

Зейнепті

ң кешкі асы да осы тағамдардан.

Келіншек  болып  т

үскен  алғашқы  екі-үш  жылда  Зейнеп  толықша

сыла  денелі  болып  ж

үрді  де,  содан  кейін  семіре  бастап,  Шоқан

Омбыны

ң оқуына аттанар шақта жуандап кетті. Жұрт оны - «енді аз

жылда 

қайын  енесі  болады  да  қояды»  десті.  Сыла  кезінде  тамақсау

Зейнеп, семірген сайын асты азайта берді. Ж

ұрт оны «үлпершегін май

басып кетуден» десті.

Денесі  жалпай

ған  сайын,  Зейнепке  киім  қонбауға  айналды.  Бірақ

б

ұл  қиындық  оның,  сәнді  киінуіне  бөгет  болмады:  Бағланнан  бір

шебер татар табылып, 

үнемі денесіне қонымды киімдер тікті.

Зейнеп  Шы

ңғысқа  қайдағы  жоқ  қымбатты  таптырады  екен.  Ол

кездегі  сібірлік 

қазақтардың  ең  жақын  базары  -  Ірбіт.  Шамасы

Құсмұрыннан  250  шақырымдай  жерде,  Орал  тауының  солтүстік

шы

ғысына  он  алтыншы  ғасырдың  орта  кезінде  орнаған  бұл  қалаға

қолы  жететін  сәудегер  байлар  ғана  барады  да,  халыққа  қажет

б

ұйымдарды  не  борышқа,  не  ақысын  төлеп,  ылаулап  алып  келеді  де

а

қшасы жоқ ауылдардың малдарына, жүн-жұрқа, тері-терсек сияқты

б

ұйымына  айырбастайды.  Ондай  байларды,  -  «Ірбіт  шапқандар»

деседі.

Ол  кезде 

Құсмұрын  төңірегінде  қазақтан  Ірбіт  шапқан  бай  –

Керейді

ң Тоқымбет аталатын руынан шыққан – Естайдың Дүйсекесі

деген  кісі  екен.  Ол 

үкіметтен  первый  гильді  сәудегер  атағын  алған

адам. Шы

ңғыс Ірбіттен керектерін соған алғызады екен.

Бір  жылы  Д

үйсеке  Шыңғыс  тапсырғандардың  біразын  желе

алмаса керек. Со

ған ренжіген Зейнеп билеп алған Шыңғысқа:

– Немене б

ұлардың өзі бізге керексіз? – деп лақтырып отырғанда,

Шы

ңғыс  бүгежектеп  үндемей  қапты.  Сонда,  сол  үйде  отырған

Ар

ғын руынан шыққан атақты Шоқан шешен Шыңғысқа:

–  Арыстанны

ң  ақырғанынан  қорықпайтын,  Шыңғыс-ай  ешкінің

ба

қырғанынан қорықтың-ау! – депті-міс.

Сондай  бабы  к

үшті  Зейнептің  көңілін  тек  Күнтай  ғана  тауып,

тілектерін тыз еткізбестен орындайды екен.

Ол Зейнепті

ң өзі түгіл балаларын да күткен. Тұңғышы Шоқанды

т

өсекпен  көтерген  Зейнеп,  одан  кейін  араларына  (көп  дегенде  бір,  я

жыл жарым сап, баланы

ң бірінен соң бірін лөкілдете берген. Шоқан

о

қуға  аттанарда  оның  үйелмелі-сүйелмелі  Шоқан,  Жақып,  Мақы,

Ма

қмет, Ахмет, Қоқыш, Козке дейтін жеті ұлы, Ұрқия, Рақия дейтін

екі 

қызы болған.

Осы  то

ғыз  баланы  жөргекке  орап  алғаннан  бастап,  өз  бетімен

ойнап  кетуге  жара

ғанша,  түгелімен  Күнтай  күткен.  Аяқ  басқаннан

кейінгі киіндіру, шешіндіру, т

өсектеріне жатқызу, мезгілімен астарын

беру,  к

өңілдерін  табу  сияқты  істердің  көбі  Күнтайдың  мойнында

бол

ған.  Зейнеп  сүті  аз  және  тез  суалатын  әйел  екен.  Балалары

кішкене  к

үнінен  асқа  қарайды.  Солардың  не  ішу,  не  жеу  қыбын

К

үнтай ғана тауып, ешқайсысын қыңқ еткізбеген. Солардың ішінде,

К

үнтайдың еміреніп ең жақсы көретіні - Шоқан. Оған себеп, Шоқан

ту

ған  сағатта,  Күнтай  да  ұл  тауып,  атын  Жайнақ  қойған.  Бала  туа

т

ұмса Зейнептің кеудесі ісіп, емуге жарамаған соң Шоқанды Күнтай

ауыздандыр

ған.  Кеудесі  жазылған  соң  да,  Зейнептің  сүті  аз  боп,

Шо

қан  жарымаған  соң,  «киік  емшек»  аталған  сүтті  Күнтай,  өз

баласына 

қоса, Шоқанды кезек емізген.

Шо

қан  шешесін  апыл-тапыл  басқанша  сорған  бала.  Сонда  зауқы

т

үсіп  кеткенде  Күнтайды  да  жұлмалап,  сусынын  қандырып  алады

екен,  сонды

қтан  Шоқан  оны  кішкене  күнінен  шешесіндей  жақсы

к

өрген. Күнтай да оны шын жүректен сүйіп, «телғозым» деп атаған.

Бертін ері келе К

үнтай орда ауылдан қарашы ауылға еріксіз көшті.

К

өшпейін  деп  еді,  ерінің  ыстық  қабыры  суымай  жатып,  Шепе  азбан

ай

ғырдай азынап маза бермеді.

К

үнтай құрсақты сирек көтерген әйел. Зейнептен мүшелге жақын

үлкен оның төсекпен көтерген тұңғышының аты Малгелді бірақ, ол

мал  т

үлігі  болуға  жете  алмай,  жеткіншек  кезінде  Айғаным  үйінін

бурасы тізерлеп 

өлтірген. Одан төрт-бес жыл кейін туған Нарша деген

қыз,  ер  жете  бастаған  шағында  шешектен  өлген.  Одан  кейінгі

к

өтергені - Жайнақ. Содан кейін тоқтаған.

Өзінің еркіне салса, ері өлген Күнтай, жасы жеті - сегізде қалған

жал

ғыз  ұлын  қанағат  көріп,  Зейнепке  атқаратын  қызметін

жал

ғастырып отыра бермек те.

ІІІепе  К

үнтайдың  бұл  ойын  бұзды.  Нұртайдың  қырқын  бермей

жатып, ас 

үйде ұйықтаған Күнтайға ол түнде кеп қол салды.

К

үнтай Шепені сөзден тоспақ болып еді, ол ұялу орнына зорлауға

кірісті. 

Қаруы қайтпаған Күнтай арпалысты. Бұл арпалыстың ақыры

немен тынарын 

құдайым білер еді, егер қараңғыдағы алыс-жұлыстан

Жайна

қ  шошып  оянбаса!..  Не  боп  жатқанын  білмеген,  бірақ  не  де

болса,  с

ұмдық  бірдеме  болып  жатқанын  сезген  Жайнақ,  бақырған

қалпымен  далаға  ата  шығып  ойбай  салды.  Бұл  дыбысқа  ордада

жат

қандардан  алғаш  Зейнеп  оянып,  Жайнақтың  неге  бақырған

себебін жорамалдады да Шы

ңғысты оятты. Баланың даусын естіп:

– Б

ұл не?! – деген Шыңғысқа:

– Білмей жатырмысы

ң не екенін? Әлгі қанден ит сияқты ағаң ғой

деймін, 

әркімге  бір  шәуілдеп  мазасын  алатын.  Ақ  апаңды  мазалап

жатыр 

ғой  деймін,  тегі  Жайнақтың  далаға  шығып  ойбайлауына

қарағанда, – деді. Бала үдей бақырған соң:

–  Бар  тез,  –  деді  Зейнеп  Шы

ңғысқа,  –  ауыл  оянып  масқара

болармыз.  Сенен  бас

қаны  тыңдамайды,  тапал  –  қайнаға  (Шепеге

қойған бұл атын, Зейнеп оның өзіне естіртпейтін). Жылдам бармасаң

б

үлдіреді.

Сол  кезде  арпалыс

қан  Күнтай  мен  Шепенің  де  дауыстары  естіле

бастады.

– 

Әне, бүлінді! – деді Зейнеп, – тезірек бар, ойбай!

Шы

ңғыс  тұсында  ілулі  тұрған  түйе  жүн  шекпенін  денесіне  сұға

сала, 

үйден жалаң аяқ, жалаң бас шыға жүгірді.

– Ол не?! – деді, Зейнепті

ң қасында жатқан сол кезде оянып кеткен

Шо

қан.  Зейнеп  «жәй»  дегенмен,  шаң-шұң  дауыстан,  не  екенін

а

ңғарғандай Шоқан да тұра жөнелмек болып еді:

– 

Қайда, Қанашжан? – деп Зейнеп құшақтай алды

–  Жібер,  апа!  –  деді  Шо

қан  бұлқынып.  –  Әлгі  тапал  ағам  ғой,

сорлы 

қатынды  әурелеп  жүрген.  Қылығы  да  өтіп  болды,  сол

а

ғамның. Жіберші, өзімен сөйлесейін.

Зейнеп жібермей, Шо

қан тырмысып жатқан шақта Шыңғыстың:

– Жетер, Кіші - а

ға! (Шепені ол солай атайтын) – деген қатты даусы

Шепені

ң:

– Жібер, 

өлтірем ол қар қатынды! – деген дауыстары шықты.

Аналы-балалы  екеуі  есікті

ң  ішкі  жағынан,  қараңғыға  үйренген

к

өздерін  тіксе,  әлдекім,  әлдекімді  құшақтай  көтеріп,  бері  қарай

ж

үгіре  басып  келеді  екен.  Тегі  Шыңғыс  Шепені  үн  қатудан  тосқан

болу  керек.  Ас 

үй  жақтан  да  үн  естілмейді,  ол  маңайда  қараңдаған

адам  да  к

өрінбейді.  Манағы  арпалыста,  күші  келген  Шепені  Күнтай

дала

ға  лақтырып  жіберген.  Сол  сәтте  жүгіріп  жеткен  Шыңғыс

Шепені  ала  ж

өнелгенде,  сыртта  еңіреп  тұрған  Жайнақты  Күнтай

үйге алып кіргенде, жатар орындарына шеке түсе отырған құмығып

е

ңіреген даусын қосқан...

Арпалыс

қан  Шепені  Шыңғыс  құшағынан  босатпай,  есігі  ашық

т

ұрған  ордаға  сып  -  періп  кіріп  кетті...  Оның  ізін  шала  бажылдаған

дауыспен Шо

ңайна да кіріп келді. Ешкімді, еш нәрсені сыйламайтын

Шо

ңайна,  орда-мордаңды  да  қадірлемей,  ұрғашы  атаулының  ішінен

бірен-саран  ата

қты  бәйбішелер  болмаса  өзгелері  бас  сұға  алмайтын

үйге  тайсалмай  кіріп,  «мен»  дегендей  тайтаңдап  төріне  де  шыға

беретін.

Қазақ  әйелдерінің  еріне  ат  қойып  алатыны  болады.  Олардың

кейбірі 

қара  кескінді  кісіні  «аппақ»,  тентек  кісіні  –  момын»,  олақ

кісіні - «шебер», жуас кісіні – «батыр» деген сия

қты қалжың аттарды

да 

қояды.  Шоңайна  кішкене  денелі  Шепені  көрді  –  «Тау»,  кейде

«Таубай»  деп  атап  кеткен  еді.  Та

ғы  бір  қызығы,  өзге  әйелдердің

еш

қайсысынан  Қорымайтын,  біразына  өзі  жағыстыратын  Шоңайна

Шепені 

қатты қызғанып, маңайлатпауға тырысатын, маңайлай қалса

жанжал  шы

ғаратын.  Оның  арты  -  төбелес,  (онда,  Шепе  Шоңайнаны

емес,  Шо

ңайна  Шепені  сабап  тастайды,  сонысынан  қорқатын  Шепе,

К

үнтайдың  ері  тірі  кешінде,  жұрт  көзінше  «құрдас»  деп

жалба

ңдағанмен  оңаша  жерлерде  жоламайтын.  Бірақ  оған  қалай  да

қолы жетуін білетін.

Сол  тілегі 

қабыл болғандай Нұртай өлді де Күнтай қалды. Үнемі

хан 

үйінде жүріп, дәмді тамақ жеп, таза киініп, таза орында жүруден

ж

әне  табиғат  сыйлаған  сыр-сымбатынан,  жасы  қырықтың  ішіне

кіргенмен,  К

үнтай  бетіне  әлі  әжім  түспеген,  кескіні  гүл  жайнаған

жап-жас 

әйел. Одан мүшел кіші - Зейнеп, екеуін қатар қойса, Зейнепті

апасы дейтін.

Біз  б

ұған  дейін  Күнтайдың  ажарын  әңгіме  қылған  жоқпыз.  Реті

келген осы арада, ол жайды да емен-жар

қы айта кетейік. Әр тұқымды

халы

қтың  өзіне  тән  сұлулығы  болады.  Өң,  сымбат  және  кескін

жа

ғынан  қазақ  монғол  тектес  елдерге  ұқсастау.  Бірақ,  негізінде

«сар

ғылт»  аталатын  тұқымға  жататын  монғолдан  қазақтың  екі

негізінде 

қоңырқайлау  сияқты.  Және  бір  өзгешелігі  монғол

т

ұқымдастардың бет сүйегі шығыңқылау, қазақтікі -одан қушықтау.

Мон

ғолдардың  көздері  дөңгелектеу,  екеуі  де  негізінде  қара

бол

ғанмен,  қазақта  «қой  көз»,  «шағыр  көз»,  «көк  көз»  дейтіндер,

мон

ғолдан гөрі жиілеу ұшырасады.

Б

ұл  жайға  тоқталатын  себебіміз:  –  Күнтай  «қара  торы»

аталатындарды

ң  сұлуы  еді.  Дөңгелек,  томпайған  қой  көзді  оның

к

өздерінде  ағы  аз,  қарашығы  баданадай  үлкен.  Кірпігінің  жиі

қылшықтары қайқайған ұзын. Мұрын тұсынан шекеге қарай көлбей

біткен 

қара  қастары  японкаларға  ұқсайды.  Толықшалау  бетінің  иегі

с

үйір,  кішірек  мұрны  бүкіреймей  де,  қайқаймай  да,  жалпаймай  да

әдемі біткен. Еріндері – бүрме ауыз, қазанат денесі арық та, семіз де

емес.  Біркелкі  сыла 

қалпынан  өзгермейді,  көмірдей  қара  шашы

тар

қатқанда  тізеден  түседі.  Білектері,  балтырлары  сом.  Осы

жарасымды  т

үр-тұлғасына  лайық,  Айғаным  да,  Зейнеп  те  оны  бір

сыдыр

ғы қара дүрсін жақсы киіндіреді.

Шепе  еш  уа

қытта,  ешкімді,  әсіресе  әйелдерді  шын  көңілден

с

үйген  адам  емес.  Ол  Күнтайды  да  сүйгендіктен  құмартып  жүрген

жо

қ.  Мақсаты  –  бір  рет  болса  да  құмарынан  шығу.  Содан  кейін

жоламау

ға пейіл. Соған қолы жете алмай жүр.

Б

ұлай болуына, Шепе іштей қатты намыстанады. Оның ұғымында

сымбаты да, ажары да с

ұлу болғанмен, басқа әйелдер сияқты Күнтай

да 

ұрғашы.  Бұл  жынысты  адамды,  Шепе  «қор  жаралған»  деп

т

үсінеді. Оның үстіне Күнтай – құлдың қатыны. Өзін «ақ сүйекпін»

деп  есептейтін,  «т

өремін»  деп  ойлайтын  Шепенің  қолы  сондай

қатынға жеге алмау, Шепеге қорлық.

«Осы 

қорлықтан  қашан  құтылам?»  деп  жүргенде  Күнтай  жесір

қатын  бола  қалды.  Ол  ұялы  қазақ  руларынан  шыққан  біреудің

қатыны  болса,  ерінің  жылын  бергеннен  кейін,  сол  рудан  таңдаған

біреуіне 

құрық  салар  еді  де,  отырып  қалар  еді.  Ондай  ру  Нұртайда

жо

қ.  Күнтайдың  жалғыз  ғана  әмеңгері  бар.  Құлболдыдан  Қауқар,

Қаңтар есімді екі ұл туған.Қауқардан жалғыз Нұртай да. Қаңтардан

ту

ған  Ақпан  есімді  жігіт  бар,  денесінің  шомбалдығына,  күшінің

кептігіне 

қарап  жұрт  оны  «Алып»  деп  кеткен.  Нұртай  өлген  кезде

жасы  отыздан  ас

қанмен  Ақпан  үйленген  жоқ-ты.  Қарашы  ауылда

т

ұратын  оның  өзіндік  меншігі  –  әкесінен  қалған  жыртық  қара

құрым үй, «мал» дегенде бары, – әкесінің заманынан бері азаймайтын

да,  к

өбеймейтін  де  бес-алты  ешкі,  «жан»  дегенде  бары,  –-қартайған

жал

ғыз  шешесі.  Оның  әкесі  –  Қаңтар,  өмірін  орданың  биесін

сауумен кешкен, А

қпан да мал түлігі болғалы осы кәсіпте.

У

әлі мен Айғаным кезінде де, Шыңғыс тұсында да, «желі толық

болсын»  деп,  орда  ж

үзден  кем  бие  байлатпайтын.  Құлындары

әлденеше  желіге  байланатын  бұл  биелер  «жебей»  аталатын  әдіспен

к

үніне көп болса – үш, әйтпесе – екі-ақ рет сауылатын. «Жебей сауу»

дегені,  биелерін  желіні

ң  бір  басынан  бастап  сауып,  екінші  басына

жеткенше, бастап

қы бас жағындағы биелердің сауыны келіп қалады.

Сонды

қтан  екінші  рет  түре  сауады.  Екі  рет  жебей  сауғанда,  биелер

екі-

үш үлкен сабаны толтыратын сүт береді. Ол сүтті сабаға құйып,

желіден ауыл

ға түйемен тасиды.

Осылай  сау

ғанда,  Қаңтар  да,  Ақпан  да  биенің  бөксесін

б

үлкілдетіп, сүтін қақтап алады екен. Қазақ бие сүтін салқындатпай

саба

ға құймайды, әйтпесе қымыз ақырған ащы болып кетеді. Ақпан

сауын  с

үтті  күндіз  езінін,  лашығында  салқындатып  ап,  ордадағы  ас

үйде  тұратын  сабаға  кешке  әкеп  құйып,  түні  бойы  піседі  екен.

Сонды

қтан ол қымыз бал татитын еді деседі.

Қаңтар  ынжық,  жасық  адам  болған,  кім  көрінгеннен  таяқ  жей

берген,  ал  А

қпан, өзі ешкімге соқтықпайды екен де, соқтыққанның

әкесін  танытады  екен,  сондықтан  оған  ешкім  жоламайды  екен.

Қызметі жаққандықтан орда оны қадірлеп, арылмайтын қонақтардан

жеусіз 

қалатын  майлы  еттерден  үнемі  сыбаға  сақтайды  екен:  Ал,

қымызды,  «иесі  сол,  тойғанынша  ішсін»  деп,  иелері  еркіне  береді

екен.  Мар

қа  қозының  құйрығын  қылғи  беретін  Ақпан,  етке  онша

мешкей  болма

ған,  кең  алақанын  толтырып  төрт-бес  асауды  қанағат

к

өрген.  Ал,  қымызға  түп  жоқ,  өзіне  арнаулы  сап-таяқпен  («оған

жарты  к

өнек  қымыз  сиятын  еді»  деседі)  бесеу-алтауын  жөремелдете

тастап кетеді екен.

Орданы

ң қадірлеуінен бе әлде жаратылысы солай ма, Ақпан мінез

жа

ғынан бір бет, қыңыр болған. Ол өкпелескен адамымен кейде ұзақ

уа

қытқа,  кейде  өмір  бойы  келіспей  кететін  болған.  Сол  қылығын

өзге түгіл иелеріне көрсетіп, бірер рет сыбаға қоймаған ордаға біраз

уа

қыт  кірмей  қойған.  Сонда  өзгеге  бас  имейтін  Шыңғыс  Ақпанды

ша

қыртып ап:

–  Неге  келмей  кетті

ң?  –  деп  сұраған.  Ақпан  «қолым  тимеді»  деп

жалта

қтап отырып, Шыңғыс:

–  Шыны

ңды  айт.  Жасырма.  Өкпең  бар.  Не  екенін  айт!  –  деп

жалбарын

ған. Сонда Ақпан шынын амалсыз айтып:

– Есепте жо

қ елеусіз кісі болсам, өкпелемегенде қайтем? – деген.

Б

ұл  сөзінің  астарын  ашып  көрсе,  -  манағы  «сыбаға  қалдырмау»

екен. Шы

ңғыс бұған кінәлі адамдарды қатты сөгіп, сыбағасын одан

кейін 

қалт  еткізбеген.  Олай  жалынышты  болатын  себебі:  еңбегіне

мейлінше  адал,  е

ңбегі  мейлінше  өнімді,  ісі  мейлінше  тәртіпті.

Сонды

қтан, мұндай жалшы табу қиын дейді екен Шыңғыс.

Ж

ұмыс  кезінде  үстіне  ілуге  жарағанды  киетін  Ақпан,  былайғы

уа

қытта  бір  сыдырғы  таза  киіммен  жүреді  екен.  Сонысына  қарап,

«

қалмақтың  бегілер  -  бегінің  тұқымы  деген  рас  болу  керек»  деседі

екен ж

ұрт.

Ж

ұрт оның үйленбеуін осы «тектілігінен» дескен.

–  С

үйгенін  алатын,  жығып  берерлік  малы  жоқ,  –  дескен  олар,

«

құны  арзан  жаман  –  жәутікті  алғаннан,  қатынсыз  өтейін»  дегені

болар.

Н

ұртай  өлген  соң-ақ,  жұрт,  –  «Күнтайдың  Ақпаннан  басқа

әмеңгері  жоқ.  Жол  сонікі.  Қылшылдаған  жас  қалпындағы  қатын.

Оны алса, 

құдайы оңдады» деп кеу-кеулесіп кетті.

К

үнтайды  Ақпанға  өзге  жұрт  қиғанмен,  Шепе  қимады.  Расын

айт

қанда,  –  қызғанды  ол.  Өзі  алуға  Шоңайнадан  қорқатын  ол,  реті

келсе, жасырын ая

қ салмақ болды. Оның жорамалдауынша, «Нұртай

бір  кісіден  кем  жігіт  емес  те,  сонды

қтан,  оның  көзіне  шөп  салмауы

д

ұрыс  та  болған  шығар.  Енді  жесір  қалды.  Байсыз  отыра  беретін

жаста  емес,  бай

ға  ашық  түрде  тимегенмен,  күйек  –  асты  біреусіз

отыра алмайды. Мен неге болмаймын, сонысы?».

К

үнтайға  оның  қол  салуы  содан  еді.  Бірақ  ол  ниеті  іске  аспай,

жанжал  к

өтеріліп  кетті  де,  қылығы  жұртқа  әйгі  болып  қалды.  Ең

алдымен  –  Шо

ңайнаға  Шепе  Шоңайнаның,  алдында,  Күнтайға  қол

салуымен, онысы 

әйгі боп қалуымен ғана қылмысты емес, осы жайда

Шо

ңайнаға өтірік айтуымен де қылмысты.

Сол  кешті

ң  алдында  Шоңайнаға  ол,  –  «Тұмсықтағы  ауылда

шаруам бар еді, кешігіп 

қайтармын, немесе қонып қайтармын» деді де

аттанып кетті. Сонда

ғы арам ойы, – ауылына жұрт ұйықтай оралып,

атын  сай

ға,  алысқа  тұсап,  Күнтай  жатқан  ас  үйге  ұрланып  кіру  еді.

Өйтуіне  жағдай  толық:  өзге  күндерде  бұл  ауылда  қаптап  жататын

қонақтар, бүгін жоқ. Нұртай өлгенге дейін, түгелге жақын осы үйде

ұйықтайтын Шыңғыстың, балаларын, Нұртай өлгеннен кейін:

–  «

Өліктің  әзірейілі  бауыздағанда  төгілген  қаны,  қырық  күнге

дейін кетпейді дейді, сол 

қырық күнде аруақ түнгі мезгілдерде келіп

ж

үреді» дейді, балаларды ол үйге қондырмау керек, – деп Шепе бәрін

де  орда

ға  шығартқан.  Шепенің  бұнысы  да  қолын  Күнтайға

жеткізуді

ң бір тәсілі болатын.

Айламен  аттан

ған  Шепе,  ауылдар  жатқанға  дейін,  беті  ауған

жа

ққа қаңғырып жүрді де, ауыл оттары сөнген, жұрт ұйқыға кірген

ша

қта  өз  аулына  оралып,  қаңтарған  атын  бір  бұтаға  байлап,

«

үйірсіреген  жылқы  бейсауат  кісінеп  жұртты  оятар»  деген  қауіппен,

қанжығасындағы  жіңішке  қайыстың  біреуін  суырып  ап,  тілін  буып

қойды. Сөйткенде жылқы кісіней алмауын баяғыдан біледі.

Атын  орналастыр

ған  Шепе  еңбектей  жүгіріп  отырып,  (ол  өте

ұшқыр  адам  болатын,  қасынан  жанасып  шауып  өткен  жылқының,

құйрығынан  ұстап  үлгеретін,  құйрығы  іліккен  жылқыны  бұра

тартып,  кейде  то

қтатып  та  қалатын),  аулына  жетті.  Түнде  ауылға

б

өгде  кісілерді  жолатпайтын  қабаған,  сезімтал  иттер,  қараңдаған

жанды  к

өргенде  «бұл  кім?»  дегендей  маңқ  етіп  алдынан  шықты  да,

Шепені таны

ған соң, үндемей жайларына кетті.

Шепені

ң  ойы,  ас  үйдің  есігін  сықырлатпай  ашып,  Күнтайды

шошытпай  оятып,  б

ұл  жолы  сыпайы  сөзден  аспай,  торды  алыстан

құру еді. Бірақ, әйел көрсе ұстамалы «қояншығы» бар Шепе, жатар

жерін  білетін  К

үнтайға  жақындап,  жанына  жантайғанша  өзін  ұстай

алды да, 

ұйқыда жатқан әйелдің денесіне қолын тигізе бере, денесіне

ие  бола  алмай,  оянып  кеткен  К

үнтайды  бас  салып  құшақтай  алды.

Жанжал осыдан басталды...

Шо

ңайна бұл кезде өз үйінің, төрінде шырт ұйқыда еді. Ұйқысы

қатты ол, Жайнақтың сыртқа шығып бақырған даусына оянған жоқ.

Оны  к

үзендей  шақылдап  Шыңғыспен  арпалысқан  ерінің  даусы

оятты.  Кенеттен  шы

ққан  ащы  дауыстан  шошып  кеткен  Шоңайна,

есе

ңгіреген қалпымен далаға жүгіре шықты. Салқын ауаға шыға есі

жинала баста

ған ол, Шепенің даусын таныды да, сөз түрлеріне қарап,

К

үнтайдан жәбірлік көргенін аңғарды. «Әлде оған қол салған болар

ма?»  –  деген  ой  кеп  кетті  Шо

ңайнаға.  Соның  мәнісін  білмек  боп,

ж

үгіре басқан адыммен ас үйге келсе, есігін тас жауып апты. Дыбыс

берсе ашпайды. Есікті 

ұрса ашпайды.

«

Қу салдақы қыларын қылып ап бекінген екен ғой!» деп ойлаған

Шо

ңайна,  даланы  басына  көтере,  Күнтайды  тілдеді  де  дыбыс

бермеуіне  ызалана  т

үсіп,  ендігі  өшін  ерінен  алу  ниетімен  ордаға

ж

үгірді. Бұл кезде, айналмалы кәрәсін шам жағылып, адалбақанның

б

ұтағына ілінген еді де, үй іші көмескі жарық еді. Зейнеп көрінбейді,

тегі  т

үсірілген  шымылдық  ішінде  балалардың  арасында  болу  керек.

То

ңазыған  денесіне  түйе  жүн  шекпенін  жамылған  Шыңғыс  төрде

жасты

ққа жантайып жатқан Шепенің қасында үн-түнсіз отыр. Оның

бір 

әдеті,  -  нендей  өрескел  қылық  жасаса  да,  Шепенің  алдына

шы

ғып,  тіл  қатып  көрген  емес,  сондықтан  былайғы  жұрт  Шепенің

бар 

қылығын:  «Шыңғыстың  өзі  істетеді  де,  өп-өтірік  білмеген

болады», деседі.

Шо

ңайна ордаға:

– Мынау к

өсілу, қай көсілу?! – деп сөйлене кірді. Үйдегілер жауап

қатпады.

Бая

ғы келіншек болып түскен шағында, сала-құлаш қара құндыз

іліп т

өріне шыққан ордадан Шоңайна бұл жолы да қымсынбай, «неге

к

өтермейсің  басыңды!»  деп,  сұлап  жатқан  Шепені  аяғынан  ұстай

алды  да,  от  орнына 

қарай  сүйрей  бастады.  Қарсыласар  халы  жоқ

Шепе, ж

әрдем күткендей жаутаңдай Шыңғысқа қарап еді, ол «саған

сол керек» дегендей, т

өмен түсірген басын көтерген жоқ.

Ордадан  с

үйреп  шыққан  Шепеге,  Шоңайна  үстемдігін  көрсетіп,

табалдыры

қтан  аттай  аяғын  босатты  да,  тік  түрегелген  Шепені

жауырын  т

ұсынан  сол  қолымен  бүркіттей  бүре  ұстап,  оң  жақ

қолының түйген жұдырығын тұмсығына тақап:

–  К

әне,  айт,  жаның  барда,  не  болғанын?  –  деді.  Шоңайнаның

т

ұмсығына  қойып  жіберуден  тайынбайтынын  білетін  Шепе,  оның

қаһарынан қайтар айланы тез таба қойып:

– Ойбай-ау, ол 

қаншығың сондай жынды ма еді? – деді.

– Не істеді жынды боп? – деді Шо

ңайна.

– Бар

ған ауылдан бір қозының етін жеп, «үйге кеп қонайын» дедім

де,  т

үн  ортасы  ауғанмен,  қайтып  кеттім.  Жолшыбай  сусамасым  бар

ма?  «Орданы

ң  қымызы  тәтті  болушы  еді»  деп,  «шелімді  қандырып

алайын»  деп,  аттан  т

үстім  де,  ас  үйге  кірдім.  Анау  қатын  шырт

ұйқыда  екен.  «Қымыз  бер»,  дейін  деп  ақырын  қозғап  оятып  ем,

«кімсі

ң?» деді ақырын. Онысы тегі, барып жүретін адамы болған ғой.

Мен 

қайдан білейін, ондайын. Аңқау басым «Мен – Шепемін!» деуім

бар  емес  пе? 

Қаншық  қатынның  бақыра  түре  келуі  бар  емес  пе?!..

«Ойбай, м

ұның не?» десем, бәсеңдеудің орнына үдей бақырып, үйді

басына к

өтергені бар ғой! Сонан кейін тысқа қаштым да шықтым.

– Сен неге ба

қырдың, қатынды балағаттап?

– 

Қар қатынның қылығына ыза боп!

Иланарын  да,  иланбасын  да  білмеген  Шо

ңайнаның  аузына  «атың

қайда?» деген сөз түсіп кетті.

– Байлауда, – деді Шепе.

– 

Қайда?

Шепе не жауап беруге білмей 

құмығып қалды.

– «

Қайда?» деп тұрмын ғой мен саған?

– Сол 

үйдің белдеуінде...

–  Ж

үр,  ендеше,  атты  ала  кетеміз!  –  деп  Шоңайна  жауырыннан

б

үрген  қолымен  ас  үйге  қарай  икемдегенде,  жүргісі  келмеген  Шепе

тартынша

қтанып қозғалмайын деп еді, – жаның барда жүр, әйтпесе,

к

өресіңді көрсетем! – деді.

Бармау

ға амалы жоқ Шепе:

– Неменені айтып т

ұрмын, шатасып? Белдеуде емес, сайда. «Түнде

кісінеп ауылды мазалар» деп т

ұсап кеткем сайға.

– Ер-то

қымы қайда?

Шепе 

үндемей қалды.

– Шатас, шыпшы

ғым! – деді Шоңайна, тек ашуланған шақта ғана

Шепені

ң  бойы  кішкенелігін  бетіне  салық  қылатын  «шыпшық»

қойған лақабын айтып.

Шепені

ң  үні  шықпай  қалған  соң,  неге  шатасып  тұрғанын

жорамалда

ған  Шоңайна,  «жүр,  үйге  сенімен  сонда  сөйлесем»  деп

с

үйрей жөнелді.

Б

ұл халды орданың ішке қарай ашылатын есігінен екі адам қарап

т

ұрды:  бірі  –Зейнеп,  бірі  –  Шоқан.  Шепеден  ығысып  өскен  Шоқан,

мана, 

әкесі  оны  ордаға  құшақтап  әкелгенде,  шешесімен  бірге

шымылды

қ ішіне кіріп кеткен. Шепе ентіккен дауыспен қатты уһлеп,

қараңғы  үйдің  төріне  қисая  кеткенде,  Шыңғыс  адалбақанда  ілулі

т

ұрған  кәрәсін  шамды  қолымен  сипалап  тапқан  да,  бүкіл  қазақ

елінде,  ордада 

ғана  болатын,  шамның  қалпағының  үстінде  тұратын

сіре

ңкені  тұтатып  жаққан.  Содан  кейін,  соққыға  жығылған

қасқырдай  сұлқ  жатқан  Шепеге  жастық  ұсынып,  ол  ала  қоймаған

со

ң,  кеуде  жағын  көтеріп,  басының  астына  тыққан.  Тынысы

д

ұрысталып, басы жайланған Шепе өз өзінен тістене сөйленіп:

–  Не  ол 

қар  қатын  тұрар,  бұл  ауылда,  не  мен  тұрармын,  –  деген.

Шы

ңғыс жауап қатпаған.

Аз  тым-тырыстан  кейін  Шо

ңайна  келді  де,  Шепені  алып  кетті.

Шо

қан  орнынан  есікке  қарай  ұмтыла  бергенде,  Зейнеп  көйлегінің

етегінен 

ұстай ап:

– 

Қайда, Қанаш? – деді.

– К

өрейін, – деді Шоқан ілгері тырмысып.

– Нені?

– 

Әлгілерді.

Шо

қанның  айтқанын  істемей  қоймайтынын  білетін  шешесі,  оны

«тыс

қа  шығып  кетер»  деген  оймен,  тұтқан  етегін  жіберместен  есік

алдына бірге барды.

– 

Әй,  апа  босат  етегімді,  –  деді  Шоқан  есікке  жете,  –  мен  далаға

шы

қпаймын.

Зейнеп босатты.

– Шамды с

өндір, әке! Әлгі қайтып келер осында, – деді Шоқан.

Шам  с

өнді.  Зейнеп  пен  Шоқан  қараңғы  үйдің  есігінен  қарап

т

ұрғанда, Шоңайна Шепені үйіне қарай сүйреп әкетті.

– Сол керек о

ған, – деді Зейнеп, айызы қанғандай.

–  Сонда,  б

ұл  тай  ағам  не  істейді,  Ақ  апама?  –  деді  Шоқан

Зейнепке, Шепені с

үйрелей жетектеген Шоңайна үйіне кіре бергенде.

– 

Әуелі, «Тапекеңе не істейді?» десейші – деді Зейнеп.

–  Не  істесе  ол  істесін. 

Өлтіріп  тастаса  да  мейлі.  Маған  Ақ  апама

тимегені керек.

– О

ған ештеңе істей қоймас.

– 

Қайдам,  –  деді  Шоқан.  –  Әлгінде  «бұл  ауылда  не  ол,  не  мен

т

ұрармын» деді ғой.

Сол  кезде 

қарашы  ауыл  жақтан  бері  беттеген  әлдекім  қараңдай

қалды. «Бұл кім бейуақта жүрген?!» деген ой қатар келді шеше мен

бала

ға.  Екеуі  де  «кім  екенін  көрейік»  деген  оймен  тұрған

орындарында 

қата қалысты.

Келе жат

қан Ақпан еді. Күндіз бие сауатын ол кешке қарай өзінің

серігімен  кезектесіп  ба

ғынға  кететін.  Өткен  кештің  кезегі  серігіне

келді де, ол і

ңір асын ішкеннен кейін үйіне барып ұйықтады.

Ордадан естілген ша

ң-шұңға қарашы ауылдың өзге адамдарымен

бірге ол да оянды. К

өппен бірге: Жайнақтың, Шепенің, Шоңайнаның

дауыстарын  А

қпан  да  танып,  сол  дауыстарға  қарап  не  болып

қалғанын, өзге қарашылармен қатар ол да жорамалдады.

Оны

ң өзгеге емес, Жайнаққа жаны ашып кетті. Өзі бала көрмеген

ол,  Жайна

қты  «туысым»  деп,  туған  баладан  артық  болмаса  кем

к

өрмейтін.  Ол  да  бұны  жанындай  жақсы  көретін.  Жұмыстан  қолы

боса

ған  шақтарда,  Ақпанның  ең  зор  рахаты,  -  Жайнақпен  ойнау

болатын.  Соншалы

қ  жақсы  көретін  Жайнақты,  ол  ертемен  келіп,

ұйқтап жатқан қалпында құшырлана иіскеп, оянып кетсе, құшағына

қысып  өбетін.  Өзі  теңдес  баладан  таяқ  жемейтін  Жайнаққа,

үлкендерден біреу-міреу тіл, я қол қатайын десе, Ақпан қызғыштай

қорғалаштап  маңайлатпайтын.  Бірер  рет  біреулердің  Жайнаққа  қол

қатқанын  естіген  Ақпан,  олардың  сілесін  қатыра  сабап,  одан  кейін

бас

қалар өйтуге қорқатын болған.

Міне,  енді,  сондай  «

қанаттыға  қақтырмай,  тұмсықтыға

шо

қытпай»  жүрген  Жайнағының  ел  жатып  қалған  қараңғы  түнде,

қасқыр  жарған  құлындай  шыңғырған  даусы  естілді!...  Неге  өйтуі

белгілі.

Б

ұл шыңғырудан жаны ышқынып кеткен Ақпан, қасында жататын

үнемі  қынды  кездік  асулы  жүретін  қайыс  белбеуін  байлана  сап,

к

өйлек-дамбалшаң,  жалаң  бас,  жалаң  аяқ  қалпымен  тысқа  жүгіре

шы

қты.  Шешесі  Бөтікейдің»  Қайда,  қалқам?»  дегенінен  жауап

қайырған  жоқ.  Есік  алдында  қараңдаған  бір  топ  адам  тұр  екен.

А

қпан оларға қарамастан, ордаға қарай жүгіре беттегенде әлдекім:

– 

Ұстаңдар, анау Ақпанды! – деді.

Т

өрт-бес адам Ақпанды ұстай алды.

– Жібері

ңдер! – деді ол қатал дауыспен, – кездікті оларға да салам,

өзіме де салам!

Ұстағандар  жібермей,  қартаң  біреулер  сабырлық  сөздер  айтып

жат

қанда, шаң-шұң бәсеңдей қалды. Қараңғыға көзі жыты біреу:

– 

Әне, Шепені қатыны үйіне сүйреп әкетті, – деді.

– Оны

ң пашпырты сонымен бітті, – деді біреу күліп. Ақыл иесі бір

қарт:

–  Шыра

ғым,  сен,  долдануды  қой,  –  деді,  әлі  де  ұстағандардан

боса

ңғысы  келген  қимыл  көрсеткен  Ақпанға.  –  Істің  жайы  белгілі

болып  т

ұр:  Жеңгенді  Шепенің  басынғысы  келген  ғой.  Соны  долы,

дара

қы қатыны біліп қап үйіне әкеткен ғой. Біз білетін қатын болса,

сазайын 

өзгеден  бұрын  сол  тарттырады.  Көрерсіңдер,  өлмесе  де

өлімші  қылады  оны  қатыны,  бүгін  түнде.  Сен  сабыр  ет.  Болар  іс

болды. Б

әріміздің де бұл іске жанымыз ашып тұр. Бірақ ордаға түнде

сойыл  с

үйретіп  барғанымыз  ұят  болар,  ел-жұрт  алдында  мінді

болармыз.  Біз  де  ая

қ  басып  жүрген  жанбыз.  Ертең  құдайдың  таңы

ата, с

ұлтанға кісі саламыз да, ағасының мына қылығына не төрелік

берерін к

үтеміз, сонысына қарай біз де қимыл жасаймыз, – деді.

А

қпан  саябырлады.  Ол  ертеңіне  күндегі  дағдысымен  сауын

биелерді  байласып,  салбыра

ңқы  еңсемен  орда  ауылға  беттеді  де,

б

ұрынғы дағдысынша ордаға кірмей, Шыңғысқа сәлем бермей, тура

ас 

үйге  тартты.  Ол  кірсе,  бұл  кезде  орданың  сәскелігін  даярлаумен

әбігер  болып  жүретін  Күнтай  үлкен  сабаның  қасында,  тізесін

құшақтай,  басын  салбырата  шөге  түсіп  отыр,  бұл  кезде  асын  ішіп

ойын

ға  кетіп  қалатын  Жайнақ  бар  денесі  бір  уыс  болып,  шешесінің

жиналма

ған төсегінің ірге жағында бүктетіле жатыр. Бұрын таң ата

т

үрілетін түндік, бүгін жабулы, үй іші қара көлеңке.

Не  дерге  білмеген  А

қпан,  табалдырықтан  аттай  қалшиып  тұрып

қалды да, аздан кейін:

– Жайна

қ! - деді дыбыс беріп.

Ояу  жат

қан  ол,  үйге  әлдекімнің  кіргенін  естігенмен,  кім  екенін

білмеген  еді,  кім  де  болса  дыбысынан  таныма

қ боп, үнін күткен еді.

Ол 

үн  ағасынікі  болғаннан  кейін,  шешесі  көрген  қорлықтың

ызасынан 

үрген қуықтай тырсылдап жарылғалы жатқан Жайнақ:

–  А

ға!  –  деп  бақыра  түре  келді  де,  жүгіріп  кеп  мойнына  асылып,

өкіріп қоя берді.

А

қпан  өмірінде  кезінен  жас  шықпаған  адам  еді.  Сол

қаттылығынан  әкесі  –  Қаңтар  өлгенде  де  жібімегенін  көрген  жұрт:

«Мына  к

әпір  оңбас!»  деген.  Нұртай  өлгенде  де  сөйткен.  Енді,  міне,

Жайна

қ кеп өкіріп бассалғанда дірдектеген көз жасының омырауына

қалай  сорғалап  кеткенін  өзі  де  білмей  қалды.  Бірақ  ол  жасын  тез

тыйды да, белінен 

құшақтай көтеріп тұрған Жайнақты босатпастан:

– Же

ңеше! – деді Күнтайға.

Баласыны

ң  жылаған  даусын  естігенде  қосыла  жылап  жіберген

К

үнтай, өксіген дыбыспен қайын інісіне барады.

– Кеттік, же

ңеше! – деді Ақпан, қатал даусын өзгертпей. «Қайда?»

дегендей кескін білдірген К

үнтайға:

– Бізді

ң үйге! – деді Ақпан. – Тұр, жылдам!

«А

қпан  бұлай  дер»  деген  ой  Күнтайдың  басына  кірмеген  еді.  Не

дерге, не істеуге білмей, К

үнтай қозғала қоймап еді:

–  Не  айттым,  мен  са

ған,  жеңеше?  –  деді  Ақпан,  даусын  қатайта

т

үсіп,  -  кімнен  қорқып  отырсың,  тұрмай?  Шепеден  бе?..  Әкесінің

аузын... Шепені

ң! Маңымызға жолап көрсін, жерге қағып жіберейін.

–  Т

ұр,  апа!  –  деді  Жайнақ  шешесі  қозғала  қоймаған  соң

А

қпанның  мойнынан  құшағын  жазу  орнына  қыса  түсіп,  -  тұр  енді

«т

ұр» деген соң!

К

үнтай  тәлтіректей,  сүйретіле  орнынан  тұра  берді.  Сол  кезде

есікті

ң  сықыр  еткен  дыбысына  қараса,  оң  қолына  оңтайлап  келдек

ұстаған Шепе. Ана жылы бір рет «тілін қайырам» деп, Шепе үстіне

міне т

үскен де, басқа көзге төпелеп сабап тастаған, әлі жетерін біле

т

ұра, өзінің «құлдығын», ананың «қожалығын» есіне тұтқан Ақпан

қарсылық  қимыл  көрсетпеген.  «Тағы  да  сөйте  ме,  қайтеді!»  деп

қауіптенген  Ақпанның,  бұл  жолы  қарсы  тұрғысы  келді  де,  Жайнақ

құшағынан  жерге  түсіріп,  айбат  шеккен  бейнемен  одырая  қарады.

Анау б

ұрынғы дағдысымен, сәурік айғырдай кіжіңдеп, «әкеңнің...»

деп, келдегін к

өтере ұмтылып еді:

–  Сені

ң  әкеңнің  аузыңмен  де,  –  деп  дүрсе  қоя  берген  Ақпан,

сілтеген  шо

қпарды  денесіне  дарытпай,  шап  періп  ұстай  алды  да,

қолынан жұлқып тартып ап лақтырып жіберді. Шепе оған да қарамай

жармаса  т

үсем  дегенде,  екі  жауырынның  арасынан  қапсыра  ұстай

ал

ған  Ақпан  сілтеп  кеп  қалғанда,  өткен  іңірде  үлкен  қазанға

ұйытып  қойған  қойдың  айранына  Шепе  күмп  ете  түсті.  Қазаннан

шы

ғуға  тырмысқан  Шепе,  бір  жақ  ернеуінен  ұстай  ап  көтеріле

бергенде,  ау

ған  қазанның  айраны  ақтарылды  да  қалды.  Қазаннан

жанталаса,  а

қтарылған  айранға,  тайғанақтай  әрең  шығып,

сиыршылап т

үре келген Шепе, Ақпанға:

–  Ойбай, 

әкеңнің...  –  деп  жұдырығын  түйе  тағы  ұмтылғанда,

қолын ұстай алған Ақпан:

– 

Қоймадың  ба,  шәуілдеген  ит?  –  деп,  желкесінен  қапсыра  бүрді

де,  ж

ұлын  тұтасынан  қатты  қысқан  саусақтарымен  жанына  батыра

мыты

ңқырап, есіктен шығара, тымақтай лақтырып жіберді.

Сілтеуі  к

үшті  болып,  Шепе  сонадай  жерге  барып  жалп  ете  түсті.

Б

ұл  жолы  тұра  жүгіре  алмады.  Мысықтың  алғашқы  қатты

б

үргенінен  шалажансар  боп  қимылдай  алмай  қалатын  тышқан

сия

қтанып, бүйірін ғана соғып, қимылсыз жатты...

– Шо

қ, шоқ! – деді орданың есігінен сығалап тұрған Шоқан.

–  Т

әйт!  –  деп  қалды,  туысына  жаны  ашып  отырған,  бірақ

т

өбелеске шығуға мүмкіндігі жоқ Шыңғыс. – Төрені құлдың ұруы

да 

қызық болып па?

–  Т

өрелігін  сақтасын,  –  деді  Шоқан  қанден  иттей  кім  көрінгенге

үрмесін,  қабамын  деп  жармаспасын.  Әне  алды  сыбағасын.  Бұдан

былай бай

қап ұмтылады.

Сол  кезде  ас 

үйдің  есігінен  Жайнақты  жетектеген,  соңына

К

үнтайды ерткен Ақпан шыға берді де, тура қарашы ауылға тартты.

– 

Қап,  –  деді  Шыңғыс,  ашық  есіктен  оларды  көріп  отырып,  –

б

өгейтін кісі болмады-ау аналарды!

–  Бетеге

ңде  не  істемексің,  әке?  Тай  ағаң  айтқандай  бұл  ауылда

енді  –  «не  А

қ  апай,  не  Тай  ағаң  тұрады».  Ақ  апайды  қимасаң,

жібергі

ң  келмесе,  анау  қортық  қошқардай,  жалшы-жалаугердің

қатынына дамыл бермейтін ағаңды кетір бұл ауылдан.

Шы

ңғыс үндемей қалды.

– Барсын! – деді Зейнеп.

Есі кірген, 

қарашы ауылға жөнеле бергендерге көзі түскен Шепе,

орнынан атып т

ұрып:

– Ар

қар, Арқар! - деп айғай салды. Бұл сөз бүкіл хан тұқымының

аталы

қ  ұраны  еді.  Қазақ  руларының  қысылғанда  аталық  ұранын

ша

қыруы  сияқты,  хан  тұқымдары  да  «Арқар»  ұранын  өте  бір

қысылшаң жағдайда ғана шақыратын. Сонда, өзге рулар сияқты, хан

т

ұқымдары  да,  туысына  жәрдем  беруге  қаптай  кететін.  «Хан

т

ұқымы»  дегендер  қазақ  арасында  аз,  солар  ұранға  шапқанда,

ханды

қ  есімді  қасиеттеп  ұстайтын  кезде  қара  қазақтар  көптік

жасамайтын,  хан  т

ұқымдарының  «бірі  мыңға»  баланып,  үркердей

санымен ж

ұлдыздай қара қазақты сабап кететін.

Шепе «Ар

қарлағанмен» санға толатын хан тұқымы бұл арада жоқ.

Бар  бол

ғанмен  де,  хандық  дәреже  жойылып,  орнын  аға  сұлтандық

бас

қаннан  кейін,  бұрынғы  дағдымен  «Арқарлаған»  талай  төрені,

қара қазақтар сабай беруге айналған. Сондай халде екендігін Шепе де

біледі.  С

өйте  тұра  «арқарлауы»  -  «ауру  қалса  да  әдет  қалмайды»

деген ма

қалдың кебін кию.

А

қпан үйіне барған Күнтай, сол қалпында орнығып қалды. Ақпан

о

ған «жесірім» деп кіжінген жоқ, «аламын» деген сыр білдірген жоқ.

А

қпанның  жеке  меншігінде  бір  ұрғашы  нар  түйесі,  бес-алты

ешкісі барын жо

ғарыда айттық. Қара түсті нардың екі аты бар бірі –

«Ебелек»,  екіншісі  «

Қарабұлақ».  Бастапқысы  -  шақыруға  елпілдеп,

тез  келуінен  екінші,  –  с

үтінің  өте  молдығынан.  Ботасына  еміренген

кездерінде  оны

ң  сүмесі  күніне  үлкен  екі  ағаш  шелекті  еркін

толтырады. Ботасынан айыр

ған кезде де жыл тәулігі суалмай, иелерін

шайлы

қ  сүттен,  қымыраннан  тарықтырмайды.  Келер  жыл

желіндегенде де с

үті бола тұра, Бөтікей оны обалсынып бірер ай ғана

саумайды. 

Өзге  түйелерден  «Қарабұлақтың»  сүмесі  де  қою  шайға

құйғанда қаймақтай түсе қалады. Бір аяқ қымыранын жұтып алған

кісі, 

ұзақ күнге тоқ жүреді. Күнделік ішуден артылған қымыранын,

Б

әтікей  күн  сайын  көрші-қолаңдарына  береді.  Ешкілері  үнемі  егіз

ла

қтайды.  Ішулеріне  түйе  сүті  толық  жеткен  соң  «лақтары  семіз

болсын»  деп,  Б

өтікей  ешкілерін  саумайды.  Қызылсыраған

уа

қыттарында егіз лақтар тістеріне сыздық қылуға жетеді.

К

үнтай  да  осы  асқа  молыға  Кетті.  Ол  аққа  болмаса,  қызылға

құмар  емес-ті.  Баласына  да  бұл  үйдің  тағамы  жетіп  жатыр.  Ерсіреу

ойында жо

қ Күнтай осындай жағдайда өмір бойы тұрып қалар ма еді,

қайтер  еді,  егер  Шепе  үрлеткен  өсек  желі  біраздан  кейін  қабындап

кетпесе.  Осы 

өсек  Күнтайдың  діңкесін  құртатын  болды.  «Күрке

кісісіз  болмайды»  дегендей,  А

қпан  үйіне  де  ауыл  -  ағайыннан  кіріп

шы

ғатындары  болады.  Солардың  еркек  кіндіктілерінен  Күнтайға

та

ңылмайтыны  жоқ.  Әсіресе  Итаяқ.  Ол  да  Нұртаймен  құрдас.  Өмір

бойы 

қатынсыз  өтетіндердің  қатарына  қосылатын  Итаяқ,  көрінген

ұрғашымен, әсіресе «құрдас» деп Күнтаймен жарбаң-жұрбаң ойнай

беретін  ж

әне  тұрпайы  ойнап  аузынан  боғауыз  түспейтін,  қолын  да

еркін ж

ұмсап, кез келген жеріне жүгірте беретін.

Осы  Итая

қ  Күнтай  Ақпанның  үйіне  келген  соң  тіпті  құтырып

алды.  Б

ұрын  «мен  де  қалмақпын,  Нұртай  да  қалмақ»  деп,  «екеуміз

са

ған  ортақпыз»  деп  жүретін  Итаяқ  енді  «жесірімсің,  жол  менікі,

Н

ұртайдың жылын берген соң өзіме қосыласың» деуді шығарды.

Оны

ң  расында  да  дәмесі  солай  ма,  немене,  –  Ақпанның  үйінен

шы

қпайды және үнемі, ол үйде жоқта келеді.

Ол  келгенмен,  К

үнтай  рең  бермей  жүрген  шағында,  «Итаяққа

қосылады-мыс»  деген  өсек  өрши  қалды.  Бұл  өсекке  өзгелер  түгіл

А

қпанның да құлақ түре бастаған қалпы байқалды.

Ал, расында Итая

қ Күнтайға құрдастығы ұстаудан немесе алғысы

келуден емес, Шепені

ң жұмсауымен жампаңдап кеткен еді. Сол шақта

А

қпанның ала көзбен қарауын байқаған Итаяқ Шепеге:

–  Д

үлей  кәпірін,  мерт  қып  жүрмесін!  –  деген  қаупін  айтып  еді

анау:

–  Уа,  т

әйірі  алсын  сені,  тәйірі  алғыр!  «Қорықпас  келін  қойдың

басынан 

қорқады»  деп,  өзгеден  емес,  Ақпаннан  қорыққаның  не

қылғаның?! Ол да өзің сияқты құлдың тұқымы. Айырмаларың ол –

жал

ғыз,  сен  –  көпсің,  қанша  алып  дегенмен,  бәрің  жабылсаңдар

жерге  ты

ғып  жібермейсіңдер  ме,  оны?  Кет,  әрмен  әрі,

б

ұқпантайланбай!  Енді  қайтып  бұл  сезіңді  естіртпе.  Әйтпесе,  таяқ

жейсі

ң! - деп ұрсып тастады.

Шепені  шексіз  бедел  к

өретін  Итаяқ  жауап  қайырмады.  Ал,  өз

ойында: «А

қпанның қолына түспе, егер түсе қалсаң бурадай шайнап,

тізерлеп тастайды».

Шепені

ң жұмсауымен Итаяқ Күнтайға «күн» демей, «түн» демей

кіжі

ңдей  берген  соң,  жұрттың  Итаяққа  таңған  өсегі  күннен  күн

өрши  берген  соң,  Ақпанның  ол  өсекке  алаңдауы  ұлғая  берген  соң

бір  с

әтте,  үйіне  әлдеқалай  келе  қалған  Зейнепке  Күнтай  еңіреп

отырып  м

ұңын  шақты.  Зейнептің  де  құлағы  бұл  қаңқудан  керең

болу

ға  айналған.  Ордадан  кеткелі  байланысы  үзілгенмен  Күнтайды

жа

қсы  көруінен  Зейнеп  танбаған  сондай  ойдағы  Зейнеп,  бұл  үйге

осы 

өсекті қалай басудың амалын Күнтаймен ақылдасқалы келген.

– «С

өзде қаңқу жаман, ауруда шаншу жаман» – деп шешен тілмен

баста

ған әңгімесінің аяғын Зейнеп, - Ақпанға қосылудан басқа амал

жо

қ, – деп бітірді. Күйеуге тию ойында жоқ Күнтай:

–  Алла, 

Үкілі  келін,  не  деп  отырсың?  –  деп  шошып  кетті.

Ойында

ғысын істетпек болып келген Зейнеп:

–  Неге  шошисы

ң.  Күн  апай?  –  деді  қадалып.  –  Шошығаныңмен

амал жо

қ. Маңыңа оралған өсектен, осыдан басқа құтылар жол жоқ.

Еркектей  емес,  К

үн  апай  әйелдің  жолы  тарын.  Еркек  үшін,  көп

әйелге  таңу,  –  мақтаныш,  әйел  үшін  –  қоршылық.  Әсіресе  жесір

әйелге.  «Иттің  аузы  жесе  де  қан,  жемесе  де  қан»  дегендей,  жасы

кемелінде  отыр

ған  жесір  әйелді,  өсекші  жұрт  ақ  отырса  да

қаралайды,  «байсыз  қатын  –  баусыз  оймақ»  деп,  кім  көрінгенге

та

ңады.  Өзің  білесің,  кеше  хан  енеме  (Айғанымды  Зейнеп  солай

атайтын.  С.  М.)  ж

ұрт  не  есек  таңбады?  Ақырында,  сол  есектің

құрбаны болған жоқ па, аруағыңнан садаға кетейін енетайым? Оның

қасында сен кімсің? «Өсек» деген - өрт, одан қашқан ғана құтылады,

қарсы  жүрген  өртенеді.  Кеше  хан  енемді  де  қолыңнан  тәрбиелеп

ж

өнелтіп ең. маған да шешемнен артық еңбегің сіңді. Балаларыма да

солай  болды

ң.  Сондықтан  саған  жаным  ашиды,  Күн  апай!  Менен

кеткені

ңмен аман, сау болуыңды, жақсы тұрмыс жасауыңды тілеймін.

А

қпанға  қосылып,  есектен  арыла  қалсаң  мүмкін,  ордаға  қайта

келерсі

ң  де,  үйренген  тұғырыңа  қонарсың.  Шын  көңілден  қиылып

айтам, К

үн апай, «тәңірінің жазғаны осы» деп Ақпанға қосыл.

Амалы  жо

қ  Күнтай,  Зейнептің  қиылған  сөзін  достық  көрді  де,

ризашылы

қ  білдірді,  көп  кешікпей  Ақпанның  бір  семіз  тушасы

сойылды да, азынаула

қ шал-кемпір жиналып, қарашы ауылда тұратын

шала – д

үмбілездеу молда Ақпан мен Күнтайдың некесін қиды. Одан

үш жыл кейін Күнтай қыз тауып, нәрестенің атын өзінің «Күнсұлу»

аталатын  есіміне 

ұйқастырды  да,  «Айсұлу»  қойғызды.  Тарала  келе,

балалы

қ аумай Күнтайға тартқаны байқалды. Сүйкімді баланы үй іші

жанындай жа

қсы көріп, «Айжан» деп атап кетті.

Айжан тарала, к

өркемдене берді. Шешесінің сүті жағымды болды

ма, 

әлде денсаулығының тазалығынан ба, Айжан қырқынан шықпай

б

үлдіршіндей  боп,  шақырған  дауысқа  жымия  бастады,  бір  –  екі-үш

айда  отыру

ға  жарады,  жарты  жасқа  жетпей  еңбектеді,  жасқа  толмай

т

әй-тәй басты. Жастан аса тілі шығуға айналды. Шешеден ол қалың

қара  бұйра  шашты  болып  туып  еді,  (Күнтай  да  солай  туған  екен),

«

қарын  шашын  қалдыру  обал  болады»  дегенмен,  қырқынан  шыға,

әкесі ұстарамен тап-тақыр ғып қырғызып тастады. Содан кейін шаш

тіпті 

қалыңдап, тіпті бұйралап кетті.

«Темірді  д

әнекер  қосады,  өмірді  бала  қосады»  дейді  қазақ

ма

қалы.  Сол  мақал  дәл  келіп,  амалсыздан  қосылған  Күнтай  мен

А

қпан,  Айжан  туғаннан  кейін,  бірінен-бірі  айрылмастай  тұтасып

кетті.  «Пенде  бол

ған  соң,  үй  іші»  болған  соң  кейде  кикілжіңденіп

қалса,  оның  уыты  Айжанның  бір  ағалағанынан,  бір  рет  жымия

қарауынан, бір рет сықылықтап күлуінен қалмай тарқап кетеді. Енді

А

қпан,  Күнтайды  «қатыным»  деп  емес,  «Айжанымның  анасы»  деп

с

үйеді. Күнтай Ақпанды «ерім» деп емес, Айжанымның «әкесі» деп

с

үйеді.  «Іңгә»  деп  даусы  шыққаннан  бастап  әкесі  мен  шешесін

осылай  біріктіріп  таста

ған  Айжан,  өскен  сайын,  қылығы

қызғылықты болған сайын осы бірлікті бекіте түсті.

Б

өтікей  бұл  кезде  опат  болған  еді.  Енді  осы  үйді  күтетін  жалғыз

әйел өзі болған, өмірлік тұруға көңілі орныққан Күнтай Ақпанның

б

ұрын  ішіне  кіргісіз,  жалба-жұлба  қара  құрым  кигіз  үйін  ілезде

жа

қсартып  жіберді.  Оның  некесі  Ақпанға  қиылғаннан  кейін,  «жаңа

т

ұрмысына  қосқан  немеурінім»  деп,  Зейнеп  ас  үйдің  көне  -  тоз

кигізін  жіберген  еді.  Ол,  орда 

үшін  «көне-тоз»  болғанмен,  Ақпан

үйінің  қаңқасына  жапқанда,  қарашы  ауылдағы  азғантай  бозғыл

үйдің бірі болып шықты. Кәрі кемпір – Бөтікейдің дұрыстап ұстауға

әлі  келмегендіктен  кірлеген,  тозған,  көбі  іске  алғысыз  болған  үй

ішіні

ң  бұйымдарын  Күнтай  тасқаяқтай  қағыстырып  тазалап,

б

үтіндеп...  дегендей  жұрт  жиіркенбестік  түрге  келтірді.  Ақпанның

үсті-басын  күтіп,  бұрын  кір  -  қоң  болып  жүретін  киімдерін,  енді

жобал

ғы  болса  да  біразы  жамаулы  болса  да,  жұрттан  ұялмай  киетін

қалыпқа келтірді. Бұрын тазаланудың көлге, өзенге сүңгіп шығудан

бас

қа  түрін  білмейтін  Ақпанды,  Күнтай  жұма  сайын  қазақы  қара

сабынмен  к

өпірте шомылдырып, оған дейін күстеніп жүретін денесі

майла

ған  қайыстай  жылтырады.  Ақпанның  бұл  үйден  татар

д

әмдерін  де  Күнтай  тіл  үйірерлік  қып  жасады.  Ет  пен  қымыздан

бас

қа қазақы ас түгел. Қымыз орнына Күнтай шұбат даярлады. Оған

«

Қарабұлақтың» сүті жетеді. Содан жасаған шұбат «өте дәмді» деп

естіген со

ң, «Сұлтанға беріп көрейін» деп, Зейнеп алғаш кісі жіберіп

с

ұратып алды. Таңдайына мейлінше татыған шұбатты, Шыңғыс күн

сайын  А

қпан  үйінен  алдырып  ішетін  болды.  Шұбатқа  құмартқан

А

қпан  қымыз  іздемейтін  болды  және  іздеудің  қажеті  де  жоқ  еді:

ұстаудан  Күнтайдың  қолы  үзілгеннен  кейін  орданың  қымызы

д

әмсізденіп,  әрі  сұйық,  әрі  ақырған  ащы  болып  кеткен.  Жұрт  оған

б

ұрынғыдай  құмартуды  қойып,  «татымал  да  бір,  ол  да  бір,  ішсең

ж

үрегіңді қыжылдатады, кекірте береді» деген лақап жайып жіберген.

Қымызы  ғана  емес,  басқа  астарының  да  дәмі  кете  бастаған  соң,

Зейнеп К

үнтайды ас үйге қайта алдырайын деп еді, Күнтай қазақтың

«

қайта келген қыз жаман, қайта шапқан жау жаман» – деген мақалын

айтып, «енді алыстан сыйласайы

қ» деп бармай қойды. Содан кейін –

«с

ұлтанға»  деген  тамақ  Ақпанның  үйінде  пісіп,  атпен  тасылатын

болды.

...Ал,  Шо

қанның  жатар  орны  -  орда  болғанмен,  жүрер  жері  -

қарашы ауыл. Ас ішер жері -Ақпанның үйі, ойнайтыны - сол ауылдың

Жайна

қ  бастаған  балалары.  Шепе  оны  бұл  қылығынан  тыймақ

бол

ғанда,  «Тайаға!  Өзіңнің  жөніңді  жөнде,  менде  жұмысың

болмасын»  деп  бетін 

қайырып  тастаған.  «Абылай  ағама  тартты»

деген  с

өз  шыққаннан  бері,  «ендігі  Абылай  осы  болмаған  да»  деп

Шепе  де  д

әмеленетін  еді.  Сол  сөз  расқа  шығардай,  Шоқанның

қылығы  да  ерекше,  мінезі  де  өрескел,  сондықтан  үлкен  болғансып,

туыс

қансып,  былайша  ұрысқанымен,  Шоқанға  қол  қатуға  Шепе

батпайтын.

Шепені ты

ңдамаған Шоқан қарашы ауылға, онда Ақпанның үйіне

к

үн  сайын  барады.  Сондағы  бір  ермегі  –  Айжан.  Соған  байланысты

Шо

қанның бұрын байқалмаған мінезі көрінді. Өзінің толып жатқан

інілері, 

қарындастары  бола  тұра,  Шоқан  солардың  біреуін  де  жақсы

к

өрген  жоқты.  Өйтудің  орнына,  інілеріне,  әсіресе,  тетелес  өскен

Жа

қып пен Мақметке дамыл бермей, көрінген жерде бақыртып сабай

беретін.  Бертінде  Жа

қып  күш  теңестіріп  төбелесе  кетсе,  шешесі  –

Зейнепке  сабатып  алатын.  Ісі  о

ң  болсын,  теріс  болсын,  –  Зейнеп

Шо

қанды жақтайтын. Інілеріне сонша қатал Шоқан алты ұлдан кейін

ту

ған  қарындасы  –  Рахияға  да  жоламайтын,  оның  өзі  жоласа

шымшып  ап,  итеріп  жіберіп  ба

қыртатын.  Сондықтан  Рахия

ма

ңайламайтын.  «Қыз»  деп  менсінбейді»  дейін  десе,  сонымен  бір

мезгілде  ту

ған  Айжанды  жанындай  жақсы  көреді.  Бесіктегі  кезінде

тербету,  с

үю  сияқты  мейрімділіктен  басталған  оның  жақсы  көруі,

Айжан  ая

ғын  апыл-тапыл  басқанда  тіпті  үдеп,  көптің  көзінше

к

өтеріп жүретін болды. Жұрт сонысына қарап:

–  Хан  т

ұқымы  кім  көрінгеннен  әйел  ала  беретін  еді,  мына

қылығына  қарағанда,  түбінде  осы  Шоқан  осы  қызды  алмаса  не

қылсын! – деп күлісті.

«

Қыз  бала  қылтиғанша»  дейді  қазақ  мақалы.  Айжан  апыл-тапыл

бас

қаннан-ақ «қыз» бола кетті. Өйтуіне себеп – шешесі. Күнтай оны

т

әй-тәй тұрғаннан-ақ әшекейлеп: етек-жеңінде жалбырағы бар ұзын

к

өйлек,  өң-бойына  күміс  қадаған  белі  қынамалы  қамзол,  арзан  да

болса, 

қолына  түскен  «есек-тас»,  «жылан  бас»  сияқты  тастармен,

к

үмістен, бақырдан жасалған моншақтармен безендіріп, төбесіне үкі

та

ққан тақия сияқты киімдер кигізді. Сөйтіп, Айжан кішкене күнінен

тірі 

қуыршақ болды да шықты.

Айжанны

ң  бұл  түріне  Шоқан  қызығып,  кейде  шешесінен  сұрап,

кейде 

қымқырып  Айжанды  ажарлайтын  бұйымдарды  үйінен  әкеп

ж

үрді.  Оларды  киген  Айжан  тіпті  көркемденіп  кетті.  Шоқан  онымен

де 

қоймай, «Рахиямен ойнасын» дегенді сылтау ғып, Айжанды үйіне

де  апарып  ж

үрді.  Намыстанды  ма,  әлде  жұрттың  «осы  бала  мен

Айжан, б

ұл жаманның бала кездерінен бір-біріне ғашық болған Қозы

К

өрпеші  мен  Баяны  боп  жүрмесе  не  қылсын?»  деген  қаңқуынан

қорықты  ма  –  Зейнеп  бір  сәтте,  ретін  тауып,  Айжанды  ордаға

жоламастай 

қылды.

Айжан  ордадан  безгенмен,  Шо

қан  одан  безген  жоқ,  оны  көруден,

ойнатудан, сыйлы

қтар апарудан тоқтамады.

А

қпан үйіне орнаған сүйкімділікті Итаяқ қана ала тайдай бүлдірді

ғой...

О

қиға  былай  болды.  Ақпан  некеленгенге  дейін  Күнтайға  дамыл

бермейтін Итая

қты, үйленгеннен кейін Ақпан оңаша бір жерде ұстап

алды да:

– 

Қылжағыңды қоямысың енді, жоқ па? – деді.

– Кімге дейсі

ң? – деді Итаяқ өп-өтірік түсінбеген боп.

– К

үнтайға.

– Ойбай-ау, 

құрдасым ғой ол менің.

– Сен о

ған емес, Нұртай ағама құрдассың да. Енді Күнтай – менің

қатыным. Сен оған да, маған да құрдас болмақпысың?

– Б

ұрын ойнап қалған дағдыны қайда тастаймын?

–  Да

ғды-мағдыңды  білмеймін.  Айтпады  деме,  енді  қылжақтасаң,

жо

қтауыңды бір-ақ асырам.

Шепе 

қаншама  итермелеген,  азғырғанмен,  көңілінде  Ақпанның

әлгі сөзі жүретін Итаяқ, Күнтайға қалжыңдамақ түгіл, маңайлауды

да  кеп  уа

қыт  доғарып  кетті.  Сөйтіп  жүргенде  Күнтай  жүкті  болды,

бала туды аты – Айжан 

қойылған баланы әкесі де, шешесі де жақсы

к

өрді, «кісі боп» өсіп қалды.

Бір  к

үні  Шыңғыс  Ақпанды  әлдеқайда  жұмсады  да,  үйі  «бос»

қалды. 

Соны 

пайдаланып, 

Шепені

ң 

Итая

қты 

К

үнтайға

ұйтқыттағысы  келді.  Бірақ  Итаяқ,  есі  дұрысында,  ондай  айдауға

өлсе жүрмейді, сондықтан оны мас қылу керек.

Ол  кезде  сол  дуанда

ғы  қазақтардың  ішінде  үш-ақ  адамның  арақ

ішкені  естіледі  екен:  Уа

қ  руында  –  саудагер  Шардамбай,  Керейде  –

хорунжий  чині  бар  Байдалы,  т

өре  тұқымнан  –  Шепе.  Шепе  арақты

орыс 

қалаларынан  алдырады  екен  де,  жұртқа  көрсетпей  тығып

қойып, қымызға қатып ішеді екен.

«Итая

қты  Күнтайға  мас  күйінде  жұмсауға  ойлаған  Шепе,  оған

беретін 

қымыздың ішіне, бірер ожау арақты сапырып жіберді. Екі-үш

ая

қты  жөремелдете  сімірген  Итаяқ  ілезде  мас  болып  қалады.  Шепе

содан 

әуелі:

–  Кісі  емессі

ң.  Намысың  жоқ.  «Көн  құрысса  қалыбына  барады»

дегендей 

құлдығыңа  тартасың,  әйтпесе,  атасы  да,  болмысы  да

өзіңмен тең Ақпаннан қорқар ма едің? – деп біраз қайрайды. Соған

өткірленген Итаяқ:

– Не істе дейсі

ң? - дегенде:

– А

қпан қазір үйде жоқ, түн жамыл да жетіп бар, – деді Шепе.

–  Ойбай,  т

үнде  кіре  алмайсың.  Байы  жоқта  есігін  ішінен  тас  қып

байлап тастайды.

– Ендеше, к

үндіз кір.

– 

Өйтуге болады, – деді мастықтан басы даң болып отырған Итаяқ

емексіп.

–  Бар  да 

әй-түйіне  қарамай,  бассап  құшақта  да  еркіне  қарамай

бетінен  с

үй.  «Қыз  қысып  сүйгенше»  деген.  Одан  әрі  ешқайда

кетпейді.

– Солай ма 

өзі?

Шепе  есірген  Итая

қты  осылайша  қыздырмалатып,  ауылға  айдады

да  жіберді. 

Өзі  әлдеқайда  аттанып  кетті.  Сол  екпінмен  Итаяқ

А

қпанның  үйіне  кіріп  келсе,  Күнтай  оңаша  үйде  жұмыстарымен

ш

ұғылданып жүр екен. Есікті сықырлатпай еппен кіріп келген Итаяқ,

– «а, 

құрдас!» деп белінен қапсыра ұстай алды. Кім екенін даусынан

танып,  ашу  білдірген  К

үнтайды  Итаяқ  босатпай,  екеуі  арпалысып

жат

қанда  есіктен  әлдекімнің  сыбдыры  естілді.  Олар  жалт  қараса  –

А

қпан!  Ол  не  істерге  білмегендей,  босағада  қалшиып  қата  қалды.

Сасып 

қалған Итаяқ «тез жіберсем шын көрер, ойынға жоруы үшін

босатпайын» деп К

үнтайдан құшағын жазбады да:

– Осылай ойнап жатыр ек... – деді ырсия 

қарап.

–  Б

ұл  пәледен  қашан  құтылам,  ойбай!  –  деп  Күнтай  жылап

жіберді.

– Б

ұның не ойынға жылап? – деді Итаяқ Күнтайға.

–  Ойыны

ң  осылсын,  ылайымда!  –  деді  Күнтай  жылауын  үдете

т

үсіп,  –  шөгірдей  қадалып,  сен-ақ  өлтіретін  болдың-ау,  ойбай!..  Қу-

ш

ұнақ құдай, қашан құтқарасың, бұл арапшыдан?!..

Бірдемені  айт

қысы  келген  Итаяқты  Ақпан  ту  желкеден  қапсыра

ұстап,  иіріңкірей  сілтеп,  жерге  алып  соқты  да  кеудесіне  аттай  мініп

ап:

– Сенен-а

қ, өлетін болдым-ау! – деп, алқымын сығып жіберді.

– 

Өлдім! – деуге-ақ шамасы келді Итаяқтың.

Шынында да 

өлтіріп жіберер жайын көрген соң:

– Ойбай, Момыным, – деп ара т

үсті Күнтай.

Ол  А

қпанды  бассалып,  Итаяқтың  үстінен  аударған  болып  еді,

жерге  бат

қан  үлкен  тас  сияқтанып  мыңқ  етпеді.  Дем  тартысына

қарағанда,  Итаяқ  өліп  бара  жатқан  сияқты.  Не  амал  істеуге  білмей

сас

қан  Күнтайдың  есіне  Айжан  түсіп  кетті.  Ол  үйдің  көлеңкесінде

қуыршақтармен ойнап отыр еді.

– Айжан! – деген ащы дауыс шы

ғып кетті Күнтайдың.

Үйдегі  болып  жатқан  оқиғаны  мәм-сәм  қылмай,  ойынның

қызығымен алданып отырған Айжан, шешесінің ащы даусы саңқ ете

қалғансып жылап қоя беріп, үйге кірді.

А

қпан  Итаяқты  манағы  езгілеу  қалпында  еді.  Күнтай  үйге  кіре

берген Айжанды жалма-жан к

өтеріп ап:

–  Айжаны

ң  келді,  Момын!..  Қорқып  тұр,  –  деп  шырылдаған

баласын А

қпанның алдына тосты.

Ашу  те

ңізіне  батқан  Ақпан,  басын  сонда  ғана  жарық  дүниеге

қылт  еткізіп  шығарғандай  боп,  есі  енді  ғана  кіре  бастағандай  боп,

к

өздері  алайған,  аузынан  жыны  ақтарылған  Итаяқтың  үстінен  тұра

беріп, екі жа

ғасынан қапсыра ұстады да есікке сүйреп апарып:

–  Бар  сол  сыба

ғаңмен!  –  деп  сыртқа  тулақтай  лақтырып  жіберді.

Кейін орал

ған оған:

–  Міне,  Айжаны

ң!  –  деп  әлі  де  көздері  бақырая  өксіп  жүрген

баланы  К

үнтай  тоса  берді.  Баласын  оң  жақ  қолымен  құшақтай

к

өтерген Ақпан, бірдеме айтуға ыңғайланған Күнтайды:

–  Сенен  де 

өлетін  болдым-ау!  –  деп  оң  қолының  түйген

ж

ұдырығымен,  бар  күшімен  кеудеден  түйіп  кеп  жіберді.  Күнтай

шал

қасынан  түсті  де  талып  қалды.  Ақпан  Айжанды  қолынан  түсіре

берді, ол ба

қырған дауыспен талып қалған шешесін бассалды...

А

қпан үн-түнсіз тысқа шықты да, белдеуге байлаулы атына мініп

әлдеқайда жөн тартты.

Сол  кезде 

әйел-еркегі  аралас,  көп  адам  даң-дұң  дауыспен  Итаяқ

үйінің маңына жинала бастады.

– Ойбай, мынау жат

қан Итаяқ қой, – деді үрейлі еркек даусы.

– Тірі ме 

өзі?! – деген бірнеше дауыс естілді.

– 

Өліп қапты ғой мынау! – деді бір еркек.

–  Не  дейді  ойбай-ау?  –  деп  ба

қырып  жылап  жіберді  бір  әйел.  Ол

Итая

қтың ұзатқан қарындасы Ұлбосын еді.

–  Жаны  бар,  –  деген 

үні  естілді  бір  еркектің.  –  Тамыры

қимылдайды.

– Ендеше к

өтеріп үйіне апарайық, – десті біреулер.

–  Неге 

үйіне  апарамыз?  –  деді  бір  қатал  еркек  даусы,  –  осы  үйге

кіргіземіз.  Б

ұны  бұндай  күйге  келтірген  –  Ақпан.  Не  көзімізше

тірілтіп берер, тірілте алмаса, жауабын берер.

–  Б

ұл  пәледен  қашан  құтылам,  ойбай!  –  деп  Күнтай  жылап

жіберді.

– Б

ұның не, ойынға жылап? – деді Итаяқ Күнтайға.

–  Ойыны

ң  осылсын,  ылайымда!  –  деді  Күнтай  жылауын  үдете

т

үсіп,  –  шөгірдей  қадалып,  сен-ақ  өлтіретін  болдың-ау,  ойбай!..  Қу-

ш

ұнақ құдай, қашан құтқарасың, бұл арапшыдан?!..

Бірдемені  айт

қысы  келген  Итаяқты  Ақпан  ту  желкеден  қапсыра

ұстап,  иіріңкірей  сілтеп,  жерге  алып  соқты  да  кеудесіне  аттай  мініп

ап:

– Сенен-а

қ өлетін болдым-ау! – деп, алқымын сығып жіберді.

– 

Өлдім! – деуге-ақ шамасы келді Итаяқтық.

Шынында да 

өлтіріп жіберер жайын көрген соң:

– Ойбай, Момыным, – деп ара т

үсті Күнтай.

Ол  А

қпанды  бассалып,  Итаяқтың  үстінен  аудармақ  болып  еді,

жерге  бат

қан  үлкен  тас  сияқтанып  мыңқ  етпеді.  Дем  тартысына

қарағанда,  Итаяқ  өліп  бара  жатқан  сияқты.  Не  амал  істеуге  білмей

сас

қан  Күнтайдың  есіне  Айжан  түсіп  кетті.  Ол  үйдің  көлеңкесінде

қуыршақтармен ойнап отыр еді.

– Айжан! – деген ащы дауыс шы

ғып кетті Күнтайдың.

Үйдегі  болып  жатқан  оқиғаны  мәм-сәм  қылмай,  ойынның

қызығымен алданып отырған Айжан шешесінің ащы даусы саңқ өте

қалғансың жылап қоя беріп, үйге кірді.

А

қпан  Итаяқты  манағы  езгілеу  қалпында  еді.  Күнтай  үйге  кіре

берген Айжанды жалма-жан к

өтеріп ап:

–  Айжаны

ң  келді,  Момын!..  Қорқып  тұр,  –  деп  шырылдаған

баласын А

қпанның, алдына тосты.

Ашу  те

ңізіне  батқан  Ақпан,  басын  сонда  ғана  жарық  дүниеге

қылт  еткізіп  шығарғандай  боп,  есі  енді  ғана  кіре  бастағандай  боп,

кездері  алай

ған,  аузынан  жыны  ақтарылған  Итаяқтың  үстінен  тұра

беріп, екі жа

ғасынан қапсыра ұстады да, есікке сүйреп апарып:

– Бар, сол сыба

ғаңмен! – деп сыртқа тулақтай лақтырып жіберді.

Кейін орал

ған оған:

–  Міне,  Айжаны

ң!  –  деп  әлі  де  көздері  бақырая  өксіп  жүрген

баланы  К

үнтай  тоса  берді.  Баласын  оң  жақ  қолы  мен  құшақтай

к

өтерген Ақпан бірдеме айтуға ыңғайланған Күнтайды:

–  Сенен  де 

өлетін  болдым-ау!  –  деп  оң  қолының  түйген

ж

ұдырығымен,  бар  күшімен  кеудеден  түйіп  кеп  жіберді.  Күнтай

шал

қасынан  түсті  де  талып  қалды.  Ақпан  Айжанды  қолынан  түсіре

берді, ол ба

қырған дауыспен талып қалған шешесін бассалды...

А

қпан үн-түнсіз тысқа шықты да, белдеуге байлаулы атына мініп

әлдеқайда жөн тартты.

Сол  кезде 

әйел-еркегі  аралас,  көп  адам  даң-дұң  дауыспен  Итаяқ

үйінің маңына жинала бастады.

– Ойбай, мынау жат

қан Итаяқ қой, – деді үрейлі еркек даусы.

– Тірі ме, 

өзі?! – деген бірнеше дауыс естілді.

– 

Өліп қапты ғой, мынау! – деді бір еркек.

–  Не  дейді,  ойбай-ау?  –  деп  ба

қырып  жылап  жіберді  бір  әйел.  Ол

Итая

қтың ұзатқан қарындасы Ұлбосын еді.

–  Жаны  бар,  –  деген 

үні  естілді  бір  еркектің.  –  Тамыры

қимылдайды.

– Ендеше, к

өтеріп үйіне апарайық, – десті біреулер.

–  Неге 

үйіне  апарамыз?  –  деді  бір  қатал  еркек  даусы,  –  осы  үйге

кіргіземіз.  Б

ұны  бұндай  күйге  келтірген  –  Ақпан.  Не  көзімізше

тірілтіп берер, тірілте алмаса, жауабын берер.

Итая

қ  бұл  кезде  жан  кешіп  кетті.  «Итаяқ  өлді»  дегенде  бақырып

қоя  берген  Ұлбосын,  қазақ  елінің  сол  кездегі  ғұрпымен,  қанын

сор

ғалата  екі  бетін  тырнақтарымен  айырып  тастады  да,  орамал

б

үркенген басының шаштарын уыстап жұлып алды... Өзге туыстары

да  «

әй  -  бауырымдап»  айқай-ұйғайды  көбейтті.  Мына  халды

білдіруге орда ауыл

ға кісі шапты.

Осы шудан талып жат

қан Күнтайдың да есі кіріп, басын көтерейін

десе т

өс-сүйектері қозғалтпайды, қол тигізбейді... Сыртта Итаяқ өліп

қалған!.. Енді не болады, бұл?!..

К

үнтай  жан-дәрменде  бас  көтеріп,  қасында  жылап  жатқан

Айжанды 

құшағына алмақ болғанда, сырттағылардың - «хан келеді»

деген даусы гу ете т

үсті.

Ж

ұрт  көз  тіксе,  салт  мінген  адам,  артына  ілесе  шапқандарға

жеткізбей  а

ғызып  келеді.  Оның  Шыңғыс  екені,  астына  мінген

атыны

ң  аңқытуымен,  үстіне  іле  салған  мундирінің,  шаңқан  күннің

жары

ғына  шағылысып  иығында  жарқ-жұрқ  еткен  алтын  эполетінен

а

ңғарылады.

«Кісі 

өлді!» деген айқаймен, қарашы ауылдың еңбектеген жасынан

бастап,  е

ңкейген  кәрісіне  дейін  үйлерінен  жүгіре  шығып,  жұрт

қоршаған Ақпан үйінің төңірегіне түгел қиналған еді. Шыңғыстың

ордадан  бері 

қарай  сілтеп  келе  жатуын  көрген  топтың  ішінен  бір

пысы

қ-сымағы:

–  Уау,  тара

ңдар,  тез!  –  деді  көпшілікке  бұйырған  үнмен,  –

жырты

қ-тесік  қалыптарыңмен  тұрмаңдар,  бұлай  ошарылып,  хан

келгенде!  Іске  татыр  біраз  еркек 

қалыңдар  да,  өзгелерің  тез

жо

ғалыңдар!..

«Хан  келе  жатыр»  дегенде,  ойна

ғында  қасқырды  көріп  бытырай

қашатын  қояндарға  ұқсап,  әркімдер  өз  үйлеріне  бытырай  қашты.

А

қпан үйінін, маңында, «іске татыр» дейтіндерден он шақтыақ- адам

қалды. Олар да қалмас еді, әлгі пысық:

– 

Қайда  барасыңдар,  бәрің  бірдей?  Ханға  жалғыз  өлікті  ғана

тастап  кетесі

ңдер  ме?  Әлде,  пәлесінен  қорқасыңдар  ма?  Неге

қорқасыңдар одан? Өлтірген кісі белгілі! – деп, және біразының атын

атап б

өгемесе. Бөгелген жұрттан:

– Біз не

ғып тұрмыз? – деді біреуі, – өлікті үйіне апарайық.

– Неге апарамыз? – деді екінші, – «за

ңда, үкімет адамы келгенше,

өлік  жан  кешкен  жерінде  жатады»  деген.  Келсін,  хан!  Көрсін.  Не

істесе де сол айтсын.

– Кісі 

өлімі қиын дейтін еді, сондықтан келе жатыр-ау, хан!.. Анау-

мынау іске келмек т

үгіл төбе де көрсетпейтін еді ғой, ол нем? – деді

біреулер.

– Кісі 

өлтірді деген не сұмдық?! – деді біреу, – көрерсіңдер, бұның

арты п

әлеге соғады.

– Не істейді, п

әле боп? Жауабын өлтірген кісі берер.

–  «Д

үние  бір  қақ  байтал,  екі  айғырды  өзара  шайнастырып  ащы

қылған»,  –  дегендей,  –  деді  біреу,  –  осы  үйдегі  салдақы  қатын  ғой,

Итая

қ пен Ақпанды шайнастырып, бірін-біріне жем қылған. Неге сол

салда

қының түте-түтесін шығармадық манадан бері?

– Б

әсе, неге сөйтпедік? – десті әлденеше дауыс.

– 

Әлі де кеш емес, – десті біреулер.

–  Ендеше, 

қанды  қанмен  жуып,  сол  қатынның  жоқтауын  бір-ақ

асырайы

қ.

–  К

әне,  жүріңдер!  –  деп  бірнеше  дауыс  есікке  қарай  беттемек

бол

ғанда:

–  Т

әйт  әрі!  –  деп  ақырып  тастады,  бір  еркін  дауыс.  Тырпылдай

баста

ған  аяқ  дыбысы  жым  бола  қалды.  –  Өй-маяй,  ерін-ай

мыналарды

ң? – деді әлгі дауыс, кекетінді үнмен. – Қай аталарың кісі

өлтіріп  еді,  сендердің?  Мал  баққаннан  басқа  не  бітіріп  едіңдер,

сендер?  Енді  кісі 

өлтірмек!..  Және  еркек  емес,  қатынды!..  Орыс

за

ңында  қатын  дауы  мен  шошқа  дауынан  жаман  дау  жоғын

білесі

ңдер ме?

Ол  азыра

қ  кідірді,  тегі,  маңайындағылардан  жауап  күткен  болу

керек.  Ешкімнен  дыбыс  шы

ға  қоймаған  соң,  ол  тағы  да  еркінсіп

с

өйлеп кетті.

–  О  бір  кездегі  жаугершілік  заманда  болмаса,  осы  елде  кісіні  кісі

өлтіргенін  естідіңдер  ме?  Жоқ.  Бұл  бір  сұмдықтың  басы  деп

ойла

ңдар. Бұдан әлі....

– 

Ә, қойшы, – деді біреу ұнатпаған дауыспен, – «бояушы, бояушы

дегенге  са

қалын  бояйды»  дегендей,  «білгір,  білгір»  дегенге,  сен  тым

білгірсіп  кетті

ң  ғой.  Екі  құл  бірін  бірі  өлтірді  деп,  былайғы  жұрт

неге б

үлінеді?

– Ендеше, хан неге келе жатыр? – деді анау шапты

ғып.

– 

Әй, дуылдамаңдар енді, әне, хан да келіп қалды, – деді біреулер.

Дабыр  жым-жырт  бола 

қалды.  Әлгі  сөздердің  бәрін  қысылған

демін  зор

ға  алып  отырған  Күнтай  естіді.  Хан  келгенде  не  боларына

оны

ң  көзі  жетпеді.  Жобасынша,  -  кісі  өліміне  себеп  болған  бұдан

бірдеме с

ұрамақ, үйіне хан кіріп келсе қайтеді?.. Сол ойдан былай да

қысылып  отырған  жүрегі  қысыңқырай  түсіп,  Күнтай  талықсыған

бейнемен 

қайтадан  қисая  кетті.  Қоянның  қорыққан  көжегіндей

дірілмен Айжан оны та

ғы да құшақтап, үстіне жығылды...

Шы

ңғыстың  ауыл  арасына  мінетін  жорғасының  аты  –  Сұрсүлік

еді.  Ол 

қатты  жорғасына  басқанда,  тымық  күнде  алдынан  жел

т

ұрғызып,  кекілі  де,  жалы  да  көтеріліп  кететін.  Бірақ,  кейде,

алысыра

қ жолды жылдамырақ ұтып алу үшін болмаса, Шыңғыс бұл

екпінге салмай б

үлкілмен ғана жүретін.

Б

ұл  жолы  олай  болмады.  «Кісі  өлді»  деген  хабар  алған  соң,

асы

қпасқа  амал  қалған  жоқ.  Өйткені,  әлгінде  жұрт  айтқандай,

жаугершілік  заман  басыл

ғаннан  кейін,  (бұл  маңайда  ондай  заман,

Шы

ңғыс  аға  сұлтан  болып  келгелі  біткен)  кісіні  кісі  өлтірді  деген

с

ұмдық  естіген  емес.  Және  басқа  біреу  емес,  өзінің  атам-заманғы

сауыншысы 

өлтіріп  отыр.  Бұл  пәленің  шоқпары  өз  басына  да

со

ғылмасын  қайдан  біледі.  Дуандағы  өзге  істердің  бәрін,

Шы

ңғыстың  билері-ақ  асқынғанын  –  Шыңғыстың  өзі-ақ  бітіре

беретін.  Кісі 

өлімінің  дауы  деген  бұл  дуанда  кездескен  емес.  Өлген

адамды 

үн-түнсіз көмдіре салуға, маңайында қаптап жүрген дұшпан.

Соларды

ң  біреуі  -  «өлімді  жасырды»  деп  орыс  үкіметіне  түртіп

жіберсе не болма

қ?!.. Ол үкіметтің өлім жазасына қатты қарайтынын

біледі...

Осы ойда

ғы Шыңғыс қарашы ауылға жеткенше шешімін де жасап

қойды. Ол ауылға ордадан ере шапқандардың бәрінен бұрын жеткен

Шы

ңғыс,  желігіп  алған  Сұрсүліктің  басын,  жұрт  ошарылған  тұсқа

әрең  қайырды  да,  ойнақшыған  аттың  үстінен  қолдарын  қусырып,

бастарын т

өмен салбыратқан топқа:

– Жаны бар ма? – деді.

–  Жо-о-о

қ, х-х-хан ием! – деп Итаяқтың жақындарынан бір еркек

өкіріп қоя берді.

– 

Үйіне апарыңдар, онда! – деді Шыңғыс бұйырған дауыспен, – От

орнын 

қазыңдар  да,  астына  су  құйып  жатқызыңдар.  Ол  үйде  жан

болмасын. Есігінде к

үзет қана болсын!

Шы

ңғыс  ордаға  тартты.  Жұрт  оның  бұйрығын  орындады.

Оларды

ң бір ауыздан тек қана айтқаны:

– 

Қаншаға дейін жатады, бұлай?! Онысын айтпады ғой!..

Ба

ғланда  казак-орыс  әскерінің  бір  бөлімшесі  тұрады.  Бастығы

қазақтар  боп,  «Қара  майыр»  деп  атаған  майор.  Дуанға  берілген

правода,  сол  майорды

ң  қаруына  жататын  істер  атап  көрсетілген,

соларды

ң біреуі – кісі өлімі.

Басынан 

қорыққан  Шыңғыс  сол  Қара  майырға  хат  жазып,  қос

атпен  кісі  шаптырды.  Ол  150  ша

қырымдағы  Бағланға  күн  тәулігі

болмай  жетті. 

Қазақ  елінде  бұндай  оқиғаны  көптен  бері  естімеген

майор, 

қасына  әскерлік  дәрігерді  ертті  де,  тез  арада  жетіп  келді.

Жазды

ң  ыстық  күні  болғандықтан,  сазды  салқынға  жатқызғанмен,

елік  жыны

ғып  кеткен  екен,  иісіне  адам  шыдарлық  емес.  Сонда  да,  –

«за

ң  солай»  деп,  ішіне  Шыңғысты  қоса,  дәрігер  Итаяқты  біраз

адамны

ң  көзінше  сойды.  Сонда  қараса,  Ақпанның  әлуетті  тізесі

Итая

қтың бауырын быт-шыт қып езіп, етін жарып жіберген екен.

Өлімнің себебі ашылды. Жауапқа шақырған Ақпан шынын айтты.

Майор  К

үнтайдан  да  жауап  алмақ  болып  еді,  шақырған  үйге  келуге

халы жетпеді. К

өтеріп әкелуге болмайды. Майор оның үйіне барайын

деп еді, «ауру, 

әл үстінде жатыр» дегенді айтып, Шыңғыс жолатпады,

сонда

ғы ойы, – «Шепенің де қоясын ақтартар» деп қорқу еді.

–  Б

ұл  жұмыс  ерекше  тапсырмалардың  облыстағы  прокуроры

қатынасумен, 

Омбыда

ғы 

сібірлік 

корпусты

ң 

со

ғыстық

коллегиясында 

қаралады,  –  деді  де,  майор  жүріп  кетті.  Тұтқынға

ал

ған  Ақпанды,  салт  мінген  мылтықты  төрт  солдат  бір  урядник

Ба

ғланға жаяу айдап кетті.

«Шынды

ғын білейін» деп, Шыңғыс Ақпанның үйіне кісі жіберсе,

К

үнтай  төсек  тартып  жатыр  екен.  Ауруына  Ақпанның  себеп

бол

ғанын,  Күнтай  жіберген  кісіге  де,  басқаға  да  айтқан  жоқ.  Оның

айт

қаны:

–  Аз  ж

үк  түсті  ме,  маған,  бұл  күндері?  Сол  қайғыдан  жүрегім

езіліп кетсе керек, 

әлсін-әлсін талықси берем.

– Б

ұл – жұрт иланғандай дәлел. Шыңғыс та иланды. Оның ендігі

тілегі,  –  Итая

қтың  ісі  жөнінде  Омбыдан  тергеу  басталғанша,

К

үнтайдың өлуі. Егер ол тірі болса, Шепенің басына түгіл, өз басына

да зор 

қауіп күтеді...

К

үнтай  сол  жатқаннан  ұзақ  жатты.  Өйтпеуге  болмаған  да  еді.

А

қпанның темір тоқпақтай жұдырығы оның кеудесіне бар күші, бар

екпінімен  со

ққанда,  төс  сүйегінің  сол  жақтағы  бірнеше  шеміршегі

т

үбінен  опырылып,  үш  жақтары  өкпесіне  қадала  қалған,  бір

шеміршегі  ж

үрегін  де  түртіп,  дағдылы  орнынан  тайдырған.  Міне,

осыдан, шеміршек жарала

ған өкпе біртіндей шіруге айналған, жүрек

те о

қта-текте әлсіреп, талықсытып тастайтын.

Біра

қ, соларға қарауға Күнтайда уақыт жоқ. Итаяқты өлтіргеннен

кейін 

үйінен аттанып кеткен Ақпан, үкімет адамдары тұтқындағанша

ауыл

ға  келмей,  далада,  жылқы  ішінде  жүрді  де  алды.  Ашу  үстінде

К

үнтайды  кеудеден  қатты  соғуы,  оның  талып  түсуі  есінде.  Сол

тал

ғаннан  Күнтайдың  тұра  алмай  жатуын  да  естіді.  Оның

жазы

қсыздығына да еш күмәні жоқ. Күнтайдың, ағасы Нұртайға да,

өзіне де адал жар болғанын Ақпан жақсы біледі. Сөйте тұра:

Бол

ғанда ашу - пышақ, ақыл – таяқ. Сол таяқ таусылады жонған

сайын, – деп Керта

ғының баласы Орымбай ақын айтқандай, Итаяқты

езгілеп жат

қанда ашуы құрғыры өткірлене қалды да, қылмыстымен

бірге  жазасыз  К

үнтайды  да  орып  түсті.  Бұл  қылығына  Ақпан

артынан 

өкінді, бірақ – кеш!.. Шынында да, бейнетті өміріне таяқтай

с

үйеніш  көріп  алған  Күнтайды,  орта  белінен  орып  түсірді,  енді  ол

«тая

қ»  бүтіндене  ме?  Бүтінденбесе  –  Күнтайға  қосылған  күннен

кейін-а

қ,  иіні  тұшып  киім  киген,  аузы  тұшып  ас  ішкен  сорлы

А

қпанның ол рахаттан айрылғаны да!..

Жайна

қ  еркек  бала.  «Лақ  маңырап  су  ішеді,  ұлан  жылап  күн

кешеді» дегендей, жыласа да к

үн кешіп, жетіп кеткен ұландар елде аз

емес, Жайна

қ азар болса, солардың бірі болар.

Ал 

қыз бала олай емес. Кедейдің жетім қалған қызы түгіл, байдың

жетім 

қалған,  күні  өгей  шешеге  қараған  қызының  да  ұзатқанға

дейінгі 

өмірі (одан арғысын «құдайым» біледі) қоршылықта өткенін,

өзгелер түгіл, «ел-жұртты аз аралады» дейтін Ақпанның өзі сан рет

к

өрген.  Айжан  –  кедейдің  қызы,  оның  ішінде  –  құлдың  қызы.  Егер

әкесі мен шешесі тірі болса, «патшаның қызы» дерліктей өсетін түр-

т

ұлғасы бар. Енді, міне, соры қайнап, қаршадай күнінде, әке ұсталып

айдау

ға  кетсе,  шеше  мертігіп  ауруға  шалдықса  -  ол  бейбақтың  күні

не болма

қ?!..

Осы  ойлар  ж

үрегін  езіп,  ақтарылған  кез  жасына  не  бола  алмай

ж

үрген шағында Ақпан ұсталды!..

Оны

ң  ұсталуын  да,  айдалуын  да  естіп  жатқан  Күнтай  төсек

тарту

ға  шыдамады  да,  денесін  зорға  сүйретіп  басын  көтерді.

Өйтпегенде  ше?  Кедей  болғанмен  қыруар  шаруасы  бар  үйдің

ж

ұмысын кім істейді? Бастап көрші үйдің бір әйелі «түйесін сауып»,

«ысты

ғын даярлап» деген сияқты ол-пұл іске қолқабысын тигізіп еді,

біріншіден, 

өз  үйінің  жұмысынан  сирек  артылды  ол,  екіншіден,  ол,

«бала

ғынан шуы шыққан» деген әйелдердің қатарындағы, мейлінше

сала

қ  әйелдің,  бірі  еді.  Жасынан  тазалықта  өскен  Күнтайға  оның

мейірімді істеріні

ң біреуі де жақпады.

Басын  к

өтерген  Күнтай  ұзақ  уақыт  сүлеленіп,  шамасы  келгенше

үй  шаруасын  атқарып  жүрді  де,  бір  кезде,  тамыры  шіріген  қу

а

ғаштай,  біржола  құлады.  Қанша  талпынғанмен,  содан  кейін

т

өсектен  басын  көтере  алмады.  Енді,  амал  жоқ  салақ  қатынның

жиіркенерлік істеріні

ң бәріне де көндігуге тура келді. Ара-тұра ғана

бас  с

ұққанмен  анау  әйел,  бұл  үйдің  жұмыстарынан  аянған  жоқ.

Онысына  да  рахмет. 

Әйтпесе,  бұл  үй  былығып,  шіріп  кетер  еді  де,

жандары аштан елер еді.

Өзінің  айтуымен  және  сырттай  жобалаумен,  жұрт  Күнтайдың

ауру

ға  шалдығуын,  алғаш  -«қайғыдан»  деп  жүрді  де,  кейін  булыға

ж

өтеліп,  дамылсыз  қақырық  тастауынан  «қайғысы  құрт  ауруға

айналды»  десті.  Елді

ң  ұғымында,  -  «құрт  ауру  қара  күйедей,

ж

ұғыссаң - ақ жұғады». Содан қашатын жұрт. Күнтай төсек тартып

жатып  ал

ғаннан  кейін,  бұл  үйдің,  есігін  де  ашпайтын  болды.

Сондайларды

ң біреулері:

– Біреуін 

өлтіртіп, біреуін айдатып, екі бірдей ердің басына жетті,

қу  қаншық,  бұны  солардың  обалы  жібермеді,  өлмесе  өрем  қапсың

салда

қы!»  деп  табалады  да,  енді  біреулері,  «Итаяқ  пен  Ақпанның

т

үбіне  жеткен  Шепе  дейді,  құдай  соны  неге  атпайды?!  «Тастаған

шо

қпар сорлыға тиеді», деп, шоқпардың ауыры Күнтайға тиді. Өлген

-  жанын  кешті.  А

қпан  айдалғанмен,  егер  атып  тастамаса,  тамағын

тауып  жейтін  адам,  шы

ға  алмайтын  шырмауға  Күнтай  түсті.  Оның

ауруы  к

үн  санап  меңдеп  келеді,  сонда  бұл  өлсе,  анау  екі  бала

балапандай  шырылдап  жетім 

қалса  немен  күн  елтеді?!  –  десіп

аяушылы

қ айтты.

Қарашы  ауылда  бір  пәле  болып  қалғанын  Құсмұрынның

та

қырында ауыл балаларымен асық ойнап жүрген Жайнақ пен Шоқан

Шы

ңғыс  ол  ауылға  салт  атпен  шаба  жөнелгенін  көргенде-ақ  сезді.

Ол  та

қырдан  дөңге  қонған  орда  ауылдың  бойы  көрінетін  еді  де,

сай

ға  қонған  қарашы  ауылдың  төбесі  ғана  қылтиятын  еді.

Шы

ңғыстың бұлай шапқылауын, әсіресе – өз аулына қарай шабуын

б

ұрын көрмеген Жайнақ:

–  Анау  не?!  –  деп 

үрейленгенмен, ойында ұтылып, біреуден алып,

енді  «

ұтам  ба»  деген  дәмемен  қызу  ойнап  жатқан  Шоқан  мойын

б

ұрмады.

Сол бір ша

қта қолы шығып, шігесіне қорғасын құйылған қошқар

са

қамен,  тақырда  қаз-қатар  тігілген  кенейлерді  алыстан  болжап,

бірінен со

ң бірін ұшыра бастаған Шоқан, Жайнақтың:

–  «Хан  атам,  кетті»  деп  т

ұрмын  ғой,  саған,  біздің  ауылға!  –  деп

байбалам салуына 

қараған жоқ. Жайнақ жұлмаламақ болғанда:

–  Тарт 

қолыңды!  –  деп  ақырып  қалды  Шоқан,  –  қолым  шығып

жат

қанда, неменеге бөгей бердің? «Атаң өлсе – сойылар, атам өлсе –

қойылар, күнде маған мынадай, қансонар қайдан табылар» деген екен

бір  а

ңшы,  «ауылда  атаның  өліпті,  үйде  атаң  өліпті»  деген  хабарды

айт

қан  біреуге.  Сол  айтқандай,  ұтып  жатқан  шағымда,  неменеге

б

өлесің көңілімді?

– Ж

әй шайпайды ғой, хан атам.

– Немене боп 

қалды дейсің? Атаны өлсе – сойылар, атасы өлсе –

қойылар. Алаңдатпа көңілімді!

Шо

қанның  бұйрығына  бағынып  дағды  алған  Жайнақ  үндемеді.

Біра

қ кеңілі «неге?!» деген сұраумен ереуілде болды.

Ойын кешке тарады. Шо

қан ұтты: кейітін де қайтарды, біреулерге

ұпай  да  салды.  Сол  қуанышпен  ол  тақырдан  тікелей  ордаға  тартты.

Қарашы ауылдың балары өз беттеріне жөнеді. Әдетте, Жайнақ үйіне

Шо

қанды ордаға апарып сап қайтатын еді.

Б

ұл  жолы,  Шыңғыстың  қарашы  ауылға  шауып  барып,  тез

қайтуына мән берді де, «несі болса да барып көрейін» деп өз аулына

беттеген балалар

ға ерді. Үйіне келген Шоқан, әкесінің мана, қарашы

ауыл

ға  шауып  барып  қайтқанын  енді  ғана  есіне  түсіріп,  қолына

іліккен шешесінен:

– Неге 

өйтті, апа? – деп сұрап еді:

– Ж

әй, әншейін, – дей салды Зейнеп.

– 

Әкем қайда?

– 

Құс салуға кетті.

–  «П

әлендей  бірдеме  бола  қалады»  деген  есінде  жоқ,  күні  бойы

ойнап 

қалжыраған  Шоқан  іңір  асын  ішті  де  төсегіне  жатып,  қалың

ұйқыға кірді.

К

өп  ұйықтайтын  Шоқан,  ертеңіне  шалшық  түсте  оянса,  басқа

жандар  т

ұрып  кетіп  қалған,  түндігі  ашылмаған,  сәулесі  көмескі

үйдің төрінде, әкесі намаз оқып жатыр. Құлшылықтың бұл түріне де

сала

қ  Шыңғыс,  істерден  қолы  босаңқыраған  шақта,  «нәфілімді

өтеймін» деп, ертеден қара кешке жайнамаздан түспей, еңкеңдеу мен

то

ңқаңдаудан дамыл алмайтын. Шоқан оны бүгін де сөйтуі болар деп

жорыды.  Намаз  уа

қытында  біреудің  сыбдырлауын,  я  сөйлесуін

Шы

ңғыс  өте  жек  көретін,  кейде  сондайлар  сезілсе,  оқып  тұрған

намазын  б

өліп,  бөгеушіге  ақырып  тастайтын,  сондықтан  ол

жайнамаз

ға  отырады,  Зейнеп  бар  баласын  ертіп  қос  үйге  кетіп

қалатын. Басқа адамдар болса - болмаса да ұлықсатсыз кірмейді.

Әкесінің  сол  әдетін  білетін  Шоқан  төсегінен  еппен  тұрып

ая

қтарын ұшынан еппен басып тысқа шығып кетті. Қарны ашқан ол,

тама

қ  жемек  боп  ас  үйге  барса,  басын  төмен  салбыратқан  шешесі

отыр. «Б

ұнысы несі?!» дегендей дыбыс бергенде, шешесінің кескініне

қараса, әлем-тапырық.

– Ие, не болды, апа?! – деді Шо

қан, таңданған кескінмен.

Зейнеп  о

ған  тұнжырай  қарады  да,  жауап  бермеді.  Салмақты

бірдеме барын сезгендей бол

ған Шоқан:

– Жайна

қ келді ме, апа? – деп сұрады. Онысы, әрі «ертең ертемен

келем»  деген  Жайна

қтың  келген-келмегенін  білу  еді,  (өзінше  келуге

тиісті, 

өйткені  Жайнақтың  уәдесін  орындамаған  күні  жоқ,  егер

Шо

қан  ұйқтап  жатқанда  келсе,  қайда  болатынын  ас  үйдегі  кісіге

айтып  кетеді),  екіншіден,  ерлі-зайыпты  адам  боп 

әкесі  мен  шешесі

кейде  кикілжі

ңдене  қалса,  Зейнепке  қол  жұмсап  көрмеген  ызақор

Шы

ңғыстың  ашуын  тарату  үшін  осындай  нәпілшіл  бола  қататыны

кездесуші еді.

Әкесінің  жайнамаз  үстінде  болуынан,  шешесінің  қабағы

т

үсіңкілеуінен,  «араларында  бірдеме  болып  қалған  болар»  деп

жоры

ған  Шоқан,  шешесінің  «ашуына  тимейін»  деген  оймен  тысқа

шы

қты.

Есік  алдында  ас  пісіретін  жер  оша

қ  болатын.  Соның  маңында

әлдене тамақпен шұғылданып Шүйке жүр екен. Шоқан оны есімімен

тура атайтын.

– Ш

үйке! – деді ол есіктен шыға. Анау жалт қарады. – Жайнақты

к

өрдің бе?

– Апырау, не

ғып келмеді ол? Келсе керек еді ғой.

–  Білмедім,  –  деді  Ш

үйке  асымен  айналысып.  Оның  кескіні  де

өзінікі  емес.  Ол  да  қатты  тұнжыраған.  «Бұнысы  несі?!»  –  дегендей

Шо

қан жақындап кеп:

– Не бол

ған сендерге?! – дегенде, түртіп қалса жарылғалы тұрған

Ш

үйке, еңіреп жылап жіберді. Итаяқ оның туған нағашысы еді. Сол

өлді  деп  естігелі,  көңілі  іркіттей  іріп,  сүйретіліп  құр  сүлдері  ғана

ж

үрген.

«

Құқ» деп санайтын, менсінбейтін әйелмен, өзі әлденеге тығылып

жылап  т

ұрған  әйелмен  тіл  қатысып  қасында  тұрып  алуды  ар

к

өргендей  Шоқан,  «шешемнің  және  бұның  түріне  қарағанда,  не  де

болса, ауыр бірдеме бол

ған ғой» деген ой келді де, мәнін шешесінен

білмек боп ас 

үйге қайта кірді. Шешесі манағы қалпында отыр.

– Апа! – деді Шо

қан қатты дауыспен. Зейнеп басын көтерді. – Не

боп 

қалған, бұл, бәрің бірдей тұнжырап? Үйде сен бұлай отырсың?!..

Далада – Ш

үйке!.. «Әкесі өлгенді де естіртеді» дейді ғой менің әкем

тірі. Са

ған не болған? Шүйкеге не болған?

– Ол бейшараны

ң нағашысы өлген.

р

Шо

қан  енді  сұрау  бермей,  сазарған  кескінмен  далаға  шықса,  ас

үйдің  белдеуінде,  малшының  ерттеулі  аты  тұр  екен.  Ол  соған  мінді

де, 

қарашы  ауылға  қарай  шаба  жөнелді...  Сонда,  басындағы  ой

А

қпанның Итаяқты неге өлтіруі жайлы.

К

үнтайға  өзінің  қолы  жетпеген  Шепенің  Итаяқты  жұмсауы,

Итая

қтың  Күнтайға  дамыл  бермеуі,  Ақпанның  бұл  қылықты

ұнатпауы  Шоқанға  мәлім.  Ақпан  Итаяқты  осыған  байланысты

өлтіруі  керек.  Бірақ,  неге?!  Ақпан  мен  Күнтай  өте  тату  еді  ғой,

араларында  арамды

қ  жоқ  сияқты  еді  ғой,  ендеше,  сырттан  кісінеген

Итая

қты  Ақпан  неге  өлтіреді?  Апасы  да  оны  жасырады,  айтпайды.

«

Әкеңнің де басы кете ме» деп қорқам дей береді.

Шо

қан  Ақпан  үйіндегі  сұмдықтың  үстінен  шықты:  Күнтай

қимылсыз  шалқасынан  жатыр,  оның  кеудесіне  бетін  баса,  Айжан

құшақтап өксіп жатыр. Жайнақ бүк түсіп төрде жатыр.

Не  істерге  білмей 

қалған  Шоқанға,  үйде  әлдекімнің  кірген

сыбдырын естіген Жайна

қ, «бұл кім?» дегендей, жас пен кір араласып

ай

ғызданған кескінімен қарады.

Жат

қан орнынан ұша түрегеп, Шоқанды бассалған Жайнақ еңіреп

қоя берді. Мал баққан ауылда туып-өскен Шоқанның қасқыр жеген

ла

қтың  қалай  бақырғанын,  қасқыр  жарған  құлынның  қалай

шы

ңғырғанын  сан  рет  естігені  де,  кейде  көргені  де  бар  еді.  Адам

даусына  емес,  сол  ла

қ  пен  құлынның  дауыстарына  ұқсап  кеткен

Жайна

қтың еңіреуі, Шоқанның тұла-бойын тітіркендіріп жіберді. Не

хал  бол

ғанын  байыбына  бармастан,  Шоқан  да  Жайнаққа  қосыла

жылады...

Олар сол к

өріскен қалыптарында ұзақ тұрып қалар ма еді, қайтер

еді,  егер, 

әйелдің  «қарақтарым-ай!»  деген  ыңырсыған  дыбысы

естілмесе.  Аянышты  дауыс

қа  Шоқан  жалт  қараса,  Күнтай!..  Айжан

мана

ғы қалпында.

– А

қ апама не болған? – деді құшағын жазған Шоқан Жайнаққа.

Жайна

қ үндемеді. Ақпанның ұрғанын Күнтай оған да айтқан жоқ

еді.

– Не болды, А

қ апа? – деді Шоқан Күнтайға жақындап.

–  Білмеді

ң  бе,  не  болғанын,  Қанашжан?  –  деді  жасқа  булыққан

К

үнтай.

– Итая

қтың өлгені рас па?..

– Рас, - деді Жайна

қ шешесі үшін жауап беріп.

– А

қпанның өлтіргені рас па?

– Рас.

– Неге?

Жайна

қ жауап бермеді. Сонда Күнтайға не болған?

Б

ұл  сұраудың  жауабын  Шоқан  сол  сағатта  да,  одан  кейін  де  таба

ал

ған  жоқ.  Оның  бар  естігені  –  қайғы.  «Қайғыдан  да  адам  осылай

ауыра ма екен?!»

Қарашы  ауылға  бұрын  келмейтін  Шоқан,  Күнтай  ордадан  кеткелі

барып  ж

үретін  еді.  Әсіресе,  түйенің  шұбаты  мен  ешкінің  қаймағы

үшін. Күнтай ауыра, ол екі астың да дәмі кетті, бірақ сонда да баруын

до

ғармады.

К

үнтайдың сырқаты ауырлай, Ақпан үйінің берекесі кетіп болды.

Б

ұрынғы  мұнтаздай  таза  үйдің  іші,  басқа  адам  бас  сұқпастай  халге

кеп, мейлінше ыластанды. Жайна

қ пен Айжан да қатты жүдеушілікке

ұшырады. «Жібекті күте білмеген жүн қылады, қызды күте білмеген

к

үң қылады» дегендей, шешесінің күтімінен қалған соң, Айжанның

үсті-басы  кірлеп,  киімдері  тозып  кетті.  Бұларды  көріп  жүрген

Шо

қанның  іші  ауырғанмен,  қолынан  келер  жәрдемі  жоқ.  Бір  сәтте

ол Айжанды Зейнепті

ң қолына берейін деп еді, ол:

– Немене, балам, айтып т

ұрғанын? Шешесі өлсе, бір сәрі. Ол тірі

жат

қанда,  қызын  асырап  алатын,  мені  жын  соғып  па?  Ендігі

асырама

ғаным  құлдың  қызы  еді,  «оны  да  асыра»  дегенің  не

қылғаның? – деп ұрсып тастады.

Сол ауыр

ғаннан оңалмаған Күнтай, Шоқанды алып әкесі Омбыға

аттанарда 

әл үстінде жатыр еді. Әнеугүні, орданы Керей, Уақ қамап,

қылмысты  Шоқан  бекініске  тығылғанда,  түн  жамылып  хал-жайын

білуге бар

ған Жайнақ. Күнтайдың ауыр жағдайын айтқан. «Әне-міне

деп жатыр» деген со

ң, Шоқан да түн жамылып келген, сонда Күнтай

Шо

қанды құшақтап бауырына басып, «Қанашым-ай, енді не айтайын

са

ған?»  деп  бетінен  құшырлана  иіскеген.  Осы  иіскеуден  Шоқанның

кіршіксіз  таза  екпесіне  туберкулез  сыр

қатының  ұшқыны  түскенін

мейірімді 

әйел білген жоқ!..

Шо

қанның байқауынша, қақырығына қан араласа түскен Күнтай

үзіліп  кетудің  аз-ақ  алдында.  Соны  естіген  Шоқан,  ақ  сүтін  еміп

анасындай бол

ған, көп күтуін көрген Күнтайға соқпай кетуді, бала да

болса адамды

қ арына мін көрді. Жылан - сырттардың делбесіне оның

р

р

р

р

жармас

қаны да, аттардың басын қарашы ауылға бұрған себебі де сол

еді. Шы

ңғыстың да ерік беруі - соны білгендіктен. Баласының мінезін

білмесе,  ондай  ерікті  бермес  те  еді.  Мінезі  аян: 

қисайған  жағынан

т

үзелмейді, дегенін істемей тынбайды, ерегіссе, – «аттарды да, Абаны

да, 

өзін де жарам» деген сертіне жетуі ғажап емес.

Жолаушыларды

ң  беті  қарашы  ауылға  бұрылғанын,  сол  кезде  есі

жиналып, Шепе 

үйінің есігінің алдына шығып қарап тұрған Зейнеп

к

өрді де, бұрған – Шоқан екенін, оның қайда барарын жобалап:

– 

Әкел, маған, анау белдеуде байлаулы тұрған Сұр – сүлікті! – деді

бір  жігітке.  Жігіт  алып  келген  ерттеулі  С

ұр  –  сүлікке  денесі

толы

ққалы  салт  жүруді  доғарған  Зейнеп,  жас  әйелдің  қимылымен

сып  етіп  тез  мініп, 

қарашы  ауылға  айдап  кете  барды.  Сұр  –  сүлік

құстай ұшты. Есі-дерті: Қанашын сүйіп қалу.

Зейнеп 

қарашы ауылға жетіп келсе, Ақпан үйінің төңірегіне осы

ауылды

ң  жандары  түп-түгел  жиналған  екен.  Түрлері:  жұтшылық

жылы к

өктемге әрең жеткен көтерем малдар сияқты, киімдері жалба-

ж

ұлба, арық - тұрақ; оның үстіне: ақсақ та, соқыр да, бүкір де, басқа

кемтарлар да іштерінде; келіншек боп т

үскелі бұл ауылға бірер ғана

келген Зейнеп, б

ұндай күйлерін білмейтін еді...

Аттан 

қарғып  түскен  Зейнеп,  Шыңғыс  сыртында  тұрған  үйдің

т

өңірегіне  батылы  жеткен,  бұрын  өйтіп  көрмеген  жиын-жұртты  ала

к

өзімен  бір  шолды  да,  ішінен  «сұлтан  тағынан  түскенін  естіп

басынып  т

ұр-ау,  мына  сұмырайлар,  бәлемдерге  көрсетер  ме  еді

к

өресісін!» деді де, үйге кіріп барды. Күймеде отырған Шыңғыс пен

Драгомировті абайла

ған жоқ.

Үйде  Жайнақ  пен  Шоқан  от  орнының  маңында  қалшиған  түрде,

үн-түнсіз  тұнжырап  тік  тұр,  беті  ашық  Күнтай  қимылсыз  жатыр,

шы

ңғырып жылаған Айжан даусы ащы естіледі.

«Апырау, 

үзіліп кеткен болар ма?!» деген оймен Зейнеп жақындаса,

к

өзі ашық жатқан Күнтайдан тіршілік белгісі сезілмейді. Бұрын елік

к

өрмеген Зейнеп, шошына шегініп еді, Шоқан:

– Апа, – деді, 

қанын ішіне тартып, – Ақ апам енді жоқ!

Зейнеп жылап жіберді.

Шо

қан  үн-түнсіз  Күнтайдың  қасына  барды  да,  төсінде  жылап

жат

қан  Айжанды  көтеріп  тұрғызды.  Зейнеп  оны  кептен  көрген  жоқ

еді. Б

ұрын екі беті алмадай құлпырып тұратын кішкене қыздың беті

с

үйектей құп-қу екен. Толықша денесі де таралып, киімдері қазыққа

ілгендей  салбырап  т

ұр.  «Киім»  дейтін  киім  де  жоқ  екен  онда.  Бары,

же

ңдері  мен  етегі  жырымданған,  мейлінше  кірлеуден  мөрі  көрінбей

кеткен 

қоңыр  сиса  көйлек.  Оның  ішінен  шілбиген  сирақтары

жылтырайды.  Б

ұрын  бұйра  талдың  жасыл  желекті  бұтақтарындай

ыр

ғалып,  құлпыра  толқып  тұратын  шашы  түйенің  шудасындай

ұйпаланып,  түп  жағы  жабағыдай  ұйысып  қалған.  Бет-аузының  кір-

қоңынан, бұрын көрген адам танырлық емес. Мына түрін аяп кеткен

Зейнеп:

– Алда, сорлы-ай, не боп кеткен мынау?! – деді ая

ған үнмен.

–  Ие,  б

ұл  осылай  болған,  –  деді  үрейлі  кескінмен  тартынған

Айжанды шешесіне 

қарай сүйрелеп.

Қыз ырқына көнбеген соң, Шоқан:

–  Апа,  –  деді  Зейнепке,  –  б

ұның  ендігі  обал-жазығы  сенің

мойны

ңда!..

– Сонда не 

қыл дейсің, Қанашжан?

– 

Қолыңа ал да, Рахиямен бірге күт!

– Болсын, 

Қанашжан! – деді Зейнеп.

Шо

қан  Айжанды  босатты  да,  жеңді  қолымен  көзін  басып,  тысқа

ж

үгіре  жөнелді.  Жайнақ  қатқан  орнынан  қозғалмады.  Тысқа

шы

ққан Шоқан күймеге қарғып мінді де:

– Ж

өнелдік! – деді Абаға.

Аттар 

қозғала  берді.  Шоқанның  соңғы  сөздерін  сыртта  естіп

т

ұрған жұрт ризашылық көңілдерін білдіріп:

– Жолы

ң, оңғарылсын, Шоқанжан! – десті шуласып.

– 

Қай жолмен тартамыз, хан-ием? – деді Аба, аттар қозғала берген

ша

қта.

«Шо

қан  не  дер  екен?»  дегендей,  Шыңғыс  күйме  бөксе-

баспайыны

ң  қуысына  кіре,  бетін  әрі  қарата  жатқан  Шоқанға  қарап

еді,  ол 

үндемеді  де,  қозғалмады  да.  «Абаның  даусын  естімеді  ме»

деген оймен, Шы

ңғыс:

– «

Қай жолмен» дейсің бе? – деді Абаға, қаттырақ дауыспен.

– Ие, хан-ием, – деді ол.

– «Т

әтемен тартамыз» – деп ек қой, мана?

– Ие, хан-ием. Аны

қтап алайын деп сұрап жатырмын да.

– Солай-а

қ тарт! – деді Шыңғыс, Шоқан үн қатпаған соң, «қарсы

болса білдірер» деген оймен.

Аттар  ж

өнеп  берді.  Шоқан  үндемеді  де,  қозғалмады  да.  Сайға

екпіндей  т

үскен  аттар,  бастарын  билеп  алған  Абаның  еркіне  көніп,

әрі қарай жәйімен жортты.

Шо

қан  тым-тырыс  жатыр.  Күйме  төгіспен  доңғалаған  шақта

тербетіп,  жолды

ң  ойлы-қырлы  тұсында  тоңқылдап,  кейде  қиқаңдай

қатты қозғалып, әр жайда келеді. Тегісте Шоқанның жатуына көңіл

б

өлмеген  Шыңғыс,  күйме  теңселе,  қиралаңдай  бастаған  шақта,

жансыз  н

әрседей  шайқалып  кетсе,  аяғымен  тіреуге  ыңғайсызданып,

биік денесін е

ңкейте, қолдарымен сүйемелдейді. Қимылсыз қалпына

қарап,  кейде  –  «тірі  ме  өзі?!»  дегендей,  бері  қарай  икемдейін  десе,

тіршілігін  білгізгендей,  икеміне  к

өнгісі  келмеген  Шоқан  қиқаң  ете

т

үседі. Шыңғыс «ашуландырып алмайын» дейді де қимылын доғара

қояды. Шоқанның жобасы қалғыған сияқтанады, сондықтан «мойны

ауырып 

қалар»  деген  оймен,  күймедегі  бұлғарымен  тыстаған,  жүні

был

қылдақ  арқа  жастықтың  біреуін  баласының  басын  сәл  көтере

жастап  еді,  о

ған  Шоқан  қарсыласқан  жоқ.  Астында  күйменің

ішіндегі 

өн бойына көлбей төсеген, масаты қалың, жұмсақ кілем.

Шо

қан  ұйықтаған  да,  қалғыған  да  жоқ.  Сонда  да  екі  көзі  тас

ж

ұмулы. Өйтетін себебі – егер ашып жатайын десе, көретіні күйменің

іші 

ғана  болатын.  Жауып  жатса,  талай  дүниенің  елесін  көз  алдына

келтіретін сия

қты.

Ол 

әлі  жас  та  болса,  талайды  көрген  бала.  Кішкене  күнінен  «кісі

болар» деп д

әмеленген Шыңғыс, «ел көрсін, жер көрсін» деген оймен

сапарларыны

ң көпшілігінде Шоқанды қасынан тастамайтын еді.

Ба

ғының ұшып тұрған шағында, Шыңғыс Орынбор, Сібірдің көп

жерін  аралап,  к

өп  елін  көрген  кісі.  Мысалы  ол  Құсмұрынның

к

үнгейінде  –  Ұлытау,  Кішітауға  дейін,  Шығыс  күнгейінде  –

Қарақойын,  Қашырлыға  дейін,  шығысында  –  Шыңғыстау,

Семейтау

ға  дейін,  теріскей-шығыста  –  Баянтау  мен  Керекуге  дейін,

теріскей-батысында  –  Т

үмен,  Ірбітке  дейін,  батысында  –  Торғай,

Тосын

ға  дейін  барған,  сол  жөндердегі  елдердің  көбін  аралап,  «қас

батыр, 

қайран  жақсылардың  талайымен  таныс,  дастарқандас  болған

адам. Осыларды

ң көбін Шоқан да көрді.

Құсмұрын  дөңі  осы  маңайындағы  бұйратты,  ормансыз,  таусыз

ке

ң даланың парнасы сияқты оның қырқасына көтерілген адам талай

д

үниені көзімен шалады. Алысқа жолаушылап көрмеген адамға, көзі

шал

ған  осы  дүниенің  өзі  де  жетерлік  сияқты.  Ал,  Шоқан  сияқты

жыра

қ  жерлерді  шарлаған  адамға,  бертінгі  тұста  көмкеріліп  тұрған

аспан к

үмбезінің ар жағында да талай дүние бары аян. Соны сезетін

Шо

қан,  кейде,  ойыннан  босаған  шақтарында,  Құсмұрынның

т

ұмсығындағы  биік  шоқыға  шығып,  жан-жағындағы  кең  даланы

к

өзімен  айнала  шалатын  еді.  Көзі  жеткен  жерге  дейінгі  дүниені

тамашалап,  жетпеген  жерлерді,  к

өзін  жұмып  жіберіп  көз  алдына

келтіретін еді, сонда оны

ң алдына, көрген жерлері мен елдерінің бар

бейнесі, 

қаз-қалпында «мені көр, мені көр!» деп тізіле қалатын.

Міне, 

қазір, күйме ішінде де солай болып жатыр. Көрген жерлері,

к

өрген  елдері  көздерін  тарс  жұмса  ғана  елестейді  де,  ашайын  десе,

б

ұлт бүркеген сағымдай ілезде жоқ болып кетеді.

Шо

қан  орыс  поселкелерінің  кейбірінде  болып  көрген.  Сонда  ол,

бір 

қонуға  әрең  шыдап,  қасына  ерген  кісілерді  екінші  күні  еріксіз

аттандыратын.  Оны

ң,  әзіргі  санасында,  шетсіз-шексіз  кең  даладан

арты

қ жер жоқ, ол далада сирей қонатын ауылдардан артық ел жоқ.

Ауыл...

Шо

қанның  әзірге  жақсы  білетін  ауылдары:  хан  ордасы  мен

қарашылар. (Өзге ауылдарды жақсы білмейтіні: Шыңғыс қайда сапар

шексе  де, 

қай  ауылға  барса  да,  үнемі  ақ  үйлерге  ғана  түседі.  Олар

байларды

ң  үйлері.  Шыңғыс  ордасында  ғана  болмаса,  шылғи  ақ

үйлер,  қазақ  ауылдарында  өте  сирек  кездеседі.  Ауылдардың

бірталайы 

әр  түсті  бояумен  алабажақ  қып  тоқыған  матадай:  ақ,  ақ

ала; 

қоңыр  ала,  қара  ала  боп  тұрады.  Шыңғыстың  түсетіні,  -ақ

үйлер ғана.

Орда мен 

қарашы ауылдарды салыстырғанда, бірі – жұмақ сияқты,

бірі  –  там

ұқ  сияқты.  Бұл,  екі  ауылдың  үйлерінің  ішкі-сыртқы

к

өріністерінің біріне-бірі қарама-қарсы тұруынан ғана емес, соларды

мекендейтін  адамдарды

ң  тұрмыс  салтында  да  біріне-бірі  қарама-

қарсы  болуынан:  ордада  «не  киейін,  не  ішейін,  не  мінейін»  жоқ,

б

ұлардың, бәрі де қажетті мөлшерден асып төгіліп жатыр, ал қарашы

ауылда

ғы  үйлерде,  бұлардың  бәрі  де  жетпейді,  бәрінде  де

тапшылы

қ,  мұқтаждық,  қалтақтап  қана  күн  көрушілік,  біразы

ашы

ғып  отырушылық,  кейбірі,  ауыр  бейнеттің  астында  жаншылып

қалушылық!..  Ордадағылар  -қожалар,  қарашылар  –  құлдар,

бастап

қыларын  соңғылары  асырайды  және  тегін,  сонда  да  оларға

рахмет  жо

қ,  «рахмет»  түгіл  теңдік  жоқ:  төренің  кез  келгені

қарашының  кез  келгенін  қорлай,  сабай  береді,  кейде  -  жазықсыз,

м

әселен  Ақ  нанның  үйі,  ол  үй  кімге  не  жазды?..  Жазығы  -  отымен

кіріп, к

үлімен шығуы ма? Күн демей, түн демей, дамылсыз терлерін

т

өгіп, ақысыз-пұлсыз қызмет қылуда ма? Осындай «жазық» бола ма

екен?..  Т

үк  те  жазығы  жоқ  қой  олардың!..  Ендеше  неге  қорлайды

оларды? Неге нашар халде 

ұстайды оларды? Неге?!..

Осы  ой  басына 

ұялап  болған  шақта,  Шоқанның  бірде  -  әкесіне,

бірде - шешесіне «неге б

ұлай?!» дегені бар. Екеуінен де алған жауабы:

– Ол т

әңірі ісі, балам. Ләухол-махфузда солай жазылған.

–  Ол  не?  –  деп  с

ұраған  Шоқан,  «ләухол-махфузға»  түсінбей.

Шы

ңғыс та, Зейнеп те білгендерінше түсіндірген Шала-пұла түсінген

Шо

қан:

– Онда, те

ңсіздіктің түп тамырын тәңіріде болғаны ма? – деген.

– Тек, балам, олай деме, к

үнәлі боласың, – дегеннен басқаны олар

айта алма

ған.

К

үйме ішінде көзін жұмып жатқан Шоқанның басын, осы «неге?»

деген с

ұрау да біраз айналдырды. Теңсіздік туралы әр саққа жүгірген

ойы,  А

қпан  үйінің  төңірегіне  үйіріле  берді.  Шоқанға  бұл  үйдің

өміріндегі ауырлықтардың бәрі де аянышты. Бірақ, «өткенге салауат,

қалғанға  берекет»  дегендей,  Ақпан  үйінің  өткенін  қайтара  алмау,

Шо

қанға түсінікті. Ол үйде «қалған» дегендер - Жайнақ пен Айжан.

Жанындай  жа

қсы  көретін,  екеуі  бір  асықтың  алшысы  мен  тәйкесі

сия

қтанатын,  «алшысы  -  өзім»,  «тәйкесі  -  ол»  деп  санайтын,  «өмір

бойы досты

қ өмірді бірге кешеміз» деп сенетін Жайнақтан айрылды.

Ойнап  ж

үрген  күндердің  біреуінде,  жәй  жорамалмен  Жайнақ

Шо

қанға:

– Сені «о

қуға барады» деп естимін, рас па? – деген.

– «

Қайда» дейді? – деген, күтпеген сұрауды естіген соң.

– «Омбы

ға» дейді ғой.

– «Неге» дейді?

– 

Қайдам,  неге  екенін?  Хан  –  атама  қарап,  «хан  тұқымына  орыс

о

қуы жарасады» деп ойлайды да жұрт.

– Ойлай берсін.

– Сен бармаймысы

ң?

– Неге барам?

– «

Әкеңнің жолын қуып» дейді де.

–  Мені

ң жолым, әкемнің жолы емес, – деген Шоқан, бұл кеңесті

кесіп таста

ғысы кеп. – Мен ешқайда да бармаймын.

Осылай  кесілген  б

ұл  кеңес,  «Шоқанды  әкесі  Омбыға,  орыс

о

қуына  апаратын  бопты»  деген  қауесетпен  қайта  жалғанып,

Шо

қанның баруға мойындай бастағанын байқаған Жайнақ:

– Мені де ала кет, – деген.

Одан б

ұрынғы бір әңгімеде, еркелеп отырған Шоқанға Шыңғыс:

– О

қуға апарам сені, айналайын, Омбыға, орыс оқуына, – деген.

– Онда, Жайна

қпен бірге апар! – деп қалған Шоқан.

– К

өрерміз, – дей салған Шыңғыс.

Сол ке

ңестің ішінде Зейнеп те отырған. Кейін, Шыңғыс Шоқанды

Омбы

ға алып кетуі анықталғанда Зейнеп Шыңғысқа:

–  «

Әкетем»  деген  соң  әкетесің  ғой,  Қанашжанды,  -  деген,  көз

жасын т

өгіп отырып. - Құдай ата-бабаңнан бері бет алған жағыңнан

б

ұрылмайтын  сені,  мен  қалай  бұрам.  Ерке  бала  еді,  жалғызсырайды

ғой, онда...

– Сонда, не 

қыл деп отырсың маған? – деген Шыңғыс.

– 

Қыл дейтінім: Жайнақ пен екеуі егіз қозыдай тел өсіп еді, соны

қоса апарсаң қайтеді?

Шы

ңғыс ойланып қалғандай аз отырып:

– Болмайды ол! - деген кесінді дауыспен.

– Неге с

ұлтан-ау?

– 

Қасқыр мен түлкіні бірге өсірмейді.

– Ол не деген с

өзің?

– 

Қара мен төре қатар оқыса, біріне-бірі жау боп шыға келеді.

– 

Қой өйтпес. Ондайды естіген жоқпыз ғой.

–  Сен  естімесе

ң  мен  естідім.  Айшуақ  ханның  ұрпағы  –

Байма

ғамбет төрені, әкесі Орынборға апарып орыс оқуына бергенде,

қасындағы  қарашыларының  бірі  -  Өтеміс  деген  кісінің  Махамбет

деген  баласын  бірге  берген.  Махамбет  пен  Байма

ғамбет  те  біздің

Шо

қан мен Жайнақтай бір жыл туып, тату боп бірге өскен. Ақырында

екеуі  бір-біріне  келіспес  д

ұшпан  боп,  Тайманның  Исатайы  деген

адам

ға қосылып, Махамбет Бөкей ордасының ханы – Жәңгірге де, ақ

патша

ға да қарсы шығып, үлкен қырғын жасаған...

– Астапыралда! – деді мына хабардан 

үрейленген Зейнеп.

–  «Астапыралда»  болса,  –  сол.  А

қырында  олар  бірінің  басын  бірі

ал

ған.  Соны  біле  тұра,  мен  қарашыдан  өзімізге  жау  даярлай

алмаймын.

Б

ұл  сонымен  біткен.  Омбыға  баруға  көнген  Шоқанның  өзіне  де

«Жайна

қты  ала  кетсек  қайтеді?  деген  ой  оралған.  Ол  ойын  ешкімге

білдірмеген себебі, – Омбы

ға баруға көнгенмен, «онда ұзақ оқимын»

деген  сенім  Шо

қанда  жоқ.  Оның  ойы  –  «жақса  қалам  да,  жақпаса

қашып  кетем».  Сондықтан  ол,  «ала  кетем»  деп  Жайнақты

желіктірмеді.

Жайна

қ  қалып  қойды.  Және  ол,  –  әкесі  де,  шешесі  де  жоқ  бала.

Сондай жетімдерді

ң талайының азып-тозып кеткенін көрді. Бұның да

с

өйтпеуіне  кім  кепіл.  Оның  бар  сенетіні  -Жайнақтың  пысықтығы.

Біра

қ,  пысық  боп  қайда  барады,  әрі  күн  көрісі  жоқ  жарлының

баласы, 

әрі жетім бала!..

Б

ұл ойлар Шоқанның басына енді, күймеде көзін жұмып жатқанда

ғана келіп, егер Омбыда қалып қоятын болса да, Айжанды шешесіне

тапсыру  сия

қты,  Жайнақты  әкесіне  тапсыру.  Айжанның  жетім

қалуына  қайғырғанмен,  болашақ  тағдырына,  Шоқан  оншалық

к

үйзеле  қоймайды,  ол  шешесінің  «болсын,  Қанашжан»  деген  соңғы

с

өзіне сеніп келеді.

Осынша к

өп ойлардың шырмауында жатқан Шоқан, біраздан кейін

қалғып  кетті.  Оның  ояудағы  ойының  көбі  бытықы-шытықы  түске

айналып, 

әлдене кереметтердің арасында, ол ара-тұра ұйқысырап та

алды.

Шы

ңғыста  да  үн  жоқ,  Драгомировте  де  үн  жоқ.  Шыңғыстың

толып жат

қан ойының түйіні біреу-ақ: ел арасында, әсіресе, төрелер

арасында «хандарды

ң әуелі де – Шыңғыс ақыры да Шыңғыс» деген

с

өз бар. «Сонда, – деп ойлайды Шыңғыс, – мен болмағанмын да сол,

а

қырғы Шыңғыс!». Ойын қай саққа жүгіртсе де ұршыққа оралған

жіптей, осы т

үйінге орала береді...

Драгомировті

ң  де  ойы  өз  төңірегінде.  Оның  арғы  аталары

Новгород  князьдарыны

ң  біреуі  болған.  Бергі  бір  атасы  –  Гаврил

Терентьевич Драгомиров 

қаһарлы Иванға қарсылардың біреуі болып,

басы  балтамен  шабыл

ған.  Соның  жолын  баласы  және  немересі

құшып,  шөбересі  –  Николай  Августович  (біз  сипаттап  отырған

Драгомировті

ң әкесі) «Жынды патша» атанған Павелдің қудалауына

ұшырай  бастаған  соң,  сол  кезде  патша  ордасының  қасындағы

сібірлік  комитетті

ң,  председателі  -  князь  Александр  Иванович

Чернышевты

ң ақылымен, Владивостокке қызметке кеткен. Сонда ол,

Қиыр  Шығыстың  сол  кездегі  генерал-губернаторы  Апостол  –

Муравьевке жа

ғып, оң қолы болған. Муравьевтің ақылымен Николай

т

ұңғыш  ұлы,  біздің  геройымыз  –  Александрды  Сібірдегі  ең  жақсы

о

қу  орны  саналатын  қазақ-орыстардың,  офицерлік  школасына

жіберген.  Ол  патша 

үкіметінің  де  оның,  бір  бөлшегі  –  сібірлік

комитетті

ң де, Россияның қанатын Орта Азияға жаю ниетіне кіріскен

кезі.  Осы  ниетпен  Омбыда

ғы  офицерлер  школасының  қасында

«Азиялы

қ  бөлім»  деген  ашылған.  Онда,  «түрік  тілдес  елдердің

б

әріне  ортақ»деп  татар  тілінің  сабағы  беріледі  екен,  мүдәррисі  –

Қазан  университетінің  филология  факультетін  бітірген  –  Ғайса

М

ұхаммедұлы  Бикмеев.  Ол  алғаш  медреседе  оқып  татардың  тілін

жа

қсы білумен қатар, әуелі – гимназияда, одан кейін – университетте

орысты

ң, ағылшынның тілдерін мейлінше жақсы үйренген.

Әлдекімдердің ақылымен Александр Драгомиров Азиялық бөлімге

т

үседі.  Сол  жылы,  осы  школаға  Шыңғыс  та  түсіп,  екеуі  кластас

болып о

қиды, школаны бірге бітіреді Оның Шыңғысқа жан ашырлық

к

өрсетуі содан.

Кенесары

ға қарсы жорықта Шыңғыспен бірге болған Драгомиров,

ол  жоры

қты  тәмамдағаннан  кейін,  бірнеше  жыл  Омбыдағы  сібірлік

корпусты

ң  қызметінде  жүрді  де,  соңғы  жылдарда  генерал-

губернаторды

ң  кеңсесіне  ауысып,  Сібірдегі  қазақ  дуандарының

істеріне  ж

ұмсалатын  инспектор  болды.  Бұл  қызметке  тұрғаннан

бастап, атал

ған дуандардан оның араламағаны жоқ. Кейде ол, кейбір

орыс  экспедицияларыны

ң  құрамында:  Ташкентке,  Қоқанға  барып

қайтқаны  бар.  Сонда,  жолшыбай  Сібірге  жатпайтын  қазақ

ауылдарында  да  бол

ған.  Сондағы  бір  әдеті,  –  татарша  жақсы

білгенімен, 

қазақтармен  түсінісе  алуға  жарағанмен,  қазақ

қоғамының  ішінде,  тілін  түсінбеген  жансып  меңірейеді  де  қалады.

Б

ұлай  меңірею,  –  Драгомировтың  сүйегіне  біткен  қасиет.  Ол  өз

қоғамы  –  орыс  арасында  да  суырылып  сөйлеп  көрмеген,  ісіне

қатынассыз  сөздерді  сирек  және  аз  айтатын,  шұғылданған

ж

ұмысына мығым, басқа қақ-соқпен шаруасы жоқ адам. Сондықтан

да, о

қуға кірген күндерінен бастап, жақын жолдастары оны әжуалап,

атын  «Молчалин» 

қойып  алған.  Кейін  бұл  атқа  езі  де  дағдыланып,

баспас

өздерде  жариялаған  кейбір  мақалаларына  «Молчалин»  дейтін

псевдонимды 

қолданатын болған. Қазақтар қазақ тілін біле ме екен?»

деуді

ң  орнына  «төбесі  жарық  емес  пе  екен?»  деген  сөйлемді

қолданады. Бұл сөйлемнің мағынасы не екенін Драгомиров біле тұра

білмегенсіп,  «жанынан  т

үсін  билеп  сыр  бермеген»  деп  Абай

айт

қандай,  не  айтқандарын  аңғарып  отырғанын  кескінінен

бай

қатпайды.  Оны  «қазақшадан  хабары  жоқ»  деп,  айтқысы

келгендерін іркілмей со

ға береді.

Қазақ ауылдарын осылай аралаумен, Драгомиров қазақ халқының

өзге  әдістермен  еш  уақытта  біле  алмайтын  талай  құпия  сырларын

біліп  ал

ған.  Оның  үстіне,  кез  келген  ауылда  қонақтағандықтан,

т

ұрмыс-салттарының, 

ой-саналарыны

ң 

әдет-ғұрыптарының

к

өптеген бүге-шігесін байқаған.

Осы  бай

қаулардың  негізінде,  қазақ  еліне  Драгомировтың  өзіндік

к

өз  қарасы  бар.  Алексей  Левшиннің  «Қазақ-қырғыз  ордаларының

тарихы»  деген 

үш  томды  кітабынан  және  баспадан  шыққан  өзге

материалдардан  б

ұл  ел  туралы  толып  жатқан  мәлімет  алғанмен,

Александр  Драгомиров, 

өз  ойында  да  бірталай  қорытындылар

жасайды.

Оны

ң  бірінші  қорытындысы:  көшпелі  халде  жүріп,  күшті

мемлекеттерді

ң қоршауында отырып, бұл – қазақ халқы Европаның

бірнеше  зор  мемлекеті  сиятын  осынша  ке

ң  жерге  қалай  ие  болып

келген?!.

Екінші 

қорытындысы:  сол  қазақ  даласының  үштен  екісі  соңғы

ж

үз жылдың ішінде, еркімен Россияға бағынды. Өйтпеуге амалы жоқ

еді,  к

үнгейінде  -  Қоқан  хандығы,  шығысында  –  Қытай  мемлекеті

кіжі

ңдеп  дамыл  бермеді,  олардан  құтылу  үшін  мықты  мемлекетке

ар

қа  тіреу  қажет  болды,  ол  –  Россия.  Россияға  бағынғалы  қазақ

еліні

ң  өмірі  бірсыдырғы  тыныштықта.  Соған  қарап,  күнгей-шығыс

к

өршілерінен  әлі  де  тиышсыздық  көріп  келе  жатқан  қазақ  елінің

үшінші  бөлшегі  –  Ұлы  жүз  де  «саған  қараймыз»  деп,  орыстың

Омбыда

ғы  үкіметіне  елшілерін  жібере  бастады.  Оның  да  Россия

қарамағына тез кіруі даусыз.

Үшінші қорытындысы: Россияға қарағалы бейбітшілік өмір сүріп

келе  жат

қанмен,  бұл  -«қазақ»  деген  елдің  шаруасын,  мәдениетін

жа

ңа,  европалық  торапқа  түсіру,  патша  үкіметінің  ойында  әлі  жоқ.

Б

ұл  елдің  шаруасы,  әлі  натуралдық  күйде.  Ал,  мәдениетіне  келсе,

қазақ  елінің  жүздеген  жылдар  бойында  жасаған  ауыз  әдебиеті  мен

музыкасынан бас

қа, материалдық тұрмыста кигіз үй мен соған лайық

к

өші-қон  аспаптарынан  басқа,  кең  даланың  әр  жеріне  сирек

шашыра

ған,  атақты  өліктерге  қалаған  тамдарынан  басқа  ештеңесі

жо

қ.  Он  тоғызыншы  ғасырдың  жағдайында,  бұл  қалпымен  елдігін

са

қтай  ала  ма,  бұл  қазақ?  Жоқ,  сақтай  алмайды.  Өзін  орыс

а

ғартушыларының  біріне  санайтын  Драгомировтың  ойынша,

қазақтық мәдениетті ел қатарына қосылуына жалғыз-ақ жол бар, ол

–  орыс  о

қуы.  Бірақ,  қалай  түсе  алады  сол  жолға!  Кім  түсіреді  оны?

Б

ұл  сұрауына  Драгомиров  жауап  таба  алмайды.  Оның  ойынша:

біріндеп болса да, 

қазақ балаларын орыс оқуына беруі керек, түбінде

соларды

ң  басы  құралып  қазақты  орыс  оқуына  бастауы  мүмкін.

Біра

қ,  бұл  да  оңай  жұмыс  емес  сияқты.  Қалай  оңай  болады?  Қазақ

әкімдерінің ішінде, аз да болса орысша білімі бар деген Шыңғыстың

өзі,  баласын  орыс  оқуына,  жағдайының  еріксіздеуімен  әрең  әкеле

жатыр! 

Өзгелерге не жорық?..

Т

өртінші  қорытындысы:  «қазақ»  деген  халық,  өз  мақалын

мысал

ға  келтіргенде,  «ішкен  –  мас,  жеген  -  тоқтың  кебін  киіп,

мейлінше  ж

әйін,  мейлінше  бейғам  жатқан  халық.  Оның  басым

к

өпшілігінің  дүние  тануы,  –  өзінің  табиғаттық  кезінің  көрген

к

өлемінде, яғни, жалпақ жазық далада, әрі кеткенде он шақырымның

к

өлемінде. Бұл көлемнің ішінде, біріне-бірі ұқсас ауылдардан басқа

еште

ңе  жоқ.  Құсмұрын  маңайындағы  ең  жақын  базар,  жүз  елу

ша

қырымдай  -  Бағлан  соның  өзіне  әр  ауылдан  баратын  адамдар

бірен-саран 

ғана.  Ауыл  тұрғындарының  көпшілігінің,  дүниенің

ке

ңдігі  я  тарлығы  туралы  ұғымына  бір  мысал:  әлдекім  мекеге,

хажылы

ққа  барып  қайтады,  сол  адам  сапарын  сипаттап  отырғанда,

аулынан  шы

ғып  көрмеген  біреу,  –  «ол  –  Мекең,  Бағланның  ар

жа

ғында  ма,  бер  жағында  ма?»  депті.  Көңіл  көзінің  аумағы

осыншалы

қ  тар  қазақ,  Драгомировтың  байқауынша,  тың  жатқан

құнарлы  топырақ  сияқты,  егер  оны  жыртып  тұқым  сепсең,  қандай

өсімдік  болса  да  қаптан  өне  кеткелі  тұр,  яғни  –  білімнің  қай  түрі

болса да 

қона кеткелі тұр.

Бесінші 

қорытындысы:  сырттан  қарағанда,  ауыл  атаулының  бәрі

бір 

қалыпты  сияқты,  бәрінің  де  кәсібі  мал  бағу  ғана,  бәрі  де

о

қымаған  надан,  бәрі  де  аулының  айналасында  көргеннен  басқа

д

үниеден хабарсыз, бәрі де күнделік өміріне байланысты тіршіліктен

бас

қаны  білмейтін,  білем  деп  тырыспайтын  бейғам,  бәрі  де  рушыл,

та

ғы  тағылар...  Ал,  ішкі  өміріне  үңіле  қараған  білімді  көзге:  бұл

елде де бай мен жарлы бары, б

ұл елде де қожа мен құл бары, бұл елде

де 

қанаушы  азшылық  пен  қаналушы  көпшілік  бары,  бұл  жағынан,

қазақ  қоғамының  ішінде  әлеуметтік  теңсіздіктің  түрі  басқа

бол

ғанмен,  мазмұны  мәдениетті  қоғамдардың,  анықтап  айтқанда  -

орыс 

қоғамының әлеуметтік теңсіздігіне дәл келуі көріне кетеді. Тек

қана  айырмасы:  қазақтың  үстем  табы,  қанау  әдістерін  рушылдық

жамылт

қымен бүркейді де, кедейлерге қаналудан құтылу жолындағы

к

үрестерді  көрсетпей  қояды.  Онда  мысалы,  санасыз  түрде  болса  да,

орыс крестьяндары 

ғасырлар бойы жүргізіп келе жатқан қанды күрес

жо

қ.  Бірақ,  сол  күрес,  қурап  тұрған  қамысқа  от  тигізсең  лаулай

ж

өнелуі  сияқты,  егер  тұтатып  жіберетін  адам  болса,  лап  еткелі  тұр.

Біра

қ кім оны тұтататын және қашан? Орыс крестьяндарының қанды

к

үрестері  ешбір  нәтиже  бере  алмай  келе  жатқанда,  қазақ  кедейлері

қанды  күреске  аттана  қалғанда  да  не  нәтиже  шығармақ?..

Драгомиров б

ұл сұрауларына жауап таба алмайды...

К

үймедегілер осындай әр ойда келе жатып, Құсмұрыннан шамасы

жетпіс-сексен  ша

қырымдай  Бурабай  көліне  қалай  жеткенін  білмей

қалды. Хабарларға қарағанда ол екі арада бірталай ауылдар отыруға

тиісті  еді.  Жол-ж

өнекей  байқаса,  олар  жоқ.  Тек,  кей  жерде,  жуықта

ғана  көшкен  кей  ауылдың  жұрттары  ғана  кездеседі.  Олай  болуы

Шы

ңғысқа  түсінікті:  тепкен  тасы  өрге  домалап  тұрған  шағында,

«т

үсер ме екен?» деп үміттеніп, жырақтан жолына қонатын ауылдар,

енді  а

ға  сұлтандықтан  түсуін  «бағы  қайтқанға»  санап,  «кесірі

тимесін» деп жолынан 

қашқан!

–  «Д

үние»  деген  осылай!  –  деп  қояды,  демін  соза  алып,  дыбысын

сырт

қа  шығарған  Шыңғыс,  әлгі  ауыр  ойлардан  басы  зеңгіп  кеткен

со

ң, «аздап болса да жеңілдетем бе» дегендей...

Батыс  жа

ғын  қоршай  қарағайлы  қалық  орман  өскен  Бурабай

к

өлінің  арнасы  биік,  аумағы  үлкен,  суы  жалтыр  және  тұщы  еді.

(Онда 

қазір Қостанай облысының Меңдіқара ауданының орталығы –

Боровое селосы, орман арасында Бурабай курорты бар). Шы

ңғыстың

аттанар алдында естуінше, б

ұл көлдің шығыс жақ жалаң жағасында,

Ар

ғынның  «Шақа»  аталатын  руының  ауылдары  отыратын.  Оның

бишігештеу,  байсыма

қтау  –  Төлеп  дейтіні  Шыңғысқа  жампаңдап,

«сыба

ғаң»  деп  бірде  Күнтимеске  –  семіз  тай,  бірде  Құсмұрынға  –

семіз 

құнажын  жетектеп  барған  болатын.  Шыңғысты  ол  үйіне

ша

қырып келтіре алмай жүретін.

«Ша

қа  Бурабайда  болса,  Төлеп  аулы  да  сонда  болар»  деп

шамала

ған  Шыңғыс,  бүгін  Төлеп  үйіне  қону  ниетінде  келе  жатыр

еді.  Енді 

қараса;  Шақа  да  жоқ,  Төлеп  те  жоқ.  Бәрі  -жуықта  ғана

к

өшіп  кеткен  ауылдың  жұрты  жатыр.  Шақаның  әдейі  қашқанын

жорамалда

ған Шыңғыс, дыбысын сыртына шығара:

– 

Қап, иттер-ай! – деп кіжінді де қойды.

Жан жо

қ бұл жапан - түзде, олардың кезіне жырағырақ бір жерде

шо

қиып отырған ит шалынды. Анық ит, түсі ақ. Сол араға, аспанда

шары

қтаған екі қарақұс айнала түйіледі де, кезек-кезек темен қарай

құлдырап, итке таяна беріп, қайтадан қайқайып, жоғары шығады. Ит

сол  кезде 

әлденелерді  жинастырып  жанталасады  да,  қара  құстар

ш

үйілсе, қайтадан шоқия қояды.

–  Ж

ұртта  қалған  ит  болу  керек,  –  деді  Шыңғыс.  –  Жақында

к

үшіктеген болу керек. Қарақұстар соның жайылымдағы күшіктеріне

т

үйіліп жүр, шешесі алдырмай жүр.

– К

әне, әке! – деп, Шоқан жатқан жерінен басын көтере тура келді.

Құсмұрыннан шыққалы оның бірінші рет бас көтеруі еді.

– 

Әне! – деді Шыңғыс, баласын көңілдендіргісі кеп.

Шо

қан  қараған  шақта,  қарақұстың  біреуі  төмен  құлдырап  итке

таянып 

қалды. Оның артынан екіншісі де құлдырап келеді. Алғашқы

қарақұс  иттің  өзін  сыпырып  әкеткісі  келгендей,  төбесіне  таяна,  әрі

қарай жер бауырлап ұшқанда, қылығы өткен қарақұсты, ызаланған

ит 

қуа  жөнелді,  сол  кезде,  екінші  қарақұс  та  бауырымен  жер

сипарлы

қ қимылда келіп, жоғары қарай қайқая бастады.

– Ілді! – деді Шы

ңғыс.

– Нені? – деді Шо

қан.

– Тегі, к

үшіктің бірін.

– Оны 

қайдан білдің?

– Ая

ғында қарайған бірдеме кетіп барады.

Сол  кезде, 

қуған  қарақұсы  биікке  көтерілгенде  ит  тұра  қап,

«к

үшікті іліп әкетті» деген қарақұсқа аңыра қарап, аз уақыт тағы да,

мана

ғы  орнына  қайта  шапты.  Ол  жанталасқан  қимылмен  тағы  да

әлденелерді жинастыруға кірісті.

– 

Ғаламат  болды-ау,  мына  көрініс!  –  деді  Шыңғыс.  –  Анау  ит,

д

әуде  болса  жайылған  күшіктерін  жинастырып,  жер  ошаққа  салып

ж

үр.  Одан  қарақұс  әкете  алмайды.  Ит  екеш  -ит  те  баласын  осылай

қорғаштайды, өзгелер қайтпесін?!..

Шо

қан әкесінің бетіне қараса, көздерінде жас іркіліп тұр!

Сол  с

әтте  аспанға  біраз  биіктеп  барған  қарақұстың  аяғында

қарайған нәрсе жерге түсіп кеп кетті.

– Тастады, к

үшікті! – деді Шыңғыс.

– Неге? – деді к

өріп тұрған Шоқан.

– Ая

ғы салбыраған құс ұзақ ұша алмайды. Және қарақұс сияқты

өлімтікшіл құстар, шамасы келген аңдарды жерге жоғарыдан тастап

жібереді де, жаны шы

ққан соң ғана шоқиды.

К

үшік  қарақұстың  тұяғынан  төмен  құлдырай  бергенде,  ит  бар

п

әрменімен солай қарай шапты. Күшіктің түскен орны бірталай жер

екені итті

ң шабысынан шамаланды. Аспанды бірер айналған қарақұс,

жерге  т

үскен  күшікке  қарай  құлдырады.  Бірақ  ит  бұрын  жетті  де,

к

үшікті  тістеп  алған  қимылмен  кейін  қашты.  Қарақұс  аспанға

к

өтеріліп, манағы күшік алып кеткен орнына беттеді.

– Ит жеткенше та

ғы бір күшікті әкетпесе не қылсың анау қарақұс,

– деді Шы

ңғыс.

–  Онда  біз 

қорғайық.  Айда  аттарды!  –  деді  Шоқан  Абаға.  Ол

Шы

ңғысқа қарап еді «Айдасаң анда» дегенді ымдады.

Аз  да  болса  тыныстап 

қалған  аттар,  делбе  қағылғанда  жұлқи

ж

өнелді.  Жерде  шапқан  иттен  аспанда  самғаған  қарақұс  «күшіктер

бар» деген т

ұсқа бұрын деңгейлеп, төмен шүйіле бергенде:

– Айда! – деді Шо

қан, аттарды желдіріп келе жатқан Абаға.

Оны

ң  айдауын  күтпестен,  делбені  қолынан  жұлып  ап  аттардың

қабырғасынан  қағып-қағып  жібергенде,  басы  еркін  аттар  бар

п

әрменімен шаба жөнелді. Ол араның жері жарық бастау еді. Соған

арбалар  то

ңқылдауға  айналғанда,  ұшып  кету  қаупі  туған  Шыңғыс

пен  Драгомиров  бірін-бірі 

құшақтай алды. Аттар тіпті екпіндеп бара

жат

қан соң, бастарық ірку ниетімен Аба делбеге жармасты.

Олар осы екпінмен «к

үшіктер бар-ау» деген тұсқа таяна бергенде,

до

ңғалақтар  манағыдан  жаман  секеңдеп,  шабыстан  желіске  түсе

баста

ған  екі  ат  та  омақата  құлады.  Күйме  төңкеріліп  түсті.

Үстіндегілер  ұшып  кетті.  Кіндігі  буылған  күйменің  алдыңғы  екі

до

ңғалағын,  жығылып  оңалған  аттар,  үріккен  бейнеде  ала  қашпақ

бол

ғанда, қолы қарулы Аба делбеден айрылмай, біраз жер сүйретіліп

барып  то

қтатты.  Күймелі  адамдардың  қимылынан  қарақұс,  түйіліп

келген бетінен тайып, 

әлдеқайда шарықтап кете барды. Ит бұл кезде

нысаналы  жеріне  жетіп 

үлгерген  еді.  Арбадан  анадай  жерге  ұшып

т

үсіп, бет -терісін жер жыртып кеткен Шоқан, ауырған-мауырғанына

қарамай,  ит  тоқтаған  тұсқа  жүгірді.  Бірін-бірі  құшақтай  қатты

құлаған.  Шыңғыс  пен  Драгомировтың  да  бет-ауызын  жер  жыртып,

денелері  ауырып 

қалған  екен.  Шыңғыс  аяқ  жағынан  мертіккен  де

сия

қты, бірақ оны елер уақыт жоқ. «Драгомиров те сөйтті ме?» деген

қауіппен,  құлаған  жерінен  қозғалуға  талпынған  жолдасын  демей

берді.  Оны

ң  да  денесі  ауырсынып  қалғанмен,  еш  жеріне  зақым

т

үскен жоқ екен...

Б

ұл оқиғаның себебі былай болған еді. Маңайдағы елдердің бәрі

к

өктемін осы арада өткізетін еді де, егер жыл жағдайы жақсы болса,

біразы жаз айларында 

қалып қойып, алыстағы жайлауға бай ауылдар

ғана  кететін  еді.  Өткен  көктемде  өте  тақыршылық  болып,  жаңбыр

тамбай 

қойған  соң,  ел  бұндай  халде  қолданатын  дағдысымен,

барлы

қ  ауыл  осы  араға  жиналып,  үй  басы  қой  шалып  тасаттық

берген. Б

әрін қосқанда саны жүзден асқан қойлардың еті осы арада

қаз-қатар  қазылған  жер  ошақтарға  асылған...  Аттардың  киліккені

осы  жер  оша

қтар  да.  Екпінімен  қалың  жер-ошақтың  арасына  кіріп

кеткен со

ң, аттардың да, арбаның да құламауы мүмкін емес...

– 

Қайта құдай сақтады, – деді Шыңғыс, жер ошақ арасынан күйме

шы

ғарылып,  аттар  жегіліп  дұрысталған  шақта,  -  мыналар  өлтіріп

жіберетін орлар 

ғой. Жегінімен аттар да аман, өзіміз де аман. Бұл бір

үлкен олжамыз болды.

Шо

қан  ит  тоқтаған  тұсқа  жақындаса,  жер  ошақ  ішінен

қыңсылаған  күшіктердің  дыбысы  естіледі.  Шоқан  оған  үңілейін

десе,  ернеуінде  шо

қиып  отырған,  емшектері  салақтаған,  ірі  денелі,

қара  құлақ  ақ  қаншық  «жолама!»  дегендей  ырылдады.  Жер  ошақ

ішінде: к

өздерін ашқан, бауырларымен сырғырлық қана күштері бар,

үрген  қуықтай  томпиған  жеті-сегіз  семіз  күшік,  бірін-бірі  басып

қимыл  үстінде;  қимылсыз  жалғыз-ақ  күшік  жатыр,  үсті-басы  қан.

Тегі ол, 

қаншықтың қарақұстан айырып алған баласы болу керек. Ол

өліп  қалғанға  ұқсайды.  Тірі  күшіктер  еркіне  кетуге  тырысатын

сия

қты. Олар шұқыры терең жер ошақтан шыға алар емес. Шешесі

оларды  жайылым

ға  жер  ошақтан  аузымен  тасып  шығаратын  болу

керек,  себебі  -  тара

ққұйрық,  тышқан  сияқты  жемтіктерінің  қалған-

құтқан бірдемелері жер ошақтың сыртында. Емшектеріне қарағанда,

қаншық сүтті сияқты. Соған қоса, жемнен де тарықтырмаудан болу

керек к

үшіктер аса семіз...

Осы  жайларын  бай

қаған  Шоқан,  күшіктерді  ұстап  көруге

қызықты.  Иттің  ұстатар  түрі  жоқ.  Жеммен  алдауға,  қалтасында

еште

ңе  жоқ.  Сондықтан  итке  жылы  ұшыраумен  бойын  үйреткісі

келген  Шо

қан  күшіктеріне  -  бір,  бұған  -  бір,  кезек-кезек  қарап,

шо

қиған орнынан тырп өтпеген қаншыққа:

–  К

үшім,  күшім!  -  деп  еді,  ол  суық  түсін  өзгертпеді.

К

үймедегілерге  қараса  -  аттарды  сабырмен  аяңдатып,  бері  беттеп

келеді.  Олар  таян

ғанда  жер  ошаққа  үңілген  бейнеде  тұра  беруді

«еркектігіне»  намыс  к

өрді  де,  «қаппас»  деген  үмітпен,  денесін

е

ңкейіп, оң қолын жер ошақтың ішіне соза берді. Ойы жер ошақтағы

к

үшіктердің ішінен шешесіне аумай тартқан біреуін көтеріп алу. Сол

к

үшікке қолы тие бергенде, иттің арс ете түскенін естіді. Жалт қараса

қарынан қапсыра қауып қалған екен. Шошынған Шоқан қолын жер

оша

қтан  жұлып  алғанда,  ит  қарын  аузынан  босатты  да,  «ұмтылсаң

та

ғы  қабам»  дегендей  ере  тұрған  қалпында  қаттырақ  ырылдады.

Шо

қан жасқанып шегіне берді.

Итті

ң  Шоқанды  қапқанын  көрген  Шыңғыс,  жер  ошаққа  таяна,

қолына  қынабынан  суырған  қылышты  жарқылдата  ұстап  күймеден

қарғып  түсті  де  қаншыққа  ұмтылды.  Ол  тайып  кетті.  Бірақ

алыстамай  анадай  жерге  барды  да  етпетінен  жатты.  Шы

ңғыс

Шо

қанның  ит  қапқан  қолын  қараса,  жеңінің  ішінен  қан  сорғалап

т

ұр.  Жеңін  түріп  қараса,  қарының  бұлшық  етіне  недәуір  жара

т

үсіпті...

–  Тек,  сау  ит  бол

ғай  да,  –  деді  сол  шақта  қастарына  келген

Драгомиров.

– Енді 

қандай ит деп ойлайсыз? – деді Шыңғыс.

– 

Қайдам,  –  деді  Драгомиров,  –  айдалада  жалғыз  қалуына

қарағанда, құтырған ит болмаса?..

Шы

ңғыстың зәресі ұшып кетті. Драгомиров Шоқанның бір жеңін

т

үбінен  жыртып  ап,  жарасын  таңуға  кірісті.  Оның  қолындағы  бар

д

әрісі  спирт.  Аздап  ішетін  дағдысы  бар  ол,  командировкаға

шы

ққанда, «француздық» деп аталатын үлкендеу бір шыны флаконға

спирт  толтырып  ала  шы

ғатын  да,  оңаша  жерлерде,  суға  қосқан  бір

рюмкасын 

қатып қоятын.

Драгомиров  кішкене 

қол  саквояжынан  сол  флаконды  алды  да,

т

үбінде  қалған  аз  ғана  спиртке  Шоқанның  жыртып  алған  жеңін

малшып,  жарасын  байлады.  Спирт  жараны  удай  ашытып  жіберді.

Біра

қ  Шоқанда  шыдамауға  амал  жоқ  «құтырған  ит»  дегеннің  не

екені  м

әлім  ілгерірек  уақытта  өз  үйінің  бір  иті  құтырып,  сонымен

талас

қан иттердің бәрі құтырып, олар қапқан малдар да құтырып,...

бір  жаз  сол  ма

ңайдағы ел қос – үрейден әлек-шәлек болғаны бар...

Әйтеуір  адамдар  аман...  Ақыры,  Бағланнан  дәрігер  келіп,  сол

ма

ңайдағы ауылдардың иттерін, бекініс солдаттарына түгел атқызып,

«

қауіпті  -  мыс»  деген  малдарды  да  атқызып,  «құтырған  итке

жолапты-мыс» деген біреулерді бірер ай бекініске 

қамап, елдің құтын

ұшырған...  Сол  оқиғаны  көз  алдынан  өткерген  Шоқан,  «қапқан  ит

құтырмаған  болғай  да»  деген  сөзді  естіген  соң  қалай  қорықпас?!.

Шы

ңғыста да бұл сөзден зәре жоқ...

– Мылты

қ қайда? – деді Шыңғыс Абаға.

– К

үймеде, – деді Аба.

– 

Әкел, тез!

– Оны 

қайтесің? – деді Шоқан.

– Ату керек, итті де, к

үшіктерін де.

– Оны

ң не пайдасы бар, әке? – деді Шоқан, – құтырған ит болса,

мен б

әрібір жынданам.

–  Астапыралла,  айта  к

өрме,  Қанашжан!  –  деді  Шыңғыс  үрейлене

т

үсіп. - Әкелші, мылтықты! – деді Шыңғыс Абаға, – болшы тез!..

Аба да аттарды

ң басын Драгомировке ұстатып, өзі күймеде жатқан

мылты

қты  алып  Шыңғысқа  ұсына  бастағанда,  Шоқан  қолынан

ж

ұлып алды.

– 

Құтырған  иттерді  көрдік  қой,  –  деді  ол,  таңдана  қараған

әкесіне.  –  Ит  түгіл,  құтырған  ешкілер  мен  қойларды  да,  түйені  де

к

өрдік. Ес бола ма оларда? Көрінген нәрсеге килікпей ме? Ал мынау

итте ес бар. Ес болмаса ол к

үшіктерін осынша қорғамас еді!..

– Ой

ға сияды, – деді Драгомиров.

Шы

ңғыстың  әлгінде  отқа  қызған  қорғасындай  балқып  қалған

қорқыныш  сезімі,  баласының  сөзіне  және  Драгомировтың  ол  сөзді

қолдауынан аздап тобарсыған сияқтанды...

–  Кеттік!  –  деді  Шо

қан  күймеге  беттеп,  –  қайтеміз  тиіп?

Бейшаралар к

үнін көрсін!..

Олар  ж

өнеп  кетті.  Олардың  беті  -  Бағлан.  Бұл  арадан  ол  алпыс  -

жетпіс  ша

қырымдай.  Орта  жолда  «Теңіз»  аталатын,  суы  саумалдау,

ұзын  тұрқы  жиырма  шақырымдай  көлденеңі  -  он  шақты

ша

қырымдай,  жиек  жақтары  дырау  қалың  қамыспен  көмкерілген,

ортасы жалтыр, 

қаншама құрғақшылық жыл болғанмен, өзге көлдер

тартыл

ғанмен, бұл тартылмайтын, терең суы олқыланбайтын көл бар,

«іші  –  бы

қыған  балық»  деседі,  «шабақ  пен  шорағайдан  бастап,

шортан  мен  жайын

ға  дейінгі  балықтардың  бәрі  түгел»  деседі  және

«

қанша ауласа да таусылмайтын мол» деседі. Бұл көлдің жағасынан

қысы-жазы балықшы үзілмеуін Шыңғыс та, Шоқан да біледі. Әне бір

жылдары  Тобыл  жа

ғасындағы  Кеңаралда  отырған  Ахмет  Жантурин

Шы

ңғысты  қонаққа  шақырғанда  Шоқанның  ере  келуі  жоғарыда

айтыл

ған.  Сонда  Жантурин  қонақтарына  көрсеткен  өзге  сый  -

сипаттарына 

қоса, Теңізден тұздамаған жас балық алдырып, пісірген

т

үрде де, қуырған түрде де жегізген. Балықтардың сондағы татымды

д

әмі аузынан кетпеген Шоқан үйіне қайтқан соң, маңайдағы көлдер

мен 

өзендерден  оқтын-оқтын  балық  аулатып  жейтін.  Бірақ  теңіздің

балы

қтары олардан басқа ма, әлде үйі балықты пісіре білмей ме, - өзі

аулат

қан  балықтардың  ешбіріне  аузы  тұшымайтын.  Теңіздің

балы

ғына құмартты. Осы Теңіз жолда екенін естіген Шоқан:

– Со

ғамыз ба, балықшыларға? – деп сұрады әкесінен.

– Егер болса.

– Неге болмайды?

– 

Қайдам. Жыл жағдайы ауырлау ғой.

– Болса со

ғамыз ба?

– Жол балы

қшылардың балағандарын жиектеп өтеді, – деді Аба.

–  Онда  со

ғамыз,  –  деді  Шыңғыс.  Оның  ойы  егер  балықшылар

болса, балы

қтары болса, тез астырып жеп, бүгін Бағланға жетіп қону.

Шы

ңғыстың бұл ойын «құдай» қош көрмеді.

Олар  Бурабай  к

өлінен  аттанғанда,  күн  батысқа  қарай  еңкейіп

қалған  еді.  Ертеден  бері  аспан  ашық  та.  Ауа  аздап  желкемдеу  де.

К

өлден  ұзай  бергенде,  аспанның  жел  жағынан  жұдырықтай  қара

б

ұлт  түйіле  қалды  да,  ілезде  жалпайып  ап,  аса  суық  түспен

жолаушылар

ға қарай беттеді.

–  Анау  бір  б

ұлт  пәлеге  шықпаса  не  қылсын?  –  деді  Аба,  бұлтты

қасында отырған Шоқанға қолымен нұсқап.

– Неге? – деді Шо

қан.

– Осындай б

ұлт төпесе жаман төпеуші еді.

– Не 

қылады төпеп?

– Айта к

өрме, Қанаш. Жауса жаман жауады бұндай бұлт. Шелектеп

т

өге салады.

– Т

өге берсін.

–  Олай  деме, 

Қанаш.  Жері  жаман  бұл  араның,  –  шақатты  құрт-

кесек арбаны

ң доңғалағына оралғыш келеді, оралса – тырп еткізбей

қояды,  ондай  халінде  арбалы  түгіл  салт  ат  та  аяғын  әрең  алып

ж

үреді, жаяу кісінің табанына желімденіп жүргізбей қояды. Ол бола

қалса,  бүгін  Бағлан  түгіл,  Теңіздегі  балықшыларға  да  жете

алмаймыз.

–  Ты

қылдамай  аттарды  айда,  –  деді,  Аба  айтқан  жағдайды  жақсы

білетін,  біра

қ  оның  шешенсуін  ұнатпай  қалған  Шыңғыс.  –  Бұндай

өткінші нөсердің аумағы тар болатын, мүмкін біз қашып үлгерерміз.

Аба  аттарды  п

әрмендете  жөнелді.  Бірақ  қашқан  оларды  қуған

б

ұлт құтқармады.

Алдымен б

ұларды аспанның тең жарымын шымқап үлгерген қап-

қара  түсті  бұлттың  дауылы  қуып  жетті.  Жердің  қалын,  қыртысын

қопарып  келе  жатқандай,  өсімдігі,  топырағы  араласқан  қалың  қара

к

өрпені желкілдетіп әкелген қалпында, дауыл жолаушылардың үстіне

жаба  салды.  Д

үние  көзге  түртсе  көрінбейтін  қап-қараңғы  болып

кетті. Оны

ң үстіне сұрапыл жел ысқыра, үйіріле соққан ол дауылдың

қалың,  қара  көрпесіне  оралып  демдерін  әрең  алуға  айналған

жолаушыларды, шым

қай, тұншықтыра түсті, оның үстіне - денелерін

орай  б

ұрқыраған  қою  шаң  дем  тартса  -  танауына  тығылып,  одан

қақалып  өлетін  болған  соң,  жолаушылар  мұрындарын  алақанымен

басып,  тынысты  сауса

қтарының  арасынан  алды,  оның  үстіне  қою

ша

ң  көзге  тығылып,  жасқанған,  түйілген  қарашықты  аштырмай,

жолаушылар  ашы

ған  көздерін  уқалаумен  әлектенді,  оның  үстіне

дауыл мы

ң сан қасқырдың қосыла ұлығанына ұқсап, шуы құлақты

кере

ң  ғып  жіберді...  Аттар  да  шаңнан  құмығып  келе  жатқан

қалыптарын  білдіріп  әлсін-әлсін  қатты  пысқырына  береді...

ж

үрістері тың...

Б

ұл  пәледен  бой  таса  болғысы  келген  жолаушылар,  алғаш

к

үйменің  шатырын  көтертіп,  өңірін  жапқызып  еді,  дауыл  оған

ерегіскендей,  к

үймені  төңкеріп  тастайтын  қалпын  көрсетті,  күйме

бірер  рет  аударылып  барып 

әрең  оңалды,  жолаушылар  ауып  қала

жаздады.  Сол  кезде,  дауыл  бастал

ғалы  күйме  ішіне  тығылып  келе

жат

қан  Шоқан,  өңірдің  етегінен  зып  беріп  шықты  да,  делбе  ұстап

отыр

ған Абаның белінен құшақтай отыра кетті.

–  Ашайы

қ  шатырды!  –  деді  Шыңғыс  сол  кезде  дауыл  келген

ауылдарда, 

қазақтардың  «үй  ішіне  жел  қамалмайды»  деп,

т

үндіктерінің ық жақ бұрыштарын аздап ашып қоятыны есіне түсіп.

Шатыры мен 

өңірі ашылған соң, күйме оншалық теңселе қойған

жо

қ.  Бірақ  ысқыра  соққан  дауылдың  жолаушыларды  мазалауы

б

ұрынғысынан  кем  емес.  Шыңғыс  Шоқанның  отырған  жерін

орны

қсыз көріп, күйме ішіне шақырып еді, ол естімеген болып отыра

берді де, 

әкесі:

– «Бері кел!» дедім 

ғой! – деп ақыра шақырғанда.

– Ма

ған осы ара қызық, – дегеннен басқа жауап қатпады.

Драгомировте 

әдеттегі  қалпындай  үн  жоқ.  Ол  жеңсіз

жамылт

қышының жалбағайын басына бүркеніп, алдыңғы жағының

бауын  б

үрістіре, иегінен байлап алған, «Өзім үшін» деп, аздап өлең

жазатыны бар ж

әне өлеңдерін көбінесе «табиғат лирикасы» аталатын

та

қырыптарға  арнайтын  ол,  бұрын  көрмеген  мына  дауылдан

а

қындық әсер алып, енді соны қағазға қалай түсірудің қамын ойлап

келеді.  Ол 

өлеңнің  бірінші  шумағында  «лира»  мен  «буря»  деген

сездерді 

ұйқастырмақ.  Бірақ,  қай  жолдарда,  қай  сөздердің

тізімінде?..

«Дауыл  болмай  жауын  болмайды»  дейді 

қазақ.  Сонысы  расқа

келгендей,  б

ұрқанған  дауыл  біраздан  соң  бәсеңдеді,  қара  шақы

ы

ққа, алысқа жөней бастады.

– Алла, осындай да дауыл болушы ма еді?! – демін енді 

ғана дұрыс

ала баста

ған Шыңғыс. – Осы далада туып өскен адам болғаныммен,

–  деді  ол,  бетін  Драгомировке  б

ұрып,  –  мынадай  дауылды  көрген

емен.

– 

Қызық  және  керемет  дауыл!  –  деді  Драгомиров,  іштей  өлең

құрастырып отырған ойы бөлініп кетіп.

Одан 

әрі  тілдесуге,  алды  сиреп,  арты  қалыңдай  келіп  қалған

жа

ңбыр  мұрша  бермеді.  Енді  шатырды  көтеріп,  өңірді  жабуға  тура

келді.

Жерді  жар

ғандай  шатырлай,  найзағайларын  жарқылдата  келген

жа

ңбырдың  төпеуі  сұмдық.  Шатырдың  төбесінен  құйған

сыбдырына 

қарағанда,  тамшылап  емес,  шелектеп  төгіліп  жатқан

сия

қты. Сондықтан да Абамен қатар отырған Шоқан денесіне су өтіп

барат

қаннан  кейін,  ешкім  шақырмай-ақ  төбесі  жабық  күйме  ішіне

сымп беріп кіріп кетті. Аба жа

ңбырға онша мазасыздана қойған жоқ.

Ол  аттанар  алдында  б

ұрынғы  дағдысымен,  қойдың  жүнінен  қалың

то

қылған, денесін мол орарлықтай кең ғып тіктірген шекпенімен, сол

то

қымадан жастақтан жалбағайын астына тастай берген. Оларды киіп

алса, жа

ңбыр түгіл, төбесінен теңіз құласа да су өтпейді...

Н

өсер тым қатты және ұзақ құйды. Кең даланы ол көлкіген селге

айналдырып  жіберді.  Мана  Абаны

ң  айтқаны  расқа  шығып,  судан

іріген 

құрт  -  кесек  балшық,  аттардың  аяғын  да,  арбаның

до

ңғалақтарын  да  жүргізбеуге  айналды.  Ашықтағы  Аба  көріп  келе

жатыр, жол торабымен ж

үрейін десе, бетінде су көлкіген саздан аттар

тай

ғанақтап аяқ баса алмайды, олай айдай берсе жығылатын түрлері

бар,  жолды

ң  жиегіне  шығайын  десе,  ащылы  топырақпен

жентектелген  ш

өп  аттардың  тұяғына,  арбаның  доңғалақтарына

жабыс

қан  қалыптарынан  айрылмайды.  Сонда  да  ілгері  тырмысқан

аттарды

ң  аяғына  жабысқан  саз,  кейде  от  орнындай  үлкейіп,

жануарлар 

қандай  қимылмен  ілгері  ұмтылса  да  түспейді,

до

ңғалақтарға  оралған  саз  айналдырмай  тастап,  олар  аттардың

к

үшімен, шананың табанындай сүйретіледі...

Сондай  жа

ғдайда  аттарды  айдап  қинаудан  шығар  нәтиже  жоғын

к

өрген  Аба  «тыр-р-р-р»  деген  дыбыс  шығарды  да,  делбені  демей

тартты.  Былай  да  то

қтаудың  амалын  таба  алмай  келе  жатқан  аттар

т

ұра қалысты. Жаңбыр әлі төпеп тұр.

– Не болды? – деді к

үйме өңірінің етегін ашқан Шыңғыс, күйме

алдына жерге т

үсе берген Абаға:

– Аттар да, арба да ж

үре алмай қалды, хан-ием.

– Неге?

– Саздан.

Д

әрет сындырғысы кеп келе жатқан Шыңғыс арбадан жерге түсіп

бай

қаса,  аттардың  аяқтарына  саздың  жабысу  түрі  ішіне  толтыра

н

әрсе салған бір-бір үлкен қапты кигізіп қойғандай, доңғалақтарға

орал

ған қалың саз, күйменің астын тіреп тұр.

К

үймеден  Драгомиров  те,  Шоқан  да  түсті.  Аттардың,  күйменің

халдерін  олар  да  к

өрді.  Келген  беттеріне  қараса,  доңғалақтар

с

үйретілген  жердің  қоймалжың  сазы,  жердің  соқамен  жыртқан

қыртысындай  айғыздана  тілініп  жатыр!..  Соларды  көрген  Шыңғыс

қабағын қарыс жапқан кескінмен:

– 

Әй, қырсық шалған құдай-ай! Бет қайтқан шақтың барлық ісі

де осылай болатын 

әдеті! – деді.

– Тегі ж

үре алмаспыз, мына түрмен, – деді Драгомиров.

– Балы

қшыларға жете алмаймыз ба, әке? – деді, бар ойында балық

жеу 

ғана келе жатқан Шоқан әкесіне жақындап.

– Балы

қты айтады ғой, тәйірі! – деді Шыңғыс баласына жекіп, –

«осы арадан 

қозғала аламыз ба?» десейші, бүгін.

– 

Қозғалмасақ  қонармыз,  –  деді  Шоқан,  ерегіскіш  мінезі  ұстай

қап.

Жолаушылар  д

әрет  сындырып  болғанша,  жаңбыр  толастауға

айналды.  Б

ұлттың  көбі  алға  қарай  ауды.  Тарсыл  -  гүрсіл  бәсеңдеп,

жар

қ-жұрқ ілгері қарай созылды.

– Енді 

қайтеміз? – деген Шыңғысқа.

–  Аттарды

ң  аяғын,  доңғалақтарды  саздан  –  деді  Аба,  –  әйтпесе

олар 

қозғала  алмайды.  Бірақ  біз  енді  бәрібір  жол  торабын  қуа

алмаймыз. Жа

ңбыр азайғанмен, миы шыққан саз, бізді аттатпайды.

– Сонда 

қайтеміз?

–  Б

ұл  жолдың  ендігі  бойы,  Обағанның  ойпаты  ғой,  хан-ием,

жа

ңбыр  түгіл,  шық  қалың  түссе  де  саздың  жататын.  Жаңағы

н

өсерден кейін жүргізбейді ол.

– Сонда? – деді Шо

қан.

–  Мына  бет,  –  деді  Аба  т

ұрған  беттерінің  теріскей-батыс  жағына

қолын  сермеп,  Тобылдың  бергі  қырқасы.  Бергі  етегі  алыс  емес.

Қырқаның жері бетегелі бозды келеді, жаңбыр қандай қалын, жауса

да  сазданбайды  ж

әне  тақтайдай  тегіс.  Оған  іліксек  жолсызбен  де

тарта береміз.

– Балы

қшыларға соға ма, ол жол?

–  Т

әйірі,  балығын  айта  берді  ғой,  мына  бала!  –  деді  Шыңғыс

кейіген дауыспен.

–  «Жеймін»  деген  со

ң  жеуім  керек,  –  деді  Шоқан  Абаға  қарап,  –

айт

қан жөнің соға ма балықшыларға?

–  Со

қпайды.  Ол  жөн  Теңіздің  жалтыр  жағы,  балық  шөптесін,

қамысты жағында жүрмейміз.

– О, ындыны

ң құрысын, ындының құрғыр! – деді Шыңғыс бетін

теріс б

ұрып.

–

Қатынша қарғама, әке, – деді Шоқан зілді үнмен, – еркекше боқта,

әйтпесе саба!..

Шы

ңғыс ашудан тығылып қалды. Әке мен баланың ырқын қалай

табуды білмеген Абаны

ң аузына:

–  «

Өткінші»  деген  жауынның  аумағы  тар  болушы  еді  ғой  менің

шамалауымша,  б

ұл  жауынның  Теңіз  жақ,  етегі  оған  жетпей  өтеді,

т

әуекел деп жүріп көрсек қайтеді, хан-ием? – деген сөз түсті.

– С

өйтсең сөйт! – дей салды Шыңғыс зекіп.

Абаны

ң  айдауымен  ілгері  қимылдаған  аттар,  қара  жерде  ауыр

ж

үкті шананы сүйрегендей барлық күшін сала, әрең жылжыды. Бұл

жермен 

әлгінде,  бетінде  суы  көлкіп  жатқанда  жүру,  қазір  су  жерге

сі

ңіп,  топырағы  кебірленіп  қалғанда  жүруден  әлдеқайда  ауыр

сия

қтанды. Дем тимеген қалың саз тұтқырлана түсті. Бұған дейін де

қаржалып  қалған  аттар,  енді  тіпті  әлсізденіп,  күймені  мықшия,

шірене  тарт

қанмен,  бірнеше  адымнан  кейін  тоқырай  берді.  Тың

к

үнінде  делбені  де  қозғалтпайтын  аттар  бишік  жеуге  айналды.

Біраздан о

ған да көнтеріленіп, ұрса да жүрмеді.

– 

Қиналды-ау,  жануарлар!  –  деді  сол  кезде,  ұрғанмен,  аттардың

д

әрменсіздігін көрген Шыңғыс.

Біра

қ,  қынжылса  да  амал  жоқ.  Елсіз  айдалада  іріген  саздың

ортасында т

ұрып қалу мүмкін емес, қарға адым болса да жылжи беру

керек...

Ол  ма

ңайдың  табиғаты  қызық,  әлгінде  бұрқан-тарқан

дауылдатып,  опыр-топыр  жауындатып, 

қап-қара  болып  төңіректі

б

үркеп  алған  бұлттың  жел  жағы  сиреді  де,  аспан  жиегі  жарқырай

т

үріле бастады.

Б

ұлттан арылған күннің, кең тармақтанған қызыл күрең сәулесі,

алыстап  бара  жат

қан  бұлттың  әр  тұсын  шалып,  өз  түсіне  бояп  тұр.

Кей  жері,  кейбір 

қалың  бұлттың  ішін  сөгіп,  арасынан  өткермелей

с

ұғып, бұлттың тым жырақтағы бөлшектерін де түйрейді, ол тұстың

бояуы 

қошқыл күрең көрінеді...

Жа

ңбырдан кейінгі тыныс қандай тамаша! Құрғақшылықта демін

үнемі  ішіне  ғана  тартқан  сияқтанып,  ешбір  иісі  сезілмейтін

өсімдіктен,  жаңағы  өткен  жаңбырдан  ықылық  ата  сусындап,  енді

бойында  бар  демін  тек,  сыртына 

ғана  шығарғандай  боп,  түрлі

тынысты тамаша иістер, сапырылыса б

ұрқырап кетті. Не деген ғажап

иістер еді!..

«Шіркін  –  деп  арман  етеді  оларды

ң  әрқайсысы,  –  енді  аттардың

т

ұяғы құрғаққа ілегіп, жортып кетер ме едік!».

Ол  тілектері  де 

қабыл  болды.  Аттар  мейлінше  қиналып,  енді

жылжи  алмасты

қ  халға  кеп,  айдаса  да  қозғалмай  тұрып  қалған

ша

қта:

–  Жерді

ң  ажарына  қарағанда,  –  деді  Аба  орнынан  тік  түрегеп,  –

жауынны

ң шеті тіпті жақын сияқты. Аттар аз да болса тыныс алсын,

мен алды

ңғы жақты жаяу шолып келейін.

Шы

ңғыс үндемеді. «Бұған ұлықсаттың керегі жоқ шығар» деген

оймен, Аба к

үймеден секіріп түсті де, «жылжи алмай тұрғанда қайда

барар дейсі

ң» деп, делбені күйме алдына іле сап, өзі жөн тартты.

Жер  дегді

ңкіреді  ме,  жауын  жиегінің  сазы  аздау  ма,  әлде  қарулы

денедегі  ая

қ  күшінің  тыңдығынан  ба,  жылдам  адыммен  еңкеңдей

бас

қан  Аба  қиындық  көрген  жоқ.  Аздан  кейін  абайласа,  сазды  жер

таусылып  бара  жат

қан  сияқты.  «Жауын  шеті  осы  болғай  да!»  деп

қуанып кеткен Аба аяңнан жүгіріске басты. Аздан кейін байқаса, шөп

те 

құп-құрғақ,...  топырақ  та  құп-құрғақ.  Артына  қараса,  –  күйме

«

әй!» дерлік жерде ғана тұр.

Қуанышын  ішіне  сыйғыза  алмаған  Аба,  «мұнда  құрғақ!»  деп,

басынан  ж

ұлып  алған  бөркін  оң  қолымен  бұлғап,  серіктеріне  бар

даусымен  ай

ғай  салды.  Ол  дауысты  естігенін  білдіргісі  келгендей,

жауыннан  кейін  ін  аузында 

қылтиып  отыра  қоятын  қарақұйрыққа

ұқсап,  біреу  күйменің,  бөксе  баспайына  көтеріле  берді.  Ол  әрине

Шо

қан. Абаның даусын естіген Шыңғыс пен Драгомиров те қуанды.

Біра

қ олар үлкенсіп орындарынан қозғала қойған жоқ. Қозғалғанда

қайда  барады,  күймеден  түссе-ақ,  аяқ  басар  жерлері  қоймалжың

саз!..

Шо

қан  оған  қараған  жоқ.  Күймеден  түсе  жырақта  діңгектей

қағылып тұрған Абаға қарай ұшты. Кебір балшық етігінің табанына

жабысып б

өгейін деп еді, кең етікті аяқтарын сілке ұшырып жіберіп,

жала

ң аяқ тартты. Кешікпей, аяқтары түйе - тайлыдан құтылып, жәй

ғана  дымқосқа,  одан  құрғаққа  тиіп,  былай  да  жүйрік  балалардың

қатарында саналатын Шоқан, одан кейін, ит көрген қояндай зымырап

кетті.

–  Рас, 

құрғаққа  іліктік  пе?  –  деді  ол,  алқынған  дем  алысын  баса

алмай тосып т

ұрған Абаны бассалып.

– 

Өтірік  десең  ұстап  көр,  жерді!  –  деді  Аба,  Шоқанды  бауырына

басып.

Шо

қан  Абадан  құшағын  жазбастан,  жердің  құрғақтығын  көре

т

ұра, аяғының бақайымен топырақты шұқып байқады, құрғақтығы

рас!... Ш

ұқыған жердің шаңы шығады!..

Қуанышы қойнына сыймаған Шоқан, Абадан құшағын жазды да,

бар даусымен ала

қайлап, сандарын шапалақтап жіберді.

– Балы

қшыларға жетеміз бе? – деді ол Абаға.

– Егер саз босатса.

–  Неге  босатпайды?  Жап-жа

қын  жер.  Аттар  да  тынығып  қалған

болар.

– Сол аттары

ң сол саздан шыға алса!.. Күн де батып барады...

Шо

қан  көк  жиекке  қараса,  аумағы  аспандағы  көлемінен

әлдеқайда зорайып, қан-күрең түске енген күннің астыңғы жақтауы

жерге таянып 

қалған екен.

– Т

ұрмайық енді, – деді Шоқан Абаға. – Барайық күймеге тезірек.

Екеуі  ж

өнеле  берді.  Сазға  жете  аяқтары  тағы  малтыға  бастады.

Олар ая

қтарын әрең сүйреп күймеге келгенше, күрең бояуы қоюлана

т

үскен  күннің  үлкен  доңғалағы  жерге  түгелімен  батып  та  үлгерді.

Енді  оны

ң  жер  астынан  биікке  шашыраған  өзі  түсті  сәуле

тарма

қтары  жан-жақтан  саумаланып  жиналды  да,  тотының,

тарбайт

қан құйрық - қанаттары сияқтанып, түбі бір-ақ уыс, тарамы

бір-а

қ шоқ болуға айналды...

К

үймеге түгел отырған жолаушылар ілгері жүрмек болып еді, аттар

мана

ғы  мықшия  күшенуде  бойларын  алдырып  қалса  керек,  –

құрғаққа  дейін  әлденеше  тоқтап,  тұрып  қалу  қаупі  байқалып

айдауды

ң, мықтылығынан құрғаққа қызыл іңірде әрең ілікті. Одан

әрі де заулап кете алмады аттар. «Болдырған ат – болпаң» дегендей,

ты

ң  кездерінде  денелеріне  бишік  түгіл  делбені  де  тигізбей,  шыңға

ыр

ғыған  арқардай  жинақ  қимылдайтын  жануарлар  енді,  айдағанда

да  ит 

қуып  болдырған,  сонда  да  алдырмауға  жанталасып

б

ұлғалаңдай  қашқан  қояндай  әрең  жортады.  Өз  еріктеріне  салса,

жорта

қтан  аяңға  түсетін,  тіпті,  айта  берсең  тұрып  алатын  жайлары

бар.

Олар  осы  алдарында,  айналасы  бес-алты  ша

қырымда  кездесетін

балы

қшылар  мекеніне  ымырт  жабылып,  қас  қарая  әрең  жетті.

Ж

үргіншілерді  балықшылардың  қалай  қабылдауын  сипаттаудан

б

ұрын, өздерінің кім екендіктеріне біраз тоқырап өтейік.

Қазақта  «өзен  жағалағанның  өзегі  талмайды»  деген,  «теңізді

т

өңіректегеннің  несібі  егіз»  дейтін  мақалдар  бар.  Балықты  аумен

с

үзудің  бір  тәртібі:  аудың  орта  тұсында  түбі  кең,  алқымы  тар

қоржын  болады,  аудың  екі  жақ  қанатын  балықшылар  қаусыра

р

у

р

у

р

тарт

қанда,  соған  қағылып,  қоржынға  қарай  бейімделе  береді  де,

а

қыры  тар  алқымнан  кіріп,  кейін  қарай  шыға  алмайды.  Осы

қоржынның  аты  -  абақ.  Қазақ  халқының  ең  көп  бөлшегі  –  Ұлы

ж

үздің арғы аталары «Абақ», «Тарақ»; тағы бір үлкен ру - Керейдің

ар

ғы  аталары  да  «Ашамайлы»,  «Абақ»;  балық  ауламаса  «ауды»

қайдан  біледі,  көне  қазақтар?  «Ауды»  білмесе  «Абақты»  қайдан

біледі?.. Осы «Аба

қтан» яғни «қамау» мағынасындағы сөзден кейін

«аба

қты» (орысша - тюрьма) шыққан.

Міне,  осындай  с

өздерге  қарағанда,  «қазақ  та  балық,  аулау

к

әсібімен ежелден шұғылданған болар ма?» деген де ой келеді. Бірақ,

тіршілік  тарихына 

үңіліп  көрсең  олай  емес  сияқты.  Қазақтың  ерте

к

үндерде балықшылықпен шұғылдануына куә боларлық дерек өте аз

ж

әне өте болымсыз.

Сондайлардан екі-

үш мысал алайық: бірінші қазақта күні бүгінге

дейін,  біреулерді

ң  ретсіз  шулағанын  ұнатпағандар  «неге  шулады,

соншама, 

балы

қ 

үлестіргендей?!» 

деседі. 

Білгір 

біреуді

ң

баяндауынша:  «б

ұл  мәтел  қазақ  «Ақтабан  шұбырынды,  алқакөл

с

ұлама»  аталған  жұтқа  ұшырағанда  (1723  жылы),  ашыққан  ел

к

өлдерден,  өзендерден  балық  аулап,  соны  үлескенде  шулапты-мыс»,

екінші, 

қазақ «балық басынан сасиды» деген мақалды, «басқарушысы

азса,  ел  де  азады»  деген  ма

ғынада  қолданады.  Үшінші,  қазақта

«мекіре  (бекіре)  балы

қтың  тұмсығы  тасқа  тірелмей  қайтпайды»

деген  м

әтел  бар.  Мекіренің  не  екенін,  Каспий  теңізін  төңіректеген

қазақтардан басқа қазақ білмейді. Ол орысша белуга аталатын, қазақ

жерінде,  тек  Каспийде 

ғана  бар  балық  екен.  Кейбір  анық

материалдар

ға  қарағанда  мекіре  балықтың  кейбірінің  салмағы  бір

жарым тонна

ға жетеді және тұла бойы шылқыған май болады, оның

еті  балы

қтардың  ішіндегі  ең  асылы  да,  ең  қымбаты  да.  Негізі  ащы

сулы те

ңізде тіршілік ететін бұл балық, көктемде ұрығын тұщы сулы

өзенге  шығып  шашады  екен  және  алыстап  барып,  қайнарына  жетіп

шашады  екен, 

қазақтың  «тұмсығы  тасқа  тірелмей»  деуі  содан  екен.

Ал, м

әтелдің өзің қазақ алған бетінен қайтпайтын, не жақсылық, не

жаманды

ққа килікпей шегінбейтін қатал кісіге бейнелейді.

Қазақ  тіршілігінен  балыққа  байланысы  бар  сөздер  осылар  ғана.

Олардан бас

қа сөздер, -кісіге қойылатын есімдер. Ешбір халық та жек

к

өретін  нәрсесін  баласының  атына  қоспайды,  тек,  ұнатқан

н

әрселерін  ғана  қосады.  Осы  тұрғыдан  алғанда,  қазақта  балыққа

т

әуелді:  Жәйін,  Жәйынбай,  Шортан,  Шортанбай,  Шора,  Шорағай,

Шаба

қ, Шабақпай, Тыран, Тыранбай, Сазан, Сазанбай... деген есімдер

к

өп ұшырайды.

Россия  патшалы

ғының  қолы,  Каспийдің  «Атырау»  аталатын

шы

ғыс жағына он жетінші ғасырдың орта тұсында жетті. Сол кезде

Доннан ауыт

қып келген бір топ қазақ-орыс, қазіргі Орал қаласының

орнына  орны

қты.  Қазақтар  бұл  қаланы  «Теке»  дейді,  оған  себеп,  –

бастап  келген  атаман  –  Кондров  м

ұртын  қырып  жүретін,  сақалын

еркіне  жіберетін  кісі  екен,  со

ған  қарап  бір  дуалы  ауыз  «мынау  теке

сия

қты  ғой»  депті-мыс,  содан  ол  негізін  қалаған  станица  «Теке»

аталып  кетіпті-мыс.  Текеге  «Жайы

қ»  (Яик)  есімді  қала  аты  сол

ғасырдың  аяғында  берілген.  Пугачев  көтерілісі  осы  қаладан

бастал

ғандықтан,  көтеріліс  басылғаннан  кейін,  екінші  Екатерина

1775  жылы 

қаланың  да,  өзеннің  де  «Жайық»  аттарын  өзгертіп

«Орал» 

қойған.

Сол бір т

ұста, Жайықтың атырауға (Каспий) құятын сағасына, үй-

ішімен к

өшіп кеп Гурий есімді балықшы казак-орыс орнайды. Алғаш

ол 

қамыстан  үйшік  (балаған)  жасап,  кәсібін  бастайды.  Сондықтан

кейін «Гурьев» атал

ған қаланы қазақтар «Үйшік» атап кетеді.

Казак-орысты

ң екінші лақабы – балықшы. Орыс халқының казак-

орыс  аталатын  б

өлшегінің  арғы-бергі  тарихында  балық  аулаумен

ш

ұғылданбайтыны  болмаған.  Каспий  мен  Жайықты  төңіректеген

қазақтарға, балық кәсібімен шұғылдануды осылар үйреткен. Ақыры

қазақтан  да  балықшылар  саны  көбейіп  бара  жатқан  соң,  казак-

орысты

ң  «балық  қожалары»  қызғанып,  аулағанын  тартып  алатын

бол

ған.  Осы  жайда  және  қазақтардың  Жайыққа  жайылып  барған

жыл

қыларын барымталап алу жайында, Кіші жүздің сол кездегі ханы

–  Н

ұралы,  Жайық  бойындағы  әскердің  атаманы  –  Андрей

Бородинні

ң  1763  жылдың  10  мартында  екінші  Екатеринаның  атына

ша

ғым  жазған.  Сол  мәселе  тексерілгенде  Бородин  «қазақтың

жыл

қылары  кеп  су  ішкелі,  балықтар  үркіп,  ауға  аз  түсетін  болды»

деген «д

әлел» айтқан.

Казак-орысты

ң  атамандары  тыйғанмен,  балық  аузына  тұшыған

қазақтар,  бұл  кәсіптен  қол  үзбеген.  Атыраудың  кей  тұсында,  кей

қазақтар  өзге  кәсіптің  (мысалы  мал  өсірудің)  бәрін  тастап,  тек

балы

қ  аулаумен  ғана  шұғылданған.  Он  тоғызыншы  ғасырдың

басынан 

үкімет  бұл  кәсіпті  қудалау  орнына  көмектесіп,  артельдер

құруға  қайықтар,  басқа  саймандар  сатып  алуына  ұлықсат  еткен.

«Каспийді

ң  шығысында  балық  пен  ит-балық  (тюлень)  аулау  кәсібі»

деген  атпен  1902  жылы  басылып  шы

ққан  кітабында  Н.  Ливкин,

қазақтардың, балық аулау тарихын толық көрсетеді.

Балы

қшы қазақтарды балықшы емес қазақтардың сықақтауы ма,

әлде расы ма, – төмендегідей сөз бар: Каспий төңірегіндегі балықшы

Адай  руыны

ң  бір  қызын  Арқада  мал  өсірумен  шұғылданатын

біреуді

ң,  баласына  бергелі  жатса  керек,  сонда  қыз  туғандарына

к

өрісіп жатып, «бекіре (мекіре) балықтың, бел кеспесін (белдемесін)

жемейтін басым - ай, 

қойдың, құйқасы қоңырсыған етін жейсің-ау!»

деп жылапты-мыс. Б

ұл сөзді кім шығарса да, ойыны емес, расы сол:

к

үні  бүгін  Гурьев  қаласына  сапар  шегіп,  ет  базарына  баршы,

д

үкендерде жылқының, қойдың сиырдың, түйенің, балықтың еттері

қатар тұрса, тұрғын адайлар, алдымен балық етін алады, ол болмаса

т

үйенің,  ол  болмаса  –  сиырдың,  ол  болмаса,  –  қынжылып  барып

жыл

қының етін алады. «Жылқы етінен артық ет жоқ» деп түсінетін

(

ғылымда  да  солай)  біз  үшін,  Адайлардың  бүйтуі  қайран  қаларлық

іс!

К

өлденең  сөзді  осымен  доғара  тұрып,  тақырыбымызға  кешейік.

М

әселе,  әлі  де  болса  балықшылар  туралы.  Бұрынғы  қазақтардың

басым  к

өпшілігі  мал  өсірумен  ғана  шұғылданып,  балық  кәсібіне

қызықпағанымен,  қызыққандарының  көбіне  бұл  кәсіппен

ш

ұғылдануға  мүмкіндік  болмағанмен,  қазақтың  кең  даласының

кейбір  т

ұсындағы  өзендер  мен  көлдерде  не  өз  беттерімен,  не  казак-

орыстармен  бірігіп  балы

қ  аулайтын  қазақтар  там-тұм  жерлерде

кездесіп  те 

қалады  екен.  Солардың  біреуі,  –  біз  осы  тарауда  атаған

«Те

ңіз» көлінің жағасында құрылған.

Сол  ма

ңайда  Үй  мен  Тобыл  өзендері  түйіскен  жерде  қазақша  -

«

Қырықбойдақ»,  орысша  –  «Устьуйск»  аталатын,  Обаған  мен  Тобыл

өзендері  түйісетін  тұста  қазақша  –  «Бағлан»,  орысша  –

Звериноголовск»  аталатын  казак-орыс  станицалары  бары  бізге

жо

ғарғы  тараулардан  белгілі.  Бұл  маңайда  балықшылық  кәсібімен

е

ң алғаш осы станицалардың казак-орыстары шұғылданған да, кейін

қазақ  кедейлерінен  жұмысшы  жалдап,  содан  қазақтар  да  біртіндеп

б

ұл кәсіпке араласа бастаған.

Біра

қ  ұлт  пен  ұлтты  шағыстырып  ұстайтын  патшашылдық

заманда, казак-орыстар 

өздерін «жоғары», қазақтарды «төмен» санап,

станицалар

ға қарайтын жерге де, суға да қазақтарды маңайлатпаған,

малдарын  жа

қындатпаған,  жақындап  келсе  айдап  ап,  қайтармаған,

кейде,  айдап  ал

ған  малды  сіңіріп  те  кеткен.  Мысалы,  жоғарыда

атал

ған  атаман  Андрей  Бородин,  Жайық  қазақтарының  8000

жыл

қысын Еділ қалмақтарына айдатып, олар патшаға шағым беріп,

патшадан  «

қайтарт»  деген  әмір  келгенде,  өзі  меншіктенген  тең

жартысын 

қайтармаған.  Ақыры,  сол  жұмыс  «басына  жетіп»

қызметінен алынған.

Қырықбойдақ  пен  Бағлан  казак-орыстары  да  сөйтіп,  тәуелді

жерлеріні

ң  суына  қазақтан,өз  бетімен  балық  аулаушылары

жолатпа

ған.  Сондықтан  қазақ  балықшылары  казак-орыстардың  «он

ша

қырымдық  жолақ»  (полоса)  аталатын  жеріне  бас  сұға  алмай,

жола

қтан тыс «Теңізден» аулайтын болған.

Айтушылар,  «Те

ңіз  жағасында  алғаш  қазақтар  мен  казак-

орыстарды

ң кедейлері бірігіп аулаған еді, себебі: қайықтар мен аулар

орыста 

ғана, көлік қазақтарда ғана болған еді» деседі.

Басында  солай 

құрылған  бұл  «артельдің»  аяғы  не  боп  кеткенін

ешкім  де  білмейді.  Ма

ңайдағы  елдің  тек  қана  білетіні,  неше  түрлі

халы

қтар  араласып  кеткен,  іштерінде  құлақ  естімеген  елдердің

адамдары  бар.  Расында  да  солай.  Б

ұлардың  ішінде  орыс,  қазақ,

баш

құрт,  татар,  остяк,  чуваш,  қалмақ,  тунгус,  поляк,  швед,  чукшы,

нанай,  якут,  бурят  сия

қты  толып  жатқан  елдердің  «өкілдері»  бар.

Оларды

ң  көбі  Сібірге  айдалып  барған  «қылмыстылардан»  қашқан:

«поселыцик»,  «ворнак»  аталатындар.  Б

ұл  екі  лақапты  да  патша

үкіметі  тұрған  елге:  «талаушылар,  кісі  өлтірушілер»  деп

жарияла

ғандықтан  (сондайлардың  болғаны  да  рас),  бейбіт  елден

оларды

ң  маңына  жолайтын  жан  өте  сирек  болады.  Қашқындардың

б

ұлайша  топталуына  үкімет  көңіл  бөліп,  алғаш  қудалады  да,

артынан,  біріншіден,  балы

қ  кәсібімен  шұғылдануына  көзі  жетіп,

екіншіден,  -  осындай  к

әсіпшілдер  әр  жерде  молаюын  еске  алып,  тек

сырттарынан 

ғана бақылатты да, ішкі істеріне араласпады.

«Ішкі  істері»  дегенде,  ла

қабы  «қаңғырған»  (бродяжное)  аталған

б

ұл  мекенде,  қанша  жан  тұрып  жататыны  мәлімсіз.  Сырт  хабарға

қарағанда  «кейде  –  толып,  кейде  –  солып»  дегендей,  бір  жылдары

молайып,  бір  жылдары  азайып  кетеді. 

Үй  сандары  да  сондай.  Басым

к

өпшілігі  қамыстан  құралатын,  олардың  кейі  –  күрке,  кейі  –  үй-

сыма

қ,  кейі  –  барақ  болатын.  Төбесі  сырғауылмен  жабылған,

сы

ғырайған  кіп-кішкене  терезелері  бар  шым  үйлер  сирек  кездесетін

«

қаңғырған»,  құрылыс  жағынан  не  қазақ  қыстауына,  не  орыс

селосына 

ұқсамайтын ығы-жығы бірдеме.

К

өпшілігі  қашқындардан  құралатын  «қаңғырғанның»  адамдары

орталарынан  біреуін  «атаман»  сайлап  алады  да, 

өзге  ешбір  үкіметке

ба

ғынбайды.  «Қаңғырғанның»  ішкі,  сыртқы  істерінің  бәрі

атаманны

ң қолында; балықшыларға керекті аспаптарды, басқа кейбір

жабды

қтарды  табатын  да  сол,  ауланған  балықтарды  сәудегерге

өткізетін  де  сол,  кәсіптік  ішкі  жұмыстарында  әмірші  де  сол.  Оның

айт

қанын ешкім қалт етпейді.

Ертерек 

құрылған  «артельдің»  атамандары  әртүрлі  болып  жүрді

де, бізді

ң жолаушылар қаңғырғанға барардан он шақты жыл бұрын

Кирила  Курагин  деген  кісіні  атаман 

қойды.  Оның  да  негізі  қашқын

бол

ғанмен,  патша  үкіметінің  жергілікті  әкімдеріне  жақты  да,

«с

ұрағанын  алып,  қалағанын  беріп»  дегендей,  жағымды

адамдарыны

ң 

біріне 

айналды. 

Курагин 

өзінен 

б

ұрынғы

атамандарды

ң  бәрінен  күшті  шығып,  «артельді»,  ашса  –  аясында,

ж

ұмса  –  жұмырында  ұстады.  Оның  мінезіне,  қылығына  қарап,

қарамағындағылар  әлденеше  ат  қойып  алды.  Орыстар  жағы  оны

к

өзінше «Кирила» деп есімімен атады да, атылар мылтықтай мінезіне

қарап,  сыртынан  «Курагин»  деген  фамилиясының  орнына  «Курок»

десті, онысы – мылты

қтың шапқысы» дегені. Қазақтар «Кириланы»,

–  «Керала»  деп,  «Курагинды»  –  «

Құрақтың  баласы»  деп  атады.

Т

әртіпке қатты Курагин ісінде әділ болды. Сондықтан орыстар жағы

оны  «Мифодий»  деп  те  атады,  онысы  –  орысты

ң  көне  тарихында

айтылатын – Кирилл Мифодий есімді 

әулиенің атын қосуы.

«

Ұры  байымайды.,  сұқ  семірмейді»  дегендей,  құралуына  талай

жыл 

өткенмен,  «қаңғырғаннан»  шаруа  жинап  ауқатты  болған  адам

естілмейді.  Онда  т

ұрғандардың  ешқайсысында  жеке  меншік  жоқ.

К

үн көрістері, тек балыққа ғана байланысты. «Жұтқан жұтамайды»

дегендей,  балы

ғы  көп  жылдар  болмаса,  тапшы  жылдарда  бүйірі

шы

ғып тоймайды да, бірақ аштан да өлмейді: жоқшылық жылдары,

т

ұздаған  балықты  татумен  де  күнін  көре  береді.  Балықтан  басқа

қорек, олардың ілуде біреуінде ғана болмаса, өзгелерінде жоқ. Сөйте

т

ұра, бір ғажабы, маңайдағы ауыл-селоларға емінбейді, олардың еш

н

әрсесіне тимейді, ашты – тоқты болса да, барын қанағат қып отыра

береді.

Бізді

ң  жолаушылар  осы  «Қаңғырғанға»  болдырған  атпен

салпа

қтап  әрең  жеткенде,  тұрғындарының  бәрі  түгелімен  іс

әрекетінде еді. Жан-жағынан құяр, я шығар өзендері жоқ бұл көлде

балы

қтың жүретін де, жүрмейтін де кездері болады. Кейде балықтар

к

өлдің  ортасындағы  «айдын»  аталатын  тереңіне  тығылып  жатып

алады да, т

өңірегіне құрған ауларға бірен-саран қаңғыбастары ғана

ілегіп,  жапа-тарма

ғай  түсу  болмайды.  Тереңге  салатын  ау,  бұл

«артельде» жо

қ. Ал кейде, әсіресе қалың жаңбыр болардың алдында,

тере

ңдегі балықтар сайызға, жиектегі қамыс арасына қаптай шығып,

ауларды толтыра ілінеді де балы

қшылар мәре боп қалады.

Б

үгін  де  солай  болған  еді.  Ауыр  ауларды  кешке  дейін  тартып

т

үгескен  балықшылар,  енді  қазаға  қамалғандарды  сүзуге  кіріскен.

«

Қаза»  дейтіні  қамыстан  қошқар  мүйіздендіре  кең  ғып  жасаған

қоршау.  Аузында  аудан  жасаған,  алқымы  тар  шонтайы  бар,  оған

балы

қтардың  кіруі  оңай  да,  бірен-сараны  ғана  болмаса,

бас

қаларының шығуы қиын. Осы қазаның ішіне бірер қап шегіртке

т

өксе, оған жаны құмар балықтар таласа кіреді де, қайта шыға алмай

қамалып  қалады.  Кейде  осындай  қазалардың  іші  балықтарға  тұна

толып,  аулаушылар  шелекпен  с

үзіп  ала  береді.  «Қаза»  яғни  «ажал»

аталуы  да  сонды

қтан  болу  керек.  Жақсы  жасалған  қазалар  –

балы

қтардың ажал орны.

Б

үгін аулар ғана емес, қазалар да лық толған еді. Жинауға жағдай

да  толы

қ.  Осы  мезгілде  толыққан  ай,  аспаннан  күн  еңкейе

бозамы

қтанып  көріне  бастады  да,  күн  сәулесі  қоңырланған  сайын

жар

қырай түсіп, қас қарая, құммен аршыған жез легендей жалтырап

кетті,  жары

ғы  даланы  күндізгідей  жарқыратып  жіберді.  Бұл  көлдің

былай да к

өп масасы, мұндай кезде тіпті молайып, тобымен ұшқанда,

кешіп келе жат

қан бұлт сияқтанады. Бүгін де солай. Бірақ жалаңаш-

жалпы бол

ғанмен, масалардың шағуына еті өліп кеткен балықшылар

о

ған  қарар  емес:  аудағы  балықтарды  тартып,  қазадағыларын

дамылсыз 

қалқып жатыр.

Жол  торабы 

Қаңғырғанның,  шетіне  таяна  бітетін  еді  де,  арғы

шетінен  та

ғы  басталатын  еді.  Ол  шетіне,  не  Қаңғырғанды  орап

қыратпен  бару  керек  те,  не  егер  жүйесін  тапса,  ішімен  бару  керек.

Абаны

ң  екеуімен  де  жүргені  бар,  орау  оңай  да,  аралау  қиын.

Соларды

ң  қайсысымен  жүруді  білмеген  Аба,  босаң  жортақтап  келе

жат

қан аттардың басын тежеңкіреп Шыңғысқа бетін бұрып, мәнісін

айтып еді, ол ж

өн айтудың орнына:

– Ба

ғлан қанша еді, бұдан? – деді.

– Жиырма, жиырма бес молынан болар, – деді Аба.

– Аттар жеткізе ала ма б

үгін?

– 

Қайдам, тым босаңсып келеді.

– 

Қонуға бола ма, мұның өзіне?

– 

Қайдам, маса буып жүрмесе.

– К

өп бола ма масасы?

– Ойбай, ол да бір хан - ием, б

ұлт та бір.

– Онда балы

қ жейміз де, аттанып кетіп, арғы масасы жоқ қыратқа

қонамыз.

Сол  кезде,  кешке 

қарай  тынып  қалған  жел  көл  жақтан  баяу  есе

бастады, ол жолаушыларды

ң мұрнына балық иісін әкелді.

– 

Қайда ол балықтар? – деді Шоқан Абаға.

–  Кел  жа

ғасында  ғой  деймін.  Жас  балықтың  иісі.  Тегі  аударын

тартып жат

қан болу керек.

– Білесі

ң бе, ол тұсты?

– К

өргенім бар.

– Ендеше, айда аттарды.

Шы

ңғыс үндемеді. Аба онысын «ризаласуы» деп ұқты. Расында да

солай:  «Ер  азы

ғы  мен  бөрі  азығы  жолда»  деген  ұғымдағы  қазақ,

әсіресе,  -  барған  жерінде  дастарқаны  жаюлы  тұратын  Шыңғыс,

қандай  жыраққа  сапар  шексе  де  азық  алмайтын.  «Бүгін  Бағланға

жетеміз»  деген  д

әмемен,  бұл  жолы  да  сөйткен.  Бірақ  «қырсыққан

жол» ол ыр

қына көнбей, «Бағланға ерте жетеміз» деп аттанған олар

т

үнге ұрынып, қарындары мейлінше ашқан, сондықтан Шоқан түгіл

өзі де таңсық көретін балықтан жей кетуге оның құлқы соға қалды.

Аба 

Қаңғырғанның  ішіне  қарай  жөн  тартты.  Ондағы  ізі  қиқы-

шой

қы  тұрақ  жайларының  арасынан  болдырған  аттар  түгіл,  тың

аттар да ая

қтарын аяңнан артық баса алмас еді. Қараңғыда ол іздерді

тауып  басу  м

үмкін  де  емес  еді.  Тек,  бұл  түнде  айдын,  жарық

болуынан 

ғана, біздің жолаушылар аттарының басын әлденеге тірей,

әлденеге арбалары соқтыға, сылбыр аяңмен жылжып келе жатыр. Кей

т

ұстарда  сыналанып  етерлік  сүрлеу  таба  алмай,  тоқырап  та  қалады.

Ондайда  Аба  арбадан  т

үсе  қалып,  төңіректі  жая  шолып  келеді.

Б

ұндай халде, құдайдың дес берісінде, Жылан-сырттардың болдырып

жеткені  жа

қсы  болды.  Тың  күйлерінде  кірсе,  ең  алдымен,  сырт

к

өрінісі  жалба-жұлба  Қаңғырғанның  ішіне  кірмек  түгіл,  анадайдан

үркіп лаға-лаға қашар еді, ал, күшпен кіргізе қалса, көрінген күркеге

со

қтығып, сүйкенсе құлап түскелі тұрған тұрақтың талайы бүлінер

еді, талайы жемірілер еді...