Аққан жұлдыз. 1 кітап

АЛЫС

ҚА АТТАНАРДА

ӨКІНІШ ЖӘНЕ ҮМІТ

Үркіттен  Омбыға  оралған  Шоқанның  ойын  жалғыз  ғана  мәселе

биледі.  Ол,  Шы

ғыс  Сібірге  барғанға  дейін  «Бұл  Сібірде  менен  көп

білетін  кім  бар  екен? 

Әй,  болмас!»  деген  ойда  жүргенде,  алдынан

таудай  те

ңкиіп  Банзаров  шыға  келді.  Бірнеше  күн  онымен  жолдас

бол

ғанда байқағаны, білім жағынан оның қасында бұл тау етегіндегі

т

өбе сияқты ғана.

Банзаров  сібірлік  ж

әне  шығыстық  мәселелерге  өте  жетік  екен.

Әсіресе,  монғол  және  түрік  тұқымдас  халықтардың  тарихына.

Мысалы,  мон

ғол  империясы  аталған  мемлекет  туралы,  әсіресе

Шы

ңғыс  ханның  тұсы  туралы  бұған  дейін  білем  дегені,  теңіз

қасындағы көл сияқты ғана болын қалды.

Хан  т

ұқымдарының,  әсіресе,  әкесі  Шыңғыстың:  «Біздің  арғы

тегіміз  к

үн  шуақта  жаралған  хан  –  Шыңғыс!»  деп  мақтанулары,

Шо

қанның  санасына  есін  білген  күннен  бастап  берік  ұялаған.  Ә,

солай екен 

ғой! деп, іштей өзі де мақтанатын.

С

өйтіп  жүріп  Кадет  корпусына  түскеннен  кейін,  Шыңғыс  хан

туралы орыс тіліндегі м

әліметтерді оқығаннан кейін, лепірме көңілі

б

әсеңдеп  қалған,  орысша  мәліметтерде  Шыңғыс:  талағыш,

жой

ғыш,  аң  бейнелі  қанішер.  Тек  соғыс  өнерінің  тарихынан  сабақ

беретін  Гутковский 

ғана  «ұлы  қолбасшы  болған»  деп  дәріптейді,

біра

қ, қалай, несімен екенін дәлелдемейді.

Корпустан  осы 

ұғыммен  шыққан  Шоқан,  енді  Банзаровпен

ке

ңесіп көрсе, «Шыңғыс» дегенің ірі қолбасшылығының үстіне, ірі

а

қылды,  ірі  болжағыш  жауынгер!  Оған  үлкен  дәлелдің  біреуі:

«Шы

ңғыстан  қалыпты-мыс»  деген,  «алтын  топшы»  аталатын

к

үнделік.

 

Банзаровты

ң баяндауынша тарихтық және әдебиеттік мәні зор бұл

шы

ғарма, ханның көзі тірі кезінде қытай иероглифымен және ұйғыр-

мон

ғол  әріптерімен  жасалған.  Ол  жазуларды  Банзаров  жақсы  біледі

екен.

– Бас

қа тілдерге, – дейді Банзаров, – әсіресе, европа тілдеріне бұл

шы

ғарма  әлі  аударылған  жоқ.  Петербургта  тұрған  күндерімде,

орысты

ң  шығысты  зерттеуші  ғалымдарын  мазмұнымен,  ең  алғаш

ауызша мен 

ғана таныстырдым. Олар менен «Алтын топшыны» орыс

тіліне  аударуды 

өтінді.  Мен  уәде  бердім.  Бірақ  аудару  да  оңайға

т

үспейді.  Күнделік  үш  том.  Бәрінің  көлемі  орысша  кітаптың  мың

бетіндей.

– Кірісті

ңіз бе?

– Жо

қ.

– Неге?

– Уа

қыт таба алмай жүрмін.

– Менімше, табу керек.

– 

Әрине. Таба қалған күнде де аудару оңай емес.

– Неге?

– 

Өте  биік  әдебиет  тілінде  жазылған.  Өлеңдері  мен  қара  сөздері

аралас. 

Ұлттық ерекшеліктері көп. Соларды дәл беру қажет.

– 

Өйтуге күшіңіз жететін сияқты ғой?

– Тырысып к

өрем.

– 

Қашан?

– К

өк тәңірісі медет берген кезде...

– Ол 

қашан болар деп жорамалдайсыз?

– 

Әзірге тілек үстіндемін.

Аудару

ға  кіріскен  кезін  және  қалай  жүріп  жатқанын  Банзаров

Шо

қанға хабарлап тұрмақ болды.

Банзаровтан  б

ұл  хабарды  асыға  күткен  Шоқан,  онымен  жарысу

ниетіне кірді. Сонда 

қай жүйеден? Шоқанның байқауынша, кітаптық

м

әліметтерді  бұдан  әлдеқайда  көп  біледі  деп  шамалайтын

Банзаровты

ң бір ғана жетпейтін жері бар сияқты, ол – Шығыс Сібір,

Қазан,  Петербург  қалаларының  төңірегіндегі  жерлер  мен  елдерден

бас

қа  жақтарды  географиялық  карталардан  болмаса,  әлі  өзі  көзімен

к

өріп білмеуі.

Кітапты

қ білім алу жөнінде Банзаровпен теңесуді, шамасы жетсе,

озуды  ма

қсат  еткен  Шоқан,  бір  мәселеден  оның  алдын  орағысы

келеді,  онысы  –  саяхат.  С

әті  түсе  қалса,  ол  Россияның  да,  оның

шектестеріні

ң, де, аса берсе, дүние жүзінің де біразын кезбек. Бірақ,

қалай? Кім жібереді оны? Қандай қаражатпен?..

Б

ұл  сұраулардың  шешілуіне  көзі  жетпеген  Шоқан,  «білудің

арты

қшылығы болмас» деген оймен, атақты саяхатшылардың өздері

жаз

ған  немесе  олар  туралы  біреу  жазған  кітаптарды  іздестіре

бастады.

Ондай  кітаптар  Омбыда  к

өп  те,  жоқ  та  емес  екен.  Кітап

құмарлардың  жинағандарын  байқастырса,  аржағы  Мысыр,  Иран,

Грек  Рим, 

Қытай  саяхатшылары  жайынан,  бір  жағы  Араб,  Византия

саяхатшыларыны

ң жайынан орта ғасырлардағы Ағылшын, Француз,

Неміс та

ғы басқа елдер саяхатшылары жайынан орыс, француз, неміс,

а

ғылшын тілдерінде бірталай кітап табылды. Шоқан соларды шетінен

о

қуға, қажетті жерлерін жазып алуға кірісті,

Осы 

құныға оқудың үстінде Банзаровтан ол күткен игілікті хабар

орнына,  Шо

қан  Үркіт  қаласында  танысқан  бурят  зиялысы  –

Гомбоевтан  1855.  жылды

ң  март  айында  «Банзаров  елді»  деген

қайғылы хабар келді.

Одан  бір  ай  б

ұрын,  бірінші  Николай  патшаның  өлген  хабары

алын

ған.  Бұл  оқиғаға  қатты  қайғырған  Гасфорт  бүкіл  Омбыға

ж

әне  Батыс  Сібір  қарамағындағы  елдерге  аза  тұттырып,  өкіметтік

ке

ңсе  және  оқу  үйлерінің  алдарына  қара  жалау  байлатқан.

Д

үрмекпен  Шоқан  да  қайғырған  болған,  бірақ,  орыс  армиясының

өзге  офицерлері  сияқты,  «қырым  науқаны»  аталатын  соғыста

бас

қарушылық  ете  алмауына  қарап,  Шоқан  да  патшаға  іштей  қатты

реніште  еді,  сонды

қтан,  Гасфорттың  ырқына  қарап,  бет  ажарын

суыт

қан болғанмен, ішкі пікірінде, «барсын, иманы жолдас болсын!»

дейтін.

Банзаровты

ң  өліміне  Шоқан  шын  жүректен  қайғырды.

Гомбоевты

ң хатын оқып, «өлді!» деген сөздерін көргенде жүрегі тас-

т

өбесіне  шығып,  жылап  жібергенін  өзі  де  байқамай  қалды.

Қайғының  тұманына  сүңгіген  Шоқан,  бірнеше  күн  есін  жия  алған

жо

қ. Сол қалпын байқаған Гасфорт, бүйту себебін сұрап еді, Шоқан

Николайды

ң  өліміне  аудара  салды.  Өз  қайғысы  Банзаров  екенін

жасырды.

Өйтпегенде ше?

Сібірлік  шы

ғыстық  елдердің  тағдыры  жайында  ойланатын  тірі

адамдардан  оны

ң  кездестірген  бірінші  байсалды  кісісі  –  Доржи

Банзаров. Ол т

үйіндерін таба алмағанмен, бұл мәселеде оның білетіні

ұшан-теңіз.  Шоқанның  түсінігінше,  мәселе  түйіндерді  таба  білуде

ғана  емес,  олар  туралы  ойлана  білуде.  Оның  байқауынша  –

адамзатты

ң  ой-санасы  үздіксіз  ілгерілеуде,  осы  бетінде,  біреулерге

к

өмескі  көрінген  идеяларды  біреулер  айқындап,  талай  жұмбақтар

шешілуде.  Ендеше,  отар  елдерді

ң  қазіргі  ауыр  тағдыры  бара-бара

же

ңілденіп, түбінде бұл түйіннің де шешілуі ғажап емес.

Отар  мен  отарлану  м

әселелерін  білуде,  Шоқан  Банзаровты  өзіне

ұстаз тұтқандай болған. Егер, қыршын жас кезінде өлмей, әлі біраз

жыл жасаса, шырмауында ж

үрген ойларының кейбіреулерін шешер ме

еді, 

қайтер еді?.. Ондай бақытты тағдыр маңдайына жазбады!..

Б

ұл жағына қайғыра отыра, Шоқан Банзаровтың елімін табиғи іс

деп  те  санады. 

Өйтетіні,  елінің  тағдырына  қоса,  оның  өз  басының

та

ғдыры да ете ауырын көзімен көріп қайтты.

Шо

қанның  бағалауынша,  Банзаров  шын  мағынасындағы  ғалым

адам. 

Ғылым жүйесінде, әсіресе, шығысты зерттеуде қызмет атқарса,

оны

ң  ашатын  жаңалықтары  ұлан-байтақ  сияқты.  Бірақ,  патшалық

өкімет қолын да, тілін де байлап, оны жолағысы келмейтін, «ерекше

тапсырмаларды

ң, чиновнигі» аталатын қызметке қосқан.

Қандай қызмет ол?

Өкіметке  қарсы  қимылды  сығалай  бақылап,  жоғарғы  ұлықтарға

хабарлап отыратын 

қызмет.

Сол  міндетпен  Сібірге  барса,  ондай 

қимыл-қозғалыстардан  аяқ

алып ж

үргісіз. Отарлық ауыр жағдайда отырған халықтардың ірілері

т

үгіл ұсақтары да қысылған үндерін, қиналған қимылдарын үздіксіз

к

өрсетіп, жеңіл-желпі оқиғаларға да барып қояды. Осылардың бәрін

үкіметке мәлімдеп отыру, сол халықтарды іштей сүйетін Банзаровқа

қандай ауыр!..

Оны

ң хабарлары салдарсыз кетпейді, үкімет ұсақтарына – ұсақша,

ірілеріне  –  іріше  шаралар 

қолданып,  кезінде  басып  жатады.  Кейбір

қозғалыстардың, әсіресе көтерілістерді басуы насырға шауып, құрал

к

үші  қолданылады  да,  ақыры  қан-жосамен  бітеді.  Осындай  қатаң

шараларды

ң  қолданылуына  Банзаров  «бас  айыптыны  өзім»  деп

санайды  да, 

әрбір  шараға  қатты  қынжылады,  сөйте  тұра

з

ұлымдыққа  санайтын  міндеттерін  орындамауға  амалы  жоқ.  бүгін

ж

үрегін  айнытқан  істерін  ертең  қайтадан  жаңғыртады!..  Бірақ,

онымен,  отар  елдерді

ң  отаршылдыққа  қарсылығы  тыйылып

қалмайды, «сөнді» деген от қайтадан тұтана береді...

Амалсыз  ат

қаратын  қызметіне  жаны  күйетін  Банзаров,  мұңын

ша

ғар  кісі  таба  алмай,  қайғының  уытын  арақпен  қайтару  жолына

т

үскен. Банзаровпен кездескенше, Шоқанның құлағына Потанинның

сі

ңіргені.  «Кейде  ішпей  жүреді  де,  бір  ішсе  құнығып  ап,  әлденеше

к

үнге созады. Ол кезде ес-тұсын білмейді».

Б

ұл сөздерден шошынып қалған Шоқан, бірге жүрген күндерінде

бай

қаса,  Банзаров  арақты  аузына  да  алмайды.  Қытығына  тиіп

алармын деген 

қауіппен, неге өйтуін Шоқан сұрамайды.

Жарты  ай

ға  жақын  жолдас  боп  бірге  жүрген  Банзаров,  Шоқанға

тек ажырасар к

үннің алдындағы кеште ғана сыр алдырды. Сол кешті

өзінің Үркіттегі пәтерінде Шоқанмен оңаша өткізген ол, «қоштасар

алдында»  деп  жай

ған  дастарқан  үстіне  «қытай  чаркасы»  аталатын

бозамы

қ  арақты  қойды  да,  бокалды  көтеруге  сылтаулар  тауып,

ж

өремелдете әлденешеуін қотара салды.

Әрбір  маскүнемнің  тез  мас  болатын  әдеті.  Банзаров  та  сөйтіп,

бірер  чаркадан  кейін  тілі  к

үрмеле  бастады.  Тағы  біраздан  кейін

т

ұтыға  әрең  сөйлеп,  Шоқанға  басында  жүрген  мұңын  шағып,

ке

ңкілдеп  жылап  та  алды.  Сөз  арасында  Шоқанды  әлсін-әлсін

құшақтай сүйіп, өзінің де көп жасай алмауын, атқара алмаған істерін

серіктеріне,  оларды

ң  ішінде  Шоқанға  жүктейтінін  де  білдірді.

Шо

қанның да басы қатты зеңіп қалған екен. Мастықтан «пахмелсіз»

жазылмайтын  Банзаров,  мана,  ояна  сала,  бір  бокал  чарканы  тастап

ал

ған, содан кейін «сынған» басы аздап тәуірленген. Ол Шоқанға да

с

өйтуді  өтініп  еді,  жатар  алдында  біраз  құсқан,  әлі  де  ішінің  ашуы

кетпеген Шо

қанның құлқы соқпады.

Шо

қанды  қаладағы  жәмшік  үйіне  дейін  шығарып  салған

Банзаров, онымен жылап айырылысты. Сонда

ғы сөзі;

– Енді к

өрісе аламыз ба, жоқ па?..

Оны

ң  елімін  естігенде,  Шоқанның  есіне  соңғы  сөзі  түсе  қалды.

Жылап жіберуі де сонды

қтан.

Шо

қанның  өкінішті  қайғысы  ұзаққа  созылар  ма  еді,  қайтер  еді,

егер 

үмітті бір хабар құлағына шалына қалмаса.

Сол 1855 жылды

ң февралы аяқтала, осы айдың 19-ы күні, Николай

мар

құмның  баласы  –  екінші  Александрдың  таққа  отыру  хабары

келді. Білімді ж

ұрт та, Шоқан да бұл хабарға қуанды.

Та

ңданғаны:  «Король»  және  «патша»  аталатындардың  бәрінің

б

ұған  дейінгі  салтында,  король  я  патша  өлсе,  оның  жылы  толмай,

м

ұрагері  таққа  отырмайды.  Ал,  екінші  Александр,  әкесі  –

Николайды

ң «беті жасырынбай жатып», яғни жыл түгіл ай да толмай

патша бола 

қалған! Онысы несі?!.

Жас  патшаны

ң  бұл  қылығын  әлденеше  саққа  жүгірткен  жұрт

(соларды

ң ішінде Шоқан да бар), көп талқылаудың аяғын бір пікірге

ғана  әкеп  тіреді:  бұдан  екі  жыл  бұрын  Қырым  науқаны»  аталып

бастал

ған  соғыс  әлі  де  қызу  жүріп  жатыр.  Айқасқан  күндерден

бастап,  «ода

қтастар»  аталған  жаудан  Россия  үнемі  жеңілуде.  Қара

те

ңіздің  россиялық  жағасының  біразын  одақтастар  басып  алды;

қазір олар, бұл жағадағы ең берік бекініс дейтін Севастополь ішіне де

кіре  бастады.  Россияны

ң  адамдық  шығыны  да  аз  емес.  Отанын

ерлікпен 

қорғаған  мыңдаған  жауынгерлер  қазаға  ұшырауда.

Соларды

ң  қатарында  орыстың  теңіздік  флотының  атақты

қолбасшысы  Корнилов  пен  Нахимов  та  бар.  Өте  ауыр  қаза.  Дүйім

к

өпшіліктің  тоғысқан  пікірінше,  Россияның  осынша  орасан

шы

ғынға  ұшырауына  бас  айыпты  –  жұрт  арасына  «шоқпарлы

Николай» ла

қабы жайылып кеткен патша; тек соның ғана мемлекетті

де, армияны да а

қылмен емес, жұдырықпен басқаруынан.

– Соны

ң салдарынан, – деді жұрт, – «Қырым науқанында» Россия

қатты  күйзелушілікке  ұшырап  жатқан  кезде,  жас  патшаның  яғни

екінші  Александрды

ң,  ескі  салтты  сақтауға  мұршасы  болмаған

шы

ғар.

Енді, 

үміт туралы.

Ж

ұрттың  да,  Шоқанның  да  естуінше,  екінші  Александр  әкесі

сия

қты  тас  құдайдай  қақырайған,  өз  ырқынан  басқаға  илікпейтін

ұрда-жық, кеудемсоқ адам емес, салмақты, парасатты, ойшыл, жөнді

с

өзге  құлақ  асқыш,  икемшіл  жігіт.  Сондықтан,  одан  бірінші  үміті  –

Қырым  науқанында  әкесі  көрсеткен  ақылсыздықты  тез  түзеп,

Россияны

ң, одақтастар әкеткен есесін қайтару.

Екінші 

үміті  –  қырым  науқанында  да,  басқа  жағдайда  да

Россияны

ң  ұтыла  беруіне  бас  себептің  бірі  –  әлеуметтік  және

экономикалы

қ өркендеулердің Батыс Европадан артта қалуында. Осы

мешеуліктен 

құтылу  үшін  Россиядағы  бас  қырсық  крепостнойлық

правоны  жою  керек.  Еміс-еміс  естілетін 

қауесетке  қарағанда,

мемлекет  бас

қару  ісіне  жас  жігіт  кезінен  араласа  бастаған  екінші

Александр  осы  пікірде  деседі. 

Қазір  оның  жасы  отыз  төртке  толып,

а

қылы  кемелденген  шақ.  Оның  үстіне,  таққа  отырып,  мемлекет

тізгінін 

қолына  алды.  Енді  не  істеймін  Ендігі  тілек:  крепостнойлық

правоны жою ісін, ылайымда, 

қолына алғай да!..

Үшінші Шоқанның ж е к е ү м і т і– ана жылы, мұрагер шағында,

әуелі  Кавказды,  одан  кейін  Сібірді  аралап  түскенде,  отар

халы

қтардың, әсіресе, сібірліктердің ауыр халіне жаны ашыпты-мыс

деген  ла

қап  бар;  егер  онысы  рас  болса,  крепостнойлық  правоны

жоюмен 

қатар,  бұратана  халықтарға  да  түзу  қарап,  азаматтық,

шаруашылы

қ,  мәдениеттік  өркендеулеріне  жағдай  жасауы  мүмкін

ғой.

Екінші  Александрды

ң  таққа  отыруынан  осындай  үміттер  күткен

Шо

қан бір мәселеде нысанасынан айрылып қалғандай болды: бірінші

Николай  еле  сала,  Петербургта  оны  азалау  жиналысына  Батыс

Сібірдегі 

қазақ,  дуандарынан  да  өкілдер  шақырылатынын  ескерткен

ішкі істер министр! Гутковтан хат келді. Біра

қ, мезгілі көрсетілмеген.

Асы

ғыс  Гасфорт  дуандарға  шапқын  жіберіп,  әрқайсысынан  екі

адамнан 

әзірлеуге  бұйрық  берген.  Өз  ұсынысы:  аға-сұлтанның  өзі

ж

әне  кіші  сұлтандардың  таңдаулы  біреуі.  Ол  сұлтандардың

орысша

ға  әуселесі  қандайлығын  жақсы  білетін  Гасфорт,  өкілдерді

бастап баруды Шо

қанға тапсырмақ боп, даярлануын ескертіп қойған.

Шо

қанның барар ниеті жоқ, сондықтан ол жолға әзірленуді емес, сол

сапардан 

қалай сытылып қалудың айласын қарастыруда.

Дуан 

өкілдері  жолға  әзірленіп  жатқан  шақта,  екінші

Александрды

ң  патша  болған  хабары  да  сап  ете  қалды.  Бұрынғы

да

ғдыларға  қарағанда  жаңа  патшаның  таққа  отыруы  да  тойлану

керек.  Мысалы,  1825  жылы  бірінші  Николай  та

ққа  отырғанда,  дуан

басылар  Петербургта

ғы  тойына  барып,  сыйлар  апарып,  киіт  алып

қайтқан. Екінші Александрды да солай тойлаулары мүмкін.

Сонда 

қайсысы бұрын болады? Аза ма? Той ма?

Қайсысы  бұрын  боларын  біле  алмаған  Омбы,  екеуіне  де  қажет-ау

деген  даярлы

қтарын  дабырасыз  жүргізе  берді.  Кімдер,  қалай  баруы

туралы Омбы мен Петербург арасында 

қат-қабат хаттар жүріп жатты.

А

қыры,  ішкі  істердің  жан,а  министрі  князь  Бибиковтан  азалық

жиналыс сол жылды

ң мартының ортасында болатын хабар келді.

Б

ұл  кезде  азаға  кімдер  баруы  да  анықталып  болған  еді.  Олар:

К

өкшетау  дуанының  аға  сұлтаны  подполковник  Шыңғыс

У

әлиханов,  кіші  сұлтаны  Шөпек  би  Байсарин,  болыстық  правитель

А

ққошқар  Кішкентаев,  Баянауыл  дуанының  аға  султаны,  жүз  басы

(сотник)  М

ұса  Шорманов,  кіші  султаны,  хорунжи  Шекербай

Малгелдин;  А

қмола  дуанының  аға  султаны  подпоручик  Ыбырай

Жайы

қбаев,  кіші  сұлтан  Бегалы  Қоңырқұлжин,  Қарқаралы

дуаныны

ң  аға  сұлтаны  Құсбек  Таукин,  кіші  сұлтаны  Тәттімбет24

Қазанғапов.

Б

ұлардан басқа Батыс Сібірдегі орыс губернияларынан баратын да

өкілдер  (депутация)  бар.  Бәрінің  тізімі  қырық  шақты  кісі.

Бастаушылары – Гасфорт.

Жеке  басыны

ң  нөкерлері  он-шақты  адамнан  құралған  Гасфорт,

адьютанттарынан  кімді  ертуді  ойла

ғанда  таңдауы,  әрине,  Шоқанға

т

үсті.  Ол  өзгелерінің  бәріне  епті,  пысық,  өткір,  оқы.мысты;  сол

сипаттарыны

ң үстіне азият, экзотика!..

Гасфортты

ң  одан  қымсынатын  жалғыз  ғана  жері  –  тым  пысық,

тым 

өткір,  тым  білгіш;  сол  салтына  бағып,  кейде  орынсыз  кимелеп

кететіні бар; ж

әне мысқылшыл, сықаққой. Омбыда соларының бәрі

де жарасты

қты сияқты, бәріне де Гасфорттың бойы үйренген сияқты.

Петербургта  да  с

өйтер  болса  иесінің  абыройына  нұқсан  келтірмей

ме?

Өйттірмеу  үшін,  Гасфорт  бір  сәтте  хұзырына  шақырып  алды  да,

м

әймөңкені  былай  қойып,  Омбыдан  шыға,  жолшыбай,  әсіресе

Петербургта 

қалай  жүріп  қалай  тұруды,  өзін  қалай  ұстауы  туралы

Шо

қанға  толып  жатқан  бұйрықты  өнеге  (натация)  айтты.  Оның

қатты да, жұмсақ та жайларын жақсы білетін Шоқан, кескін-кейпіне,

үн құбылысына қарап, бұл жолы қатал отырғанын байқады да, ешбір

с

өзіне таласқан жоқ. Несіне таласады? Қатаяр қалпына түскенде, ол

өзінен  өзгенің  терісі  түгіл,  оңын  да  тыңдамай,  ырқына  көндірмей

қоймайды; қарсылық білдіргенді, ойсырата қауып тастайды.

Сондай 

қалпын біле тұра Шоқан оған қарсы сөз айта ала ма?

Кадет  кезінде  адьютант  аталатын 

қызмет  одан  арман  сияқтанатын

еді.  Сол 

қызметті  енді  өзі  атқарып,  дәмін  татып  көрсе,  тым  кермек

екен. Ол да – бір, к

үтуші де (лакей) – бір. Әсіресе – Гасфортта. Оның

адъютанттарын  ж

ұмсамайтын  жері  жоқ:  Әсіресе  жиындарда

Шо

қанды да қолжаулықтай жұмсай береді...

Петербург

қа  баруға  құлқы  шаппаған  Шоқанның  тілегі  қабыл

бол

ғандай, бармауына бір себеп кездесе қалды.

Сол  бір  к

үндері  Омбыға  орыстың  сол  кездегі  атақты

дипломаттарыны

ң бірі,– Александр Естафьевич Врангель келе қалған

еді. 

Ар

ғы 

тегі 

шведке 

жататын 

ата-бабаларынан 

талай

фельдмаршалдар,  генералдар,  адмиралдар,  елшілер  шы

ққан,  өзі  де

шет  мемлекеттердегі  со

ғыстық  атташеліктің  және  елшіліктің

сынынан 

өткен Врангельді, патша бұл өлкеге Россия мемлекетінің аса

бір 

қажетті  деп  санаған  мәселесін  барлап  келуге  жұмсағанды.

Онысы: Орта Азия

ға Индия жақтан сұғынып келе жатқан Англияны

қалай  тойтару  және  реті  келсе  сол  өлкедегі  хандықтарды  Россия

ы

қпалына қалай қарату, сәті түссе, қалай бағындыру еді.

Врангель  осы  тапсырмамен  Омбы

ға  келгенде,  Гасфорт  Аягөз

жа

ғына  жолаушылап  кеткен  еді.  Сондықтан  ол,  Гасфорт  оралғанша

Семейдегі  шекара  к

үзетіне  барып,  Орта  Азия  туралы  жинаған

материалдары болса танысып 

қайтуға ойлап жүріп кеткен.

Семейде  Врангель 

қанағаттанарлық  материал  болмай  шықты.

Біра

қ,  ол  барғанына  өкіну  орнына  қуанды:  атағын  естігенмен,

ж

үздесіп  көрмеген,  сөйтуге  қатты  құмартатын  Федор  Михайлович

Достоевскиймен жолы

ғысты.

Б

ұл  Федор  Михайловичтін,  көңілінің  аса  бір  жүдеу  шары  еді:

оны

ң  ғашығы  –  Мария  Дмитриевна  Исаева  күйеуінің  қызметі

Барнауыл

ға  ауысу  себепті  көшіп  кеткен,  соған  Федор  Михайлович

қатты қайғырып жүрген.

Б

ұрын  таныс  болмағанмен,  Врангель  екеуі  тез  үйлесіп,  тез

достасып  кетті.  Врангель  м

әдениет  мәселелерін,  олардың  ішінде  –

к

өркем әдебиетті, оның ішінде Достоевскийдің баспада жарияланған

е

ңбектерін  жақсы  білетін  кісі  болып  шықты.  Жалпы  кез  қарасында,

ол  бірінші  Николайды

ң  декабристерге,  петрошевшілдерге  қолданған

қатал шараларын мақұлдамайды екен, Достоевскийдің басына түскен

ауыртпалы

ққа жаны ашиды екен.

Достоевский  Семей  губернаторы  генерал-майор  Панинны

ң

адъютанты капитан Демчинскийді

ң пәтерінде тұрады екен. Ол да көзі

ашы

қ,  саналы,  сергек  офицер  болып  шықты.  Егер  сонымен  бірге

т

ұрып, көңілін көтермесе, еңсесін басқан қайғыдан Достоевскийдің

жаншылып 

қалар түрі бар сияқты.

Врангельмен  жолы

ғысу,  оның  бойы  мен  ойын  тіпті  сергітіп

жіберді.  Олар  к

үн  сайын  Ертістің  Семей  қасындағы  кең  аралына

кетіп, 

ұзақ  күнді  суға  жүзумен  құмға  аунау,  серуенмен  өткізді.

Сондай ша

қта талай сырлар ақтарылды, талай келешектер болжалды.

Екінші  Александрды

ң  таққа  отыруына  екеуі  де  бірдей  қуанышты

болып шы

қты. Европадан мешеу қалды деп санайтын Россияны алға

бастауынан екеуі де 

қатты дәмелі екен.

С

өз арасында олар Врангельдің жол жайын да әңгімелесіп қояды.

Орта  Азияны

ң  тарихы,  қазіргі  тағдыры  және  болашағы  туралы

Врангельді

ң  азын-аулақ  білетіні  Достоевскийге  көп  сияқты  көрінді.

Өзінің  білетіні  көр-жер,  кәкір-шүкір.  Соны  қалайша  толық  білу

жайын  ке

ңескенде  және  соған  кімді  жұмсау  қажетін  ақылдасқанда,

Достоевскийді

ң  ең  қолайлы  деп  атағаны  –  Шоқан  Уәлиханов.  Орта

Азия  туралы  Достоевскийді

ң  «білемін»  дегендері  Шоқаннан

естігендері 

ғана  екен.  Оның  айтуынша,  Шоқанның  бұл  тақырыпта

білетіндерінде  т

үп  жоқ,  ендеше  бұл  мәселе  жайында  Гасфортпен

емес,  Шо

қанмен  пікірлесу  қажет.  Достоевскийдің  бағалауынша:

ханзадалы

қ  намыс  жағынан  ол  –  Гамлет;  ұлттық  намыс  жағынан  –

Отелло; 

қазір ол, – торға қамалған бүркіт; күш-қуатын көрсету үшін

о

ған шарықтай ұшатын кеңістік керек!..

Врангель б

ұған дейін еркек пен еркектің дос болғанын көрген еді,

ғашық  болғанын  көрген  жоқ  еді.  Достоевскийдің  Шоқанды  жақсы

к

өруі – соңғысы сияқты.

–  Иланса

ңыз,  –  деп  аяқтады  ол,  –  Шоқанға  деген  махаббатым,

к

өріспеген күндерде, мен оны жан ғашығым – Мария Дмитриевнадан

арты

қ демейін, кем сағынбаймын. Себебі, жолыққан еркек атаулыдан,

мен 

әзірге адамдықтың шын бейнесін содан ғана таптым.

Сыртынан  таныстыр

ған  Мария  Дмитриевна  да  осы  пікірде  екенін

Врангель  Достоевскийге  жаз

ған  хатынан  көрді.  Өткен  жаз  Шығыс

Сібірден  орал

ған  Шоқан  жолшыбай  Кузнецк  қаласына  соқты  да,

Исаевтарды

ң Семейден сонда көшкенін әлдеқалай естіп, әдейі іздеп

барды.  Ері  ол  кезде  да

ғдылы мастық қалпымен есін білмейтін халде

жат

қанда,  күтпеген  Шоқанды  көрген  Мария  Дмитриевна  көрісе

жылап 

қарсы алды. Оның халі қазір тіпті ауыр екен: Достоевскиймен

байланысы барын сезген Исаев Кузнецкіге содан 

қашып көшкен екен

де, Мария Дмитриевнаны

ң қылығын қымс етсе бетіне басып тілдей,

сабай  береді  екен.  Шо

қанның  ол  халді  жеңілдетер  шамасы  жоқ.

Қолынан келері – үкіметке айту. Оған «тағдырдың жазғаны осы» деп

Мария 

ұлықсат етпеді.

Бірер  к

үн  мұңдасып  Семейге  беттеген  Шоқаннан  Мария

Достоевскийге  хат  жазып  берді  де,  ез  м

ұңынан  ештеңе  айтпай,  тек

Шо

қанның кісілік қасиетін мақтаумен болды.

Ол  хатты  о

қыған  Достоевскийдің  алдында  Шоқанның  бұрын  да

биік санайтын адамды

қ бойы одан да жоғарылай түсті.

Достоевскийді

ң Шоқанды қастерлеуі соншалық, өзінің ең қымбат

санайтын 

қағаздарын  Шоқан  сыйлаған  қобдишада  сақтайды  екен.

Оны

ң  ойынша,  бүкіл  Омбыда  Шоқаннан  басқа  мемлекеттік  ойы  бар

кісі жо

қ. Орта Азияны барлау қажет болса, бұл қызметті атқаруға тек

ол 

ғана лайық.

Біра

қ, Достоевскийдің естуінше, бірінші Николайдың, Петербургта

июнь айында 

өткізілетін азалық жиналысына, Гасфорт Шоқанды ерте

кетпек ендеше, Врангель оны 

өз мақсатына жұмсауға босатып ала ала

ма, жо

қ па?

ТОПАСТАР ТОЙЫ

Ұмытып  кете  жаздаппыз:  бірінші  Николай  елді  дегенді  естіген

к

үндері,  ешкімнің  көңіл  айтуына  да  елікпей  жылап  жатып  алған

Гасфортты

ң  түпкі  уайымы,  жаны  жәннаттан  орын  алған  болар  деп

сана

ған  патшаға  ажалдың  жетуі  емес  еді.  Гасфорттың  ойынша  да

Николай  егде  тарт

қан  59  жасында,  Қырым  науқанын  басқара

алма

ғандықтан,  басқарған  елінің  және  дүние  жүзінің  алдында

т

ұнық  беделі  шайқала  бастаған  шағында  мезгілсіз  өлді.  Оның  ішкі

уайымы  – 

өз  қара  басы.  Николайға  ол  қыбын  тауып,  сүйікті  болған

адам. 

Өлгеннен кейін, тағына отырған баласына жаға ма, жақпай ма?

Жа

қса, құба-құп; ал жақпаса ше?

Со

ңғы ойдан үрейі ұшып, не істеуге білмей жылап жүрген кезінде,

патша сарайыны

ң қасындағы сібірлік комитеттің председатели князь

Чернышевты

ң  арнаулы  өкілі,  Батыс  Сібірдің  соғыстық  картасын

жасаушы,  генералды

қ  штабтың  инспекторы,  генерал-майор  барон

Сильвергельм  келе 

қалды.  Содан  берген  хатында,  досы  санайтын

Чернышев  Гасфорт

қа  жаңа  патшаның  Орта  Азияға  көз  алартар  ойы

барын  айта  кеп,  осы  жайда,  алдын  ала 

қимылдап  қалуын,  яғни

Россия

ға  жуықта  ғана  қараған  Алматы  жағын  шолып,  әрі  қарай

с

ұғынудың мүмкіншіліктерін қарастыруын тапсырды.

«Егер,  –  деп  ая

қтапты  князь  қысқаша  хатың  –  осы  тапсырманы

абыроймен ат

қарсаңыз, жаңа патша алдында да абыройлы болуыңыз

ғажап емес!»

Гасфортты

ң Аягөз жағына сапар шегу себебі осы еді. Бірақ, ол бұл

сапарынан  мардымды  еште

ңе  өндіре  алмай  қайтты.  Аягөзге  бара

естісе,  Россияны

ң  Тянь-Шань  тауына  таянуынан  сескенген  Қоқан

ханды

ғы қалың әскермен россиялық Алматы, Қапал жағына шабуыл

жасау 

қамына  кіріскен;  соның  қамауында  қалам  ба  деп  қорыққан

Гасфорт,  сол  бір  т

ұста  Алакөлдің  суы  тасып,  әрі  қарай  өткел

бермеуін сылтауратты да, «су сабасына т

үскенше» деп кейін оралды.

Біра

қ,  жай  оралмады  ол.  Керегінің  бәрін  тындырып  қайтқан

немедей,  алдына  шап

қын  жіберіп,  ұзақ  сапардан  аман  қайтуының

құрметіне деп, бару қарсаңында Омбыға той жасатуды бұйырды.

Аяг

өзге  келерінде  Семейлетіп  жол  шеккен  ол,  қайтарында

Шы

ңғыс  тауының  шығыс  жақ  етегін  жиектеді  де,  тау  жотасының

«Ша

ған»  аталатын  асуына  Абыралыға,  одан  Қарқаралыға,  одан

Баян

ға тартып, Омбыға Ертістің ығымен тік түсті.

Б

ұл  жөні  оған  оңайлыққа  да  соққан  жоқ.  Пәлен  күнге

таусылмайтын б

ұл қашықтықта арба жүрерлік жол жоқ екен. Арбаға

жеге 

қоярлық  ат  та  жоқ,  бәрі  қамыт  киіп  көрмеген  асаулар.  Алдын

ала  кеткен  шап

қын  жолшыбайғы  елдердің  әр  тұсынан  таңдаулы

аттарды байлат

қанмен, арбаға бас білері табылмады. Өзі де, нөкерлері

де  п

әуескелетіп  жүрген  Гасфорт  тарпан,  аттарды  қисынсыз  қыстап

жектірем  деп,  арбаларын  т

үгелге  жақын  қиратып  алды.  Ақыры,

амалсыз  салт  ж

үруге  тура  келді.  Бұрын  кавалерист25 болған,  салтқа

мы

қтымын  деп  ойлайтын  Гасфорт,  бұл  жолы  қатты  қажып,  атқа

отыра алар халі болма

ған соң, біраз жерде түйенің теңіне отырды.

Омбы

ға  осылайша  қалжырап  жеткен  ол,  аман  келуіне  әзірленіп

жат

қан  тойдың  күнін  біраз  шегеріп,  сібірлік  бөлек  корпустың

госпиталында  біраз  к

үн  демалып,  емделуге  ұйғарды.  Семейден

қайтқан Врангель оның осындай халіне кезікті.

Врангельді  ол  к

өрмек  түгіл  естіген  де  жоқ  еді.  Оның  секунт-

адьютанты Алмазов:

–  Осындай  чиновник  келіп  жатыр, 

өзіңізге  ғана  айтатын  құпия

істері бар сия

қты, – деп хабарлағанмен, Гасфорт қабылдауға асыққан

жо

қ,

Несіне асы

ғады? Омбы оған қақпасыз қора сияқты.

Мына  шетінен  кіргендер,  ана  шетінен  шы

ғып  жатады.  Тынымсыз

а

ғыл-тегіл  жүргінші.  Кейбіреуін  біледі,  кейбірін  білмей  де  қалады.

Біреулері 

қожаңдай, біреулері жалына келеді. Бәрін де көре-көре еті

үйреніп  кеткен.  Сондықтан,  келген-кеткенін  елемеуге  де  айналған.

Кейбір салма

қты дегендеріне де ол құрақ ұша қоймай, толып жатқан

сылтаумен, талдырып барып 

қабылдайды. Өйтпей қайтсін: өзі білетін

Россияда 

қирап, өртеніп бара жатқан ештеңе жоқ сияқты. Тұтанған

бірдемелер болса, патшашыл т

әртіп тез сөндіре қояды. Баяғыдан бері

осылай келе жат

қан Россия, әлі де солай аяңдай береді де...

Гасфортты

ң қабылдауы кешеуілдеуіне Врангель онша мазасыздана

қойған жоқ. Сондағы алданышы – Шоқан.

Достоевский сыртынан 

өлердей мақтаған Шоқанға, ол Омбыда тез

жолы

қты  да,  алғашқы  кеңесінен-ақ  ұнатып,  ашық  пікірлесіп  кетті.

Россияны

ң  жержүзілік  саясатын  кеңескенде,  оған  Шоқанның  бір

пікірі 

ұнады да, оның айтуынша Россияның қазіргі бақасы – Англия

бол

ғанмен, түпкі қаупі – Германия.

–  Бізді

ң  ғасырдың  ортасына  дейін,  –  деді  Шоқан,  бұл  пікірін

қорыта кеп, – бөлшек-бөлшек болып келген феодалдық Германияның

басын  Бисмарк 

қосып,  тұтасқан  мемлекетке  айналдыруға  бет  алды.

Енді ол, б

ұған дейінгі Европаның орта ғасырлардағы тарихына алма-

кезек 

үстемдік жүргізіп келген Италияны, Испанияны артына тастап,

алды

ңғы  қатардағы  Англия  мен  Франциямен  жағаласуға  айналды.

Б

ұларды да жеңу үшін, Германия құрығын алысқа сілтеп, Қытайдың

Тыны

қ  мұхит  жағасындағы  күнгей  қаласы  –  Кантонның  меруерт

өзені  құятын  сағасына,  «Крупп  –  Стальдің»26  зеңбірегін  орнатып

отыр.

– Солай ма?!..

– И

ә, иә!.. Және анау-мынау емес, алыстан ұратын шолақ тұмсық

гаубица. Ол т

ұмсықтың ұрар нысанасы – «теңіз арыстаны» аталатын

Англия  флоты.  Солайша  к

өзін  жыраққа  тіккен  қазіргі  бургерлік

Германия,  Орта  ж

әне  Орталық  аталатын  Азия  өлкелерін  шұқшия

зерттеуде.  Оны

ң  куәсі  –  Сібірді  терең  зерттеген  Гумбольт,  Паллас,

Фишер, Миллер, та

ғы басқалар.

– Россиялы

қ академияның қызметкерлері ғой олар...

– Бола берсін. Сонда да немістігін 

ұмытпайды. Қазір Азияның бұл

өлкелерін терең зерттеп жүрген ғалым, – қазіргі тірі – Риттер. Оның

географиялы

қ еңбектерімен таныстығыңыз бар болар?

– Аздап, 

үстірт...

–  Мен  толы

қ  таныспын.  Неміс  тіліндегі  барлық  томдарын  да

о

қыдым.  Соларды  орысшаға  аудару  ісіне  де  қатынаспақпын.  Бұлар

өте байсалды еңбектер. Орта және орталық Азияның жер-суын бұдан

арты

қ баяндайтын шығармаларды мен білмеймін.

– Оларды да немістік к

өзқараспен жазылғанға санайсыз ба?

– Менімше, шын білімде 

ұлттық кескін жоқ. Онда адамдық кескін

ғана бар. Сондықтан да ғылымның жетістігі жалпы адамзатқа ортақ.

Оны білімі жо

ғары елдер ғана меңгереді. Германия сол биікке өрлеп

келе жат

қан мемлекет.

– Ол рас...

–  Та

ғы  бір  жаңалық:  бисмарктық  Германия,  қазір  дүниежүзілік

барлау  (разведка)  ісіне  де 

қол  сұғуда.  Ол  «Ост-Индия»  деген  атпен

Батыс  Индияда  Англия 

құрған  шығысты  барлау  компаниясына,

өзінің  атақты  агенті  –  Адольф  Шлагентвейтті  жұмсап,  Орталық

Азия

ға өткен оның қайда екенін қазір біле алмай сандалып жүр. Бір

м

әліметте,  Қашқарияның  ханы  –  Уәлихан  төре  өлтіріпті-міс  деседі.

Ол аны

қталуды күтіп тұрған іс...

у

ү

ұр

Шо

қан  мен  Врангельдің,  арасындағы  бұл  кеңес  әлденеше  күнге

созылды. Гасфортты

ң госпитальда жатуымен пайдаланып, олар кейде

салт атпен орман аралап, кейде 

қайықпен Ертісті бойлап кетеді. Сонда

Врангель  к

өбіне  Шоқанды  сөйлетіп,  тұйықталған  жерлерінен

с

ұраулар  арқылы  шығарып  ап,  оның  Азия  туралы  пікіріне  тереңдей

береді.  Сонда

ғы  Шоқан  туралы  келген  ойы:  «Достоевскийдің

ма

қтауына  тұрарлық  адам  екен.  Россия  патриоты  дегені  де  рас  екен.

Тек  солай  ірі  м

әселеге,  ез  ұлтының  қамы  деген  сияқты  ұсақтарды

араластырады. Дегенмен, Орта ж

әне Орталық Азияның біз білмейтін

өлкелерін  барлап  қайтуға  бұдан  лайықты  кісі  жоқ...  Осы  ойын

Шо

қанға білдіргенде:

– Егер ием жіберсе! – деп жауап берді Шо

қан.

«Иесіне» жолы

ғу, Врангельге оңай болған жоқ. Секунд-адъютанты

ар

қылы білдірсе: «Той өткен соң ғана» депті.

Оны

ң  тойы  орыс  және  қазақ  ғұрыптары  араласқан  түрде

өткізілмек еді. «Орыс» дейтіні: той болар күні соған араласар немесе

ма

ңайласар  орыс  адамдары  түгелімен  орыстың  ұлттық  киімдерінде

болулары  керек  ат-т

ұрмандарын  да  мейрамдық  түрде  сәндеулері

керек та

ғамдарын да орысша даярлау керек әсіресе Сібірдің құймағы

мен  т

ұшпарасын  (пельмен),  балықтың  бәлішін...  Ал,  қазақтар  ақ

кигіз 

үйлер  тіктіріп,  іштерін  жасаулатып,  оларға  сұлу  қыз-

келіншектер, 

әсем  жігіттер,  шеберлер  жинатып,  желілеп  биелер

салдырып,  к

өгендеп  қойлар  тіздіріп,  қазақы  тағамдар  қойғызып,  ат

шабыс,  балуан  к

үрес  сияқты  ұлттық  ойындар  көрсетіп...  дегендей,

с

ән  салтанат  айта  қалғандай  болуы  керек...  Қалың  болады  деп

м

өлшерлеген  жиынның  тәртібін  сақтауға,  Ертістің  той  өтетін

к

өгалды кең, алқабына, қаладағы әскер атаулы сапқа тұрады...

Б

ұл  тәртіптердің  бәрі  ойдағыдай  жүру  үшін,  алдын  ала  бірнеше

рет  репетиция  жасалып,  Омбыны

ң  чиновниктері  дамыл-тиыштық

к

өрген  жоқ.  Қазақ  жағын  даярлау  Шоқанға  тапсырылған  еді.  Ол

қызметті  атқару  ісін  Шоқанның;  әуелі  кімдер  барын  біліп  алғысы

келді. С

ұрастырып байқаса, «Омбы төңірегінде» деп саналатын: Баян,

Қарқаралы, Ақмола, Көкшетау дуандарынан «іске татиды» дейтіндер

т

үгел жиналған. Келгісі келгендерге түгел рұқсат етсе, Омбы маңына

сыймас  та  еді,  «а

ға»  және  «кіші»  аталатын  сұлтандар,  көңілдері

ұнататындарға  ғана  хабар  айтты  да,  былайғыларына  «арналып

ша

қырылғандар болмаса ұлықсат жоқ, барса да қуып жібереді» деген

хабар  таратты.  Сонда  да  аз  адам  жинал

ған  жоқ.  Іштерінде

«Петербург

қа  барады»дегендер  түгел,  қастарында  ас,  той  сияқты

талай жиындарды 

қолдарынан өткерген қу мүйіздер де бар.

Қазақтардың  бұл  науқанға  қалап  қатынасуы,  тәртіпті  қалай

са

қтауы  туралы  міндеттер  «қу  мүйіздердің»  мойнына  жүктелді.

Шо

қан, тек сырттан бақылаушы ғана болып жүретін болды.

Б

ұл  тойға  Шыңғыс  та  келген.  Делбешісі  –  Жайнақ.  Жылпос,

с

өзуар, көрікті оны, Шыңғыс қасына қоңсы қонғалы атқосшы ғып

ал

ған. Шоқанмен көріспеген екі-үш жылда, оның денесі де, кескіні де

бірталай 

өзгеріп,  семізше,  қырбық  қара  мұртты,  ұсқынды  жігіт

болып ал

ған. Ал, мінез жағынан бұрынғы ойнақы қалпы.

Шо

қан  әкесін  өзі  пәтерде  тұратын  үйге  түсірді.  Үйіне  жазған

хатында ол 

әкесінен шешесін ерте келуін өтінген еді, ондағы дәмесі –

к

үтушілік  қызметін  атқарады  деп  естіген  Айжанды  ерте  келер  деп

д

әмеленгендік  еді.  Ол  қулықты  түсінбейтін  қазақ  па?  Шоқанның

хатын  к

өрген,  Айжанды  оған  жолатқысы  келмейтін  Шыңғыс,  әйелі

Зейнепті

ң  жүpeгi  ауруын  сылтау  ғып,  «жолға  шыдамассың,

аманшылы

қ  болса,  Қанашты  осы  сапардан  үйге  ерте  қайтармын,

сонда 

ұзақ  кідіріп  мауқыңды  басарсың»  деп  қалдырып  кетті.

Шынында  да  аса  семіру  салдарынан  ж

үрегі  әлсіреп,  талмаусырай

беретін  Зейнеп,  еріне  «ерге  алмаса

ң,  өзін,  де  келме!»  деген  шартпен

босатты. Шешесіні

ң келмеу себебін айтпаса да жорамалдаған Шоқан,

оспа

қтап Жайнақтан білмек болып еді, хан-иесінің:

– 

Қарындасың  жайында  сұраса,  «одан  күдер  үз.  Атбасардан

қайтқан  сапарында  соқпай  кеткен  соң,  сенен  көңілі  қалып  болған,

енді  к

өрер  түрі  жоқ»  деп  біржола  бездір!  –  деген  бұйрығын  есіне

қатты  сақтаған  Жайнақ,  Айжанның  Шоқанға  жан  жүрегімен

берілгенін біле т

ұра, тапсырманы амалсыз орындады. Ол сөзіне сенер-

сенбесін білмеген Шо

қан, қыбын тауып қайта сұрамақ болды.

Б

ұл  тақырыпқа  кейінірек  ораламыз.  Әзірше  Гасфорттың  тойына

әзірлік жайын әңгімелей тұрайық.

Той  даярлы

ғы  жақсы  жүріп  жатты.  Қу  мүйіздер  де  орыс

чиновниктерінен 

қалысқан  жоқ.  Өткізетін  сауық-сайранның  бәрі  де

т

әртібімен ойдағыдай өтуіне сенім мол.

К

өңілі  бұл  жақтан  кеншіген,  Орта  Азияға  жұмсау  жәйлі  ойын

Врангель  Гасфорт

қа  өткізеді  деп  сенген  Шоқан,  қазақтардан

Петербург

қа баратындарға «бірге жүрсем жолшыбай да, Петербургта

да 

құлақтарына  құямын»  деген  ойларын,  Омбыда  айтып  қалмақ

болды.

Ол 

үшін,  бәрімен  де  жақындасып  сырласуы  керек  қой.  Өйтейін

десе,  хан  т

ұқымының  бәрін  де,  олардың  ішінде  Шоқанды  да

«

қожырадыға»  санайтын  «қарадан  хан  болғандар»,  яғни  қазақтан

дуан  басы  бол

ғандар,  шіреніп  маңайлатқысы  келмейді;  өзі  барып

жанасу

ға  төрелік  тәкаббарлығы  ұстайды;  жалғыз  ғана  жуықтар

адамы,  –  на

ғашысы  Шорманның  Мұсасы;  сыр  айтатын  оған

а

қылдасып көрсе:

– 

Қайтесің,  үлкен  басыңды  кішірейтіп;  Омбыдағы  ұлықтар

алдында 

құрдай  жорғалайтын  олар,  Петерборда  жұмған  ауыздарын

да аша алмайды. Несіне арам тер боласы

ң, – деді.

– 

Өзің ше? – деген сұрауға:

–  «Жал

ғыз  қаздың  үні  шықпайды»  дегендей,  көптен  бөлініп  мен

не бітірем? – деді ол.

Жалпы  ау-жайларын  бай

қап  көрсе,  Мұсаның  айтқаны  дұрыс

сия

қты.  «Ішкен  мәз,  жеген  тоқ»  деген  сияқты,  Гасфорттың  елеуіне

елірген  «игі  жа

қсылар»,  «әкелері  көрден  тірілгендей»  мәз-мейрам.

Қара бастарының қуанышына ылай судай көпіргендер толып болмай

б

әсеңдер түрлері жоқ. Олардың да тойға деген әзірлігі тамаша...

Белгіленген жердегі той, та

ғайындалған кезінде басталатын болды.

Ол  ара

ға  Гасфорт  та,  нөкерлері  де  жиналған  жұртты  тан,

қалдырарлық түрде бармақ.

Қаладан  шығарда  ол,  салт  көсемі  бар,  төрт-төрттен  сегіз  атты

қатар жектірді де, қасына тек әйелін ғана отырғызды; оның ізін шала

шы

ғатын  нөкерлерінің  алдыңғы  пәуескесі  алтыдан,  одан  кейін

т

өрттен,  екіден...  дегендей  аттарды  парлатып  жекті.  Олар  той

жасалатын  ал

қапқа  жеткенше  екпіндей  шауып  отыруға  тиісті.  Екі

жа

қта жанапайлай шабатын салттар.

Б

ұлар  қаладан  шығарда,  шіркеу  атаулының  қоңыраулары

қағылады, бірер мешіттің мұнарасынан азан шақырылады.

Әдетте, бұндай қылықтар патшаға ғана қолданылады. Батылдығы

жететін біреу Гасфорт

қа соны ескерткенде:

– Мен кіммін, осы араны

ң патшасы емей?! – деп ақырып тастады.

Тойды

ң,  церемониялары27  түгелімен  арнаулы  комиссияның

қолынан  жазылған,  Госфорт  бекіткен  түрде  өтті:  алғашқы  күні  –

орысша, келесі к

үні қазақша. Екеуінде де олқылық болған жоқ. Сол

думанны

ң  ішінде  «қаздай  қалқып,  үйректей  жүзген»  Гасфорт  өз

қасында болатын нөкерлердің санатына Врангельді де алды.

Генерал-губернаторды

ң  халықты  осынша  сабылтып,  өз  құрметіне

осынша 

ұлан-асыр  той  жасауы  Врангельге  ұнаған  жоқ.  Бірақ,  ол

дипломатты

қ  қалпына  бағып,  ішкі  пікірін  жасырды  да,

қошеметшілдердің  қатарында  думанға  араласып  кетті.  Өз  ойында:

аты  «наместник»28  екенмін  деп,  м

ұншама  еркінсуге  болмайды.  Бұл

еркінсу  емес,  басыну;  халы

қты  үкіметке  жақындату  емес,  алыстату,

ендеше, б

ұл өрескел қылықты, халыққа жақындасу ниетіндегі жаңа

патшаны

ң, құлағына тигізу керек.

Гасфорт Врангельді аудиенция

ға29 той қызығы басылғаннан кейін

ша

қырды.

Той  к

үндері  де  мардымсыз  әлденелерді  мылжыңдап  Врангельдің

басын 

қатырған  Гасфорт,  аудиенцияда  да  сол  қалпын  өзгерткен

жо

қ. 

Мысалы, 

қазақ,  арасында  өнер-білім  тарату  туралы  ойларын  айта

кеп,  б

ұл  елдің  тәртіпсіз  шаруашылығын  жөнге  қою  жайын  айтып

отырды да:

–  Жыл

қы  малы  көп  екен,  менің  қарамағымдағы  елдерде,  –  деп

қойды бір мезетте, – мың жылқылы байлар жиі кездеседі. Он мыңға

дейін  жыл

қы  ұстайтындар  да  аз  емес.  Он  бес-жиырма  мың  жылқы

ба

ғатындарды  да  кездестірдім.  Бірақ,  солардың  бәрі  бойлары

кішкене,  салма

қтары  жеңіл  жылқылар.  Білем  дейтін  біреулер  бұл

жыл

қыларды  ауа  райының  қандайына  болса,  да  төзімді,  мұздақ

болма

ған қыста, тебінмен оттап шығады, мініске де шыдамды, еті де,

қымызы  да  асыл»  деп  мақтайды.  Олары  рас  та  шығар.  Бірақ,

мемлекетке  де  пайда  одан?  Еті  базарлы  мал  емес,  к

өшпелілерден

бас

қа  ешкім  жемейді,  мемлекетте  олар  аз;  дертке,  әсіресе  екпе

ауруына  д

әрі  дегенмен,  қымызын  да  солардан  басқа  тататындар  көп

емес, мен 

өзім ұнатқан жоқпын...

– Сонда, сізше не істеу керек? – деп 

қойды, көп сөзді Гасфорт бұл

ке

ңесін де созып кетер деп ойлаған Врангель.

–  Менімше,  мемлекетке  пайдасыз  жыл

қылардың  санын  азайту

керек те, Кавказ 

үлгісімен арғымақ жылқыларды көбейту керек.

Гасфорт  одан 

әрі  Кавказда  әкесі  және  өзі  өсірген  арғымақтарды

ма

қтай жөнеліп еді, ол сөзді де қысқартқысы келген Врангель:

– Оны

ң бәрі дұрыс қой, бірақ қалай есіру керек қазақ даласында

ар

ғымақтарды? – деді.

– 

Әрине, жылқы заводтарын ұйымдастырып.

– 

Қора қайдан табылады оларға?..

– Жасатамыз. Сібірді

ң босқа ыбырсып, босқа шіріп жатқан шетсіз-

шексіз 

қалың  орманы  қанша  қора  салдырсақ  да  молынан  жетіп

жатыр!..

–  Ол  рас,  –  деді  Врангель,  Гасфортты

ң  бос  қиялын,  ішінен

маза

қтай  отыра,  онысын  сыртынан  сездірмеуге  тырысып.–  «Сол

а

ғашты кесетін кімдер!» дегенім ғой.

Гасфорт бай

қаусызда агат сөз айтып қалды:

–  Крепостнойлы

қ  правоны  жою  жабдығында  емес  пе  Ұлы  патша

а

ғзам?..

– Сондай ойы бар.

– «Жерсіз босатады» деседі 

ғой.

– Солай деседі...

– Сонда 

қайда қоямыз сол жерсіз босанған шаруаларды?

– Сізше 

қалай?

– Сібір сия

қты, қазақ даласы сияқты бос жатқан жерлерге көшіру

керек. 

Қалай дейсіз?

– Салма

қты пікір...

– Сібірге келгендері а

ғаш кеспегенде не бітіреді?

– Ойланатын іс екен, – деді Врангель б

ұл пікіріне мән беріп, – Сол

кесілген  а

ғаштарды  жырақтағы  Сібірден  тасыту  жұмысы  қиын

болып ж

үрмесе?

– Неге?

– «К

өлік қайдан табылады» дегенім ғой.

– 

Қазақта  түйе  көп,  соларды  пайдаланамыз;  асау  жылқыларды

үйреттіреміз...

– 

Қазақ даласында жолдар жоғын айтқан едіңіз...

– Жасатамыз?...

– 

Қалай?

– Негізгі трассалар

ға ағаш төсетеміз...

Врангель к

үліп жіберді.

– Неге к

үлесіз?

– 

Қызық  идеал  екен  де!  –  деді  Врангель,  болмайтын  сандырақты

айтуына к

үле тұра.

–  Іске  аспайтын  н

әрсе  деп  ойлайсыз  ба?  –  деді  ол  ойын  түсінген

сия

қтанған Гасфорт.

– Сіз бас

қарсаңыз, әрине асады.

– Осыны істетуім ха

қ!..

– Тілектеспін!..

Ал

ғашқы  аудиенцияда,  Гасфорттың  осы  сияқты  былшылдарын

жалы

ға  тыңдаған  Врангель,  келген  жол  жайын  екінші  кездескенде

ғана  айтты.  Өз  ойында  жүрген  қиялдың  іске  асуы  елестей  қалған

Гасфорт 

қуанып  кетті.  Оның  ойынша  Орта  Азияны  басып  алу,  онша

қиын  жұмыс  емес.  Оған  бір  дәлелі,  осы  ғасырдың  бас  кезінде

Сырдарияны

ң  саға  жағына  шабуыл  жасаған  граф  Перовскийдің

найзасын  «А

қмешіт»  аталатын  қоқан  қаласына  әкеліп  бір-ақ  тіреуі,

осы бетінде елеулі 

қарсылықты аз ұшыратуы; екінші дәлелі, – өткен

1854  жылы  полковник  Хаментовский  Жетісу  жа

ғына  жасап  қайтқан

жоры

қ  ол  да  найзасын  Іле  сыртындағы  Тянь-Шанның  орта  тұсына

апарып  тіреді  де,  то

қыраған  тұсына  патшалық  Россияның

«Верный»30  аталатын  бекінісін  (форпост)  орнатып 

қайтты;  оған  да

к

өрсетілген қарсылық болымсыз...

–  Ендігі  міндет,  –  деді  ол,  Врангельге  серпе  с

өйлеп,  кабинетінің

қабырғасында  ілулі  тұрған  Орта  Азияның  топографиялық  картасын

тая

қтың  ұшымен  шолып,  сол  кезде  «Перовский»  аталатын

А

қмешіттің тұсын бір, Верный тұсын екінші рет түрте көрсетіп осы

арада ашылып т

ұрған қышқашымыздың екі ернін біріктіре қоямыз.

–  Кешірі

ңіз!  –  деді  Врангель,  дипломаттық  жұмсақтығын

қолданып,  –  сіз  оңайлатқанмен,  бұл  шаралар  жеңілге  де  түспейді.

О

ған  сіз  мысалға  алып  отырған  Перовский  мен  Верный  қалаларын

оларда бол

ған қырғын куә. Мен білетін мәліметтерге қарағанда, ол

ай

қастарға орыс армиясының шығыны да аз болмаған.

Өзі де білетін бұл шындыққа Гасфорт іштей мойындап:

– Сізше не істеу керек? – деген с

ұрау берді.

–  Б

ұл  жайда  мен,  сіздің  есіңізге,  өзімнің  емес,  Ұлы  государьдың

тапсырмасын 

ғана салам. Биік даражалы ол кісінің ойы, әдіс-айласыз

қойып кетіп, орасан шығынға тағы да батпау үшін, ең алдымен, Орта

Азияны

ң  қазіргі  күндерде  қандай  қарсылық  көрсетер  мүмкіндігі

барын барлап алу 

қажет, отарлау ісіне содан кейін кірісеміз.

Б

ұл  пікірді  «патшанікі»  демей,  «өзімдікі»  десе,  Гасфорт  біраз

таласып,  же

ңілсе  ғана  көнер  еді;  «патшанікі»  деген  соң  аузына  құм

құйылды да:

– Сонда, 

қалай бастау керек барлауды? – деген сұрау қойды.

– Кісі жіберіп те.

– 

Қайдан?

– 

Әрине, Омбыдан.

– Егер табылса! – деді, 

әдіске емес, күшке сенетін, Омбыда әдісшіл

адам жо

қ деп ойлайтын Гасфорт.

– Бар, ондай адам.

– М

әселен?

– Шо

қан Уәлиханов!

Гасфортты

ң  көздері  едірейе  қалды.  Шоқанды  жақсы  көргенмен,

білімді  жас

қа  санағанмен,  мемлекеттің  мұндай  ауыртпалығын

к

өтеретін  күші  бар  деп  ойламайтын.  Сол  сырының  белгісін  бетіне

шы

ғара қойған Гасфортқа:

–  Неге  та

ңдандыңыз?  –  деді  Врангель.  –  Менімше,  Омбыда  бұл

тапсырманы одан бас

қа атқара алатын кісі жоқ сияқты.

Мына  сез  Гасфортты

ң  намысына  тиді.  «Жоқтардың  ішінде  менің

де  бол

ғаным  ба?!  деп  ойлаған  ол,  қызараңдап  қалды.  Сол  қалпын

к

өре тұра сезбеген боп:

–  Мені

ң  тоқтағаным  –  Уәлиханов.  Егер  сіз  ризалассаңыз,  Ұлы

государь

ға осы кандидатураны айта барам, – деді Врангель.

Әуелі намыс, артынан ақыл билеген Гасфорт, Врангелдің:

– 

Қалай дейсіз? – деген сұрауына, амалсыздан:

–  Ма

құлдаймын!  Өзім  тәрбиялаған  адамым,  егер  ол  мемлекетке

пайдалы істі ат

қара алады деп сенсеңіз, мен оған қуаныштан басқа не

д

р

д д

,

у

айтам?! – деді.

Екеуі осы

ған келісті.

Азалы

қ  жиналысқа  Батыс  Сібірден  қатынасатын  депутацияның

Петербург

қа  жүруіне  де  аз  қалған  еді.  Оны  Гасфорт  басқаратынын

білеміз. Шо

қанның еру, ермеуі сөз болғанда, өз пікірін сұрап еді, ол

ж

ұмсалатын  жөніне  даярлық  жасауды  сылтауратып,  қалып  қойғысы

келетін  ойын  білдірді.  Врангельге  ол  с

өзі  дәлелді  көрінді,  ал

Шо

қанның  халқын  сүю  санасымен  сырқаттанып  жүруінен  хабары

бар, сол сыр

қатын Петербургта да сездіріп aп, бұлдіріп жүре ме деген

қауіптегі Гасфорт, оның ермеуіне өкінген жоқ, қуанды.

ӘРҚИЛЫ АРМАНДА

Шо

қанның Петербург сапарына бармауына қатты қайғырған адам

Шы

ңғыс қана болды.

Замана жайынан сезімі бар оны

ң байқауынша, баяғыда Драгомиров

айт

қандай, хандық дәуірі адыра қалуы былай тұрсын, хан тұқымына

«с

ұлтандық»  аталатын  даражаның  өзі  жылдан  жылға  сұйылып

барады.  Дуан 

құрылған  алғашқы  кезде,  «аға»  аталатын

с

ұлтандардың  бәрі,  «кіші»  аталатын  сұлтандардың  басым  көпшілігі

т

өрелерден,  яғни  хан  тұқымдарынан  еді.  Кейінгі  кезде  ол  даража

сиыр-

құйымшақтанып барады. Соңғы жылдарда алты аға сұлтанның

т

өртеуі  қара  қазақтан  болып,  хан  тұқымынан  екеуі  ғана,  яғни

К

өкшетаудағы  өзімен,  Қарқаралыдағы  Тәукенің  Құсбегі  ғана

қалған  еді;  жуық  арада,  қиянаттарын  айтып,  көп  жылдар  бойы  ел-

ж

ұрты  үстінен  жаудыратын  шағымдар  тексерілгенде,  жоғарғы

ұлықтардан Құсбекті аға сұлтандықтан босату туралы қағаз келген.

Ел  оны

ң  орнына  Өскембайдың  Құнанбайын31  атапты  деген  хабар

бар. Ол да 

қара қазақ. Сонымен, өрттен қалған жалғыз түп көдедей,

хан  т

ұқымдарынан  аға  сұлтандыққа  әзірге  қалып  тұрған  жалғыз

Шы

ңғыс. Кіші сұлтандардың да төреден қалғаны некен-саяқ. Кенеуі

кеткен  д

үние  осы  қалпымен  ыдырай  береді  де,  көп  кешікпей  түгел

сетінейді.

Хан  т

ұқымының,  олардың  ішінде  өзінің  халін,  дауылды  күнгі

те

ңіз 

бетінде 

қалтылдаған 

қайықта 

отыр

ғандай 

к

өретін

Шы

ңғыстың  жан  сақтар  үміті  тек  Шоқанда  ғана  еді.  Кадет  кезінде

де,  одан  бері  де  сан  рет  ренжіткенмен  «

өзіңдікі  өзекке  тепсең  де

кетпейді,  кісінікі  кісендесек  де  т

ұрмайды»  деген  мақалға  қатты

сенетін  Шы

ңғыс,  «жас  қой,  албырт  қой,  барып-барып  бір  оралар»

деген ойды 

қанағат көретін.

Шо

қанның Гасфортқа адьютант болуына Шыңғыс қатты қуанған.

Оны

ң  түсінігінде  «адъютант»  кішігірім  шен  емес,  ол  патшаларға

генералдар  адъютант  бол

ғанынан  хабардар.  Оның  ұйғаруында:

«Адъютант» начальнигіне «ат

қосшы» ғана емес, жан серік те.

Шо

қанның  Гасфорт  алдында  қандай  қызмет  атқарып  жатуына

құлағын түрік ұстаған Шыңғыс, «еркесі дейді» дегенге масаттанып,

«

ә, құдай бере гөр!» деп, өсе беруін үздіксіз тілейтін де.

«Петербургта

ғы азаға баратын топты Шоқан бастайды-мыс» деген

хабар  д

үңк  ете  қалды  бір  сәтте.  Оған  Шыңғыс  шегінен  шыға

қуанды.  Сондағы  ойы  –  Кеудесінде  көптен  арман  болып  жүрген  бір

н

әрсені  осы  сапарда,  немесе  күзге  қарай,  жаңа  патшаның  таққа

отыру  тойына  бар

ғанда  («Шыңғыс  пен  Шоқан  ол  депутатцияның

ішінде бар» деген аны

қ хабар естіледі), замана тілін біледі дейтін, ірі

ұлықтарға,  кәтте  патшаның  өзіне  жолығуға  өресі  жетеді  дейтін

Шо

қанды өз мақсаттарына пайдалану.

Шы

ңғыс Омбыға осы дәмемен келді. Үмітіне қарай Шоқан да бұл

жолы жар

қын жүзбен қарсы алды. Өйтуіне бірнеше себептер болды:

Б  і  р  і  н  ш  і  д  е  н,  аты  «а

ға  сұлтан»  дегені  болмаса,  беделі

бас

қарған  елінің  алдында  жылдан-жыл  төмендеп,  жылдан-жыл

жаз

ған  шағым-арыздар  көбейіп  барады,  оларды  тексере  бастаса,

б

ұның да Құсбектің ізін құшар, яғни, аға сұлтандықтан қуылар түрі

бар; с

өйте қалса, не болмақ? Сене қоярлық дәулеті шағын, жұрттың

ж

ұқанасын  жонып  жеумен  күн  көріп  келе  жатқан  кісі;  бағынан

айрылса, одан да айрылады; сонда

ғы өзінің және үй ішінің тіршілігі

не болма

қ?

Осы  жайларды  ойлай  келе,  ондай 

қылық  арына  ауыр  болғанмен,

әкесінің  үстінен  жиналған  материалдарды  Шоқанның  басып

тастайтын да 

әдеті бар.

Е к і н ш і д е н, Алты дуанда

ғы «аға» және «кіші» сұлтандардан,

ба

ғынышты еліне аз да болса, үстірт те болса орыс заңын қолданатын

осы 

ғана.  Бұдан  басқалары  қазақтың,  «киіз  кітаптары»  не  айтса,

сонымен  келе  жатыр.  Елді  билеп-т

өстеп  қалғандардың  өзге

с

ұлтандардан гөрі, бұған көбірек өшігуі де, үстінен арызды көбірек

жаудыруы  да  содан. 

Әкесінің  бұл  қылығы  Шоқанға  жағады,

сонды

қтан бұл мәселеде де оған іші жыли қарайды.

Үшіншіден, сұлтандардың ішінде, бағынышты елінің арасына аз да

болса 

өнер-білім  сәулетін  таратуға  бұдан  басқа  тырысып  жүрген

біреуі  де  жо

қ.  Мысалы,  соңғы  төрт  бес  жылда  оның  ынта

ж

ұмсауымен  мал  және  адам  фельдшерлерін  даярлайтын  қаладағы

училищелерге  К

өкшетау  дуанынан  қазақтың  он  шақты  баласын

жіберген  ж

әне  бәрі  кілең  панасыз  жетім  балалар.  Әке-шешесі

барлардан  «баламызды  шо

қындырады»  деп  ешкім  ризаласпаған,

а

қыры, сөзі өтетіндерге жалбарынып, олар жетімдердің жақындарына

а

қша беріп, жылаған балаларды оқуға байлап жөнелткен. Солар білім

алып 

қайтса, қазақтар үлгі алады деп сенеді.

Т

өртіншіден, елдің ауыз әдебиетін жинауды Шыңғыс Шоқанның

бала кезінен баста

ған. Сол игілікті ісін әлі де ілгерілетіп, түскендерін

Шо

қанға жолдауда.

Бесіншіден, 

әңгімелескен  шақта  Шоқанның  шамалауынша,

ажырасудан  б

ұрын  да  «түрікше»  аталатын  кітаптарды  қарастырып

ж

үретін  әкесі,  одан  бері  тіпті  көп  қараған  сияқты.  Ертеде  оның

қарайтындары:  софы  Аллаяр,  Хожахмед  Яссауи,  Сүлеймен

Ба

қырғани,  «Қиссасөл  –  Әнбия»  сияқты  діншіл  кітаптар  болса,

со

ңғы  кезде  «хандар»,  «түрікмендер»  шежіресі  –  «Жәмғу  –

аттауарих»,  «Тюзика- 

әт-Тимур»,  «Бауыр  нама»  тағы  сондай  тарихи

кітаптарды 

қарастырып, көп білім алған түрі бар; соларды оқып қана

қоймай, үлгі ала отыра, қазақ шежіресін жасау ниетіне кірісіпті. Осы

жайларын  естіген  Шо

қан,  оған  Алексей  Левшиннің  «Қырғыз  –

Қайсақ  ордасының  тарихы»  атты  үш  томын  жіберген  еді,  енді

бай

қаса, оларды да қарап шығып, бірталай өнеге алған, біраз жеріне

сыны да бар екен.

Әкесінің қолына мұншама кітап қайдан түсуін сұрастырып көрсе,

Талас 

ұлы  Науан  хазіреттен  қалған  мүлік  екен.  Оның  жайын

с

ұрастырса,  ана  жылы  «Итжеккенге»  айдалып  кеткеннен  хабар-ошар

жо

қ екен, өлі-тірісі мәлімсіз.

Айдалу себебін с

ұрастырса, бір жағы Ғалиакбар молданың үздіксіз

жасырын  к

өрсетулері  болса,  екіншіден  ол  патша  миссионерлерінің

қазақ даласына христиан дінін таратуға ашық қарсы болып, әлде не

попты

ң  ауылдарға  таратпақ  болған  алтын  мұқабалы  «Инжилдерін»

(Евангелие) от

қа жақтырған екен. Ең үлкен айыбы сол болса керек.

– 

Әйелі бар ма? – ден сұрады Шоқан.

–  Санадан  сар

ғайған  бейбақ,  жуықта  ғана  Көкшетау  қаласының

к

өшесінде аштан өлді деп естідім.

Шо

қан  ауыр  күрсінді.  Лақап  аты  «Көкеш»,  азандық  аты

«Г

үлшаһра»  болған  бұл  әйел  туралы,  Сырымбет  саласында

жол

ғасқан сәтте, Айжан Шоқанға сан алуан сезімтал сөздер айтып,

ж

үрегіне  жылылық  түсірген  еді.  Сондықтан,  Атбасар  сапарынан

Омбы

ға  оралған  ол,  Көкшетау  қаласына  жолшыбай  әдейі  соғып,

к

өріспек  сөйлеспек  болған  еді,  «ерінің  соңынан  кетті»  деген  хабар

естіді де, кездеспеуіне 

қатты кейіді.

К

өкеш  сол  кеткеннен  ұзақ  жоғалып,  ерін  таба  алмай,  қалжырап

қайтқан  да,  Көкшетауға  келе  төсек  тартып  жатып  алған,  қарасар

жаны  болма

ған;  ақырында  тіленшілік  тұрмысқа  түсіп,  жүдеп  барып

өлген.

Не деген 

өкініш!.. Бұны естісе Айжан не халде екен?!

Біра

қ, әкесінің ұнатпайтынын біліп, Айжан жөнінен Шоқан оған

«л

әм-мим» деп тіл қатпады...

Баспас

өз – Омбыда қазақ дуандарының басқармасынан жұмасына

бір  шы

ғатын  екі  бетінің  бір  жағы  орысша,  бір  жағы  татарша  ресми

листок; Шы

ңғыс оны мұсылманша хат білетіндерден жиырма шақты

адам

ға зорлағандай жазды. Әкесінің мұнысына риза болған Шоқан,

орысшаны  т

үсінуге  де  шамасы  келетінін  еске  алып,  өткен  жылдың

басынан  Петербургта  шы

ғатын  «Орыс  сөзі»  газетін  өз  ақшасымен

жаздырып жіберттірді.

Әкесінің игілікті істері Шоқанға қатты ұнады.

Әйтпегенде ше? От та, ерт те ұшқыннан тұтанады. Әкесінің қазақ

арасын 

өнер-білім  тарату  жайлы  әзірге  атқарып  келген  қызметі

ұшқындай  ғана.  Содан  от  я  ерт  тұтанып  кетпесіне  кім  кепіл  бопты?

Бала  жігіт  кезіндегі  Шо

қан  ойға  алғанының  бәрін  бұрқырата  тез

бітіріп таста

ғысы келіп лепіретін еді, кейін замана талқысына түскен

со

ң,  әсіресе,  Банзаровпен  жолыққан  соң  біраз  бәсеңдеп,  енді  ектеу

орнына  ептеу  санасына  келген.  Оны

ң  бас  мақсаты  патриархалдық

өмір  сүріп  отырған  қазақты  шаруа  жағынан  да,мәдениет  жағынан

да,  азаматты

қ  ой-сана  жағынан  да  жылдам  өркендетіп,  европалық

елдерді

ң қатарына қоса қою еді. Осы мәселе жайында Банзаров екеуі

пікірлесіп  к

өрсе,  бұндай  сатыға  көтерілу  үшін,  отар  елдер  былай

т

ұрсын,  Россиядағы  ең  көп,  ең  алдағы  дейтін  ұлт  орыстың

«т

өменгі»  аталатын  басым  көпшілігіне  де  әлі  талай  уақыт  керек

сия

қты.  Қарулы  күшінің  аржағы  Степан  Разин  мен  Емельян

Пугачевтан,  а

қыл  күшінің  аржағы  Николай  Новиков  пен  Александр

Радищевтен  таратылатын  орысты

ң  халық  азаттығы  жолындағы

к

үресі, тоқтау орнына күшейе түскенмен, әлі де түк тиянаққа келген

жо

қ.  Басқарушылар  жағы  жұмсару  орнына  жылдан  жыл  қатайып

барады.

–  Ендеше,  –  деп 

қорытқан  бұл  пікірлерін  Шоқан  мен  Банзаров  –

отар  елдерден  б

ұрын  құлдықтан  орыстың  төменгі  жағы,  яғни

бейнет

қорлары азат болу керек.

Орысты

ң өзі ондай күнге қашан жетуіне, біздің пікірлесушілердің

ой еріс.і жетпейді.

Оларды

ң өресі жететін ой – «ағартушылар» атағы тағылған әлгі

Новиков пен Радищев ж

әне олардың жолын тұтушылар. Олар келген

қорытынды,  –  қоғам  өрісі  қайда  барарын  өркендегіш  тарихтың

есесіне 

қалдырып,  қазіргі  күндер  үшін  «төменгі»  аталатын

адамдарды

ң азаттық санасын оятып, өркендету; оған апаратын жол –

мектеп, баспас

өз.

Орыс арасында ту

ған бұл идея жылдан жыл кеңіп келе жатқанмен,

н

әтижесі  айта  қаларлықтай  емес,  мектептік  я  баспасөздік  білім

жа

ғынан, Россия әлі де европалық елдердің артында. Ал, Россиядағы

отар елдермен салыстыр

ғанда, орыстар әлдеқайда озық. Банзаров пен

Шо

қанның ойынша, отар ұлттар шаруа және мәдениет жағынан, ең

алдымен,  алды

ңғы  қатардағы  орысқа  жету  керек.  Аржағында  өмір

к

өрсете жатар.

Шы

ғыс  Сібірден  қайта  Шоқан  бұл  тілегіне  жетудің  жолын  іздеп

к

өрсе, ондай жолдың өзі түгіл сүрлеуі де көрінбейді. Қалай көрінеді

ол с

үрлеу? Қазақтың болмашы азшылығының әзірге білетін сауаты –

м

ұсылманша; оны да өз тілінде емес, татар я түркі аталатын қазаққа

т

үсінігі  аз  тілдерде  ашқан;  ал  орысша  сауат  бірен-саран  сұлтандарда

ғана болмаса, өзгелерінде атымен жоқ.

Қалай жету керек бұл сауатқа?

Ойлап-ойлап,  о

ған  Шоқанның  ақылы  жетпей  жүргенде

«шо

қпарлы  Николай»  өліп,  «ағартушылық  идеясына  бейім»  деп

есітетінін екінші Александр та

ққа мінді де, Шоқан ойының қараңғы

аспанында болмашы бір с

әуле жылтыраған сияқтанды.

Біра

қ, «бой қалай жетеді оған?!» деген арманда жүргенді, бірінші

Николайды

ң  Петербургтағы  азалы  жиналысына  барудың  сәті  келе

қалған  сияқты  болды.  Аза  үстінде  айтылатын  арман-тілек  болмауға

тиісті,  ондай  тілек  тек  той 

үстінде  ғана  айтылатын  болар...  Аза

артынан  жа

ңа  патшаның  таққа  отырған  тойы  да  алыс  емес,  азаға

баратындарды

ң  тойға  да  барулары  қазірден-ақ  белгілі.  Ал,  Шоқан

о

ған бара ала ма, жоқ па?

О

ған  барғысы  келеді-ақ  Шоқанның:  сонда  өз  өресі  жетпеген

жерлерге,  басы, 

әкесі  –  Шыңғыс  қып,  тілін  алатындардың  бәрін  де

ж

ұмсап  көрмек.  Ол  әрекетінен  не  шығарына  көзі  жетпейді.  Бұл

жолы,  б

ұл  жайда  әкесіне  де  тіл  қатпайды,  «несі  болса  да  кезінде

к

өрерміз», – деп ойлайды.

Әкесінің  соңғы  кездегі  қылықтарына  қатты  риза  Шоқан,  бұл

жолы  оны

ң  көңілін  аулайтын  ғана  мінез-қылықтар  көрсетіп,

білгенінше, шамасы жеткенінше к

үту мақсатында, сөйтіп, болашақта

ат

қартқысы келген істерінің көлеңкесін, осы бастан көңіліне түсіре

бермекші...

Қылықтарына,  сөзіне  қарап,  Шоқанды  «икемге  келген  екен»  деп

т

үсінген  Шыңғыс.  өзінің  ойындағы  мақсатын  іске  асыру  ниетіне

кірісті. Ж

әйдары бір кеңестің үстінде ол:

– 

Қанашжан! – деді Шоқанға, еркелеткен дауыспен.

– 

Әу, әке, – деді Шоқан да сондай кескінмен.

–  Шешеміз  орыс  о

қуына  зорлап  түсіргенмен,  біз  кезінде  қадырын

білдік пе орыс с

өздерінің.

– Т

үсінуге де, түсіндіруге де шамаңыз келеді ғой, әке.

–  Шала

ғай  білгеннің  не  сәні  бар,  балам.  Көп  сөздерін,  кейде  аса

қажет сөздерін білмей, қорланып жүреміз.

Аз  жыл  болса  да  орысша  о

қыған  Шыңғыс,  орысша  жазуға  да,

с

өйлеуге  де  шорқақ  еді.  Бұл  тілдің  көп  сөзін  ол  бұрмалап,  қазақ

тіліні

ң  заңына  сүйрелеп,  бұзып  отыратын.  Ал,  титулдарды

«прапорщиктен»  бастап,  фельдмаршал

ға  дейін  орыстың  сауатты

адамдарындай  д

әл  түсіреді.  Мына  жолы  да  солай!..  Бұл  сөздерді

б

ұзбай айтуға тырысатындығы ғой ол!

– Неге к

үлесің? – деген әкесіне:

– Сізді

ң көп білетіндігіңізге қайран қалып, – деді Шоқан, кескінін

томсартып.

– «

Өзім ғана білем» деп ойлап па едің балам? – деді

Шы

ңғыс  масаттанғандай,  –  біз  де  бірдемелерді  ұғамыз!..

Сонымен,  дворянин,  граф  дегендерді

ң  тура  мағынасы  не  боп

шы

қты?..

– 

Қызметтерімен ерекше жаққандарға, патша тарапынан тағылған

ата

қ...

– 

Өзім де солай жорыған едім, Қанаш...

– Неге?

– Тобылды

ң Үйге құятын сағасында Әбілқайыр ханның тұқымы,

ұрпағы  Ахмет  Жантурин  сол  маңайға  сұлтан-правитель  болып

т

ұрғанын білесің...

– Білем. Болды

қ та ғой үйінде?

– 

Ұмытпаған екенсің. Сол Ахмет айтушы еді: «Бір Әбілхайырдан:

Н

ұралы,  Ералы,  Айшуақ,  Бөкей  болып  төртке  тараймыз;  солардың

ішінен  дворянды

қ  даражаға  жеткені  –  Бөкей  тұқымы  ғана,  Бөкей

ордасыны

ң қазіргі ханы – дворян» деп.

–  Онысы  рас  к

өрінеді.  Николай  патшаның,  сіздер  баратын  азалы

жиналысында  ол  да  болатын  хабары  бар,  аманшылы

қ  болса,  сонда

к

өрісесіз...

– 

Әмин!.. Ал, «князь» деген сөзі не мағынада, орыстың?

–  Ол  тіпті  ірі  с

өз, – деді, әкесінің сатылап қайда шыққысы келіп

ж

үргенін айқынырақ

болжа

ған Шоқан.

–  Ол  да  бізді

ң  хан  тұқымы  сияқты  болды  ғой.  Қаны  хандыққа

жататындардан 

ғана болмаса, басқа қанды еркек ешуақытта хан бола

ал

ған емес. Мысалы Ақсақ Темір Күреген. Жер жиһанның қаншасын

билегенмен, ол, тек «

әмір» ғана болып, «хан» атағын ала алмады ғой.

– Оны кімнен естіді

ңіз, әке?

– 

О

қып 

к

өрдім: 

«Зафарнамадан»32 

ж

әне 

Әбілғазы

Ба

һадүрханның33 «Хандар шежіресінен».

– Князьдар да солай екені рас.

–  Б

әсе,  –  деді  Шыңғыс  қанағаттанғандай,  –  өзім  де  солай  болар

деп жорамалдаушы едім.

– Б

ұл сөздерді неге сұрастырып отырсыз, әке?

– 

Үміт дүниесі емес пе, балам? Біреуіне біздің де қолымыз жетсе!»

деген  д

әмемен  де;  Баронның  қажеті  жоқ  дедің.  «Қалған  екеуіне

жетуге тырмысып к

өрсек қайтеді?» деген қиялға кеткен едім де.

– О

ған неге құмарттың, әке?

– 

Құмартпағанда ше, балам-ау! Арғы атамыз Шыңғыс хан жердің

ж

үзін,  күннің  көзін  билепті  деседі.  Одан  кейінгі  атамыз  Жошы  хан

ордасын  алтыннан  тігіп, 

қазақ,  елі  түгіл,  Еділ-Жайық  бойына

б

ұйрығын  жүргізген.  Бергі  аталарымыз:  Әз  Жәнібек  қосқан  үш

ж

үздің басы, жуықтағы атамыз Әз Тәуке өлген соң ғана бытыраған;

кешегі атамыз, аруа

ғыңнан айналайын Абылай, қанатын Орта жүзден

асыра жайып, ана шеті Алатауда

ғы қырғызға, мына шеті Кіші жүздің

бергі  бетіндегі  Жа

ғалбайлы  –  Жаппасқа  ықпал  жүргізген.  Одан

дейінгі 

үшінші  атан,  Уәли  ұшпақ  тым,  тек  Атығай  –  Қарауыл  мен

Керей  –  Уа

қтың  ғана  ханы  болып  қап,  жеті  жүз  жылға  созылған

ханды

қ  даражамыз,  сиыр  құйымшақты  ала  кеп,  ақыры,  кешегі

әжең34  марқұммен  тұйықталды  бізге  жеткен  сімілтірі  –  менің

қолымда тұрған аға сұлтандық. Хандық даражасы біздің бұл Сібірде

жойылып,  с

ұлтандықтан  құрылғанда,  алты  дуанның  да  аға

с

ұлтандары  хан  тұқымынан  белгіленген  еді,  кіші  сұлтандардың  да

к

өпшілігі  біздің  төрелерден  болған.  Қазір  ше?  Алты  аға  сұлтаннан

қалғаны  жалғыз  мен-ақпын.  Кішілері  де  солай  сұйылып  келеді.

Қазіргі  сұлтандардың  көбі,  «қарадан  хан  болғандар»  аталатын  қара

с

үйек қазақтардан. Сонда, аталықты біреулер болса екен-ау, іштерінде

«

әкесі  болды  жетесіз,  шешесі  болды  некесіз»  деген  сияқтылары  да

бар...

– М

әселен? – деді Шоқан.

– А

қмола дуанының қазіргі аға сұлтаны – Жайықтың Ыбырайы.

– Оны

ң не міні бар?

– Міні сол, тегін 

қозғасаң қазақ, та емес.

– Енді кім?

– Естек.

– Ол 

қай ел?

– Баш

құртты қазақтар «естек» дейді.

– Одан 

қалай келген Ыбырай?

–  К

өкшетау қаласынан, бұрнағы жылы өзін, көрген Ақан тауына

қарай  жүргенде,  Зеренді  аталатын  бір  тамаша  тау  бар,  етегінде

«А

қанға» беріспейтін шалқар көл. Сол Зерендіге жақындай бергенде,

он, 

қолыңда «Қошқарбай» аталатын шоқы тұрады. Осы шоқы, Ноғай

– 

Қарауыл  аталатын  елдегі  Қошқарбай  батырдың  мекені  екен.  Сол

батырды

ң қолына, Жайық бойындағы естектерден бір жігіт солдаттан

қашады  да,  Қошқарбайға  қорғалайды;  аты  –  Гимада-аддин  болса

керек 

қазақтар  оны  жерінің  атымен  –  Жайықбай  деп  кетеді.  Өзі

молдасыма

қ болса керек қазақ арасында молда жоқ кезі, Қошқарбай

о

ған балаларының тілін сындыртып, молда ғып ұстайды.

– Шала д

үмбілездің бірі екен ғой.

– 

Әрине.

– Содан?

– 

Қошқарбай  Кенесарыға  қарсы  болған,  орыс  әскеріне  қосылып,

оны 

қуысқан  адамның  бірі  болған.  Кенесары  жеңіліп,  оны

қуысқандарға  шен-шекпен  үлестірерде,  Батыс  Сібірдің  генерал-

губернаторы  –  князь  Горчаков, 

Қошқарбайды  да  еске  алып,

Қараөткелде  болатын  жиналысына  шақыртса,  патшаның  шенін

шо

қындыруға  балайтын  өзінің  оны  алғысы  келмеген  Қошқарбай,

«сен  барып 

қайт,  берерін  сен-ақ  ал»  деп  Жайықбай  естекті  жібереді

де, 

қолына  Горчаков  атына  мұсылманша  жазған  хат  ұстатып,  баяғы

Сперанскийден ал

ған сақина мөрін басады.

– Болды 

қызық! – деді Шоқан, құмарта тыңдап.

–  Жайы

қбай  мұсылманша  да,  орысша  да  хат  білетін  кісі  екен.

Қошқарбайдың хатын тапсырған ол Горчаковке жағады.

– 

Әрине, солдаттан қашқан башқұрт екенін жасырып?

– Болса болмаса да.

– 

Қошқарбайдың  қара  күштен  басқа  өнері  жоғын  білетін

Горчаков, хатына, м

өріне сүйеніп, оның орнына, Ноғай – Қарауылдық

кіші с

ұлтаны ғып Жайықбайды тағайындайды.

–  Ыбырай  соны

ң  баласы  ма?  –  деді,  әңгіменің  аяғын  естуге

асы

ққан Шоқан.

–  Солай. 

Қошқарбайдың  қолына  келген  Жайықбай,  сол  үйдің

есігінде  жаугершілікте  келген 

қалмақ  күңіне  үйленеді.  Арасынан

т

ұңғыш  болып  Ыбырай  туады.  Осы  жайда,  Есенбай  –  Қарауыл

Шауыпкел а

қын шығарды дейтін мынадай бір өлең бар. Ыбырай аға

с

ұлтан боп күпей бастаған кезде Шауыпкелге кездесе қалады. Сонда,

тасып т

ұрған Ыбырай «мені мықтап жамандашы, ат, шапан берейін»

депті. Сондай ай

ғайлап қоя берген Шауыпкел:

Ыбырай, 

әкең естек,

шеше

ң қалмақ,

Салт бол

ған кірмелерді олжаланбақ,–

дей  бергенде  намыстанып  кеткен  Ыбырай,  ыза

ға  шыдай  алмай,

те

ңселіп ыңырана бастаған. Сол қалпынан қорқып кеткен Шауыпкел:

Басына бес дуанны

ң іс түскенде,

Аунайды са

ған қарай ауыр салмақ!

деп бастап

қы сөздерін жуып-шайып жіберген.

– Сонда да 

қатырған екен! – деді Шоқан күліп.

–  Содан  ба

ғы  жанып,  әкесінің  үлгісімен  мұсылманша,  орысша

хат

қа  үйренген  Ыбырай,  есейе  келе,  Омбы  әкімдеріне  тіпті  жағып,

Қоңыр  Құлжа  төренің  аға  сұлтандығын  сыпырды  да  алды.  Енді

қолынан шығарар түрі жоқ.

– Жігіт! – деп 

қойды сүйсінген Шоқан.

–  Айта  берсе

ң,  –  деді  Шыңғыс  сұстана  түсіп,  –  «қарадан  хан

бол

ғандардың» басқаларынан да сондай былық шығады.

–  Мысалы?  –  деді  «

қарадан  хан  болғандардың»  өмірбаянын

к

өбірек білгісі келген Шоқан.

– 

Әз нағашың.

– Шорман ба?

– Оны

ң әкесі – Күшік.

– Оны

ң неменесі бар?

– Айтайын, ты

ңда!

– Ал, ты

ңдадық,– деп Шоқан әкесіне жақындай отырды.

– А

қмола мен Омбының арасына кең жайылып жат» қан елдің бірі

–  К

үрсары  Керей.  Сол  елдегі  Әмен  Семен  деген  байлар  Күшікке

на

ғашы  екен.  Әкеден  туа  жетім  қалған  Күшікті  төркініне  көшкен

шешесі  ала  кетеді.  Сол  кезде  «киіз 

қотыр»  деген  ауру  болады  екен

дейді.  К

үшік  жастайынан  соған  ұшырап,  «Қотыр  Күшік»  атанған

екен.  Есейген  оны  на

ғашысы  жылқы  соңына  салып,  бір  сәтте

«жиендігі

ңе  үлесім»  деп,  меңсіз  қара  түкті  қотыр  тай  берген  екен

дейді.  О

ған  Күшік  қорланып,  жылайын  десе  ақылды  шешесі,–

«кейіме, балам, 

қыдырып жүріп, Қыдырдың ізін шалды дегендей, мен

мал  танысам  осы  тегін  тай  емес,  т

үбінде  сенің  ырысын,  осыдан

тарайды»  деген  екен  дейді.  А

қыры,  анасының  айтқаны  келіп,

на

ғашысынан  еліне  көшкенде,  қара  тайдың  тұқымы  жүзге  жетіпті-

міс.

– Б

ұнысы жақсы сәуегейлік болып шықты ғой.

– Солай екені рас. Біра

қ «қотыр тайлы қотыр Күшік» аты соңынан

қалмай, оның тұқымына өштер әлі де сыртынан мазақтап жүреді.

– Не демейді сыртынан. «Хан артынан ж

ұдырық» демей ме? Бетпе-

бет айта алмаса бол

ғаны да.

–  Айтуы  айта  алмайды,  балам.  Сол  «

қарадан  хан  болғандардың»

бетіне 

өзгелер түгіл өзіміз де тура қарай алмайтын халге жеттік.

– Ол жа

ғы, әрине, көңілсіз, – деді, әкесінің басына түскен тарихи

ауыртпалы

ққа жаны ашығандай болған Шоқан.

–  Осындай  даража  биігінен 

құлдырай  құлаған  шағымызда,

кездесті  деген  жал

ғыз  тірегім  сенсің,  Қанашжан!  –  деп  Шыңғыс

к

өзіне жас алды да, қалтасынан орамалын суырып, уқалай сүртті.

Б

ұл – шын жылау. Хан тұқымына деген тарихи шеңбердің жылдар

жылжи тарыла беруіне т

әні де, жаны да қысыла түсуіне қамығудың

жылауы.  Біра

қ,  қалай  жеңілдету  керек  соны?  Графтық,  дворяндық,

князьды

қ  атақтардың  біреуіне  жетумен  бе?  Одан  не  түседі?  Шоқан

білетін  тарихта,  б

ұндай  даражаларға  қолы  жеткен  және  ұзақ

т

ұтынғандардың  талайы  азып-тозып  кеткен.  Әкесінің  де  сондай

к

үйге  ұшырамасына  кім  кепіл?  Ұсақ  ұлттардан  ол  атаққа  ие

бол

ғандардың  талайын,  Шығыс  Сібірден  көріп  те  қайтты.  Өз

халы

қтарына  қожаңдағаны  болмаса,  патша  әкімдеріне  теңдесер

біреуі  жо

қ.  Бәрінің  басында  да  жалтақ,  жалбарынышты,

жа

ғымпаздық күн.

Осылай  ойла

ған  Шоқан  әкесінің  көңілін  қалдырғысы  келмей,

та

ғы  бір  сөздердің  арасында  зор  атақтардың  биігіне  көтерілу  қиын

екендігін  д

әлелді  сөздермен  айта  кеп,  парасатты  әкесін

т

үсіндіргеннен кейін, «дәм жазса Петербургқа баруға ниет еттік қой,

сонда  тамырларын  басып  к

өрерміз.  Бұл  жолы  ретін  келтіре  алмасақ,

жа

ңа  патшаның  таққа  отырған  тойына  барғанда,  тағы  да

айналдырармыз» деп, 

әкесін жұбатты. Әкесі:

–  Жарайды,  шыра

ғым.  Жағдай  солай  болса,  асыққанмен  амал

қанша! – деп күрсінді де қойды.

Шо

қанға  «атаққа  сен  ілік»  деуі  ат  өтті  ғана  сез  еді.  Шын  ниетін

биікті

ң  қандайына  болса  да  өзінің  шыққанын  тілейді,  Шоқанның

өнер-білімін, осы мақсатына көтерілер бетінде баспалдап көреді.

Әке  мен  бала  осылайша  бірімен  бірі  арбасып,  баспалдамақ  болып

ж

үргенде, Шоқан мен Врангель арасындағы келісім сөздер басталып

кетті.

Шо

қан бұл сөздерге үш жақтан қуанды: бірінші – Петербургтағы

той

ға  болмаса,  азаға  барарлық  құлқы  жоқ  еді,  онда  бару  тек

Гасфорт

қа  және  қазақтық  депутацияға  атқосшы  болу  ғана;  азада

өзіне тиетін сөз де, сыбаға да жоқ; екіншісі – қазынаның жолға берер

қаражаты өте аз: сұлтандардың «ағаларына», бір айлық мөлшермен,

к

үніне бір сомнан, «кішілеріне» елу тиыннан, адъютантқа да сондай,

Петербург

қа дейін қарауылдап баратын солдаттардың күніне он тиын

оларды

ң уряднигіне – отыз тиын; арзаншылықты уақыты болғанмен,

амалсыздар

ға ғана болмаса, Шоқан сияқты мол жүргісі келетіндерге

б

ұл  қаражат  жұмырына  да  жұқ  болмайды.  Өз  қалтасы  жұқа.

Қалыңдатайын  десе,  мүмкіндік  бар-ақ:  дау  қуған  қазақтар  параны

шыжымдап емес, уыстап 

ұстататын оған өзге әкімдер құныққанмен,

Шо

қанның  жолағысы  келмейді,  қызмет  бабымен  аталатын

жалуанасы, к

үн көруіне әрең жетеді. Әкесі келгенде қайтерін білмей

сасып 

қалған еді, жол көрген адам онысын сезді де, «расхотыңа» деп

бір  бума 

қағаз  ақша  ұстатты.  Алғысы  келмесе  де,  амалсыз  алды.

С

өйткен  әкеге  Петербург  жолында  да  масыл  болғысы  келмейді;

үшінші  –  саяхатқа  құмарту  арманына  қолы  ілігетін  сияқты;  әсіресе

Орта  Азия

ға;  бұған  дейін  қазақ  даласының  бір  көршісі  –  Шығыс

Сібірді  т

үгел  аралағанмен,  біраз  тұсын  көріп,  жері,  еті  туралы

м

әліметтер  алып  қайтса,  енді  Орта  Азияны  араласа,  тағы  бір

к

өршілерімен  танысады;  сәті  түссе,  бұл  жолының  ұзара  беруі

м

үмкін.

Врангель  мен  Шо

қан  келісті.  Ендігі  ризашылық  Гасфортта.

Шо

қаның Петербурга жоламауын тілейтін Гасфорт, әуелі Врангельге

«анау,  мынау»  деп  арында

ған  болды  да,  «бұл  сапар  сәтті  болса,  ең

алдымен сізді

ң абыройыңыз» дегеннен кейін, әрең деп көнген болды.

Ендігі  м

әселе  Шыңғыста.  Оның  көнер-көнбесі  мәлімсіз.  Көне

қалса  құба-құп.  Ал,  көнбесе  ше?  Шоқанның  өзі  айтса,  көнсе

бірс

әрі... Көнбесе, көптен араздасып жүріп, жуықта ғана татуласқан

әкесімен тағы араздаса ма? Оған Шоқанның барғысы келмейді.

Ендеше, кімді ж

ұмсау керек? Шоқанның таңдауы, Батыс Сібірдің

со

ғыс губернаторы полковник Карл Казимирович Гутковскийге түсті.

Ол Шы

ңғыстың да, Шоқанның да сенісетін, сыйласатын сырласатын

адамы болатын.

– Ма

құл, айтайын, – деді ол бірден.

–  Біра

қ,  әкеме  сөйлер  алдында  есіңізге  саларым,  –  деді  Шоқан

Гутковскийге,  –  Орта  Азия

ға  жұмсалатын  болсам,  Петербургтің  бұл

жол

ғы сапарына бармаймын.

– Неге?

–  Орта  Азия  туралы  білетінім  аз.  Ол  жайлы  тарихты

қ  және

архивты

қ  материалдар  Омбыда  көп.  Соларды  үлгергенше  ақтарып,

керектілерін  теріп  алуым 

қажет.  Петербург  сапары  бүйтуге  мұрша

бермейді.

– О да ма

құл екен, – десті Врангель мен Гасфорт.

Шы

ңғысқа  сөйлескен  Гутковский,  алыстан  орағыта,  әуелі

Шо

қанның  ақылын,  білімін,  қызмет  әлемінде  көтерілуге

м

үмкіншілігі зорлығын, оған шығар басқыштардың тетігі, тек екінші

Александрда  екені

ң  патшаға  жетер  және  жағар  жолдардың  қандай

екені

ң өзінің бұл істерге тілектестігін, қолдан келер жәрдемін беруге

әзірлігін  айта  кеп,  сөз  ақырын  Шоқанның  қайда  баруы  пайдалы

болуына  тірегенде,  Шы

ңғыс  торға  қапыда  түскен  бүркіттей

шырмалды да 

қалды.

О

ған Шоқанның қайда баруы қажет емес, қалай көтерілуі қажет.

Сонды

қтан,  Гутковскийдің  сыпайылап  айтқан  дәлелді  сөздеріне  ол

ұйып қалды да:

– Не дейсіз? – деген с

ұрауына:

–  Бізді

ң  фамилияға  сізді  ешуақытта  да  пайдадан  басқаны

ойламайды деп сенетін адаммын. 

Үлкен басыңызды кішірейтіп айтып

отыр

ғаныңызға  рахмет.  Сізге  –  лайық,  маған  –  лайық,  айтқаныңыз

бола берсін, – деді.

С

өйте тұра, алыстан болжағысы келетін дағдысына бағып:

– Тілеуі алда

ғы жас адамның азаға баруын іштей ұнатпай да жүр

едім, Петербургты

қ бұл сапарынан қалып қоюына ренжімеймін де, ал

сонда  алда

ғы күзде жаңа патшамыздың таққа отырған тойына бару

жайы 

қалай болады? – деді.

–  Оны  уа

қытында  көрерміз,  –  деді  Гутковский,  –  біреуге  біреу

т

үсімен ғана емес, ісімен де жағуы қажет емес пе?

– 

Әрине. Ең алдымен – ісімен!

– Ендеше, Шо

қанның да патшаға ең алдымен ісімен жағуы қажет.

– Ол да ж

өн екен!

К

өп  кешікпей  Врангель  де,  Батыс  Сібірдің  Гасфорт  бастаған

депутациясы  да  Петербург

қа  ылаулатып  жүріп  кетті.  Қазақ

өкілдерінің  тілмаштығына  облыстық  басқарманың  чиновнигі,  татар

тілін білетін Андрей Ииконорович Добшинский берілді. 

АЗА САПАРЫ

Петербург  сапарынан  айдан  астам  уа

қытта  оралған  Шыңғыс

қуанышпен де, ренішпен де қайтты.

Қуанышы  –  Шоқанның  Петербургқа  бармағаны  да  дұрыс  екен.

Бара 

қалғанда, аяқ-асты боп жүргені болмаса көзге көрінерлік ешбір

жа

ғдай  жоқ  екен.  Бұратана  ұлттан  шыққан  кіші  офицер,  ол  түгіл,

Омбыда 

өзін жер тәңірісіндей ұстайтын Гасфорт та қақпайда қалып

қойып,  патша  түгіл  министрлерге  де  біразға  дейін  маңайлай  алмай

соры 

қайнап жүрді. Ондай кемшілікті көргеннен де көрмегені жақсы.

Б

ұған  да  қуанғанмен,  Шыңғыстың  бұдан  әлдеқайда  зор

қуанышы:  Шоқанның,  аты  патшаға  да  жетіп,  омы  Орта  Азия  жаққа

ж

ұмсауға патша ризашылық беріпті.

–  Енді,  –  деп  ма

қтанды,  бұл  істі  өзі  өтегендей  болған  Гасфорт,

Шы

ңғысқа, – тек көзім тимесін» де, сау, аман болып, патшаның мына

тапсырмасын  абыроймен  орындап  кайтса  жердегі  бала

ң  аспанға  бір-

а

қ  шырқап  шығады,  содан  кейін  оны  патшадан  сібірлік  қазақтар

бас

қармасына председатель ғып сұрап алам. Аржағында генералдық

чин  де  таяу  т

ұр;  оның  аты,  сіздің  фамилияңыз  биік  даражалардың

тауына ерлей, биіктей береді деген с

өз!...

Б

ұл сөздерге Шыңғыс терісіне сыймай қуанды да:

–  Б

әрі  сіздің  арқаңыз,  Ваше  превосходительство!  –  деп  құлдық

ұрды.

Петербургтан  орал

ған  Шыңғыстың,  қуанышы  осы  болса,  реніші:

аза

ға қопа қардай ғып шақырғанмен, сібірлік аталатын халықтардың

өкілдері, олардың ішінде – қазақтар елеусіз ұсталды.

–  Петерборда  «

қонақтар  қорасы»  аталатын  үй  болады  екен,  –  деп

баяндады  Шы

ңғыс бұл жайды Шоқанға, – бір орамды түгел қамти,

ал

қа-қотан отыратын ауылдай тұтаса, дөңгелене салынған үйшіктер

екен. Ма

ңындағы биік үйлерден бойы әлдеқайда аласа, небары, екі-

а

қ этаж, (осындай сездерді жаттап алу және дәл айтуға жаны құмар

Шы

ңғыс  «э»  әрпін  нығарлап  айтты),  астыңғы  этажы  түгелімен

сауда-сатты

қ дүкендері, үстіңгісі – мейманхана.

–  Бізге  ал

ғашында  осы  да  қанағат  көрінді,  –  деп  жалғастырды

Шы

ңғыс сөзін, – бірақ, үйрене келе байқасақ, кемшілікте екенбіз.

– Неге? – деді Шо

қан.

– 

Қонақ  қорасына,  тек  сібірліктердің  қарапайым  жағы  ғана

орналас

қан, 

ұлықтарымызды 

«гостиница» 

аталатын 

әдемі,

салтанатты 

үйлерге  түсірген.  Кавказдан,  Балтық  теңізі  жақтан,

Б

ұхара  әмиратынан  келгендер  де  гостиницаға  апарылған,  біздің,

қазақтан  оған  іліккені  нөкерлерімен  Меңдігерей  Бөкейханов  қана.

Жолы  да,  жасы  да 

үлкен  адам  болған  соң,  Меңдігерейге  әдейілеп

барып  с

әлемдессем,  жатқан  үйі  «Ангельтер»  аталатын  мейманхана

екен.  Біз  орналас

қан  үймен  салыстырғанда,  ол  жұмақ  сияқты,  ал

біздікі оны

ң қасында шынында да нағыз «қора». Атын тауып қойған.

О

ған Петербург татарларынан орысша және мұсылманша оқыған

бір епті 

қуды жәрдемге беріп, ол аз күнде кең байтақ астананың есік-

тесігінен  к

өрсетпеген  жерін  қоймаған;  ал,  сібірлік  қазақтардың

ж

әрдемшісі  Добшинский  жолшыбай  да  маңғазсып  түк  бітірмей

Гасфорттан  к

өз  таса  тұстарда  арақ  ішумен  әуреленіп  келіп  еді,

Петербургта  ол  салтын  тіпті 

үдетіп  ап,  күні-түні  мастықтан  басын

к

өтермей қойды. Тегі қазақ атаулының жаратылысын жек көретін ол,

«сауды

ң  басындағы  ой,  мастықта  тіліне  ауысады»  дегендей,

қосылған қазақтарына көмектесу орнына, әуелі еппен байқап көріп,

үйрене келе өктеп боқтай беретін болды. Алыстағы жанаралдан гөрі,

жа

қындағы  кіпіралдан  қаттырақ  қорқатын  қазақ,  сұлтандары,

Добшинский не десе де 

үндемей жеңеді, қатты қызған кезде, кейбір

с

ұлтанға тілі түгіл қолы да тиіп қалады.

С

ұлтандардың ызаланған кейбірі, шағым айтайын десе, Омбыдан

шы

ға  бере  озып  кеткен  Гасфорт,  сол  қалпымен  Петербургқа  дейін

жеткізген жо

қ. Петербургта жақсы мейманханалардың тәуір номеріне

орналас

қан ол, бастапқы күндердің бірінде өзіне ерген депутацияның

басын 

қосып,  жүріс-тұрыс  тәртібімен  таныстырды  да,  ара-тұра

т

өбесін көрсеткені болмаса, жұғысуды қойып алды.

Депутация 

қиындықты киімнен де көрді.

Ау

қатты қазақтардың қашан да мақтаныш көріп киетіні түлкінің

жонынан, бауырынан, п

ұшпағынан немесе, күзен, ақ тышқан сияқты

ұсақ аңдар терісінен, тіпті байлары бұлғын, құндыз сияқты қымбат

а

ңдардан жасалған ішік. Бұндай ішіктерді, әсіресе күзен, ақ тышқан,

п

ұшпақ сияқты жеңілдерін, сыпайы жерге барған қазақтар, жылдың

өзге мезгілдері түгіл, шілденің сарша-тамызында да үстіне артып ап,

пысынап 

өлгелі  жүреді.  Қыс  күндері  қасқырдан,  аюдан,  жаннаттан

тіктірген тысты тондар.

Петербург  сапарына  шы

ққан  сұлтандар  қолында  бар  ішікті  киіп

үлкен  орындарда  байлық  белгісін  көрсеткісі  келді.  Ішігі  жоқтары

т

үйенің я қойдың жүнінен тоқыған астарлы ауыр шекпендерін алды.

Тек  «патшаны

ң  сыйы»  деп  санайтын  тұрпайы  қара  шұға  шекпенін

ала шы

ққан жалғыз Шыңғыс қана.

Ая

қ  киімдері  тіпті  сорақы:  бәрінде  де  қоныштары  қара  саннан

келетін,  кигіз  байпа

қты  саптамалы  былғары  етік.  Оның  ішінде

ш

ұлғаулы  мәсі,  жалғыз  Шыңғыста  ғана,  салт  жүрген  кезде  жеңіл,

шола

қ қоныш шиблет. Оны қазақтар «Шыңғыстың шолақ етігі» деп,

кейде «шегелі етігі» деп атын б

ұрмалап алған.

А

қшадан  тарыққан  сібірлік  қазақ,тар,  көлік  жағынан  да  қағажу

болды.  Б

ұлар  өздерінің  теңсіздігін  Меңдігерей  Бөкейхановпен

өлшейді. Меңдігерей көргісі келетін жеріне баруы үшін, қарлы күні

шана

ға, лайсаң, күні фаэтонға жегуіне пар ат беріліп қойған. Қайда

жортам  десе  де  еріктері;  ал  сібірліктерде  ондай  жо

қ,  извозщик

аталатындарды жалдайын десе а

қша жоқ. Сондықтан баруға, көруге

міндетті  деген  жерлерге  салпа

қтап  жаяу  жетеді.  Ондай  орындар

Петербургта толып жатыр екен. Б

әріне барса зорығып өлетін. Аз ғана

жерлерге бар

ғанда да қалжырап қайтады.

Жалпы  ал

ғанда,  теңсіздік  кемшілігі,  сібірлік  депутапияның

қазақтарынан  ғана  емес,  ұсақ  ұлттарының  да,  орыстарының  да

басына  т

үсті.  Петербургтің  неге  бүйту  себебін,  өзара  күңкілдескен

олар  таба  алмады.  Жалпы  ба

ғынышты  елдерді  сөйтеді  дейін  десе,

Кавказдан,  Балты

қ  теңізі  қолтығынан,  кіші  және  ақ  орыстардан.

Б

ұхара  эмиратынан  келгендерге  көңіл  бөлуі  де,  күтуі  де  әлдеқайда

арты

қ.

–  Неге  б

үйтеді?!  –  деген  сұраудың  жауабын,  Омбыға  оралған

сібірлік 

қазақтарға Шоқан тауып бергендей болды.

–  Россия  патшалы

ғына,  –  деді  ол,  –  олардың  қызметі  сіздерден

арты

ғырақ  өткен.  Мысалы,  Меңдігерей  Жәңгір  ханның  баласы.  Ол

Кіші к

үздегі Әбілхайыр ханның нәсілі, Жәңгір ханның баласы. Бүкіл

қазақ  атаулыдан  Россияға  бірінші  болып  еркімен  бағынған  –

Әбілхайыр.  Оның  Ералы,  Нұралы,  Айшуақ,  Бекей  есімді  төрт  ұлы

бол

ған.  Өткен  ғасырдың  үшінші  ширегінде  Емельян  Пугачев

баста

ған орыс крестьяндары патшаға қарсы көтеріліс жасағанда, сол

кезді

ң  ханы  Нұралы  сол  кездің  патшасы  Екінші  Екатерина  жағында

болып  к

өтерілісті  басуға  көп  күш  берген.  Сібірде  ондай  адам

болма

ған.  Осы  ғасырдың  бас  кезінде  Кіші  жүз  хандығы  екіге

б

өлініп, Жайықтың шығыс жағына   Нұралы тұқымы ие болған да

Жайы

қ  пен  Еділ  арасына  Бөкей  әмір  жүргізіп  оның  аумағы  «Бөкей

ордасы»  атал

ған.  Бекейдің  хандығы,  оның  баласы,  өздеріңіз  атап

отыр

ған  Жәңгірге,  ол  өлген  соң,  баласы  Меңдігерейге  ауысқан.  Ол

е

ң алдымен, сіздер емес, Саратовтың кадет корпусында тәрбиеленген

офицер,  орыс-т

үрік  соғысына  қатынасып  ерлік  көрсеткен  жауынгер.

Даражасы  –  полковник  ж

әне  сібір  қазақтарынан  әлдеқалай  бола

салатын  полковник  емес,  орыс  полковниктеріні

ң  қатарында  жүре

алатын  кісі.  Бізде  Абылайды

ң  бір  баласы  Қасымның,  олардың

балалары  Есенгелді  мен  Саржанны

ң,  Кенесары  мен  Наурызбайдың

Россия

ға  қарсы  көтерілген  кезінде,  Бөкей  ордасында  Исатай

Тайманов  ж

әне  Махамбет  Өтемісов  бастаған  шаруалар  көтерілісі

бол

ған.  Біздегі  көтерілісті  менің  атам  –  Уәлі,  әжем  –  Айғаным,

мынау 

әкем  –  Шыңғыс  болып,  осы  отырған  бәрін,  боп  баса  алмай,

а

қырында  Алатау  жағына  айдап  тастауға  ғана  әлдерін,  келді  де,

сіздерді

ң  абыройларыңызды  алақанның  аясындай  қырғыз  алып,

Кенесарыны

ң кескен басын Омбыға әкеп берді. Ал осы кезде Жәңгір

хан 

өз  қол  астындағы  көтерілісті  қан-жоса  ғып  басты  да,  патша

алдында 

үлкен  абырой-атаққа  ие  болды.  Сондықтан  да  Бөкей

ордасыны

ң хандығын күні кешеге дейін сақтады. Әне, Петербургтың

Ме

ңдігерейді сіздерден артық күтетін себебі осы.

Петербургта

ғы  азаға  барғанда  жазаға  леккендей  қорлық  көрген

сібірлік 

қазақтардың, ол олқылығын түзеуге мүмкіншілігі де бар еді,

енді,  алда

ғы  бірер  айда,  сол  Петербургта,  екінші  Александрдың  тәж

киіп,  та

ққа  отырған,  яғни  патша  болған  тойы  өткізіледі.  Оған  да

Сібірден  ж

әне  сібірлік  қазақ,  дуандарынан  депутация  баруы  туралы

ішкі  істер  министрлігінен  Омбы

ға  да  бұйрық  келіп  жатыр.  Бірақ,

әнеугі  азаға  кім  көрінгеннің  қалай  болса  солай,  салдыр-салақ

баруынан  аузы  к

үйгендей  болған  ішкі  істер  министрлігі,  бұл  жолы

сібірді

ң  батысына  да  шығысына  да  қатал  сөздер  айтып,  тойға

жіберілетіндерді 

әр  елден  таңдауды,  оларды  жақсылап  киіндіруді

б

ұйырған.  Оның  үстіне,  Петербургтан  аттанар  алдында,  Россиядағы

отар  елдерді  бас

қаратын  генерал-губернаторлардың  бәрін  жинап  ап

м

әслихат  құрған  граф  Бутков  даярлықсыз  келгендерді,  әсіресе

Гасфортты  к

өзге  шұқығандай  болып,  «осы  кемшіліктеріңді  тойға

т

үзеп келіңдер!» дегенді ауызба-ауыз арнаулы түрде тапсырған.

Сондай  ескерту  алып 

қайтқан  Гасфорт,  той  жайын  күн  бұрын

ойланып,  о

ған  тағы  да  өзі  бастап  баратын  депутация  құрамын,

Петербургтан Омбы

ға орала сала жедел қолына алды.

Бірінші  м

әселе  –  баратындар  кім?  Әсіресе,  қазақтан.  Оған  ұзақ

ойланып, басын 

қатыратын ештеңе жоқ, әрине азаға барғандар.

Біра

қ,  тойға  баратындарды,  азаға  баратындардай  Гасфорттың  өзі

белгілей  салмайды.  Оны

ң  азаға  әзірліксіз  келуін,  сөйтіп,  ұятқа

қалуын ескерте кеп, ішкі істер министрі оған тойға әзірлікпен келуді

тапсыр

ған.  Сонда,  бірінші  қойған  шарты,  тойға  баратындардың

тізімін  ж

әне мінездемесін күн бұрын жасап, Петербургтан бекіттіріп

алу.

Осы тапсырманы орындау

ға кіріскенде, Гасфорт өз қол астындағы

қазақтардан,  азаға  барып  қайтқандардан  басқа  лайықтарды  таба

алмады. Ол соларды

ң тізімін және мінездемесін жасап, ішіне түсінік

хатын 

қосып,  граф  Бутковқа  жолдамақ  болды.  Бекітер-бекітпесіне

балды да, балсыз да емес.

Тізім  ж

әне  мінездеме  жасау  жұмысын  Гасфорт  Шоқанға

тапсырды.  Омбыда  бар  материалдар

ға  сүйене  отыра,  көмескі  я  жоқ

жерлерін  білмеймін  дейтін  адамдардан  с

ұрастыра  жүре  Шоқан

жаса

ған тізіммен қысқаша мінездемелер төмендегідей болып шықты:

Шы

ңғыс  Уәлиханов.  1816  жылы  Көкшетау  дуанының

«Сырымбет»  аталатын  тауыны

ң  етегінде  туған.  Орта  жүздің  ханы  –

Абылайды

ң ұрпағы, әкесі Уәлі де, шешесі Айғаным да орыс өкіметі

таны

ған  хандар  болған.  Омбыда  казактардың  офицерлік  школында

т

әрбиеленген, 1843 жылы орыс әскерін бастап, Кенесары Қасымовты

қуысқаны  үшін  Александр  лентасына  қадалған  алтын  медальмен

наградтал

ған,  соңғы  қызметі  –  Көкшетау  дуанының  аға  сұлтаны

ж

әне  облыстық  басқарманың  ақылшысы,  соңғы  чині  –

подполковник.

М

ұса  Шорманов.  1816  жылы,  Баянауыл  тауының  етегінде,  Арғын

руыны

ң  Қаржас  аталатын  тайпасында  13  жасынан  елді  басқару  ісіне

аралас

қан  Шорман  би  Күшіковтан  туған;  16  жасында  кіші

с

ұлтандыққа  іліккен,  Кенесарыны  қуысқандығы  үшін  1839  жылы

хорунжи  чинін  ал

ған,  Шығыс  Сібірдегі  алтын  ошақтарынан

Қытайдың  зорлықшылдарын  қуысқандығы  үшін  сотник  чині

берілген, 

қазіргі мансабы – Баянауыл дуанының аға сұлтаны, соңғы

чині – ясаул.

Ыбырай  Жайы

қов.  1801  жылы  Ақмола  дуанының  Қошқарбай

аталатын тауыны

ң етегінде туған. (Одан әрі Шоқан Ыбырайдың ата

тегі ж

әне чинге көтерілу туралы әкесінен естігенін жазайын деп еді,

а

қылдасқан  Мұса,  «ол  ұят  болар»  деп  жаздырмады).  Кенесарыны

қуысқандығы  үшін  сотник  чинін  алған,  қазіргі  қызметі  –  Ақмола

дуаныны

ң аға сұлтаны.

Қанғожа  Тәтенов.  Арғы  атасы  –  Жәңгір  Абылай  ханмен  бірге

ту

ған.  Оның  баласы  –  Сұлтанбет,  оның  14  ұлынан  Шаншар  дейтіні

майорлы

ққа, Орыс дейтіні хорунжилыққа, одан капитандыққа жетіп,

Орта ж

үз қазағынан бірінші рет алтын медаль алған, одан 1793 жылы

ту

ған  Тәтен  де  капитан  боп,  Ертіс  бойындағы  Бәсетиін,  Қыпшақ

ж

әне  Уақ  руларына  аға  сұлтан  болған;  одан  туған  Бапы  –  бірінші

Александрды

ң  таққа  отырған  тойына  барып,  ясаул  чинін  алған.

Қанғожа  соның  баласы.  Ол  да  Кенесарыны  қуысқандығы  үшін

сотник  даражасына  жеткен. 

Қазіргі  чині  –  Көкпекті  дуанының  аға

с

ұлтаны.

Әбілез  Әділов.  Туған  жылы  мәлімсіз.  Орта  жаста.  Әкесі  Әли  –

әуелі  Аягөз  дуанының,  одан  кейін  Алатау  дуанының  аға  султаны

бол

ған. Оның әкесі Әділ Абылай ханның отыз ұлының бірі. Абылай

ол  баласын  Жетісуда

ғы  Найман,  Жалайыр,  Үйсін,  Дулат  руларын

билеуге  жіберген.  1824  жылы  Кенесары 

әкесі  –  Қасыммен  соғысып

же

ңгені үшін, Андрей лентасына қадаған алтын медаль және қымбат

тастармен 

әшекейленіп, аты жазылған күміс жүзік алған; 1846 жылы

Кенесарымен  со

ғысқаны  үшін  тағы  бір  алтын  медаль  және

подполковник чинін ал

ған. Әлидің өзі алыстағы жүріске жарамайтын

жетпіс  жаста

ғы  қарт  болғандықтан,  орнына  Әулиеата  дуанына

жа

қында  ғана  аға  султан  болып  тағайындалған  баласы  поручик

Әбілезді жіберуді өтінген.

Б

ұл тізімге өкілі кірмей қалған жалғыз дуан – Қарқаралы. Оның

со

ңғы  кезге  дейін  алма-кезек  ауысып  келген  аға  султандары  Құсбек

ж

әне  Жамантай  дейтін  Барақ  ханның  тұқымдары,  өзара  бақ  талас

болып, біріні

ң үстінен бірі арызды жаудыра берген де, ақыры, бірінің

т

үбіне  бірі  жетіп,  екеуі  де  енді  қайтып  оралмастай,  қызметтерінен

босан

ған.

Ел оларды

ң орнына, болғысы келмеуіне қарамай, «ел тоқырар кісі»

деп,  Тобы

қты  руынан  Өскембайдың  Құнанбайын  ұсынып,  жуық

арада  жо

ғарғы  жақтан  бекіп  келген.  Құнанбай  сонда  да  «жуықта

хажы

ға  кету  ниетім  бар»  деп,  мөрін  алмай,  Петербург  тойына  да

бар

ғысы келмей, «тыңғылықты кісі» деп, орнына дуанның белгілі бір

биі  – 

Қаракесек  руынан  Қазанғап  ұлы  Тәттімбетті  ұсынып  Омбыға

хат жаз

ған.

Омбы  оны

ң  мән-жайын  тексертсе,  туған  ағасы  Құттымбет,  1826

жылы бірінші Николайды

ң таққа отыру тойында поручик чинін және

Андрей лентасына 

қадаған күміс медаль алып келген екен.

Ар

ғындағы  Қаракесек  руының  «Шаншар»  тайпасынан  шыққан

М

өшкенің  Қазанғабында  Ырсымбет,  Құттымбег,  Тәттімбет,

Жа

қсымбет, Ашшымбет дейтін бес ұлы болған сияқты, олардан басқа

та

ғы  бес  «беті»  кішкене  күндерінде  өлген,  сонымен  Қазанғапты

кіндігінен то

ғыз «бет» болғанға ұқсайды.

Қазанғаптың  өзі  патша  әскеріне  қосылып  Кенесарыны  қуысқан,

хорунжи  чинін  ал

ған;  балалары  да  «ақ  патшаны»  жақтап,  чинге

іліккен. Ата

қты Біржан салдың ақын Сарамен айтысында:

Ұл тумас Қазанғаптай ата ұлынан.

Т

ұқымы дегдар болған жатынынан,

Полковник чинге жеткен т

үгелімен,

Шырылдап ту

ған бала қатынынан,–

деуі содан болса керек.

Осындай  дегдар  т

ұқымнан  болғандықтан,  Петербург  тойына

баратындар тізіміне Т

әттімбет те қосылды.

Тізімге  леккендер  хабарланып, 

қастарына  кімдерді  ерткісі  келуі

с

ұралғанда олардан төмендегідей өтініш түсті:

Шы

ңғыс  кіші  сұлтандардан:  Атығай  –  Қарауыл  руларының

болысы  Байсарыны

ң  Шөбегін,  Әлке  –  Байдалы  руларының  болысы

А

ққошқар Кішкентаевты; Мұса, Сүйіндік Қаржас руларының болысы

Секербай  Малгелдинді, 

өзінің  кенже  інісі,  он  екі  жастағы  Әужанды;

Ыбырай,  Б

өрші,  Темеш  руларының  болысы,  хан  тұқымы  –  Қоңыр

Құлжаның Бегалысын ұсыныпты.

Толы

қтырылған тізім тез арада Петербургтағы сібірлік комитет пен

ішкі істер министрлігіне жолданды.

Б

ұлардың  баруына  күдігі  жоқ  Гасфорт,  енді  жаздың  жағдайына

лайы

қ, дұрыстап киіндіру қамына кірісті. Сонда орысша ма? Ұлтынша

ма?  «Орысша»  дегендері:  «Патшаны

ң  сыйлығы»  деп  берілген,

т

ұрпайы қара шұғалардан тігіп, жаға-жеңдерін оқалаған шекпендер;

олар  ауыл  арасында 

ғана  сәнді,  патша  әкімдерінің  арасында  келеке

қылатын  киімдер;  іштерінде  хорунжи,  сотник  ясаул  атақтары  барлар

бірталай  бол

ғанмен,  ясаул  чииіндегі  әскерлік  киім  Шыңғыста  ғана

бар. 

Өзгелерінде  жоқ.  Сондықтан,  аза  сапарында  сыйлыққа  алған

қылыштарын  мойындарына  асқысы  келген  оларға,  «есекке  күміс

т

ұрман  артқандай  көрінесіңдер»  деп,  «қайтқанда  аларсыңдар»  деп

Шо

қан бар қылышты сыпырып алып қалатын болды.

Той

ға  жаман-жәутік  шекпендермен  жіберуді  ерсі  көрген  Гасфорт,

Шо

қанның ақылымен, баратындардың бәріне де, жақсы көздемеден

қамзол-шалбар,  бірнеше  көйлек-дамбал,  кебіс-мәсі  дегендерді

Омбыда

ғы  татар  шеберлеріне  қазақы  үлгіде  тіктіретін  болды  да,

даярлан

ған  шақта,  бағасын  өздері  төлеуге  тапсырды.  Сырттарынан

желбегей салатын шекпенді т

үйе жүнінің өрмегінен қазақша кең ғып

тіктіруге б

ұйырды.

Ендігі  м

әселе  –  қазақ  депутаттарын  кімнің  басқарып  баруы.

Добшинскийден аузы к

үйген қазақтар, оны я ол сияқтыларды ерткісі

келмеуін  Гасфорт

қа  ашық  айтты.  Генералдың  «енді  кім?»  деген

у

ф р

р

с

ұрауына  ешқайсысы  жауап  бере  алған  жоқ.  Қалай  береді?  Сібірлік

қазақтарда  Шоқаннан  басқа  орыс  тілін  және  орыс  тәртібін  білетін

жан  естілмейді.  Оны

ң  баруына  Шыңғыс  пен  Мұсадан  басқалары

т

үгелімен  іштей  қарсы.  Қолы  леккен  жердің  бәрінде  де  Шоқанның

биіктеп кетуіне к

үдігі жоқ олар, дәурені өтіп кеткен хан тұқымынан

та

ғы  біреуінің  орыс  чинінде  жоғарылауын  іштей  күндейді,  сол

сырларын  сырттарына 

қалай  шығарудың  тәсілін  таба  алмай

әлектенеді.

«

Әр  Мұсаға  бір  Перғауын»  дегендей,  Шыңғыстың  іштей  қатты

к

үндеп  жүрген  кісісі  бар.  Баяғыда,  бастапқы  қатынынан  туған

Әбәйділда  Айғанымға  қарсы  боп,  Россияға  қарсы  көтеріліс

жаса

ғанын  білеміз.  Сонда  Батыс  Сібірдің  генерал-губернаторы

Сперанский  оны  алдап,  «Керей  –  Уа

қ»  руларын  саған  билетем»  деп

жанжалын біраз уа

қытқа доғартқан. Сол кезде Сұлтанғазы дейтін бес

жасар 

ұлын  аманатқа  алған.  «Аманат»  дейтіні  бір  ұлын  патша

өкіметінің  қолына  береді  де,  егер  антын  бұзса,  өкімет  аманатты

өлтіреді.

Біра

қ,  ақылды  Сперанский,  Әбәйділда  антын  бұзып  тағы  да

к

өтерілгенмен,  қолына  алған  Сұлтанғазыны  өзімен  бірге

Петербург

қа  алып  кетеді  де,  пансионаттағы  орыс  сабағына  береді.

Содан  о

қи  берген  Сұлтанғазы,  патша  сарайының  қасындағы  «Паж»

аталатын кадет корпусын бітіріп чині жо

ғарылай береді де, Шыңғыс

Петербург

қа барған шақта, патша нөкерлерінің қатарына кіреді.

Соны естіген Шы

ңғыс, қызғаныштан жарыла жаздағанмен, сырын

білуге  жа

қындайын  десе,  анау  бір  кекірейген  маңғаз!..  Шыңғыс

Петербургта  бол

ған  күндерде,  ол  жұғысу  орнына  қашқалақтап,

ма

ңайламай  қояды.  Абайсызда  бірер  кезігіп  қалғанда  байқаса,  түр-

т

ұлғасы  кесік-кейіп  аумаған  әжесі.  Әкесі  де  осы  сияқты  менмен,

кекір кісі болатын. Ол да «то

қал баласы» деп Айғанымнан туғандарға

өш  еді.  «Өш  қана  емес,  дұшпан  да.  Айғанымның  өзін  я  кезіккен

балаларын 

өлтірмек  боп,  Әбәйділда  талай  аңдыған  да,  қолы  жете

алма

ған.  Соны  білетін  «тоқал  балалары»,  «ол  ұсталып,  Итжеккенге

айдалды»  дегенді  естігенде,  «шо

қ-шоқ!»  деп  сандарын  шапалақтап

қуанған.

Сол 

Әбәйділда  Итжеккеннен  біраз  жылда  оралып,  көп  кешікпей

сыр

қаттанған  да,  елер  алдында  туыстарына  «менің  жаназама

Ай

ғаным  балалары  кірмесін.  Оларға  қастықтан  басқаны

жасама

ңдар!»  деген  өсиет  қалдырған.  Соны  естіген  Айғаным

балалары да, Шы

ңғыс балалары да, «бәйбіше балаларын» келіспесе,

кескілесер  жауы  санайтын.  Шо

қан  да  осы  рухта  тәрбиеленген.

Сонды

қтан,  әкесі  Петербургтағы  азаға  аттанарда  «Сұлтанғазы

Абылайханов  дегенні

ң  аты  естіледі,  сол  Әбәйділданың  баласы  емес

пе  екен;  с

ұрастырып  қайт,  егер  сол  болса,  сырын  тарт,  әкесінің

өсиетін  естіді  ме  екен,  жоқ  па  екен?  Әжемнің35  ұрпағына  қалай

қарайды екен?» деген.

Шы

ңғыстың  Сұлтанғазы  туралы  көрген-білгені  жоғарғыдай.

Естуінше, 

қайсысы  екені  мәлімсіз,  ағайынды  Әбәйділда,  Аппастың

балаларынан біреуі, астыртын т

үрде Петербурға ат ізін салыпты-мыс»

деген 

қауесет  бар.  Тіміскілеп  байқаса,  Әбайділданың  «жастай

қағынған»  аты  шыққан  Қашқымбай  деген  баласы  болса  керек.

Қайсысы  барса  да,  әкелерінің  өлердегі  өсиетін  Сұлтанғазыға

айтпады  деймісі

ң?  Оның  Шыңғысқа  жоламау  себебі  сол  кегін

қайтарғысы келмеуіне кім кепіл?..

Ол  жа

ғын  құдайға  тапсырған  Шыңғыстың  қаупі  –  «патша

сарайына  кіріп  ж

үрген  кәпір,  Шоқанның  есу  жолына  кедергі

жасамаса не

ғылсын?!»

Шо

қан депутацияға еріп Петербургтағы тойға барар болса, «анау

к

әпір  құсыттық  жасап,  жазымға  ұшыратар»  деп  бір  сескенетін,

«патша ж

ұмсағалы отырған сапарына кесір келтірмесе не қылсын?!»

деп екі сескенетін Шы

ңғыс Шоқанды той сапарына қайткенде ертпеу

т

әсілін таба алмай қатты қиналды.

Ондай т

әсілді Гасфорт тапты. Оның да Шоқанды адъюданттықтан

жо

ғарылатқысы  келетін  хұлқы  жоқ.  Сол  ниетіне  қарай  жан,а

патшаны

ң қабылдауында болған оның құлағына жамандау бір сөз де

шалын

ған еді.

Шо

қанның  Орта  Азияға  жұмсалуы  жайында  кеңесіп  отырып,

Гасфорт  патша

ға  оны  асыра  мақтап  алды  да.  соған  сеніп  қалған

патшаны

ң аузынан:

– Россия

ға бағынышты елдердің әрқайсысынан біздің таққа шын

берілген адамдар болса, еліні

ң тізгінін соған ұстатқан жөн. Мысалы,

Кавказда, Балтикада, Кіші орыста солай болып ж

үргенін білесіз. Егер

Валиханов б

ұл сапардан абыройлы келсе, сібірлік қазақтарды басқару

ісін сот

қа неге тапсырмасқа? – дегенді айтып қалды.

Гасфорт  б

ұл  сөзден  іштей  сескенген  еді.  Ол  өзін  Батыс  Сібірдің,

оны

ң  ішінде  сібірлік  қазақтардың  «жарты  патшасымын»  деп

есептейтін  кісі,  реті  келсе  осы 

қызметінде  өле-өлгенше  тұра  беру

ниеті  де  бар.  Сондай  к

өңіліне,  патшаның  сөзі  тікендей  қадалып,

Шо

қан туралы арам ойын іштей тереңдете түсті.

Б

ұған  дейін,  Орта  Азияға  жұмсалатын  Шоқанның  қатерлі

сапардан  аман  оралар-оралмасын  болжай  алма

ған  ол,  енді  келмес

сапар

ға  кетуін  де  болжалдай  бастады.  Онысы  –  Орта  Азиядан  аман

қайта  қалса,  тарихтың  сол  бір  кезеңінде,  ішіне  кіруге  ешбір  сыртқы

мемлекеттерді

ң тұмсығы бата алмай жүрген Орталық Азияға, оның

ішінде  «Шы

ғыстық  Бұхара»36  аталатын  өлкеге  жіберу.  Одан  аман

қайтпауына  сенімі  берік  сияқты.  Сырт  естуінше,  ол  өлкенің  қазіргі

ханы – У

әлихан тере Европадан барған оқымысты адамдардың басын

кеседі де, бас с

үйектен жасаған күмбезіне іліп қояды.

Гасфортты

ң  осы  арам  ниетінің  ішкі  мәнін  аңғармаған  патша  да

ма

құлдай кетті.

ТОЙ САПАРЫ

Гасфорт  той  сапарына 

әзірленіп  болдым  деп  шамалаған  шақта,

бару

ға тиісті депутацияның Петербургқа жолданған тізімі де бекіген

к

үйінде келіп қалды. Бұл, «шілденің сарша тамызы», аталатын ыстық

к

үндер еді.

Той

ға  баратын  қазақтардан,  жалғыз  Шыңғыстан  басқа  орыс

тілімен  нан  с

ұрап  жер  біреуі  жоқ.  Тілмаш  бола  алмауын  Шыңғыс

серіктеріне  к

үн  бұрын  ескертіп,  «өліп  баратырмын  десеңдер,

ауыздары

ңа орысшылап су тамыздырмаймын», – деді.

Енді кім бар?

Б

үкіл  сібірлік  қазақтар  ішінде  оқығандардан  орыс  тілін  білетін

жал

ғыз  Шоқан  ғана.  Оның  бұл  сапарға  бармауы  мәлім  болды.  Не

себепті  екенін  Шы

ңғыс  жасырмай,  бір  жағынан  мақтаныш  көріп,

«жа

ңа патшаның арнаулы тапсырмасын орындауға қалады» деген сез

таратты,  «

өзім  де  білмеймін,  тегі  аса  құпия  болу  керек»  деп,  не

тапсырма  екенін  айтпады.  –  «Шо

қындырады»  деген  үреймен  орыс

о

қуынан қашқалақтап балаларын школаға бермей келген сұлтандар,

қателіктерін  енді  ғана  түсінді.  Шоқан  соны  пайдаланып,  жер-

жебірлеріне жете 

ұрысты да, ұялған сұлтандар «осыдан аман қайтсақ

па? 

Ұл  балаларымызды  шетінен  орыс  оқуына  берерміз!  деп  ант

ішкендей болды.

Омбыны

ң  тұрғын  қазақтарынан  орыстық  тілін  біліп,  хатын

білмейтіндер бірталай. Оларды тілмашты

ққа ертуге болмайды: бәрі де

ұсақты-ірілі сауатсыз, сиықсыз сәудегерлер ғана.

Добшинскийден  аузы  к

үйген  сұлтандардың  татарша  білетін  орыс

тілмаштарына жола

ғысы келмейді.

Осы  жайларды  а

қылдасқанда,  ең  қолайлы  адам,  Омбыдағы

мешітті

ң  имамы,  түмендік  татар  –  Халил  халфе  болып  шықты.  Ол

м

ұсылманша білімді Қарғалыдан, орысша білімді Томскийден алған,

сол  кезде  татар  арасынан  к

өріне  бастаған  зиялылардың  біреуі  еді.

Алыс жолдар

ға талай шығып ысылған да адам. Жасы отыздың жуан

ортасында.  Осы  кандидатура

ға  Омбы  әкімдері  тоқырағаннан  кейін,

өзі де бұл істе ризаласқаннан кейін, Петербургқа баратын депутаттар

ат

қа қонды.

Аза  сапарында  ауыр  бейнетке 

ұшыраған  жолаушылар,  той

сапарында  кейістік  к

өрген  жоқ.  Ең  алдымен,  аза  жолында,  Омбыдан

Петербург

қа  дейін  толассыз  төпеген  жаңбыр  той  жолында  бір  де

тамбай, аспан 

үнемі жарқырады да тұрды. Аза сапарында жолшыбай

ылау міну де 

қиынға соғып, кей жерде әлденеше түнеп қалғандары

бар  еді. 

Үкімет  орындары  ылаушылардың  сол  бейғамдығын

т

үзеткендей  той  жолының  өн  бойында  байланған  аттар,  қай  кезде

болса  да  даяр  т

ұрып,  жүргіншілерді  кідіріссіз  іліп  ала  жөнелді.  Осы

қарқынмен,  аза  жолына  жарты  айдай  уақытын  кетірген  жолаушылар

той жолында бір-а

қ жұма жүрді.

Петербург  та  бізді

ң  жолаушыларды  жылы  жүзбен  қарсы  алып,

б

ұлар  болған  он  шақты  күнде  «ақ  түн»  аталатын  жарқын  қабағын

бір рет те жаппай 

үнемі жарқырады да тұрды.

Аза

ға барған қазақтардың «шіркін, осындай үйге біз де бас сұғар

ма  екенбіз?!»  деп  арман  еткен  «Ангельтер»  мейманханасына,  той

сапарында олар да т

үсті: кейбіреулеріне жеке, енді біреулеріне екі-үш

т

өсекті  номерлер  тиді.  Бәрінің  де  барлық  қажеті  ішінде.  Халил  епті

адам  екен.  Ол  б

ұрын  бұндай  орында  тұрып  көрмеген  бейбақтарға

«мынаны былайша пайдалану керек!» деп номер ішін б

әріне де түгел

таныстырып шы

қты. Асты кең бөлмеге даярлаған дастарқаннан бәрі

т

ұтасып  бір  мезгілде  ішетін  болды.  Қандай  тамақ  әзірлету  міндетін

Халилге ж

үктеді. Әр бөлмедегілерді ас кезінде жинап, азықтандырып

тарату міндеті де сонда.

Омбыдан  аттанарда, 

әр  сұлтанның  үйлерінен  әкеткен  дәмдерін,

«аш  болмайсы

ңдар»  деп,  Шоқан  зорлағандай  алып  қалған.

Жолшыбай

ғы азық ойдағыдай болмай, тек ақ жұмыртқамен ғана күн

к

өрген қазақтар Петербургқа олқы қарындау жеткен.

Петербург  олай  болмады.  Той

ға  келгендерге  берілетін  ас  ағыл-

тегіл.  Соларды

ң  ішінен  қазақтардың  тағы  да  таңдағандары:  ақ

ірімшік  шикі 

қаймақ,  айран,  сүт,  май  сияқты  ақтан  жасалған

та

ғамдар, ал, еттен, шошқа былай тұрсын, «пісмілдәсіз бауыздаған»

деп 

құс, қой, сиыр сияқты «адал» көретін малдардан да алғаш татпай

ж

үрді. Оны естіген өкімет, мына «еркелігін» де көтеріп, сол маңдағы

татар 

қасапшысына  апарып,  етке  керек  хайуанды  көздерінше

бауыздатты. Мейманхана етіне 

қазақтар солай үйренді.

К

үннің ашықтығы, тілмаштарының ептілігі қазақтарға Петербург

қаласын  еркін  көруге  мүмкіндік  берді.  Мейманхана  төңірегінде

қонақтарға  арналған  фаэтонды  аттар  тізіліп  тұрады.  Ат  алудың  да,

жетекші  алуды

ң  да  тәртібін  жақсы  білетін  Халил  халфе  астан,

ұйқыдан бос мезгілдерде қазақтарға қаланы қыдыртады да жүреді.

Петербургты сонша к

өп қыдырған біздің қазақтардың ұққаны не?

Енді со

ған келейік.

Бірінші 

қаланың өзі туралы.

Б

ұған  дейін  олардың  еркін  аралап  көрген  ең  үлкен  қаласы  –

Омбы. (Аза

ға келген жолы Петербургты аралай алмағаны есімізде).

Бейнелеп  айт

қанда,  олардың  ұғымындағы  Омбы  сәулетті  сарай

сия

қты  да,  онымен  салыстырғанда,  қазақ  қыстаулары  қой  қора

сия

қты.  Ал,  Петербургты  аралағаннан  кейін,  оны  Омбымен

салыстыр

ғанда,  «тамаша»  деп  таңданатын  Омбы,  бұның  қасында

қазақтың  қыстауы  деуге  сыятын;  Омбыдағы  екі-үш  қатар  үйлерді

«аспанмен тірескен!» деп ж

үрсе, Петербургтағы кейбір биік үйлердің

т

өбесі, әсіресе ордалар мен шіркеулердің мұнаралары бұлтты күндері

аспанны

ң  ішіне  сүңгіп  тұрғандай;  Омбының  ең  биік  деген  шіркеуі

Петербург  шіркеулеріні

ң  ең  аласасына  татымайтын;  Омбының

ордасына  саналатын  генерал-губернаторды

ң  кеңсесі  бұндағы

ордалармен, 

әсіресе  қысқы  ордамен  салыстырғанда  мая  қасындағы

«итар

қадай»...

Е

ң  кереметі,  құрылыс  материалдары,  әсіресе  тастары.

Қазақтардың  тас.  атаулыдан  бұған  дейін  білетіндері,–  жергілікті

тауларды

ң  орысша  «известняк»  аталатын  сұрғылт  тастары.  Былайша

ол  да 

қатқыл  сияқтанғанмен,  атақты  қазақтардың  қабірлеріне

қойған  құлпылар,  ең  көп  дегенде  елу-алпыс  жылға  шыдайды  да,

одан жел мен су

ға желініп, бұдырмақтанып іри бастайды.

Батыс Сібірдегі 

қазақтар түгіл орыстарды да және басқа ұлттарды

да 

қайран қалдырған құлпы, дәуірі жүріп тұрған Айғанымның ері –

У

әлиге  Самарқаннан  әдейі  алдырып  орнатқан  «көкаласы».  Негізгі

бояуы  аспан  т

үсті  болған,  күн  сәулесіне.  шағылғанда  өңі  ойнақши

құлпырып  тұратын  бұл  тасты,  жақындағы  ауыл-село  адамдары

дамылсыз  ш

ұбырып,  көруге  тоймауы  былай  тұрсын,  алыстан  әдейі

іздеп келетіндер де аз болма

ған. Сонда бәрінің бірауыздан айтары: –

«М

ұндай да керемет көрікті тас болады екен-ау!..».

Біраз  ж

ұрт  бұл  тасты  көре  алмай  арманда  қалды.  Ел  жайлауға

шы

ғып, қора есіз қалған бір жазда, тілеуі құрығыр әлдекімдер ұрлап

әкетіп, із-түзі табылмай қойды.

Бас

қа тастардан қазақтардың көргені – мәрмәр (мрамор). Оны да

Қызылжар,  Омбы  сияқты  қалалардағы  орыстың  моласында,

қазақтың  зиратында  атақты  адамдардың  қабіріне  қойылған

құлпылардан ғана кездестіреді; жүзіктің көзіне орнататын ұсақтары

болмаса. 

өзге түсті тастардан олардың хабары жоқ.

Енді, Петербург

қа келсе, бұлар көрмек түгіл естімеген нелер түсті

тамаша  тастар  ая

қ  астында  шашылып  жатқандай.  Көбінің  беті

айнадай жалтыра

ған. «Жаратылуы осылай ма, әлде қолдан майдалай

ма  екен?!»  деп  та

ңданысады  қазақтар.  Қайсысы  болса  да  қаптап

жатыр. Талай 

үйлердің, шіркеулердің кейде іргесі, кейде бүкіл денесі

осындай тастардан 

өрілген; кей тұста алаңдарға да төселген, өзендер

мен  каналдар  арналары  да  кемерленген!..  Не  деген  к

өп,  не  деген

ғажайып тастар!..

Б

ұндай  әр  түсті  тамаша  тастар  «Исааки  соборы»  аталатын  ғажап

үлкен,  ғажап  биік  шіркеудің  тұла  бойында  тұнып  тұр.  Ол  қазақтар

орналас

қан мейманхананың терезелерінен айқын көрінеді.

Халилді

ң,  әркімнен  сұрастырып,  шала-шарпы  ұғуынша,

Петербург 

қаласының іргесі 1703 жылы қаланған. Сол кезде орыстар

шведтермен  со

ғысып  қап,  бір  арпалыста  «Бірінші  Петр»  аталатын

патша  жауды

ң  қамауында  қалса  керек  те,  батыр  серіктерінің  ерлік

қимылымен әрең құтылса керек.

– Сол к

үні, – дейді Халил, – Айса дінінде Исаак аталатын әулиенің

ту

ған  күні  екен.  Бұл,  тегі  ислам  дінінде  «Исхақ»  аталатын

пай

ғамбарға ұқсайды.

–  Астапыралда!  –  деп 

қалды,  Исхақ  пайғамбарды  халфенің  кәпір

дініндегі 

әулиеге теңгеруін ерсі көрген қазақтар.

Халфе  олар

ға  Айса  дінінің  бас  кітабы  Интилде  (Евангелие),  одан

әрі  Мұса  дінінің  бас  кітабы  «Тауратта»  (Талмуд)  айтылатын

әулиелердің аттары «Құранда» өзгеріңкіреп қайталанатынын баяндап

берді.  Халфені

ң  оқуы  көптігіне  ден  қойып  алған  қазақтар,  сене

қоймаса да, «солай ма?!» дей салысты.

–  Сонымен,  –  деді  халфе  Исааки  соборы  туралы  с

өзін

жал

ғастырып,  –  аса  қатерлі  қамаудан  құтылуын,  Петр  Исаактың

жебеп-желеуінен  деп  санайды  да,  оны

ң  құрметіне  қаланың,  орта

т

ұсынан,  ез  қолынан  қиып,  кішкене  ағаш  шіркеу  орнатады.  Сол

шіркеу  бертінге  дейін  келіп,  Павел  патшаны

ң  бұйрығымен

қопарылады да, орнына қымбат тастардан, қаладағы ең кең, ең биік

е

ң көркем анау шеркеу тұрғызылады. Оның да аты «Исааки соборы».

Халфе  б

ұл  шіркеу  түгіл,  бүкіл  қаланың  қандай  қиындықпен

орнауын  да  с

ұрастырып  көрген  екен.  Оның  айтуынша  Петербург,

т

үбіне сырық бойламайтын былқылдақ саздың үстіне орнаған.

– 

Қалай?!..

– 

Қара  майға  малшыған  қарағай  бөренелерді  астына  батыра

берген де, кептеліп бол

ған шақта, үстіне тас төсеген.

– Кімдер батыр

ған, сонша бөренені?!

– 

Құлдықтағы  қара  шекпендер,  –  деп  Халил  Россиядағы

крепостнойлы

қ  правоны  білгенінше  түсіндірді.  Бұл  жайды  естімеген

«орысты  орыс 

құлданады»  дегенге  нанғысы  келмеген  қазақтар

к

үдіктене әрең иланып, халфе сезін:

– Сансыз мы

ң құлдар сөйтіп, бұл қаланың іргесін әрең қалаған;

ауыр  азапта  жыл  сайын  мы

ңдаған  адамдар  өле  берген,  олардың

орнына  ты

ңдары  үстемелей  қосыла  берген,  сонымен,  бұл  қала

өліктер сүйегінің үстіне өскені

Қабір  үстінде  отырғандай,  қазақтар  «Астапыралда!»  деп

жа

ғаларын ұстады.

Исааки  соборын  сыртынан  шол

ғанда,  олар  екі  көрінісіне  таңдана

қарады:  бірі,  жуандығына  үш-төрт  кісінің  құшағы  әрең  жететін,

ұзындығы  зәулім  ағаштың  бойындай  биік,  қызғылт  граниттен

т

ұрғызған  толып  жатқан  тас  бағаналар.  Халфенің  айтуынша,

әлдеқайдағы тұтас тастан жасалып, мұнда домалаумен келген.

– 

Қалай?!

– 

Әрине, ездері домаламайды, адамдар домалатады.

– 

Қалай?!

–  Жарал

ған  жерінде  тұтас  тастан  қашалып,  діңгек  құлпына

келгенде,  к

өліктер  көтеру  түгіл  сүйрей  алмайтын  бұларды  былайша

әдіс қолданып тартады екен: әуелі жерге қаз-қатар бөренелерден жол

салынады, соны

ң үстіне тағы да бөренеден торап төселіп, мыңдаған

адам,  су

ға  малшынған  жуан  кендір  арқанмен  діңгектерді

домалатады...

– Япырай, айласын-ай!.. Алыс жер ме екен, сонда?..

–  П

әлен  жүз  шақырым  болса  керек  –  дей  салды,  жер  мөлшерін

білмейтін Халил халфе.

Қазақтардың екінші таң қалғаны – Исааки соборының төбесіндегі

толып жат

қан мұнаралардың үстінде жарқыраған жамылтқы. Бұндай

жар

қырақтар  өзге  шіркеулердің  мұнараларында  да,  адмиралтейство

аталатын су жолы бас

қармасының шпилінде де, кейбір сарайларда да

бар; б

әрінен көбі Исааки соборында. Қазақтар ол жарқырауықтарды

әуелі  жез,  я  бояу  деп  жүрсе,  сұрастыра  келе,  алтын  болып  шықты!..

Ж

әне қоспасыз саф алтын дейді!.. Халфе есіріп айта ма, анығы ма?

– 

Қалай және қайтіп үлгерген бұлай майдалауға?! – деген сұрауға,

оны

ң  да  жайын  білмеген  халфе,–  әкелуінен  майдалауы  қиын

деймісі

ң?– деп жалтара жауап береді.

Қазақтарға  ең  түсініктісі  –  собордың  мұнараларында  күнге

ша

ғылыса жалтыраған жамылтқы.

– 

Қанша алтын жабылды екен бұл шіркеуге? – десе:

– Ж

үз жиырма пұт дейді! – деп жауап береді халфе.

Қалталарына  бес  сомның  алтыны  түсіп  көрмеген,  алтын  сақина

ілудегі біреулерінде 

ғана кездесетін қазақтар:

– Шіркеу ж

ұтып жатыр екен ғой, алтын атаулыны! – деп қояды.

Қазақтардың Петербургта ғана көрген бір жаңалығы, әр тұсында

ұшырасатын  мүсіндер,  әсіресе  адам  мүсіндері.  Ондай  мүсіндер

болуын к

өрмек түгіл естімеген олар алғаш көргенде «бұл не қылған

ма

құлық?!»  деп  шошына  қарады.  Бойлары  үйреніп  тамашалаған

ша

қта сұрастырып көрсе, өткен уақыттағы патшаларға, батырларға,

арда

қты  адамдарға  орнатылған  ескерткіштер.  Соларды  көргенде

біреулері: – «Бізді

ң нелер қадырлы аталарымыз, қымбат адамдарымыз

ескерткішсіз 

өтті-ау!»  деп  өкіністі;  ислам  дінінің  шариғатында

«с

үгірет  салу  харам»  деген  ұғым  санасына  сіңгендері  «кәпірдің

өзімен кетсін бұлары», деп безінді.

М

үсіндер ішінен олардың айран-асыр боп, айнала жүріп қарағаны,

–  «Мыс  сал  татты»  аталатын  Бірінші  Петрды

ң ескерткіші. Оның аты

да,  ат  т

ұяғы  таптаған  жыланы  да,  адам  мүсіні  де  тірі  қалпындай!..

Қазақтардың оған таққан жалғыз міні, аю терісін ат арқасына жаба

сал

ған  Петрдің  жайдақ  отыруы.  «Ер-тоқымы  болса,  бұдан  да  артық

жарасар еді!» десті олар ..

Қазақтар Петербургта көргендерінің бәрін кереметке санап, кейіне

шала-шарпы  т

үсініп,  кейіне  түсінбей;  бірақ  көре  беруге  құмартып

ж

үрген  шақтарында,  «жаңа  патшаның  коронациясы37  мұнда  емес,

М

әскеуде өтеді-міс» деген сыбыс шықты. Сол сыбыс расқа айналып,

Москва

ға баратындардың поезбен баратыны анықталды.

Поезд!..

Қазақтар  «от  арба»  деген  болады  дейді,  көліксіз  арба  оттың

қызуымен жүреді дейді, сондай көп арбаның бірі біріне тіркесіп, рулы

елді

ң  жүгін  де,  адамдарын  да  бір-ақ  жола  тиеп  әкетеді  дейді»  деген

ертегі  сия

қты  хабарды  естігені  болмаса,  кездерімен  көрген  жоқ-ты.

Өткен  көктемде  осы  қаладағы  азаға  келген  олар,  «Петербург  пен

р

р ур

М

әскеу арасында темір жол салынып жатыр дейді, үстінен от арбалар

ж

үре  бастапты  дейді»,  дегенді  естіген.  Өкімет  орындары  соны

к

өрсетуге  апармақ  болғанда,  алдына  барса  асап  қоятын  айдаһардай

к

өрген қазақтар сырттан қос-үрей боп, бармаған...

Енді, міне, сол от арба

ға мінудің де реті кеп қалды. Енді бармасқа

амалы  жо

қ.  Сондықтан  «көппен  көрген  ұлы  той»  деген  мақалға

с

үйеніп, не де болса мінуге бел буды.

Темір  жол  Россияда  жаса

ң  құрылыс.  Оның  алғашқы  торабын

«жынды  патша»  атал

ған  Павел,  Петербург  пен  патша  селосының

арасында

ғы  жиырма  төрт  шақырымға  үйдірген  де,  рельсін  оның

баласы  –  бірінші  Александр  1835  жылы  ж

үргізген.  Содан  кейінгі

Петербургтан Москва

ға беттеген темір жол торабын бірінші Николай

елер  алдында 

ғана  төсетуге  кірісіп,  жолдың  аты  «Николаево»

қойылған. Бұл құрылыс басталар алдында, темір жолшы инженерлер

Николай

ға  жолдың  салынар  жобасын  көрсеткенде,  сазды

ормандарды

ң  құрғақ  тұстарын  аралап  кететін  қисық  сызықтарды

Николай 

ұнатпаған да, «былай салынсын» деп, Петербург пен Москва

арасында  линейкамен  т

үп-түзу  сызық  тартқан.  Оны  орындамауға

ха

қы жоқ құрылысшылар, шығыны және бейнеті ез жоспарларынан

екі-

үш  есе  артып  кететін  жол  ісіне  кіріскен.  Тез  бітуі  қиындаған

жолды

ң қызығын көре алмай, кенеттен өліп кеткен Николайдың ісін,

та

ғына отырған баласы, екінші Александр жалғастыра берген. Оның

б

ұйрығы – өзінің таққа отыру тойына бітіру. Бірақ, «үйдегі көңілді

базарда

ғы нарық бұзыпты» той қарсаңында Николай темір жолының

те

ң  жартысына  ғана  рельс  төселіп,  ар  жағы  бітпей  қалған.  Оны

той

ға  дейін  бітірудің  амалы  жоғын  көрген  патша,  құрылыс  ісін  той

тара

ғанға  дейін  доғарып,  қонақтарын  біткен  тұсы,  –  Боровичи

станциясына дейін поезбен апарып, одан 

әрі ат көлігіне ауыстыратын

бол

ған.

Жолаушылар  поез

ға  Петербургтың  «Николаево»  вокзалынан

отырды. Ішіне к

өп кісі отыратын вагон қазақтарға Сібір селоларында

«бес 

қабырғалы» аталатын ағаш үйден әлдеқайда үлкен сияқтанды.

Поезд 

қозғалғанша, «басымыз айналар, құлармыз» деген қауіппен

оларда  з

әре-құт  қалған  жоқ.  Сөйтіп  отырғанда  составтың  қалай

қозғалып,  қалай  жүріп  кеткенін  аңғармай  да  қалды.  Біраздан  кейін

«неге  те

ңселеміз»  деп  терезеден  қараса,  қоршаған  ормандар,

кездескен 

үйлер ағын судай арт жаққа зымырап барады!..

Петербургтан  т

үн  ортасында  аттанып,  «жарты  жолда»  дейтін

Боровичиге тан, сібірлей жетті.

Пар-пар жегілген аттар ол арада даяр т

ұр екен. Жолаушылар қанша

болса  да  жеткілікті  ж

әне  бәрі  де  әлекедей  жаланған  жарау

ар

ғымақтар, арбалары солқылдақ фаэтондар...

Поездан  арба

ға  міну  оларға  тамұқтан  жұмаққа  шыққандай

болды.  Сол

қылдақ  арбаның  жұмсақ  жүрісі,  поезда  кірпік  қақпай

келген  оларды

ң  қалғуына  бөгет  болған  жоқ.  Шала  ұйқылы  олар,

ылау  аттарыны

ң  жолшыбай  бірер  ауысуын,  өңі  емес,  түсі  сияқты

сезді. С

өйтіп Москва шетіне қалай кіруін аңғармай да қалды.

Москва!..

Б

ұл сезден жолаушылардың, ұйқысы ашылып кетті.

Өйтпегенде ше?..

Со

ңғы  мың  шақты  жылдың  ішінде,  бұл  қаланың,  ең  алдымен

оны

ң  дәуірлеуіне  дейін  бытыраңқы  өмір  сүріп  келген  орыстардың

басын 

қосып, күшті мемлекет жасауын, одан кейін, жылдар өте, жан-

жа

ғын  көбірек  қармап,  көршілес  елдерді  қосу  арқылы,  қазір  дүние

ж

үзіндегі  ең  үлкен,  ең  айбынды  қалаларының  бірі  болуын,  бұл

жолаушыларда  білмейтіндер  кемде-кем.  Ол 

қазір,  кең  байтақ

Россияны

ң  жау  жеңе  алмайтын  алып  астанасы.  Кейінгі  ғасырларда

Петербург та астана атын ал

ғанмен, білетіндердің айтуынша Москва –

үлкен орда да, Петербург оның отауы.

Сондай  Москваны

ң  көшесіне  кірген  жолаушылар,  жан-жағына

ала

қтай қарап, Петербургпен салыстыру ойында болды...

Қазақтардың  шамалауынша  да,  Москва  шынында  да  үлкен  орда

сия

қты  екен.  Оның  көшелері  тарлау,  үйлері  қоңырқай,  бойы

дембелше сия

қтанғанмен, бәрі де салмақты, ауыр, ұсқынды көрінеді.

Б

ұнымен  салыстырғанда,  Петербург  жаңа  үйленген  жac  жігіттің

с

әнді отауындай әлем-жәлемі, жарқ-жұрқы көп.

Біреулерді

ң  Москваны  «далдиған  деревня»  деулері  де  қисынға

келетін  сия

қты.  Жолаушылар  Петербургты  да  үлкен  деп  жүрсе,

Москваны

ң үлкендігі оның әкесіндей!..

Оны

ң  тарлау,  қиғаштау,  біріне-бірі  жалғасқан  ұзын  көшелерін

аралап 

ұзақ  жортқан  қазақтардың  Кремль  көрінген  шақта,  есіне

аталарыны

ң  «таусылмайтын  жол  болмайды,  табжылмайтын  ел

болмайды» деген ма

қал түсті.

Кремль!..

Москвада ондай 

қамал барын Шыңғыстан басқа қазақтар естіген

жо

қ  екен.  Ол  туралы,  баяғы  офицер  шағында  естігендерін  Шыңғыс

серіктеріне  шала-шарпы  баянда

ған  болды.  Сөйте  тұра,  таңдана

қараса,  биік  қабырға  әр  тұсында  төбелері  сүйриген,  үстіңгі  жағы

кетіктенген, т

үсі қоқыр күрең мұнаралар!..

Халфе 

қанша  білгішпін  дегенмен,  Кремль  тарихын  қазақтарға

баяндап бере алмады. Оны

ң бар білетіні, – он төртінші ғасырда Едіге

баста

ған  алтын  ордалықтардың  осы  қамалды  бір  жаз  бойы  қамап

жатуы екен. Халфені

ң ұғымында, «алтын орда, татар ордасы. Үш жүз

жылдай  д

әурен  сүрген  ол  орданың,  сол  жылдарда  орыстың  да

бірталай 

өлкесін билеген татарлар». Санасында татаршыл ол:

–  Сонда,  –  деп  ма

қтанды  қазақтарға,  –  татарлар  осы  Кремльді

қоршай  қамап  тұрған  шақта,  сырт  жағынан  басқышпен  жоғары

өрлеген  аталарымыздың  басына  іштен  қорғанушылар  қайнаған  су

т

өгеді екен.

Халфені

ң  айтуынша,  Москвада  татарша  аталатын  біраз  орындар

бар,  мысалы:  «Яуза»  аталатын 

өзен  «жауыз»  дегеннен  шыққан.

«Арбат»  деген  к

өше,  «арба»  және  «ат»  деген  сөздерден  құралған,

та

ғы тағылар...

Соларды

ң  біреуі  Кремльдің  күнгей  жағын  жағалап  ететін

«Москва» 

өзенінің  орысша  «Балчуки»  аталатын  жағасы  еді.  Ол,

т

үрікше  «балшық»  деген  сөз  болса  керек  бертінге  дейін  сазданып

жататын саян, болыпты.

Тойшыл 

қонақтардың  қайсысы  қайда  орналасуы  күн  бұрын

белгіленгенде, 

қазақтарға  бір  саудагердің  Балчукидегі  «Тоқырау»

аталатын а

ғаш үйі бір жұма тұрады деген есеппен қырық үш сом елу

тиын

ға жалданған. Сондағы сметасы қызық: жаз болса да отын керек

деп, жа

ғуға төрт саржан кетеді деп, саржан басына бес сомнан алған;

өзеннен  бөшкемен  су  әкелуге  үш  сом,  сәкі  жуушының  күніне  50

тиыннан, 

үш  жарым  сом,  көйлек-көншекті  жууға  бір  кісіден  25

тиыннан,  барлы

ғы  екі  жарым  сом,  шам  құятын  бір  пұт  тон,  майға

т

өрт сом елу тиын, жан басы – он сом.

Қазынадан 

т

өленген 

б

ұл 

шы

ғынның 

сметасын, 

сарай

шаруашылы

ғының министрі граф Олденбург бекіткен.

Бір  заманда  тал,  терегі  аралас

қан  қалын,  тоғайға  бөленген

Балчукиге  бертінде 

үйлер  салынып  орманы  сиреген  екен.  Дегенмен,

Петербург  т

өңірегімен  салыстырғанда  айналасы  жалпақ  жайлау

сия

қтанып,  қазақтардың  тыныстары  кеңейіп  кетті.  Халфе  оларды

Москвада  да  жетектегісі  кеп  еді,  «б

әрі  бір  қала  көрінеді  ғой»  деп

ерінген 

қазақтар  көп  жүре  қоймады.  Іштерінен  «бәрі  бір  емеске»

санайды.  Петербургты

ң  биік  үйлері  біркелкі,  ал  Москвада  арбиған

биік 

үйлердің  арасында,  көп  түйенің  арасындағы  қой-ешкі

сия

қтанған ұсақтары да кездесе береді екен.

Коронация кешіккен жо

қ. Оның Никольский соборында өтетіндігін

о

қырмандарға  ескерткеміз.  Ендігі  мәселе,  өздеpiн  мұсылманға

санайтын 

қазақтардың,  шіркеуге  кірер-кірмесі.  Баяғы  Омбыда  оқып

ж

үрген  жылдарында,  «шіркеуде  шоқыну  қалай  болады  екен?»  деген

оймен, к

өлденең мұсылмандардың көзінен жасырынып, Шыңғыс сан

рет  кірген.  Имам

ға  ұйыған  мұсылмандардың  намазға  үнсіз

қимылдай  беруімен  салыстырғанда,  христиан  дінінің  әндете

өткеретін құлшылығы Шыңғысқа қызық көрінген.

Коронацияны

ң  құлшылығы  жайшылықтағыдан  әлдеқайда

қызғылықты  болуға  тиісті.  Ал,  соған  қатынасайын,  көрейін  десе,

серіктерінен бата алмайды. Ислам дінін шала

ғай білетін олар, шетінен

фанатик сонды

қтан шіркеуге сүйресе кірер түрлері жоқ.

Генерал-аудитор,  князь  Чернышев  бас

қарған  той  комиссиясы,

м

ұсылман  қонақтардың  жайын  ойлап,  корония  уақытындағы

патша

ға арналған құлшылықты Москвадағы татар мешітінде еткізуді

ұйғарды.  Сонымен  қатар,  шіркеуге  де  кіремін  деушілердің  қолына

пропуска  тапсырды.  «

Қайтер  екен?!»  дегендей,  бірін-бірі  бақылаған

қазақтар түгелімен мешітке кетті де, шіркеуге барғысы, коронацияны

к

өргісі  келген  Халил  халфе,  бірдемені  сылтау  ғып,  тобынан  қалып

қойды.

Коронация  біте,  Балчукиде  бастары 

қосылғанда,  Халил  шіркеуде

бол

ғаның  коронация  қалай  болғанын  қазақтарға  қысқаша  айтып

берді:

–  Шіркеуді

ң  де  мехрабы  болады  екен,  –  деді  ол,  бұған  дейін  де

талай к

өргенін жасырып, – орыстар оны «алтарь» дейді екен. Терінде

қымбат тастармен, алтынмен безенген тақ тұрады екен, сол жағында

с

үйеген  таққа  лайықты,  келтелеу  асай-мусай,  оны  «скипетр»  дейді

екен.  О

ң  жағында,  төбесінде  кіреші  бар  алтын  топ,  оны  «держава»

дейді  екен,  та

қтың  төбесінде  әлгі  қымбат  мүліктермен  безенген

т

әж...

– Сонымен? – деді «коронация» дегенні

ң қалай болатынын тезірек

естігісі келген 

қазақтар.

–  Шіркеуге  чиндерін  та

ғынған халық лық толған шақта, «орган»

патшалы

қ гимнді ойнай жөнелді.

– «Орган» дегені не екен?

–  Сіздер  к

өрмеген,  айтқанмен  түсінбейтін  күй  сандық...  Күйдің

орысша аты – «музыка».

– Гимні не?..

– Ма

қтауға арналған ән-күй...

– Б

өлмеңдер сөзін!.. Сонымен?..

–  Ойналып  жат

қан  тамаша  күйді,  әлдекімнің  «Ұлы  император!»

деген  к

үшті  даусы  бөліп  жібергендей  болды,  бірақ  күй  онымен

до

ғарылу  орнына  күшейе  ойналды.  Шеркеу  толған  жұрт,  қолдарын

кеуделеріне 

қоя, бастарын ие қалды...

– 

Өзін, қай тұсында тұр ең?

Ма

қсатым патшаны көру болған соң, таңда жақындау тұрам да...

– 

Әрине. Бірақ жолатты ма, оған?

– 

Қарамадым,  жолатқан-жолатпағанына.  Әскерлік  адамдардың

«

қайда?»  деп  қақпайлауына  қарамастан  көздерін  тасалай  жылжи

бердім де, «осы т

ұс жетер» деп тоқтадым.

– И

ә, сонан?..

–  Ж

ұртпен  бірге  мен  де  басымды  игенмен,  көз  қиығым  –  тақта.

С

өйтіп  тұрғанымда,  жарқылы  көп  желең  жамылған  біреу  бастаған,

сондай  жар

қырақ  киімділер  және  поптар  қоршаған  біреу,  арғы

сырт

қы есіктен бері қарай көріне берді.

– Патша болма

ғай да алдыңғысы!..

– Портретіне к

өзім қанған патшаны тани кеттім...

– Ие, ие?..

– Ол етегіндегі аз 

ғана басқышпен көтерілді де, таққа отырды. Сол

кезде  «архирей»  аталатын  а

қсақалды  жас  поп,  тақ  төбесінде  тажды

к

өтеріп ап, патшаға ұсынды. Таж киген патша түрегеп, «державаны»

он,  ала

қанына  көтеріп,  аса  таяқты  сол  қолына  ұстатты...  Содан

кейінгісін  к

өруге  де,  естуге  де  болмай  қалды:  азан-қазан  шулаған

әндету  мен  күйлер  құлақты  тұндырып  жіберді...  Жұрт  сапырылыса

бастап, патша т

өңірегін жауып жіберді!..

–  Осы  к

өргенің  де  аз  емес!  –  деп  қазақтар.  –  Біз  оны  да  көре

алмады

қ қой!..

Содан  кейін,  «біз  неге  бармады

қ  соған?»,  «сені  кім  тоқтатты?»

деген  сия

қты  өкінішті,  даулы  сөздер  халфенің  құлағын  керең  ғып

жіберді.

Ерте

ңінде  жаңа  патшаның  таж  киюіне  байланысты  Кремль

қасындағы  Қызыл  алаңда  әскери  парад  болды.  Қазақтар  бұл  кезде,

бір ж

үйелі қонақтардың арасында Қызыл алаңның теріскей жағында

«

Қытай  қаласы»  аталатын  бөлшекті  орай  қоршаған  аласалау

қамалдың,  төбесінде  тұрған  еді,  сондықтан  олар  әскери  парадты

мейлінше ай

қын көрді.

«Парад» деген с

өзді олардың бірінші естуі. Оның не екенін алдын

ала білетін адамдардан с

ұрастырып түсінген.

Біра

қ,  есту  бір  басқа  екен  де,  көру  бір  басқа  екен.  Естігенде  тез

к

өруге  құмартқан  қазақтар,  көрген  шағында  естерінен  танғандай

болды. Олар 

Қытай қаласының төбесіне парад баталардан бұрын күн

шы

ға  кеп  орналасқан  еді.  Оған  дейінгі  әсерлері,  таң  біліне

к

үмпілдеген  соғыс  оркестрлері,  тұтаса  жаңғырыққан  күшті

үндерімен  қаланы  басына  көтергендей  болған.  Бұндай  оркестрдің

кішірек  т

үрін  олар  Омбыда  да  көрген.  Бірақ,  хайуанатқа

салыстыр

ғанда, Омбынікі – тышқан сияқты да, мынау – түйе сияқты.

Осы 

үн үсті-үстіне үдей түсіп, бұрын мұндайды естімеген қазақтар

т

үгіл,  Москваның  да  құлағын  керең  ғып,  өзге  дауыстардың  бәрін

құмықтырып тастады...

Парад  с

әскеге  жақын  басталды.  Сол  кезде  Қызыл  алаңның  жан-

жа

ғындағы  көшелерден  әскерлік  қосындардың  әр  түрі  қаптай

баста

ғанда,  тұтасқан  қалың  қимылдан  қазақтардың  басы

айнал

ғандай болды...

Бір  кезде 

қимыл  басылып,  төңірек  тыныш  бола  қалды.  Сонда

қызыл  қақпадан  ақ  арғымақ  аттар  ойнақшыған  жарқылдақ  киімді

бір топ салтты шо

қытып шыға келді.

Қақпадан шыққандар, сапта қатып қалған әскерлік қосындардың

ашы

қ Кремль жақ алдынан шоқытып етті. Даң-дұң дауыстар естілді.

«

Әскер  мен  патшаның  сәлемдесуі»  десті  біреулер.  Сәлемдесу

т

ұтасқан гуілге айналды.

Патша  тобы 

қақпаға  қайта  кірді  де,  аздан  кейін  Кремльдің  бергі

қабырғасына  тақтайдан  уақытша  жасаған  кең  мінберге  арғы  іштен

әлдекімдер көтеріле бастады.

«Патша!..» «Семьясы!..» «Туыстары!..» «Н

өкерлері!..» деген сездер

естілді жан-жа

қтан. Оркестрлер бұрынғысынан да күшейе, гүжілдей

ж

өнелді...

Сол  кезде  Кремльді

ң  куранты  сағат  онды  соқты  да,  «патшаны

са

қтай  гөр,  тәңірі»  күйін  ойнап,  ол  аяқталғанда,  соғыс  министрі

князь  Долгоруковты

ң  командасымен,  тастай  қатқан  әскерлердің

қимыл маршы бастала жөнелді. Оркестр үдей түсті.

Б

ұл қимыл қазақтарға үлкен бір теңіз толқығандай, өздері соның

топанына т

ұншыққандай әсер берді.

Одан 

әлдеқайда  мол,  әлдеқайда  ұсқынды  парадты  қазақтар

Петербургта, Марсовое поле аталатын ала

ңда көрді.

Москвалы

қ  парадқа  сол  қаланың  жергілікті  гарнизоны  ғана

қатынасқан  еді,  ал  Петербургтағысына  Россияның  құрғақтағы,

суда

ғы  қарулы  күштерінің  барлық  түрлері  де  қатынасты.  Соған

қараған қазақтардың бір ауыздан айтқаны:

–  Осындай 

қалалары,  осындай  өнері,  осындай  әскері,  осындай

қаруы  бар  елге  төтеп  барғысы  келіп,  қарсыласқан  аталарымызда

а

қыл болсайшы!.. Бағынғандарының есі дұрыс екен!..

ТОЙ ТАР

ҚАР

Петербургта  да,  Москвада  да  к

өп  қызық  көрген  қазақтардың

ендігі  е

ң  зор  арманы,  патшамен  дидарласу  болды.  Той  тарқар

таян

ғанша, ол арманы, қол жеткісіз қиял сияқтанып, кейбір күндерде,

кейбір  жа

ғдайларда  алыстан  ғана  көздері  түсіп,  ұрымтал,  жақын

жерге жуымай-а

қ қояды.

Той  тар

қар  таяна,  патша  Кавказдың,  Балтиканың,  Славян

т

ұқымдарының, 

Орта 

Азияны

ң, 

Сібірді

ң... 

деген 

сия

қты

қауымдардың тойға келген өкілдерін Петергоф, патша селосы, қысқы

ж

әне 

бас

қаша 

аталатын 

сарайларында 

топтап 

қабылдап,

әрқайсысына арнаулы сый-құрмет көрсетті.

Неге  екені

ң  кім  ескерткенін  кім  білсін,  «сібірлік»  және

«орынборлы

қ»  аталатын  қазақтардан  келген  өкілдерді  өзге  топтарға

қоспай, патша қысқы сарайда жеке қабылдады.

«Орынборлы

қ», «сібірлік» деген терминдер он сегізінші ғасырдың

орта  т

ұсында  шыққан.  Сол  кездің  патшасы  –  екінші  Екатерина,

араларында 

қоныс  жанжалы  бола  берген  Орта  және  Кіші  жүздің

шекарасын  ашып  беруді,  Орынборды

ң  генерал-губернаторы,  князь

Неплюев  пен  Сібірді

ң  генерал-губернаторы  князь  Горчаковқа

тапсыр

ған.  Олар  және  екі  жақтың  билері  бас  қосқанда,  орыстар

жа

ғы  «қазақтардың  өздері  шешсін»  деп,  қазақ  жағы,  сол  кезде  үш

ж

үзге  әділ  атағы  жайылған  Жазы  биге  тоқырап.  ол  «шегіміз  осы

болсын» деп Оба

ған өзенін белгілеген. Содан бері

Оба

ғанның  батыс  жағы  «орынборлық  қазақтар»,  шығыс  жағы

«сібірлік 

қазақтар» атанған.

Сібірлік 

қазақтардың  хандығы  1822  жылға  дейін  ғана  созылып,

Ай

ғаныммен  аяқталғанын  білеміз.  Ал  1801  жылдан  бастап

«б

өкейлік»  және  «оралдық»  болып  екі  хандыққа  бөлінген

орымборлы

қ  қазақтардың  хандықтары,  Бөкейде  1845  жылы  Бекей

ұлы  Жәңгір  ханның  өлуімен,  Оралда  1809  жылы  Айшуақ  ұлы

Жант

өренің өлуімен аяқталып, одан кейін Сібірдегі қазақтар сияқты,

орымборлы

қтар  да  әлденеше  әкімшілікке  бөлініп,  оларды  да

«правитель»  атан

ған  аға  сұлтандары  билей  бастаған.  Екінші

Александрды

ң  тойына,  бөкейліктердің  аға  сұлтаны  Меңдігерей

Б

өкейханов  бастаған  депутация  келген,  іштерінде  атақты  күйші  –

Шы

ғай  ханның  баласы  Дәулеткерей  бар;  оралдық  депутацияны

правитель  Жант

өрин  бастаған,  оған  ергендердің  ішінде  Алтынсары

Бал

ғожин38 бар.

1826  жылы  бірінші  Николай  та

ққа  отырған  шақта,  сібірлік

депутацияны  бас

қарып,  сол  тойға  қатынасқан  Сартай  Шыңғысов

еліне 

қайтқанда,  «патша  орымборлықтарды  бізден  жоғары  ұстап,

ерекше  к

үтті»  деген  өкпемен  келген.  Сол  Николайдың  азасына

келгенде,  орымборлы

қтарды  әлі  де  жоғарырақ  ұстағанын  Шыңғыс

к

өзімен көрген.

Ал мына екінші Александрды

ң тойында, екі жақтың да қазақтарын

Петербург ала-

құла көрмей, тең даражада, бірсыдырғы жақсы күтті.

Сонды

қтан,  орымборлық  пен  сібірлік  қазақтар,  бұдан  бұрынғы

кездесулеріндей, 

өзара  шікірейіскен,  күндескен  жоқ,  жалғасқан

к

үндерінен бастап «әкей-үкей», аралас-құралас, сырлас болып кетті.

Петербургта

ғы,  Москвадағы,  ол  екеуінің  арасындағы  жол

бойында

ғы  күндерін  көбінесе  бірге  еткізген  орымборлықтар  мен

сібірліктерді

ң  сырласа  кеткенде  кеңес  қылатындары,  патша

өкіметінің  қазақ  даласына  салған  отаршылдық  құрсауларының

ше

ңбері жылдан жылға тарыла, қысымның қатая түсуі. Бұл мәселеге

олар халы

қ мүддесі жағынан емес, ездерінің әкімшілік қуаттарының

жылдан-жыл 

әлсіреп,  дала  билігінің  тізгінін  патша  чиновниктері

жылдан  жыл 

қатайта  ұстауы.  Егер  патшаның  қабылдауында  бола

қалса, олар осылардың бәрін мұң ғып шақпақ.

Сол  тілектері 

қабыл  болғандай,  патша  қазақтарды  жеке

қабылдады.  Орымборлықтарды  «орда  кеңесі»  аталатын  мекеменің

председателі  генерал-майор  –  Гавриил  Васильевич  Ващенко,

сібірліктерді Гасфорт бастап апарды; б

әрін сарай қасындағы сібірлік

комитетті

ң председателі, аншеф-генерал – князь Александр Чернышев

бас

қарды.

«Аудиенция»  аталатын  б

ұл  қабылдауда,  мемлекет  мүлкінің

министрі адъютант генерал граф Кисилев, ішкі істер министрі генерал-

аудитор  граф  Блудов,  финанс  министрі  барон  Брок  со

ғыс  министрі

генерал-инфантериеден князь Долгоруков, за

ң министрі генерал-майор

граф Синявин, о

қу министрі граф Алексей Толстой тағы басқа чиндер

болды.  Б

әрі  де  соғыстық  формасында  және  барлық  ордендерін,

медальдарын кеудесіне 

қадап алған...

Сібірлік 

қазақтардың  бұған  дейін  көрген  ең  үлкен  генералы  –

Гасфорт;  орымборлы

қтардікі  –  барон  Игельстром.  Оларды  да  қопа

қардай көретін қазақтар, енді патшамен, министрлермен салыстырып

бай

қаса,  арыстанның  я  жолбарыстың  қасындағы  иттей  бұғады.

Жергілікті  жерлерде  Гасфорттар  бірен-саран 

ғана  ғой.  Ондайлар,

оларды

ң  әкесіндейлер  бұнда  толып  жатыр.  Ал,  бір-бірінен

с

ұрастырып байқаса, бүкіл қазақ, атаулыда әлі күнге генерал чиніне

жеткен  біреу  де  жо

қ  екен.  Кавказдықтарда  бар  сияқты.  Соларды

к

өрген қазақтар «біз де шен алып, шекпен кидік деп мақтанамыз-ау!»

деп,  генералды

қ  чинге  жетуді  арман  ете  күрсінеді.  Қазақ  арасында

к

үпсіп  жүретін  хорунжи,  капитан,  майор,  жүздік  ясаул,  кәтте,

подполковник  полковник...  дегендер  б

ұнда  иттің  құлы  итақай

сия

қты...

Россияны

ң  жоғарғы  чиндеріне  көздері  сүрінген  қазақтардың

қысқы  сарайдағы  аудиенциялық  залға  жеткенше  сілелері  қатқандай

болды.  Толып  жат

қан  есіктерден,  іштері  ертегідей  безенген

коридорлардан,  залдардан,  б

өлмелерден  өткен  оларды,  қақ  жарыла

ты

ғыз  сапқа  тұрған  офицерлік  чиндегі  қақиған  қарулы  адамдар

араларынан 

өткізіп  тұрды.  Тек  кірпік  қаққаннан  басқа  қимылдары

жо

қ.  Бәрі  де  тас  боп  қатып  қалғандай!..  Сонша  қарулы  күзетке

б

өленген патшаның, қабылдау залына жету оңай болып па?..

Қазақтарға  да  қиын  болды  жету.  Және  өзге  қиыншылығының

үстіне, олардың басқарушылары, «сарайға кіре төменшілік көрсетіп,

қолдарыңды  кеуделеріңе  қоя,  бастарыңды  иіп  жүріңдер!»  деген  еді.

Олай ж

үруге жақын жер болса жақсы ғой. Сарай ішінің жүрісі ұзақ

екен. 

Ұзаққа  бүкшеңдеген  қазақтардың  белдері  талғанмен,

б

ұйрықты  орындамауға  амалдары  жоқ.  Отырар,  дем  алар  орын  да

к

өрінбейді.  Екі  жақта  тікейген  күзет,  оның  үстіне  бастап  келе

жат

қандар да қыспаққа ала, аяқтарын жылдам адымдайды. Солардан

жас

қанып,  жүріп  келе  жатқан  жерлерінде  көз  тоқыратып  көре

алмады. С

өйтіп «ес кетті, жан шықты» дегенде, әрең деп тоқырасты-

ау!

Б

ұл  –  қабылдау  залының  алды  еді.  Сонда  аз  отырып

тыныста

ғаннан  кейін  залға  шақырылды.  Онда  адам  саны  көп

болма

ғанмен,  бәрі  де  жарқылдақтар.  Орта  тұстарындағы  тақта

отыр

ған сары мұрт сұлуша адам патша болар деп шамалады, тағы да

т

өменшік халдегі қазақтар, отырғандарды тек көз қиықтарымен ғана

к

өрді.

Н

ұсқаған  орындарға  қымсына  келіп  орналасқан  қазақтарға,

патша  ойда  жо

қ  қимыл  көрсетіп,  тақтағы  орнынан  тұрды  да,

с

әлемдескендей басын иді.

Одан 

әрі  не  істеуге  білмеген  қазақтар,  төңіректерін  әлі  де  көз

астарымен  с

үзіп,  тым-тырыс  қатты  да  қалды.  Басқа  жоқтығын

бай

қағандай,  граф  Киселев  патшаның  қазақтарды  наградтау  туралы

указын жариялады да, оларды иелеріне 

үлестіру – князь Чернышевқа

б

ұйырылды.  Сібірлік  қазақтарға  тигені  –  төменгі  чиндерінен  бірер

саты  к

өтерілу,  сонда  Шыңғыстың  жеткені  –  полковник.  Мұсаныкі  –

подполковник, 

өзгелері  бұрын  үлкен  сияқтанғанмен,  енді  уақ-

т

үйектер,  солардың  ішінде  Мұса  Шормановтың  он  екі  жасар  інісі  –

Әужанға да хорунжи чині ілекті. Қазақтар чинге емес, алдына бес жүз

сом,  артына  ж

үз  сомдай  берілген  сыйлық  ақшаға  қуанды.  Қазақтар

атынан  патша

ға  алғыс  айту  Шыңғысқа  тапсырылған  еді.

Гасфортты

ң  ымымен  түрегелген  оның  бойы  дірілдеп,  әрең  шыққан

үні тұттықты да, берекелі ештеңе дей алмады.

Сондай  сыйлы

қпен  аудиенциядан  тараған  қазақтардың  ең  үлкен

олжасы, 

қолдаспаса  да,  сөйлеспесе  де  патшаның  денесін,  кескінін

еркін  к

өрді.  Көргенше  «жер  құдайының  түр-тұлғасы  өзге  адамнан

ерекше  болар»  деген 

қиялда  жүрсе,  енді  көргеннен  кейін  жасаған

қорытындылары – «ол да басы жұмыр пенденің бірі!»

Сол к

үні кешке патшаны тағы да жақын жердей көрудің сәті түсті:

қысқы  сараймен  жалғасқан  «мемлекеттік  эрмитаж»  аталатын

салтанатты 

үлкен  үйде  тек  патшаның  өзіне  семьясына  және

н

өкерлеріне  арналған,  бірер  жүзден  артық  көрермен  сыймайтын

жабы

қ  кішкене  театры  бар  еді;  тойды  басқарушылар  басты

қонақтарға осы театрда концерт көрсетпек болды. Арнаулы комиссия

концерт  программасын  жаса

ғанда,  қонақтар  ішіндегі  әнші-күйші

дегендерді

ң тан,- даулыларын қатынастыруға ұйғарды. Кімдер барын

с

ұрастырған  комиссия  қазақтар  арасынан  Дәулеткерей  мен

Т

әттімбетті тапты.

Б

ұлардың әрқайсысы да өз өлкелерінде атаққа шыққан күйшілер.

Әрбірінің  халықтық  және  өзіндік  толып  жатқан  күйлері  бар.

Петербургта  да,  Москвада  да  кешкі  уа

қыттарының  көбі  босқа  өтіп,

іштері  пысатын 

қазақтар  екі  күйшіні  ермек  қып,  жеке  де,

жарыстырып та к

үйлер ойнататын сонда бірінен-бірі аса алмай, үнемі

ит жы

ғыс түсе беретін. Тартатындарының бәрі жан тербететін, біріне-

бірі 

ұқсамайтын  тәтті  күйлер.  Жалпы  алғанда,  Тәттімбеттің

«Бозай

ғыр»,  «Тарғыл  бұқа»,  «Ала  байрақ»,  «Жау  жетті,  ел  кетті»,

«К

өкей  кескен»,  тағы  біраз  күйлері  қазақ,  өмірінің  жаугершілік

заманда

ғы тұрмысын, көбінесе зарын сипаттайтын көнерген өмірдің

бейнелері,  ал  Д

әулеткерей:  «Сырым  сазы»,  «Арғынғазы»,  «Кеңес»,

«Шал

қыма»  аталатын  күйлерін  Кіші  жүздің  әр  кездегі  халықтық

к

өтерілістерін  сипаттайды  екен,  немесе  «Ақбала  қыз»,  «Қос  алқа»,

«Желдірме»,  «Ыс

қырма»,  «Қос  ішек»,  «Бұлбұл»  сияқты  күйлерін

к

үнделік тіршіліктің, әр тақырыбына арнайды екен.

Қай  тақырыпқа  арнаса  да,  екеуінің  де  әрбір  күйлері  көңіл

т

үкпіріне  жетіп,  жанды  желпінтетін  тамашалар.  Қазақтардың,

арманы:  «шіркін,  б

ұл  күйлерді  біз  ғана  естімей  басқалар,  әсіресе

патша естісе!»

Осы  тілектері 

қабыл  болғандай,  концерт  комиссиясы  олардың

есімдерін программа

ға қосты. Қазақтар оған қатты қуанды.

Эрмитаж театрыны

ң жалпы құрылысы қазақтың кигіз үйі сияқты

д

өңгелене,  орындары  төменнен  жоғары  өрлей  сатылана  салынған

еді. Сахнасы ке

ң, оның екі жақ босағасының оңында патша ложасы,

солында министрлер ложасы.

Қазақтар  тиісті  орындарына  отырған  шақта,  сахнаның  да,

ложаларды

ң  да  шымылдықтары  жабулы  түр,  залдың  төбесінде

с

әулесі  күннен  де  өткір  сияқтанған,  төңірегі  асыл  тастар  сияқты

бірдемелермен 

әшекейленген шамдар шоғыры. Бұл, сол бір тұстағы

Петербургта, тек 

қысқы сарайға ғана орнатылған электр движогінің

жары

ғы  екенің  электрдің  не  нәрсе  екенін  естімеген  қазақтар  білген

жо

қ.  «Құдайдың  құдіреті  ме,  бұл  сәуле,  патшаның  құдіреті  ме?!»

деп та

ңданыса қарады қазақтар люстраға.

Б

ұрын  концерт  дегенді  көрмек  түгіл,  естімеген  қазақ,тар,  «ойын

осы  жа

қта  болады»  дегенге,  шымылдықтың  ашылуын  асыға  күтті.

Б

ұған  дейін  олардың  театр  атаулыдан  көргені  Петербургтағы

«Маринка»  болатын.  «Патша 

қызына  арнап  салдырған  екен»  деген

б

ұл  үйдің  ішкі  әдемілігіне  қайран  қалған  қазақтар  Вердидің  сол

к

үні ойналған «Риголеттасынан» түк те түсінген жоқ. Түсіну орнына,

музыканы

ң,  және  артистердің  азан-қазан  шуынан  бастары  айналып,

бірер  актысын  к

өргеннен  кейін  кетіп  қалысты.  Содан  кейін  «театр

ойыны»  атаулыны

ң  бәрінен  безіп,  Петербургта  да,  Москвада  да

Д

әулеткерей  мен  Тәттімбеттен  басқалары  ешбіріне  бармай  қойды.

Олар  эрмитаж

ға  да  бармас  еді,  егер  ол  ойынға  ез  серіктері

қатынаспаса.

Б

әйге  атаулыға  аты  қазақтың  бәрі  желөкпе  келетін  әдеті.  Бұл

қазақтар  да  Дәулеткерей  мен  Тәттімбетті  күйшілер  бәйгесіне

қосқандықтан,  сол  әдеттің  намысына  тұншығып,  олар  міндеттерін

орындап  шы

ққанша,  озу  тілегінде  ес-тұстарынан  айрылар  халде

отырды.

Сахнаны

ң  да,  ложалардың  да  шымылдықтары  ашылды.  Залдың

с

әулесі сеніп, жарық тек сахнада ғана қалды. Көрермендер, олардың

ішінде 

қазақтар,  апанына  төнген  аңдай  сахнаға  көздерін  тіге

қалысты.  Сахна  сәулесінен  ложаларда  отырғандардың  да  қылтиған

бастары  к

өрінді.  «Әне,  государь!»  деп  сыбырласты  қазақтар

т

өңірегінде біреулер. Бірақ, енді оған жақындау қайда?!..

Концертке  оркестр  де,  хор  да,  жеке  ж

әне  жұптасқан  әншілер  мен

к

үйшілер  де  қатынасты.  Қазақтар  бұлардан  да  тук  түсінген  жоқ.

Оларды

ң асыға күткені өз адамдары.

Сол  оймен  шыдамдары  шытынап  сыну

ға  таянған  шақта,

конферансье 

қазақ күйшілерін де атады-ау!..

«Б

әйге»  десе  қаны  қызып,  дегбірінен  айрылатын  қазақтарда,

«

қайтер  екен?!»  деген  оймен  ес-түс  қалған  жоқ.  Олардың  ең  зор

қаупі  –  «ішкі  құрылысы  кигіз  үй  тәрізді  дөңгелене  жасалғанмен,

аума

ғы  одан  әлдеқайда  кең,  төбесі  әлдеқайда  биік  бұл  үйге

домбыраны

ң дыңылдаған даусы жете ала ма, жоқ па?!»

Қазақтардың  сиынбаған  аруақ,  құдайы  қалған  жоқ.  Ойналған

к

үйлерге олар тынысын тындыра құлақ тікті.

К

үйлер  ойнала  жөнелді...  Аруақ  көтерді  ме,  әлде  дыбыстары

сондай ма, залды

ң іші домбыраның шанағына айналғандай, күй үні

к

үмбірлей  жөнеліп,  жоғарғы  ложада  отырған  қазақтардың

құлағына, қасында ойналғандай анық естілді...

Бірінші болып шы

ққан Дәулеткерей, әуелі «Желдірме», одан кейін

«Ыс

қырма» аталатын екі күй ойнап берді. «Желдірме» жүрісті аттың

адуынды 

қимылын,  «Ысқырма»  дауылды  желдің  екпінін  аңғартады

екен. Екі к

үй орындалғаннан кейін, залдағылардың шапалақтары ду

ете 

қалды.  Қазақтар  да  қолдарын  шатырлата  соғып  жіберді...  Көзі

қырағы біреулердің байқауынша, патша отырған үйшікте де қолдар

қағылып жатыр.

Т

әттімбет «Сылқылдақ» пен «Көкейкесті» күйлерін орындады. Ол

да бар 

өнерін аяған жоқ. Оған да шапалақ кем соғылмады...

Қазақтардың  ұғуынша  «шапалақ  соғылу»  деген,  «ұнатты»

дегенні

ң  белгісі,  күйлерге  көрермендердің  көңілі  көншігенін

шапала

қ дыбыстары аңғартып тұр. Енді бұның арты не болар екен?!..

Арты 

қайырлы  болып  шықты.  Концерт  тарай  үйіріне  қосылған

к

үйшілердің айтуынша, оларды патша өзі отырған бөлмеге шақырып

ал

ған  да,  екеуінің  де  қолдарын  қыса  құттықтап,  әлде  не  төресі

кеуделеріне алтын медаль 

қадаған!..

Қазақтар  бұған  қуанды  да,  қызғанды  да.  Қуанғаны  –  бәйгеге

қосқан жүйріктерінің жүлдеге ілігуі, қызғанғаны – абырой.

Өйтпегенде ше?

П

әлен ханның, тұқымы, пәлен чинді, пәлен сұлтан болып жүрген

оларды

ң біреуінің де патшаның қолына қолдары тиген жоқ, біреуі де

жа

қын жерден жүздесе алған жоқ; біреуі де патшаның көзіне көрсете

сыйлы

қ алған жоқ...

Сондай 

құрмет  пен  бақытқа,  қазақ,  атаулыдан,тек  күйшілер  ғана

кенелді!..

Б

ұған «шонжар» аталатын қазақтар қалайша күйінбес?!..

Б

ӘЙГІГЕ ҚОСҚАН БІР ТАЙ

Зор  абырой

ға  жеткен  күйшілер  үшін  Петербургқа  бірге  барған

серік  с

ұлтандардың  сүйінген,  я  күйінген  көңілдерінің  ешбір  мәні

бол

ған жоқ. Себебі олар абырой биігіне серіктерінің сермеуімен емес,

өздерінің  шарықтаған  өнерлерінің  қияға  қаққан  қуатты  екпінімен

к

өтерілді.

Екі  к

үйшіден:  Дәулеткерей  –  төре,  Тәттімбет  –  қара  халықтан

шы

ққанын  білеміз;  сондықтан  олар,  алған  абыройларына  да  өздері

туып-

өскен органың көздерімен қарады.

Қазақ  даласындағы  хан  тұқымдарының  ішінде  ән  мен  күйді

ерекше  к

үйттегендер  Бөкей  ордасының  төңірегінен  көбірек

табылатын  еді.  Шонжарлар  б

ұндай  өнермен  шұғылданбайды

дегенмен, басы Б

әкей ханның өзі боп, оның ұрпағынан сан сәйгүлік

әнші-күйшілер шыққан. Соны олар атақ-абырой көрген.

Д

әулеткерей де сондайлардың бірі болатын. Ол ханзадамын демей,

қарапайым  жұрттан  шыққан  күйшілермен,  әсіресе  Сағырбайдың

Құрманғазысымен  жұрт  көзінше  жарысқа  да  түсетін.  Оза  қалса

ма

қтанбай,  озбай  қалса  өкінбей  қайсысына  болса  да  өнер

салыстыруды

ң  ісі  деп  қана  қарайтын.  Сондықтан,  Петербургта,

патшаны

ң  алдында  Тәттімбетпен  күй  жарысына  түскен  ол,  «бір

к

үйден  мен  оздым,  біреуінен  ол  озды»  ден,  жарысушының  өнеріне

те

ңдескен баға берді.

Т

әттімбет  те  сөйтті.  Бірақ  оның  Дәулеткерейге  де,  басқаға  да

сездірмеген бір сыры болды.

Анау  кезде,  я

ғни  екінші  Александрдың  таққа  отырған  тойына,

Петербург

қа  барары  анықталған  шақта,  жолға  шығар  алдында,  сол

ма

ңайдағы  ауыл  адамдарының  салтымен,  Тәттімбет  Қаз  дауысты

Қазыбектің  шөбересі  Алшымбайдан  бата  ала  барған  еді.  Жасынан

билік 

құрған  ол,  Тәттімбет  барған  кезде,  «жасым  жетті,  тұғырдан

т

үстім»  деп  жұрттың  жиынына  барудан  қалған  да,  үйінде  батагөй

қарт  қана  болып  отырған.  «Би  ордасы»  саналатын  бұл  үйге,  сөзге

т

үсетін  шешен,  жауға  шабатын  батыр  сияқтылар  әдейі  соғып,  «жол

болсын» айтуын тілейтін. Т

әттімбет те сол ниетпен барды.

Алшымбай «тура биде ту

ған жоқ, туғанды биде иман жоқ» дейтін

халы

қтық  қағиданы  берік  тұтатын  кісі  еді.  Естуінше,  арғы  атасы

Қазыбектен басталатын оның баласы Бекболатқа, немересі Тіленшіге

ауысып, кейінгі жа

ғы Алшымбайға тірелген биліктің бұл ордасынан,

ж

ұрт  үнемі  туралықты,  әділеттікті  ғана  күтіп  дағдыланған.

Сонды

қтан  да  қасиетті  ордаға  санап,  тілеулі  алыс  сапарға

шы

ғатындар,  биден  бата  алып,  қолынан  дәм  татып  аттануды  өзіне

ба

қыт санайтын.

Жол жайын айтып бата тілеген Т

әттімбетке, қол жаярдың алдында,

Алшымбай  к

өңілінде  түйткіл  боп  жүретін  бір  нәрсені  айтып

қалғысы келді. Ақ патшаның қарамағына көшкен ел, оған «әділ еді»

деп  а

ға  сұлтан  болуды  ұсынғанда,  «орыс  заңын  білмеймін»  деп

к

өнбеген.  Әйткенмен  орыс  заңына  түсініп  жетпеген  ел  дау-дамайы

бола 

қалса, дуан басыларға емес, Алшынбайға жүгінетін.

Оны

ң жаны жек көретін нәрсесі пара болатын. Өзі бұл жайда «тал

шайнап, 

қыл жұтқан» адам емес. Аталары да солай болған.

Б

ұл  жағынан  келгенде,  патша  әкімдері  «түйені  түгімен,  биені

ж

үгімен жұтса да тоймайтындар». Аларына келгенде, олардың табар

сылтаулары к

өп. Құлқын құмарлықтары биыл тіпті үдеп кетіп, бірде

«жанаралды

ң  сауығу  тойы»  деп,  одан  кейін  «жаңа  патшаның  таққа

отыр

ған  тойы»  деп,  ел  ішінен  жинамағандары  жоқ.  Әсіресе

«сойысты

қ» деп қой мен жылқыны, жылқыдан тайды көп жинайды.

Патшаны

ң  тойына  деп,  бір  Қарқаралы  дуанынан  жүзден  астам  семіз

тай жинал

ған. Соларды жұрт патшаға айдатады деп ойласа, ел ішінің

с

ұлтандары  өзара  бөліп  алады.  Бұл  жемқорлыққа  шыдамаған  ел,

Омбыны

ң әкімдеріне шағым айтса, ешбірі іске аспайды.

Енді кімге айту керек?

Әрине, патшаға!

О

ған қол жету қиын.

Сондай ойда ж

үрген елдің де, елге жаны ашитын Алшымбайдың да

тілегі 

қабыл болғандай, Петербургтың тойына Тәттімбет те баратын

болды.

Ол елді

ң қалаулы және сенімді адамының бірі еді. Ана бір жылы

Омбыда 

қазақ  сұлтандарының  маслихаты  жүргенде,  «ел  қамы»

дегеннен  аузын  аш

қан  Тәттімбет  қана  болғанын  «ұзын  құлақ»

таратып 

әкеткен де, содан бері ел басына «айтса осының ғана батылы

жетеді»  деген 

ұғым  туған.  Алшымбай  да  сондай  ұғымда  болатын.

Сонды

қтан,  Петербург  сапарына  шығар  алдында  бата  тілеп  келген

Т

әттімбетке  бірінші  тапсырғаны:  жергілікті  әкімдердің  халыққа

к

өрсететін  озбырлығын  патшаға  аузы  жетсе  сөздей,  жетпесе  хатпен

естірту болды.

Т

әттімбет бұл тілекті орындауға уәде етті.

Оны

ң  ойы,  бұл  жұмысты  Петербургқа  кіре  сала  қолға  алу  еді,

біра

қ, қалай талаптанса да, ауызша тіл қатудың айы табылмай қойды.

«

Әне, міне» деп есек дәмелі болып жүрген кезінде той тарқауға да

айналды. Бір 

үміті – концерт күні жүздесер болса айтып қалу еді, ол

тілегі орындал

ғанмен, бетпе-бет келгенде батылы жетпеді. Одан кейін

жолай  алар  ж

әйі  жоғына  көзі  жеткен  Тәттімбетке,  енді  хат  беруден

бас

қа жол қалмады.

Соны  жазатын  кім?  Біреуге  жаздыру

ға  болмайды.  Онда,  «отыз

тістен  шы

ққан  сөз,  отыз  ру  елге  тарап»,  жасырып  жүрген  сыры

ашылып 

қалады.  Оның  арты  жақсылыққа  соқса  игі,  егер

жаманды

ққа?..

Аржа

ғын  айту  түгіл,  ойлауға  да  батылы  жетпеді  Тәттімбеттің.

«Батыр

ға да жан керек» дегендей, оған да жан керек.

Ендеше, тек 

өзіне ғана сену керек...

Ал, сонда 

қалай жазу керек?

Қолының  орысша  бас  білмеуіне  Тәттімбет  бірінші  рет  осы  арада

ғана қатты қапаланды.

Оны

ң  білетін  хаты  мұсылманша  ғана.  Онысы  да  қазақша  мен

татаршаны

ң арасындағы бірдеме...

Т

әттімбет  осы  арада  қатты  бір  өкінішке  түскендей  болды.

Омбыдан  аттанарда  Шо

қанды  ел  қамқоры  көретін  ол,  Алшымбай

«жан  адам

ға  сездірме»  дегенмен,  бір  оңашада  Шоқанға  сездіріп

қойған.  Петербургқа  аттанғалы  жиналған  «игі  жақсыларда»,  ішіне

әкесін  қоса,  ел  қамын  жейтін  жан  жоқ  деген  ойдағы  Шоқан,

Т

әттімбеттің  мына  сыбырына  қуанып  кетті  де,  патша  атына  беретін

арызды 

өз қолынан жазуға ықылас білдірді.

Т

әттімбеттің  естуінше,  бұрын  жазылған  осындай  бір  арызды

өкімет орындары қуыстырып, кімнің қолынан шыққанын тапқан да,

жазушыны  жазала

ған.  Шоқанды  ондай  жазаға  қимаған  Тәттімбет,

несі болса да 

өзі көргісі келіп, «былдырақтасам да бірдеме табармын»

деп, Шо

қан ұсынысын қабылдамады.

Енді 

қалам ап қағазға төнсе, басындағы әдемі ойлары, қасқырдан

үріккен жылқыдай бытырай қашып, қайыруына көнер емес.

«Сонда 

ғой,  –  деп  екінді  Тәттімбет,  –  Шоқанға  жаздырып  ап,

м

ұнда көшірте қойсам ғой, бұл кедергіге кездеспес едім!»

«К

өшірушінің кім екенің тыққан қоймамызды оның бермеуін кім

біліпті?!..» деген 

қауіп те кірді, оның ойына.

Содан кейін, табаны та

ғы да «несі болса да өзім көрейінге» тіреліп,

о

ған  «еркек  тоқты  құрмалдық»  –  «ел  үшін  не  көрсем  де  бейілмін»

деген 

қайрат қосылып, ол қалам ұстап қағазға отырды.

«

Әркім  білгенінше  базарлайды»  дегендей,  Тәттімбет  шалағай

сауатыны

ң  шамасы  жеткенше,  «Ғиззатлу  уа  хұрмат-  лу  ұлұғ  Пади-

Шайымыз  –  Александр  Меклай 

ұғлы  Рауманып  хазратларина

ғаризнама» деп бастап, хатын бір ғана мәселенің төңірегіне құрды.

Ол–елдегі 

әкімдердің  жемқорлығы  және  нені  сылтау  етуі  туралы.

Осы  м

әселенің  өзін  өтпейтін  балтамен  мыжғылаған  ағаштай  дөкір

ғып, әрең бітірді де, патшаның қолына тиер-тимесіне, тие қалғанда,

үсінер-түсінбесіне көзі жетпеген ол беруге бекінді. Ендігі толқығаны,

– хат

қа қол қою керек пе, әлде «домалақ қағаз» түрінде беру ме?

Естуінше,  «домала

қтың»,  яғни  қол  қойылмаған  қағаздың  көбі

ая

қсыз қалады. Қол қойылса, тексерілмей қалмайды; оның екі жағы

бар:  іс  расталса 

құба-құп,  расталмаса  сілтеген  шоқпары  өзіне  тиіп,

біреулерге 

қазған  орына  өзі  түседі,  ондайларды  біледі  Тәттімбет,

оны

ң  қол  көтеріп  отырғандары  өңкей  дөкейлер.  Сонда  сөзі  расқа

шы

қса мақұл, ал шықпаса ше?

Осы  жа

ғдайды  ойлағанда  Тәттімбет  сасқанынан  терлеп  кетті.

Біра

қ,  ол  есін  тез  жинап,  «еркек  тоқты  құрмалдық»  деген  тиянаққа

то

қтады  да,  несіне  болса  да  шыдауға  бекініп,  хаттың  аяғына

«Т

әттімұхаммед  Қазанғапұғлы»  деп  іздей  қалса  табылатын  аты-

ж

өнін жазды.

Қазақтың  ол  кездегі  сауатсыз  билеріне  патша  өкіметі  аты-жөні

жазыл

ған жүзік жасатып беретін. Сондайдың біреуі Алшымбайда да

болатын.

Тапсырмасына 

қоса  бата  беріп  аттандырған  Алшымбай  «керек

болса,  мені

ң,  жүздік  мәрімді  баса  саларсың»  деп  қолына  ұстатқан

еді. 

Қалтасына берік сақталған жүзік-мөрді Тәттімбет хатқа баспады,

сонда

ғы  ойы  –  «не  ауыртпалығы  болса  да  өзім  көтерейін,  қарт

адам

ға салмақ түсірмейін!»

Петербургтан  Омбы

ға  оралған  Тәттімбет,  осы  жайды  Шоқанға

айт

қанда,  ол  қала  ғұрпымен  Тәттімбетті  бауырына  баса  құшақтап,

т

үкті бетіне тұмсығын тақай сүйді де:

–  Ризамын,  Т

әтті  аға!  –  деді  оң  қолын  сілке  қысып,  –  Патшаға

жетпесе амал жо

қ, жетсе тілегіңіз орындалады. Бұл әкесіндей жауыз

емес, жа

қсы патша!

– 

Әкесімен қырын жүруі сен сияқты екен ғой, – деді Тәттімбет.

–  Халы

қшыл  патша,  одан  күтер  жақсылығым  көп,  соның  жолын

қууға тырысам!

– 

Әмин!

– Арты не болар екен, б

ұның?! – деп елеңдеген Тәттімбетке:

–  Т

әуекел,  көрерміз,  –  деді  Шоқан,  –  ауыртпалыққа  соғар  күн

туатын  болса,  сізді

ң  беліңізді  талдырмаспын,  салмақты  жағын  өзім

к

өтерермін.

Еліне 

қайтқан Тәттімбет, Алшымбайға сәлемдесе барып, өтінішін

орындап 

қайтуын жасырын дәттегенде, сәуегей қарт.

– 

Ұл  болып  туғаныңнан  айналайын!  –  деп  жылап  жіберді  де,

бауырына басып, – «б

әйгеге қосқаным солқылдақ тай ма деп жүрсем,

белі бекіген бесті болып шы

қты ғой. Өркенің өсе берсін, құлыным! –

деп бата берді.

Ендігі  м

әселе  –  хаттан  шығатын  нәтиже.  Ол  жайда  екеуінің

к

өңілінде де «не болар екен?» деген ереуіл!..

«Асарымды  асадым,  жасарымды  жасадым»  деген 

ұғымдағы

Алшымбайды

ң  ендігі  бар  тілегі  –  Тәттімбеттің  ісінің  оңғарылуы.

Б

ұны ол, өзінің ғана емес, киіз туырлықты қазақтың ішіндегі момын

к

өпшіліктің тілегіне санайды.

«

ҰЗЫНҚҰЛАҚ»

«

Қазақтың  күйлерін  патшаның  өзі  мақтапты»  деген  қауесет,  кең

даланы

ң  барлық  өлкесіне  найзағайдың  жарқылынан  да  тез

тара

ғандай болды. Таратқан қуат ең алдымен –«ұзынқұлақ».

К

өптің  көңілін  елеңдеткен  «ұзынқұлақ»  Шоқанға  да  тым  тез

жетті. Осындай терминді ал

ғаш кім шығарғанын қанша зерттесе де,

ол 

әзірге  таба  алған  емес.  Оның  ойынша,  кім  шығарса  да,  «бұл

тарихты

қ, философиялық, тұрмыстық мәні терең термин». Тарихтық

м

әні:  қазақтың  өткен  өміріндегі  елеулі  оқиғалардың  бәрін  кейінгі

ұрпақтарға  бұлжытпай  жеткізіп  келе  жатқан  хабаршы  осы  «ұзын

құлақ»; философиялық мәні: жеке адамдардың қысқа құлақтарынан

құралатын  бұл  хабар,  құлаққа  құлақ  жалғаса  келе,  өлшеусіз

созылып,  м

өлшерін  шамалап  болмайтын,  кең  даланы  түгел  орап

жат

қан керемет бір ұзынға айналып кеткен; тұрмыстық мәні: мектебі,

телеграфы,  баспас

өзі,  өнердің  өзге  құралдары  жоқ  қазақ  даласы,

егер,  осы  «

ұзынқұлақ»  болмаса  өз  тіршілігінде  және  дүние

тіршілігінде  нелер  болып  жат

қанын  қайдан  білер  еді?!..  Бұрын

бол

ған,  бүгіндер  болып  жатқан  тіршілік  оқиғаларының  кейін  өсіре,

кейін 

өшіре  хабарлағанмен,  солардың  көмескі  болса  да  ізін

са

қтайтын  осы  «ұзынқұлақ».  Шоқанның  ұғымында  «ұзынқұлақ»

деген  –  халы

қтық  құлақ.  Бұндай  құлақ  барлық  халықта  да  бар

сия

қты.  Бірақ,  халық  болғаннан  бері  сауатсыздықтың  тақсіретін

қатты  тартып,  өз  құлағынан  басқа  хабаршысы  болмаудан  ба,  әлде,

салынып алудан ба, 

қазақтың «ұзынқұлағы», Шоқанға өз елдерінің

құлақтарынан да ұзынырақ сияқты... 

«Патша 

қазақ,  күйлерін  мақтапты»  деген  «ұзынқұлақ»,  кең

даланы

ң  аспанын  түгел  құрсап  алған  бұлттан  ойнаған  найзағайдан

барлы

қ  жерде  жарқ-жұрқ,  жалт-жұлт  етіп  жатқан  шақта,  Омбыға

Петербургта  шы

ғатын  «Северная  пчела39»  газетінің  эрмитаж

концертін жо

ғары бағалаған номері де жетіп келді. Номерде орыстың

сол  кездегі  ата

қты  ориенталисы40  белгілі  тіл  маманы,  қазақ,

т

ұрмысының  білгірі  Владимир  Дальдің  «күй  теңізі»  аталатын

ма

қаласы қазақ даласының ән-күйге ерекше байлығын баяндай келе,

сол 

үлкен өнердің өкілдері: Дәулеткерей Сығаевтың және Тәттімбет

Қазанғаповтың  күй  тартуға  өте  шебер  адамдар  екенін  шұқшия

талдап,  ма

қала  аяғын:  «Өнерпаздар  государь  императордың  өз

қолынан  шеберліктеріне  лайықты  алтын  медаль  алысты!»  деп

бітіріпті.  «

Ұзынқұлақ»  хабарынан  да  қуанған  Шоқанның,  газет

ма

қаласын  оқығаннан  кейінгі  шаттығында  шек  болған  жоқ.  Оны

ерекше  шаттандыр

ған  нәрсе  қазақ  күйін  патшаның,  өз  құлағымен

естіп, 

өзі  алақан  соғып,  күйшілерге  өз  қолынан  алтын  медаль

тапсыруы.

Б

ұл  Россияның  сол  кездегі  «көзі  ашық»  аталатын  қауымының,

оларды

ң  ішінде  Шоқанның  екінші  Александрға  ең  биік

романтикалы

қ  көзбен  қарайтынын  білеміз.  Олардың  естуінше,  бұл

патша  балалы

қ  шағында,  орыстың  сол  кездегі  көркем  әдебиетінде

сентименталист  ата

ғы  жайылған  көрнекті  ақыны  –  Василий

Андреевич  Жуковскийді

ң  тәрбиесінде  болған,  сондықтан,  оқыған

к

өпшіліктің мөлшерлеуінде, екінші Александрдың нәзік жанды адам

болу

ға  тиіс,  оның  Россиядағы  крепостнойлық  правоны  жою

шарасына кірісуі де, осы

ған байланысты болу керек.

«Эрмитажда  Россияда

ғы  отар  елдердің  ән-күйлерін  тыңдауы  да

сонды

қтан  емес  пе  екен,  –  деп  жорамалдады  Шоқан  іштей

музыкаларын  ба

ғалағанда,  өздерін  де  бағаламас  па  екен  олардың?..

Оны

ң арты Россия ұлттарының өзара теңдесуіне соқса тамаша болар

еді-ау!..»

Шо

қанның  өзі  жалпы  музыканы,  оның  ішінде  қазақ  музыкасын

ерекше с

үйетін адамның бірі еді. «Туғанда дүние есігін ашады өлең»

деп  Абай  айт

қандай,  жалпы  қазақтың  бала  туғанда  «шылдақана»

аталатын  сауы

қты  ән-күймен  өткізетіні  мәлім.  Сол  сауық  Шоқан

ту

ғанда  да  жасалып.  Зейнептің  бірінші  перзенті  ұл  болуын  хан

т

ұқымы және елі болып зор қуанышпен қарсы алып, қалжасына бие

сойып дегендей, шылда

қананы ұлан-асыр ғып жасаған.

Баланы

ң  құлағы  үнді  қырқынан  шыға  ести  бастайды  деседі.

Шо

қанның  құлағы  үнді  неше  күннен  кейін  естігенін  кім  білсін,

қашан  естісе  де  құлағына  шалынған  алғашқы  үн,  бізге  белгілі  –

К

үнсұлудың (Күнтай) аузынан шыққан әлдилеу.

Сонды

қтан  да  есін  біле  Шоқан  оны  да  шеше  көріп,  атын  атамай,

«К

үнтай  апа»  дейтін  еді.  Күнтай  бірсыпыра  әнші  болатын.  Есі  кіре

баста

ған кезде де, Шоқан оның ән құшағына бөленіп қалғитын...

Шы

ңғыстың  сол  бір  тұстағы  ордасынан  әнші,  күйші  жыршы

дегендер  арылмайтын  еді.  Оларды

ң  үніне  де  бала  шағынан  құлағы

қанған Шоқан, оқуға аттанғанша өлеңші, күйші болам деп те біраз

талпынды;  біра

қ  қабілеті  жетпегендей,  босқа  әуреленді:  әнге  үні

келіспеді,  к

үйге  саусақтары  оралымсыз  болды...  Біреулер  бұны,  хан

т

ұқымына  ән-күй  дарымауына  жорыды.  Онысы  бекер  сияқты,  егер

рас  болса,  Шы

ңғыстың  бірге  туған  інісі  Қанқожа  неге  бармағынан

бал там

ған күйшілердің бірі?!..

Әнге,  күйге  олақтығын  өз  басының  дарынсыздығына  жорыған

Шо

қан,  ауылынан  оқуға  аттанарда  бұл  тілегіне  жете  алмай  арманда

кеткен еді.

Кадет  корпусында  музыка  саба

ғы  да  жүретін  еді.  Шоқан  оны  да

ынтамен  о

қып,  корпусты  бітіргенде  музыкалық  сауаты  кадет  болып

шы

қты.  Сол  білімін  іске  асырмақ  болып,  Атбасар  жәрмеңкесіне

жинал

ған  әнші,  күйшілердің  өнерін  нотаға  түсіріп  те  байқады.

Өзінше,  тәп-тәуір  жазған  сияқты.  Соны  корпустағы  оқытушысы  –

Вагнерді

ң  өңдеуіне  берермін  деп  ұйғарғанда,  «құдай  ұрып»

дегендей, 

қолжазбаларын,  сүгіреттерін  ұрлаған  жауыз,  ноталарын

қоса әкетті...

Сол 

өкініші  кеудесінен  кетпеген  Шоқан  Омбыда  қолына  түскен

әнші,  күйшілердің  өнерлерін,  шамасы  келгенше  өзі,  шамасы

келмегенде  Вагнер

ға  нотаға  түсіртетін  еді.  Бірақ,  Омбыға  ондай

өнерпаздар аз келетіндіктен, мардымды ештеңе құрала қоймаған.

С

өйтіп  жүргенде,  жаңа  патшаның  таққа  отыру  тойына

баратындарды

ң  ішінен  Тәттімбетке  кездесе  қалды.  Оның  ойнаған

к

үйлеріне  қарағанда,  бұған  дейін  күйші  көріп  жүргендердің  бәрі

т

үкке  тұрмайтын  сияқты.  Соны  көрген  Шоқан,  «шіркін,

Петербургта

ғы музыка шеберлері тыңдар ма еді, бұл ойнауды?!..» деп

арман еткен еді.

Міне  сол  арманына  жетті. 

Қазақтың  күйлерін  патшаның  өзі

ұнатып,  күйшілерге  сыйлық  бергізуі,  –  қазақ  күйлерінің  абыройы

аспан

ға ұшуы...

«Шіркін, енді осы 

ұшқан абыройды, биіктетіп, кеңейтіп әкетсе!..»

Шо

қан  осындай  тәтті  қиялға  ғарып  болып  жүрген  күндерде,

Петербург

қа  кеткен  жолаушылар  да  Омбыға  оралып  қалды.  Олар

жеткенше  «

ұзын  құлақтан»  естіген,  газеттен  оқыған  хабарларға,

к

өргендердің  ауызша  әңгімелерінен  молырақ  қанармын  деген  ойда

еді  ол,  біра

қ  күткені  болмай  қалды  оның.  Жолаушылардың

Петербургта к

үйшілерге. қарсы тұтанған қызғаныш оты сену орнына

дауылдай  т

үскен  еді,  сондықтан  «патша  еледі»  деген  абыройды

қиғысы келмеген олардан Шоқан:

– Ие, 

қалай болды өзі?! – деп өзеурей сұрағанда:

–  Ж

әй,  әншейін,  желікпе  көңілдің  ісі  де;  әйтпесе,  қыра  қойған

еште

ңесі болған жоқ, – дей салысты.

Б

ұл  «нем  құрайды»  сөздеріне  Шоқан  оншалық  ренжи  де  қойған

жо

қ. Несіне ренжиді?.. Қазақтың «шонжар» аталатындарының басым

к

өпшілігі әнді еріккеннің ермегіне санаған, сондықтан да «ерінбеген

етікші, 

ұялмаған  өлеңші  болады»  деген  мақал  шығарған,  ал  күй

атаулы  олар

ға  «бақсының  бал  ашатын  сарыны»  сияқты  бірдеме.

Сонды

қтан  да  кей  шонжарлар  «тұқымымыздан  әнші,  күйші

шы

қпады» дегенді мақтан көретін.

Ал, 

қарапайым халық ше?

«Ту

ғанда дүние есігін ашады өлең,

Өлеңмен жер қойнына кірер денең»–

деп,

«Бала туса к

үзетер шылдақана.

Шуласып 

өлең айтар сонда және»–

деп,

«Біреулерді

ң кісісі өлсе қаралы ол,

Қаза көрген жүрегі жаралы ол.

К

өзінің жасын тыймай жылап жүріп,

Зарланып неге 

әнге салады ол?!»

деп,  данышпан  Абай  айт

қандай,  қазақтың  тууы  мен  өлу

арасында

ғы  өмірі  түгелімен  ән-күйге  бөленіп  өтпей  ме?  Өмірінде

кездескен  нелер 

қуанышты  және  қайғылы  оқиғалардың  айқын  ізі

тек 

ән-күй  мен  аңыздарда  ғана  қалмай  ма?  Өз  өмірі  ән  мен  күйге

б

өленген  қазаққа,  ата-бабаларының  ән-күйлері  «ұзынқұлақ»

ар

қылы  жетпей  ме?  Олардың  өз  ән-күйлерін  кейінгі  ұрпақтарға

«

ұзынқұлақ»  алып  ұшпай  ма?  Ендеше,  халықтікі  емес  пе,  «ұзын»

аталатын 

құлақ?  Ал,  «қысқа»  дегені  күнделік  тойғанына  мәз

болатын то

ғышар топастардікі емес пе?

Құлақтардың  жалпы  жайы  осылай  болғанмен,  қоғамдық

т

ұрмыстың  әрі  түйесінде  де  «ала»,  «құла»  дегендері  барлығы

сия

қты,  қысқа  құлақтылар  ішінде  де,  өзгелерінен  аз  да  болса

т

үрігіректері болмайды емес, сондайлардың біреуі Шыңғыс еді. Жас

ша

ғында  қазақтың,  орыстың  музыкалық  құралдарын  ойнауға

әуестенген  ол,  домбыраны,  гитараны,  мандалинді,  сырнайды  жап-

жа

қсы  үйреніп,  кейбіреулеріне  даусын  да  қоса  бастаған.  Сондайға

үйірін  естіген,  егде  тарта  діншілдікке  салынған  шешесі  –  Айғаным,

жасырып 

ұстайтын  құралдарын  бірде  көріп  қап,  бәрін  де  көзінше

қиратып, сынықтарын отқа жаққан. Содан көңілі қайтқан Шыңғыс,

шешесі 

өлген соң да жолай алмаған. Бірақ, оңашада әсем ән, тәтті

к

үй дегендерді тыңдаудан қашпайтын. Той сапарында да сол салтына

ба

ғып,  өз  күйшісі  Тәттімбетке  де,  Бөкей  күйшісі  Дәулеткерейге  де

жеке  жол

ғасқанда  күйлер  ойнатып  рахаттанатын,  кейде  екеуін

егестіріп  те  к

өретін;  сондағы  бағасы  әділ  боп,  біреуін  «хан

т

ұқымынан  шыққан»  деп,  біреуін  «жол  серігім»  деп  ешқайсысына

жан тартпайтын.

Ол  осы 

әділеттігіне  Омбыға  оралғанда  да  бағып,  қай  күйшінің

несіне с

үйсінгенін жиналған жұртқа айтып берді.

Той  сапарында  к

өрген-білгендерін  Шыңғыстан  басқа  түгелдеп

баяндай  ал

ғандары  болған  жоқ.  Олардың  бар  айтатыны  «тамаша,

керемет!» деген сия

қты үстірт мадақтау ғана болды. Несімен тамаша,

несімен керемет екенін біреуі де байыптап бере алмады.

Петербургтан аттанар алдында

ғы бас қосқан мәжілісте бәрінің бір

ауыздан п

әтуа қылғаны, елдеріне орала, орыс өнерін мақтау, халықты

сол 

өнердің  қайнар  бұлағы  –  орыс  оқуына  шақыру  еді.  Қайту

жолыны

ң  үзеңгісіне  аяқ  сала,  ол  уәделерінен  ең  алдымен  өздері

тайып, Омбы

ға келе, «ал, кәне, қайсыңның, балаңды жазайық» деген

с

ұрау туғанда, біреуі де «менікін» дей алған жоқ.

Тойдан Гасфорт та аса к

өңілді қайтты. Ең алдымен оның мансабы

жо

ғарылап,  генерал-полковниктік  даражаға  жетті.  Оның  үстіне,

«адъютант»  ла

қабы  қосылып,  патша  сарайына  еркін  кіру  правосына

ілекті;  оны

ң  үстіне,  көгілдір  жолаққа  (лента)  қадалған  әулие

Владимирді

ң екінші даражалы ордені берілді; оның, үстіне алтынмен

үш  мың  сом  ақша  сыйланды...  Осынша  құрметке  көңілі  судай

тасы

ған  Гасфорт,  алғашқы  дақпыртпен  Омбыдағы  қызметін

уа

қытша  атқаруға  қалдырған  генерал-лейтенант  Александр

Михайлович  Павловскийге  хат  жазып,  арнайы  шабарманнан  беріп

жіберді; жа

ңа императордың таққа отыру тойының жалғасын қазақ,

даласында да еткізу 

қамына кірісуді бұйырды. Павловский жорықтық

жабды

қтардан басқаға шорқақ адам еді, сондықтан Шоқанды жақсы

білетін  ол,  б

ұл  шараны  іске  асыруды  ұйымдастыру  жағын  соған

тапсырды. 

Ұсынысты  қабыл  алған  Шоқан,  бұл  жайда  жасаған

жоспарын Павловскийге бекіттіріп ап, 

ұйымдастыру істеріне кірісті.

Оны

ң  жоспарында  той  қалың  қазақтың  арасында  өтуге  тиісті,

сонда

ғы  өз  қалағаны  –  Бурабай  тауының  бауыры.  Оны  таңдауы:

ар

ғы  атасы  Абылайдың  хан  көтерілген  жері,  бергі  атасы  Уәлінің

ханды

қ  құрған  мекені  болғандықтан,  ол  мекеннің  тарихы  және

к

өркемдігі  туралы  нелер  әдемі  аңыздар  естігендіктен  өз  көзімен

аралап к

өруге мейлінше ынтық еді.

Сол  ынты

ғының  басылу  сәті  түсіп,  Павловский  мақұлдаған

жоспарды,  Петербург  сапарынан  орал

ған  Гасфорт  та  ұнатып,  дуан

басты

қтарына  нұсқау  хат  жазылды  да,  Бурабай  тауында  бастары

т

үйісетін жұртты иіріп-жусату ісі Шоқанға тапсырылды.

Омбыдан  Бурабай

ға  баратын  жол  сан  тарам,  солардан  алғашқы

ұйғарылғаны:  Баянауыл,  Қарқаралы,  Көкбекті  дуандарын  аралай

отырып, 

қайтар  бетте  Шыңғысты  бөктерлей,  Аягөзге  соғып,  одан

Бал

қашты  сағалай  жортып,  Шерубай  Нұрасы  арқылы  Есілге  құлап,

жолшыбай  А

қмола  мен  Атбасарға  түсіп,  одан  «Құлаайғырды»

жайлап отыр

ған туған еліне бару, Бурабайға той тақалған кезде ғана

келу еді. Сонда ол сібірлік 

қазақтардың алты дуанын түгелге жақын

аралап т

үседі. Өйтуіне уақыты жетеді. Алғашқы жоба бойынша, Орта

Азияны  аралау  сапарына  ол  биыл

ғы  күзде  жетуге  тиісті  еді.

Патшаны

ң ұйғаруы басқаша болған. Ол қарамағындағы материалды

екшелей  келе, 

әуелі  әлі  толық  меңгеріп  болмаған  Жетісу  өлкесін

та

ғы  да  барлап  қайтуды,  сол  кездің  белгілі  саяхатшысы  –  Петр

Петрович  Семеновке  тапсырып,  тойы  тар

қай  аттандырған.  Омбыға

Шы

ңғыстармен  бірге  келген  Семенов,  жұмсалған  жолынан  алдағы

к

өктемге  дейін  оралмақ  болып  әуелі  Семейге,  одан  өрі  Жетісуға

барма

қ  болған.  Шоқан  екеуі  Семейге  дейін  бірге  бармақ  болған.

Шо

қанның Орта Азия сапарына Семенов орала шықпақ.

Шо

қанның осындай жол жөнін кенеттен естілген бір «ұзынқұлақ»

б

өлді  де  жіберді,  ол  –  бізге  осы  кітаптың  «Сәтті  сапар»  аталатын

тарауынан аты м

әлім Қожық қызы Нарғыздың әдейі суға кетіп өлу

хабары еді.

«Білемін»  деген 

әлдекімдердің  айтуынша,  бұл  бүкіл  «Уақ»

аталатын  елді

ң  қабырғасын  қатты  қайыстырған  оқиға  болған;  бұл

жайда а

қындар жоқтау жырын шығарған, сол бір тұста Орта жүздің

е

ң күшті қобызшысы танылған Сіргелі Уақ Дайрабай: «Қапыда өтті-

ау 

қарындас!»  және  «Суға  кетті-ау,  Еркетай!»  деген  керемет  күйлер

шы

ғарған;  оларды  тыңдаған  жанның  «иманы  қасым»  боп,  «құйқа

тамыры шымырлайды» деседі.

«Б

ұл  өлімге  бас  айыпты  өзіммін»  деп  санаған  Шоқанның

құлағына алыстағы жырлар мен күйлердің аңыраған зары талықси

естілген  сия

қтанды  да  тұрды.  «Қайтейін  енді...  Қожықтың

ұрлығынан, зорлығынан қалың ел зар илемеді ме?! Әкемді тоқтатам

деп е

ң, сен тұрдың ба уәдеңе? Жоқ...» – деп ойлады Шоқан. Әйтсе де

ол 

өз  құлағымен  естімей,  оқиға  болған  жерді  өз  көзімен  көрмей

дегбірі 

қалмады,  сондықтан.  Бурабайға  бару  сапарын  өзгертпек

болды.

Бастап

қы  бару  сапарын  да  жасаған  өзі  еді.  Ондағы  ойы,  той

жабды

ғын  ұйымдастыруды  сылтау  ғып  сібірлік  қазақтардың

дуандарын  еркін  аралап  к

өру  еді.  Енді  Нарғыздың  тағдырына

байланысты,  сапарды 

өзгерту  керек.  Бірақ,  оны  істеу  оңай  емес,

генерал-губернатор  ма

құлдап  қойған.  Не  дәлел  табу  керек  оны

өзгерту үшін?

Шо

қан бір ғана дәлел тапты да, Гасфортқа естіртті.

–  Шешем 

қатты  ауырып  қалған  екен,  –  деді  ол,  –  тығыз

шап

қыншы жіберіп, тез келсін депті.

М

ұнысы  бекер  сылтауы  емес  еді:  кейінгі  кезде  тым  етейіп

кеткендіктен  бе, 

әлде  Шоқанның,  жоламай  жүруіне  жаны

к

үйзелгендіктен  бе,  –  соңғы  бірер  жылда  Зейнептің  жүрегіне  қыспа

пайда болуы рас та. Кейбір 

қаттырақ қысыла қалғанда, оның басына

«ж

үріп кетем бе» деген қауіп те туатын.

Петербургтан  орал

ған  Шыңғыстың  Жайнақты  ертіп  аулына

асы

ғыс  қайтып  кетуіне  де,  «бәйбіше  төсек  тартып  қалды»  деген

хабар алуы себеп бол

ған. Барса, Зейнептің ондай ұстамалысы болып

өткені рас та екен, бірақ, қазір тәуірленген екен.

Шы

ңғыстың  «Қанашжан  үйге  ұзақ  жолмен  орағытып  кететін

болды»  деген  хабарына,  оны  са

ғынып  жүрген  Зейнеп  қатты  ренжіді

де:

–  Бар, 

әл  үстінде  жатыр  деп  хабарла,  сонда  қалай  келмес  екен!  –

деп 

қос атпен Абаны және Жайнақты жұмсады.

Енді 

қалай бармасқа?..

Шо

қанның әкеден шешеге бейімін жақсы білетін Гасфорт, амалсыз

ризаласты.  Оны

ң  тек  қана  айтқаны:  «Әлдеқалай  той  емес,  государь

императорды

ң тойы. Ел де, Петербург та құлақтанып қалды. Шешең,

тек,  аман  сауы

қсын.  Барып  көңілін  жұбат  та,  Бурабайға  тез  жетіп,

тойды

ң ұйымдастыру жабдығын тығыз қолға ал!»

Шо

қан  «мақұл»  деді  де,  қасына  жалғыз  Жайнақты  ғана  ертіп,

асы

ғыс  жүріп  кетті.  Мақсаты  Қызылжардан  әрі  Есілді  бойлай

отырып, 

Қожықтың мекені Меңзейге соғып, Нарғыздың жай-күйіне

қанбақ  та,  «Алакөл-Салпық»  аталатын  мекен  арқылы,  «Құлаайғыр»

өзенін  жайлап  отырған  аулына  соқпақ.  Шоқанның  Нарғыз  туралы

ойын білмейтін Жайна

қ, оның Құлаайғыр жайлауына Омбыдан төте

кетпей, 

әуелі  Қызылжар  келіп,  одан  Есілді  өрлеуіне  түсінбей,  мәнін

с

ұрап еді:

–  Онда  ж

ұмысын,  .болмасын,  жүрген  жаққа  жорта  бер!  –  деген

кесімді, 

қысқа жауап қайтарды.

Жайна

қтың соңғы кезде байқауынша, балалық шағында икемшіл,

ж

ұғымды Шоқан Омбыға келе кекір мінезді болып кеткен. Бет алған

ісінен 

қайтпайды,  өзінікі  ғана  жөн,  өзгелердікі  қисық  сияқты.  Сол

мінезін білетін Жайна

қ тіл қайтармай, беттеген жағына салпақтап ере

берді...

К

ҮЙДІҢ КҮШІ

Есіл  бойын 

өрлеп  келе  жатқан  Шоқанға  ат  жүрісінің  жолы

жыра

қтай  күңіренген  күйдің  алыстан  талмаусырай  естілген  үні

жа

қындай түскен сияқтанды.

Жайшылы

қта  жадыраңқы  ол,  бұл  бетінде  жабырқаңқы.

Жолшыбай

ғы  елге  жай-күйін  білдіргісі  келмеген  ол,  киімдерін  де

жар

қыратып, жорық формасында жобалғы, қоңыр дүрсін келе жатыр.

Б

ұл  сапарының  жайын  өзгелер  түгіл,  ертіп  әкеле  жатқан  жалғыз

серігі  –  Жайна

ққа  да  айтқан  жоқ.  Әскерлік  чині  әзірге  корнеттіктен

аспа

ған  ол,  жоғарғы  чиндерден  үміт  еткенде,  бір  қызығатыны:

майордан жо

ғарғыларының қарамағында, ең кішісі денщик аталатын

к

үтушілерінің  болуы  еді.  Сондай  біреу  өзінде  де  болуын  арман  етіп

ж

үрген  шағында,  «құдай  айдап»  дегендей,  Жайнақ  келе  қалды.  Ол

б

ұрынғысынан да ысылып, қазір «бір сырлы, сегіз қырлы» дегендей,

ж

үзіктің  көзінен  өтетін  жылпос  болып  апты.  Әрі  бірсыдырғы

домбыра  да  тартатын, 

өлең  де  айтатын  серілеу,  оның  үстіне,  аяқ

астынан 

қалжың табатын күлдіргі.

Омбы

ға  Шыңғыс  ертіп  әкелген  Жайнақты,  ол  Петербурға

аттан

ғанда, өнеріне қызыққан Шоқан қасында қалдырды да, қаланы

жатыр

қап,  қайтқысы  келгенмен,  «әкеммен  бірге  келдің  бірге

кетерсі

ң» деп босатпады.

Жайна

қ,  Шоқанның  Есілді  өрлей  сапар  шегу  жайын  да  іштей

жорамалдайды:  «Шо

қан  Қожықтың  сіңір  қара  қызына  қызығып

қапты  дейді»  деген  хабар,  оның  Атбасар  жәрмеңкесінде  жүрген

ша

ғында дүңк ете қалған. Сонда жұрт:

«Т

өре  –  төбет  сияқты,  оған  ұрғашының  бәрі  бір  бас»  деген  рас

екен-ау!.. 

Әйтпесе, Қожықтың қанішер қара қаншығына қызығар ма

еді?! – деп та

ңданысқан.

Шо

қанның  Айжанды  әурелеуін  аң  құмарлыққа  санаған  жұрт,

Нар

ғызға  қызығуын  да  сондай  қылығына  жорыған.  «Сол  қыз  суға

кетіпті»  деген 

қаңқуды  Жайнақтың  құлағы  да  шалған.  Одан  кейін

Нар

ғызға  арналып  шыққан  ән-күйлер  де  жетіп,  ондайға  әуесқой

Жайна

қ  кейбірін  өзі  де  орындайтын  болған.  Мысалы,  «Дайрабай

қобызшы  шығарыпты»  деген  күйлерді  әлдекімнен  үйреніп  ап,

домбыра

ға тәп-тәуір дыңылдататын, Шоқан бұл күйлерді ең алғаш

Жайна

қтан  естіген.  Сонан  соң  Нарғызға  арналған  жоқтау  жырлар

мен к

үйлерге құлақ түре бастап ақыры бұл қайғылы оқиғаның ізін

қууға соққан.

Шо

қанның  бұл  оқиғаға  неге  елеңдеу  себебін,  Жайнақ  қанша

ойланса  да  таба  алмайды.  Жолшыбай  т

ұнжырап  келе  жатуына

қарағанда,  –  «бұл  елімге  іші  аши  ма?!»  деген  де  ой  көп  кетеді.

«Неге?»  деген  с

ұрауына  жауап  таппайды.  Несі  болса  да  жүре,  бара

к

өруге бекінеді...

Жайна

қпен  шүйіркелесе  қоймағанмен,  Омбыда  да,  одан

аттан

ғаннан  кейін  де,  Шоқан  өзі  мен  өзі  іштей  үздіксіз  кеңесуде.

Өзімен емес-ау, Нарғызбен...

Ана  жыл

ғы  Атбасар  жәрмеңкесінде  жалғасуларынан  кейін  оның

Нар

ғызды  көруі,  шығыс  сібірлік  сапарынан  оралғаннан  кейін

Омбыда.

Б

ұл Омбыдан келген бір рота әскердің қапысын тапқан Қожықты,

оны

ң  тоғыз  ұлын  түгелімен  байлап  ап,  бәрін  солдаттың  жайпақ

арбасына т

ұтастыра таңып Омбыға әкелген шағы еді.

Сонда 

үкіметтен  қорыққан  ағайын-туыстан,  дос-жараннан,

құдандадан  ерерлік  ешкім  табылмағанда,  «өлтіріп  кетпесеңдер

қалмаймын»  деп  жалғыз  Нарғыз  ғана  ерген.  Жұдырық,  мылтық,

тілдеу  сия

қты ешбір қорқыту батыр қыздың бетін қайтара алмаған;

ол  ал

ғашында  жортқан  арбалы  аттардың  шаңына  ілесіп,  өкпесін

қолына  ала  ұшқан  да  отырған.  Соны  көріп,  әрі  ерлігіне  сүйсінген,

әрі  аяған  рота  командирі,  бауырлары  мен  әкесін  таңған  арбаға

мінгізіп ал

ған. Сонда әкесі:

–  «

Қыз  да  болса  нар  болсын»  деген  тілекпен  атыңды  «Нарғыз»

қойып  ем,  балам.  Үмітімді  ақтадың.  Ендігі  ескертерім:  жауға

жалбарынба,  намысы

ңды  таптатпа!..–  деген  «кесінің  сол  сөзі  тасқа

шап

қан таңбадай бекіп қалған. Сондықтан да хан тұқымын жауына

сана

ған  ол,  тұтқындар  Омбы  абақтысына  қамалғанда,  «кілті  соның

қолында» деп естіген Шоқанға жолықпастан кеткен.

Әкесі,  бауырлары  «Итжеккенге»  айдалуға  бұйырылғанын  естіген

Нар

ғыз,  олармен  бірге  кетуге  де  бекінген  еді.  Бірақ,  ол  ниетіне  жете

алмай,  т

ұтқындар  белгісіз  бір  уақытта  айдалып  кетті  де,  іздерін

сипала

ған  Нарғыз  әлдеқалай  жүргіншілерге  еріп  амалсыз  мекеніне

қайтты.

Шо

қан  оның  Омбыға  келгенін  естіген  жоқ.  «Ұзынқұлақ»  –

«осында»  деген  хабарды  жеткізгеннен  кейін,  «

өзі  келіп  жолығар»

деген 

үмітпен жолықпай жүрді де, кейін іздеткенде жоқ боп шықты.

Шо

қанның  Қожық  тұқымына  қалай  қарауын  естіген  үй  иесі,

Нар

ғыздың  жөнін  айтпай,  «осында  қонып  жүретін  еді,  кенет

жо

ғалды, қайда кеткенін білмеймін деді. Шоқан, тек, «қайда кетеді?!»

деген ойда 

қалды.

Ту

ған  жеріне  жөн  тартқан  Нарғыз,  бетімен  қаңғырған  жоқ.

Со

ңғы  жолыққан  сәтте,  әкесінің  «бата  бұзба,  балам.  Екі  аруақ  бір

құдайға  шет  болма!»  деген  сөзі  құлағында  қалған  еді.  Онысы

«Медебай  – 

Қожық»  атанып  жүрген  шақтарында,  «Керейдің  кер

азуы» Ша

ғалақ керей – Ертісбайдың Медебайы деген кісі, Нарғызды

кішкене  к

үнінде  Құлғара  дейтін  баласына  атастырып  қойған.  Оның

кескін-кейпі  сі

ңір-қара  болғандықтан,  елі  «Құлғара!»  деп,  сол

есіммен  атап  кете  бар

ған.  Қылық-мінез  жағынан  да  дөрекі  болып

ескен.  Сол  жайларын  естіген  Нар

ғыз  бой  жете,  Құлғараға

«бармаймын» деген с

өз шығарған. Медебай бұл кезде өлген. Өмірлік

дос  болып 

өткен  Медебайдың  аруағын  сыйлайтын  Қожықтың

Нар

ғызға «бата бұзба» дейтіні содан да.

Нар

ғыз  Медебайдың  аруағын  сыйлаған  жоқ,  әкесінің  сөзін

сыйлады;  сонды

қтан,  Омбыдан  еліне  беттеп  келе  жатқан  жолында,

«Шал

ғақ  шұбары»  аталатын  деңгейлес  Кіндікті  көлін  жайлап,

қаннен-қаперсіз  отырған  Медебай  аулына  түсе  қалды  да,  қаннен

қаперсіз отырған Құлғараға:

–  Ыр

ғап-жырғап  ұзатылар  күнім  жоқ,  қаралы  басымды

қақырайтпай, түн жамылып кел де, ырың-жырыңсыз алып кет! – деді.

Тигісі келмей ж

үргенін естіген Құлғара, Нарғыздың тапсырғанын

б

ұлжытпай  орындап,  «келмейді-міс»  деген  Нарғыз,  ел-жұрттың

ойында жо

қта, Медебай үйінің келіні бола кетті.

Біра

қ,  ұзаққа  созылмады  бұл  келіндік.  Құлғара  ауыл-аймағына

«а

қ қабақ» атанған ашуланшақ, долы жігіт болушы еді. Нарғыздың

өзі  келген  қадырына  қарамаған  ол,  аз  күн  отасқаннан  кейін,  қыз

к

үнінде менсінбеуін бетіне салық қып, қымс етсе тілдеуге, келе-келе

қол жұмсауға айналды.

Ауыл  т

әрбиесінде  өскен  Нарғыздың  ұғымында,  ері  не  істесе  де,

к

өне  беру  керек.  Сол  ұғыммен  Құлғараның  тілі,  қолы  тиюіне  көне

берер ме еді, 

қайтер еді, егер намысына қатты тиген бір жағдай бола

қалмаса!

Ша

ғалақ  ол  кезде,  іргелес  кеп  қонған  орыс  поселкелерінің

үлгісімен  қыстау  салып,  зәулім  қалың  ағаштық  ішінде  отырып,

үйлерін шымнан қалайтын. Жаз жайлауға шығатын ауыл, ала қыстай

шым 

үйде  тұратын.  Осындай  бір  үй,  үлкен  шаңырақта  қалған

Құлғарада  да  болатын.  Одан  басқа  Шота,  Шотбай  дейтіндерінің

еншісі б

өлек, ені басқа.

Биыл

ғы күз, ауыл қыстауына қонған шақта, Құлғара мен Нарғыз

бір  м

әселеде  қатты  керкілдесе  қалды.  Оған  себеп:  Медебай

қартайған  шағында  қыздай  тоқал  алып,  кешікпей  ұл  көрген  де,

«Сексенімде  туды»  деп  атын  Сексембай 

қойған.  Содан  кейін  тоқал

та

ғы  бір  ұл  туғанда,  «менікі  емес»  деп,  «сасық  иісті  құлдардың

бірінен»  деп  сана

ған  Медебай,  атын  «Бүксік»  қойған.  Ел  ол  баланы

«М

үк»  деп  атаған.  Жұрт  аузы  не  демейді:  біреулер  «құлдың  емес,

Құлғараның  баласы»  деп,  біреулер  «Шотбайдың  Сауытбегінің

баласы» деп, 

әркім әр саққа жүгірткен.

Осы 

қауесет  құлағына  шалынған  Нарғыз,  оңашаланған  бір

ша

қта, Құлғараға «шыныңды айт!» деп қысып, арам болғандықтан

ба,  жаладан 

қысылғандықтан  ба,–  жауап  бере  алмаған  Құлғара,

машы

ғына  бағып,  «қоясын,  ба,  жоқ  ма?»  деп  өршеленген  де,

Нар

ғызды тұра сабаған, және жәй сабамай, «айдауға кеткен әкеңнің

аузын...»  деп  саба

ған.  15  ұл  сөгу  Нарғыздың  намысына  инедей

қадалған.  Оның  есіне  әкесінің  «намысыңды  таптатпа!»  деген  сөзі

т

үсіп кеткен. Қатты кектеніп қалған ол Құлғараға...

Ал сол кегін 

қалай қайтару керек?

Нар

ғыз  ұзақ  ойланған  жоқ:  күз  шым  үйде  ері  мен  екеуі  ғана

қонып,  өзге  жандары  кигіз  үйде  жататын  еді.  Шым  үйдің  пешіне

қойдың  қыйы  жағылатын.  Нарғыз  іңірде  қыйды  пешке  толтыра

т

ұтатты  да,  Құлғараның  ұйықтар  алдында  сусындайтын  қымызына

ме

ңдуананың  суын  қатып,  есінен  тана  сұлаған  ерін  төсегіне  сұлата

жат

қызып,  өзі  сытылып  шыққан  қалпында  пештің  мұржасын

сыртынан жауып тастады.

Ендігі  ж

әй  мәлім:  шала  жанған  қидың  иісінен  ерінің  сеспей

қататыны  анық.  Құлғараның  соны  көрген  туыстары,  әрине,  бұл

өлімнің  жаласын  Нарғызға  жабады.  Жапса-ақ  жәй  жібермей

азаптайды, 

өлтіреді...

Ендеше не істеу керек?.. 

Әрине, қашудан басқа жол жоқ. Қашқанда

қайда барады?..

Нар

ғыз  саспады.  Ол  арада  іргелес  отырған  қазақ-орыстардың

қазақша  Ақжар,  орысша  Петровка  аталатын  станицасы  бар.

Қазақтардың,  олардың  ішінде,  Нарғыздың  естуінше,  әділеттік

орыстан  шы

ғады,  олар  не  істесе  де  заңға  сүйенеді.  Ал,  намысы

қозған  қазақтың  қаталдығы  қасқыр  сияқты:  қанын  сорғалата,

тірідей талап жеуден шімірікпейді...

Осындай  ой

ға  келген  Нарғыз,  түн  жамылды  да,  Ақжарға  зытып

отырды.  Артынан 

қуған  қазақтар  ізін  ғана  сипап  қалды.  Жолығып

шынын айт

қан Нарғызды орыстың жергілікті әкімдері «не десе де сот

шешер»  деп  Омбы

ға  жылдам  жөнелтіп  жіберіпті.  Омбы  оны  «ісі

а

қталғанша» деп абақтыға жатқызыпты.

Шо

қан  бұл  кезде  Шығыс  Сібірде  жүреді.  Ол  Омбыға  орала,

т

ұтқындар  ісін  бақылауды  қолына  алып,  өзі  жоқта  не  жаңалықтар

бол

ғанын қарастырғанда, Нарғыздың қылмысты ісі сопаң етіп шыға

келді.

Ісімен  таныс

қан  Шоқан  Нарғызды  көруге  ынтықты.  Ол  үшін,

генерал-губернаторды

ң кеңсесіне келтіруді лайықсыз көрді де, Батыс

сібірді

ң прокуроры – Верберьдің кабинетіне шақыртты.

Нар

ғызды  кабинетте  көргенде  Шоқан  шошып  кетті:  ең  алдымен

киімсыма

қтан  үстіне  ілгені  жалба-жұлба  жыртылған,  әрі  баттасқан

кір  жал

ғыз  кенеп  көйлек,  денесі  әр  жерінен  жылтырап  көрінген,

оны

ң  ішінде  не  киім  бары  белгісіз;  Шоқанның  естуінше,  қазақтар

қылмыстыға, әсіресе, әйелге қара құрымнан жасаған «кебенек» атты

мас

қаралау  киімін  орап,  қара  есекке  я  қара  сиырға  теріс  қарата

мі

ңгізеді  екен  де,  елді  аралатады  екен  деседі.  «Кебін  киген  келмейді,

кебенек  киген  келеді»  деген  ма

қал  содан  қалған:  Нарғыздың

үстіндегі  мына  көйлегі  де  дәл  сол  кебенек!  Кебенек  ішінен  Қаусай

к

өрінген оның денесі, жамылтқы ішінен елестеген – тірі аруақ!.. Бет

бейнесіне 

қарағанда, бар сүйегін сыртынан санап аларлық. Қылқиған

мойны, 

қозғап қалса үзілгелі тұрғандай!..

О

ңаша кабинетке кірген Нарғыздың осындай қалпын көзі шалған

Шо

қан сөзді неден бастарын білмей:

–  Отыр,  Нар

ғыз!  –  деді  күрең  былғарыдан  жасалған  жұмсақ

креслоны н

ұсқап.

Шо

қанның  шақыртқанын  білмеген,  әлдеқалай  кезігуіне  таң

қалып, оған деген іштегі бар кегін, көз жанарынан атқылай қараған

Нар

ғыз:

–  Мен  отыра-отыра  шарша

ған  кісімін,  төрем.  Түрегеп  тұру  да

жетеді  ма

ған.  Айтарың  болса,  осылай  тұрып-ақ  тыңдаймын,  –  деді

отты к

өздерін ойнақшытып.

Не  десін  Шо

қан оған? Бәрі белгілі, бәрі түсінікті... Оның аузына

т

үскен сөз:

– К

өргім келген еді де, Нарғыз!..

–  К

өрсең  тұрмын,  міне!  Түрім  де,  тіршілігім  де  осы!  Тағы

неменемді к

өргін, келіп еді?

р

– Еште

ңеңді де. Ендігі көргім келмейтіні – өлімің.

– 

Қалай тірі болады дейсің бұл күйімде...

– Егер т

ұтқыннан босатса ше?.

– 

Қалай?

– Оны

ң тетігі қолда.

– 

Қайда бар дейсің сонда?

– Оны тіршілігі

ң көрсетер.

Тіршілік бар ма менде? Алды

ңда қаңқаң тұр демесең, мен қабірде

жат

қан кісімін.

– «Содан босатсам» дедім 

ғой?

– Босатпа, т

өрем!

– Неге?

– Мен 

өлмесем, сен өлесің!

Шо

қан қарқылдап күліп жіберді.

– Неге к

үлесің, төрем?

– С

өзің қызық та.

– Т

үк те қызығы жоқ. Мен босансам, сен өлесің.

– Неге, 

қалай?

– Немене сен о

қ етпейтін, қылыш кеспейтін, отқа күймейтін, суға

батпайтын біреу ме е

ң?..

– Ал, ерегістім, онда! – деді Шо

қан, – босаттырам сені! Содан кейін

білгені

ңді қыл! Қазір жатқан жеріңе қайтасың. Тез босайсың.

Әкесі  мен  ағаларын  абақтыға  алдырғаннан  кейін,  Нарғыз

Шо

қанға деген махаббатын сөнді деп санайтын еді, сондықтан іштей,

«шіркін,  с

әті  түсіп  кездесе  ғап,  жарып  өлтіріп,  қанын  ұрттар  ма

едім!»  деп  арман  ететін.  Шо

қанды  көре,  сол  арманына  жетудің  сәті

т

үсе қалған сияқтанды. Екеуі Веберьдің кабинетінде кездескен шақта

не  істерін  білмеген  Нар

ғыздың  ойы  балқыған  қорғасындай  толқып

кетті. Біра

қ, бұл арада қолданар қаруы жоқ...

К

өп кеңесуде мән жоғын көрген Шоқан:

– 

Әзірге  осы  «сыйыңмен»  бара  тұр,  –  деді  көз  қарасымен  ішіп-

жеген  Нар

ғызға,  –  абақтыдан  босана  салысымен  жолық.  Үсті-

басы

ңды бүтіндейін. Сөйлесетін сөздер бар...

Та

ғы  да  жолығу  сәті  түскелі  тұрғанына  көзі  жеткен  Нарғыз,

Шо

қаннан  ажырай  оны  өлтіру  жайындағы  ойына  құныға  түсті.

Екінші  жолы

ғарда  қойнына  пышақ  тыға  келеді  де,  қапыда  талмау

т

ұсынан  сұғып  алмақ.  Аржағында  не  күйге  ұшыраса  да  мейлі.  Ол

өзін «бәрібір өлікпін» деп санаған адам...

Шо

қанмен  жүздескенше  өлтіру  ниетінен  таймаған  Нарғыз,

кескінін  к

өріп,  лебізін  естігеннен  кейін,  жүрегіндегі  оған  деген

махаббатын та

ғы тұтатып алды да, қаншама сөндіргісі келгенмен әлі

жетпей 

қойды,  махаббат  сену  орнына  өрши  түсті.  «Бұның  арты  не

болады?»  деген  ойды  санасына  салма

қтап  көрсе,  аспандағы  ай  мен

к

үннің, я жұлдыздардың біреуіне қол созған сияқты арман!..

Ендеше несіне д

әмеленеді?..

Қалай  ойласа  да  дәмесі  үзіле  берген  Нарғыз,  жүрегінде  лаулаған

махаббат отын с

өндіруге, елімнен басқа себеп таба алған жоқ.

Ойы  осы

ған  тірелген  Нарғыз  қастық  жасауға  Шоқанды  қимады

да,  былайша  к

өрінуді  мағынасыз  санап,  абақтыдан  босана  қалса

өлуге бекінді.

Біра

қ, қайда, қалай?

Құлағына  еміс-еміс  тиген  хабарға  қарағанда,  туған  ағаларының

біреуі  Ес

қара,  Итжеккеннен  қашып  кеп,  елінде  тығылып  жүрген

сия

қты. Нарғыздың соңғы арманы сол ағасын көріп, айдалған әкесі

мен 

өзге  ағаларының  жәй-жапсарын  есітіп,  өмірімен  содан  кейін

қоштаспақ болды.

Ол  аба

қтыдан көп кешікпей босады да, Шоқанға емес, ана жылы

әкесі мен ағалары Итжеккенге айдаларда түскен үйге барып, еркектің

ескі-

құсқы киімін тапты да, Қызылжарға баратын әлдене жолаушыға

еріп  ж

үріп  кетті.  Нарғыздың  босанғанын  біліп  отырған  Шоқан,  өзі

келер  деген  д

әмемен  біраз  күн  тосты  да,  келмеген  соң  сұрастырып

бай

қап еді, із-тұзын таба алмай қалды.

«Келер ме екен, Алпамыс?! Келмес пе екен, Алпамыс?! Осы тойды

ң

ішінде,  ты

ғылып  та  жүрмесін,  ақылы  көп  қартамыш»  –  деп  жырда

айтылатындай,  Нар

ғыздың  қайда  жүргенін  біле  алмаған,  оның  кек

аларлы

қ ойы барын байқаған Шоқанға «әлде, осы қалада тығылып

р

р

ж

үріп мақсатына жетпек пе екен?!» деген де қауіп кірді. «Өжет қыз ол

ойын орындауы да м

үмкін!..»

Жаяулап-жалпылап,  арып-талып...  дегендей  Нар

ғыз  туған  еліне

әрең  жетті.  Ел  ішінде  тығылып  жүрген  ағасы  Есқараны  табу

қиындыққа соққан жоқ. Өзгеге өлсе айтпайтын ағайын, Нарғызбен

жыласып  амандас

қаннан,  жай-күйіне  қанғаннан  кейін,  «аяқ

астынан...» дегендей, екеуін тым тез жал

ғастырды.

Ес

қара  сол  елдегі  «үш  мың  шұбарлы  Өте»  атанған  бір  байдың

бойда

қ  жылқыларын  бағады  екен.  Ол  жүдеп-жадап  келген

қарындасын қасына алып, тез торалту қамына кірісті. Нарғыз алысқа

айдал

ған ағаларының хал-жайын сұраса, бәрі де алтын кенін қазатын

шахты  опырыл

ғанда,  астында  қалып  қойыпты.  Қайсар  әкесі

басты

қтармен ерегісем деп соққыдан және аштықтан өліпті. Қарағай

кесу  ж

ұмысындағы  Есқара  ауыр  бейнеттен  қашыпты.  Оның

жолшыбай к

өрген азабы да ұлан-байтақ.

Сол  жайлар

ға  қанып  алған  Нарғызға  енді  тіршіліктің  мәні  тіпті

де  жо

қ  сияқтанды.  Өлімге  белін  оралымсыз  бекіткен  ол,  айлы  әдемі

т

үндердің біреуінде ағасы Есқараға еріп жылқы күзетіне аттанды.

Жыл

қының  ол  кездегі  жайылымы  «Ақан  Борлық»  аталатын

өзеннің Есілге тоғысар тұсы еді. Дәл құйылыстың қасында биіктігі

тау

ға  таласарлық,  текшеленген  тастарының  тіктігі  қолдан

қалағандай,  төбесіне  аршаның  шытырманы  өскен,  сүйриген

т

ұмсығы  екі  өзеннің  бұрқырай  сапырылысып  жатқан  суының

т

ұңғиығына  төнген  жарқабақ  бар.  Табысқан  Есқараның  қасында

бол

ған  алғашқы  күннен  бастап,  Нарғыз  «Құз  қия»  аталатын  осы

шы

ңның ұшар басына күн сайын көтерілетін дағды шығарды. Ағасы

о

ған,  «қалың  аршаның  түбі  толған  у  жылан»  деп  қорқытқанмен,  –

ажалым содан жетіп т

ұрса амал нешік» деп Нарғыз сескене қоймады.

А

ғасының:

– Неге бара бересі

ң, қарғашым-ау, ол қияға?! – деген сұрауына:

–  Аржа

ғындағы  жазық  кең  далаға  қарау  қызық.  Қия  үстінде

т

ұрған  шағымда,  көзіме  өзіміздің  Қойбағар,  Жасылбағардағы

жайлау,  жа

ғасында  отыратын  ауыл,  біздің  үй,  сән-салтанатты

т

ұрмысымыз  елестегендей  болады!  –  деп  жауап  береді  Нарғыз

к

үрсініп.

Кейбір ша

қта, Есқара «Құз қияға» қарындасымен бірге көтеріледі

де,  о

ған  елестеген  ата  жайлау,  бұған  да  елестеп,  бұл  да  демін  соза

алып, 

қатты күрсінеді...

Қожықтың төрт құбыласы түгел тұрған шақта, Есқара бұл үйдің

е

ң  жаманына  саналып,  оның  үлесіне  үй  жабдығының  тезек  теру,

құрт  қайнату,  түйені,  биені,  қойды  сауу  сияқты,  қымыз  пісу

сия

қтылар ғана тиетін еді. «Иіс алмас» есептелетін Есқара, бұлардың

біреуіне  де  арланбай,  ерінбей,жалы

қпай  жүре  беретін;  қанша  қимыл

ж

ұмсаса  да  қажымайтын  қарулы  болатын;  әке  балаға  сыншы

дегендей,  т

өрт  көзі  түгелденіп,  ошақ  басы  кеңескен  шақтарында,  –

«

қара» сын емес, «Есім» ғана айтатын Қожық өзге балаларына:

–  «Асы

қ ойнаған азар, доп ойнаған тозар, бәрінен де қой бағып,

к

өтен  жеген  озар»  дегендей,  түптегенде  бәріңнен  осы  Есім  озады,

атаны

ң қара шаңырағына түбінде осы ие болады, жұқана да түптеп

барып осы

ған бітеді,– дейтін.

Әке  солай  бағалағанмен,  туыстары  олардың  ішінде  –  Нарғыз,  не

бейнет  болса  да 

үнсіз  атқара  беретін  оны  «жаманға»  санап,  кісілік

шы

ғады деп ойламайтын.

Нар

ғыз  енді,  Есқарамен  «Құз  қияда»  кезіккен  шағында  байқаса,

ту

ған  ағасы  болғанмен,  көп  жыл  бірге  жасасқанмен,  білмейді  екен

оны; 

әкесінің  бағалауы  дұрыс  екен:  сөзі  де  орнықты,  намысы  да

к

үшті, қайраты да қажымастық. Ондайлығын қарындасы бір сөзінен

тіпті 

қатты  аңғарып  қалды:  жылқы  жусап,  «Құз  қияның»  ұшар

басында  а

ға-қарындас  боп  жандары  жайлана  сырласып  отырған  бір

ша

ғында:

– Наржан! – деді Ес

қара қарындасына.

– 

Әу, Ес-аға!

– Бізді

ң түбімізге хан тұқымы жетті-ау, осы!

–  «

Қай  жағынан»  дейсің,  Ес-аға!  –  деді  Нарғыз  біле  тұра  сұрап,

а

ғасын сынай түскісі кеп.

–  Кенесары  бізді

ң  атамыз  –  Мақаштың  бар  жылқысын  айдап

кетпесе 

ғой,  –  деді  Есқара,  бұл  жайды  қарындасы  «білмейтін

шы

ғар»,  білсе  шала-шарпы  білетін  шығар»  деген  оймен,  осындай

о

ңашада  толық  білдіріп  қойғысы  кеп.  –  Әкеміз  тақыр  кедей  боп

қалмас еді...

– Рас, а

ға!..

– Хан т

ұқымына өшікпесе ғой, әкеміз атқа да мінбес еді?

– Ол да рас...

– Содан 

әкем – Ұшпақты, мықтыны барымталау, кек алудың жолы

деп т

үсініп, ақырында «Ұры Қожық» атанып кетті.

– Рас!..

–  «

Ұяда  не  көрсе,  соны  іледі»  дегенде,  одан  туған  балалар  да  әке

жолын 

қуып, жорықсыз отыра алмайтын болды...

–  Жал

ғыз  сен  ғана  болдың  ғой,  Ес-аға,  адал  еңбек  атқарып,

абыройды 

құдайдан ғана тілеген?

– Сонымен, не берді ма

ған құдай?

– Тірі 

қалдырғаны – бергені емес пе? Әкем айтқандай, тірі жүрсең

Ма

қаштың шаңырағын сен ғана көтере аласың.

– Біра

қ, Наржан, маған ол тіршіліктің керегі жоқ!

– Неге?!..

–  Ма

қаштың  өзге  ұрпағы  құрығанда,  мен  неменеге  тұлға  бола

алам?

– Сонда

ғы ойың?

–  Жасты

ғымды  ала  жығылсам  арманым  жоқ.  Ендігі  мақсатым

біреу 

ғана...

– 

Қандай мақсат?..

Ес

қара  қарындасына  Шығыс  Сібірдегі  «тірілерді»  топтан

қамайтын  көрден  қалай  қашқаның  жолда  әлдеқалай  Шыңғыстың

әпесер  баласына  қалай  кездесуін,  оны  өлтірмек  болғаның  бірақ,

қолы  жетпей  қалғанын  тілі  жеткенше  айтып  берді.  Ықылас  қоя

ты

ңдаған  ағасының  сөзін  естігенде,  Шоқанды  өлтіру  туралы

екеуіні

ң ойлары қабысуына Нарғыз таң қалды. Несіне таңданады? –

Екеуінікі бір топыра

қтан енген кек!..

Ендігі м

әселе осы кектің арты неге соғуда.

Нар

ғыздікі қайраты қайтқан кек. Оны жоғарыда баяндағамыз. Ал,

а

ғасының  әу-жайына  қараса,  өлтірмей  тынар  түрі  жоқ.  Оның

қылыштай қайралған өткір намысын қалай тойтару керек? Шоқанды

өзі  өлтіре  алмаған,  арасына  өлтіртуге  қимаған  Нарғыздың  ендігі

тіршілігінде  м

ән  жоғына  көзі  жетті  де,  барлық  ауыртпалықтан

құтқарар өлім ғана екендігіне біржола бекінді.

Ойын осы

ған тіреген Нарғыз алатын ажал – «Құз қияның» етегіне

то

ғысқан  екі  өзеннің  қоспағындағы  терең  тұңғиық.  Бұған  дейін

бірер  рет  с

үңгіп  көргенде,  ол  тұңғиықтың  тереңдігінде  түп  жоқ

сия

қтанған,  соған  «Құл  қияның»  шоқтығынан  қарғыса,  күп  періп

т

үбіне батып кете барады.

Біра

қ, Есілдің жағасында, туып-өскен жүзу жарысында балықтан

бас

қаға  оздырмайтын  Нарғыз,  суға  қарғығанмен,  жан  таласта

малтып  шы

ға  келуі  мүмкін,  оны  істей  алмау  үшін,  мойнына  тас

байлауы керек...

Б

үгінгі  маужыраған  айлы  әдемі  түнде  Нарғыз  «Құз  қияның»

т

өбесіне осы ойын орындау ниетімен шыққан еді. Қасында – Есқара.

О

ған ішкі пікірін сездірген емес. Тек қана айтқаны:

–  Айды

ң  жарықтығы  сүттей  екен,  төңіректі  тамашалап  біраз

отырайы

қ.

– Ма

құл, – деді қаннен қаперсіз Есқара.

Екеуі «

Құз қияның» шоқтығына атпен көтерілді де, аттарын арша

т

үбіне  қаңтара  байлап,  биік  шыңның  нақ  құлай  берісіне  тақала,

Нар

ғыз  аяқтарын  кемерге  асып,  Есқара  бір  тасты  жастана  кейінірек

жатып,  екеуі 

өткен-кеткен  кейбір  жайларды  кеңесе  бастады.

Әңгімелерінің  ұзын-ырғасы,  бастан  кешкен  күндерінің  ащы-тұщы

жайлары...

Т

өңірек  әдемі-ақ!..  Айлы  түнде  де  мұнартқан  жырақ  жерлердің

талай тамашалары к

өзге шалынады екен.

Сол тамашалар, ай мен к

үн сәулесіндей жұрттың бәріне неліктен

орта

қ  болмайды  екен?!..  Бұл  дүние  біреуге  неге  тар,  біреуге  неге

ке

ң?!..  Біреулер  неге  мол,  біреулер  неге  қымқа  тұрады?!  Неліктен

біреулер 

қайғыда, біреулер қуанышта?!.».

Ая

қтары  шыңнан  салбыраған,  ағасымен  бір  тасты  жастанған

Нар

ғыздың миын осындай ойлардан қылады...

Ес

қара  ұйқышыл  адам  еді.  Бір  ұйықтаса,  оянуы  оңай  да

болмайтын,  кейде  алай-д

үлей  дауыл  көтеріліп,  сатыр-күтір  күн

к

үркіреп  жатса  да  қозғала  қоймайтын.  Ұйқыға  бөккендегі  әдеті,  –

т

өңірегін басына көтеріп қорылдау!..

«

Құз  қияның»  шоқысында  да  сөйтті  ол.  Өйтпегенде,  қарындасы

б

үгін өлмес пе еді, қайтер еді! Онымен бастаса жатқан Нарғыз әлде

не 

әңгімелерді  айту  үстінде  қалғып  кеткен  еді.  Оның  бала  кезінен

бергі  да

ғдысы,  –  кісі  қорылдаған  жерде  ұйықтай  алмайды.  Баяғы

р

р

р

ұ

т

өрт  көзі  түгел  кезде  де  ол,  Есқараның  қорылына  шыдай  алмай,

үнемі оның ас үйде ұйықтауын тілейтін. Сол салтын әлі ұмытпаған

екен:  са

ғынған  Есқараға  жалғасудың  алғашқы  күндерінде,

қорылдауына шыдауға тырысты да, кейін одан аулақтау ұйықтайтын

болды.

Өлімге  апаратын  сатыдай  «Құз  қияға»  көтерілгенде  Нарғыздың

сенгені а

ғасының тастай ұйқысы еді. Сондағы ойы ол оянған шақта

жо

қ болып шығу. Суға батуын білмесін деген оймен, ол бірер күннен

бері а

ғасына Ұлытау жақта дейтін нағашысына кетерлік ниеті барын

да ескертіп 

қойған.

Қорылдан оянып кеткен Нарғыз ұйқылы көзін уқалап жан-жағына

қараса, айнала түп-түгел қара күңгірт, күнгей жақ жиекке батып бара

жат

қан  айдың  үстіңгі  ернеуі  ғана  қызараңдайды.  Қорылдаған

а

ғасына  төне  қараса,  танауынан  басқа  мүшесінде  тіршілік  жоқтай,

қимылсыз...

А

ғасының ауыр тағдырына аяушылықпен қарайтын Нарғыз, өзін

о

ған  масыл  көріп,  қайткенде  оған  жүк  үстіңе  жүк  болмау  қарызын

да к

өп ойланатын. Бұл ауыртпалықты жеңілдетуге де өзінің өлуінен

бас

қа  жол  таба  алмайтын.  Сондықтан,  соңғы  кездескен  күндердің

ал

ғашқысында,  не  көрсе  де  бірге  көруге  бекінгенмен,  одан  шығар

м

ән  жоғына  көзі  жеткендей,  «маңдайына  жазғанын  менсіз-ақ  көре

берсін» деген 

қорытындыға келген.

Осы  ойда

ғы  Нарғыз,  қорылдай  ұйықтаған  ағасы  оянып  кетер

деген 

қауіппен, өз ісіне тез кірісті.

Ол  бала  ша

ғынан  белін  көмер  белбеумен  тас  қып  буып  алуға

да

ғдыланған  адам  еді.  Кейін  белбеуден  айрылып,  белі  біраз  жыл

қоңылтақсып  жүрген  де,  қолына  ағасының  қыл  шылбыры  түсті.

Соны беліне тас 

қып буып алды да, ағасының, – «мықыныңды қияр»

деуіне 

қарамай, ояуда түгіл ұйқыда да шешпеді.

Осы  шылбыр  б

үгінгі  кеште  де  белінде  еді.  Соны  ол  тез  ағытып

алды да, «су

ға батырып әкетсін, сусып сыпырылмасын» деген оймен,

бір 

ұшына  қомақтылау  бір  домалақ  тасты  шырмай  байлады;  екінші

ұшына  шешілместей  шие  ғып  екі  қолын  таңды;  содан  кейін  орта

т

ұсын  мойнына  тұзақтай  орап  ап,  шырмалған  тасты  нақ  кемерден

су

ға  қарай  итеріп  жібергенде,  оның  тартқан  салмағымен  денесі  де

т

өменге қарай толқи берді...

Одан  кейін  не  бол

ғанын  шың  тастың  бір  қуысында  шырылдай

ыс

қырып отырған байғыздан басқа жәндік көрген жоқ.