Аққан жұлдыз. 1 кітап
жүктеу/скачать 6,71 Mb. Pdf көрінісі
|
Аққан-жұлдыз
| А
ҚҚАН ЖҰЛДЫЗ Екінші кітап РОМАН БІРІНШІ Б ӨЛІМ Мен қазір жергілікті сұлтандармен және қарасүйек қазақтан шы ққан
байлармен аразбын. Олар өздерінің құлдарын («жалшыларын» деген ма ғынада С. М.) өте жаман халде ұстайды, құлдар олардан қалай құтылудың жөнін білмей, қорлығына көне береді. Мен қожаларға «жалшыларыңды жақсы ұстаңдар, еңбектерін д ұрыс төлеңдер» дегенді талай рет талап еттім, «орындамасаңдар за ңға айтам» деп қорқыттым. Ал, далалық пролетариатпен ете доспын, өйткені олар мен біз бір-бірімізді жақсы түсінеміз. (Апполон Майков қа 6. XII. 1862 жылы жазған хатынан). С ӘТТІ САПАР «ТА ҒДЫР ТОРЫНДА» Кадет корпусында ғы оқуын өте жақсы бағамен аяқтаған Шо қанды Батыс Сібірдің генерал-губернаторы Гасфорт өзіне адьютант қып алуға ұйғарғанын осы шығарманың бірінші кітабын ая қтағанда айтқанбыз. Гасфортты ң ондай ұйғарындыға келуіне бірнеше себеп болды: Б і р і н ш і – Омбы ға қызметке келгелі байқауынша, бұл жеткіншек азият, осы қаладағы «жоғарғы қауым» аталатын топқа т үгелімен араласып, олардың сүйкімдісі саналып алған, әсіресе бикештерге, оларды ң ішінде өз бәйбішесі Елизавета Николаевнаға. Ол Шо қанмен танысқан күннен бастап, еріне «не деген тамаша жігіт еді?!» деп та ңданып жүрді де, «оқуы аяқталады» деген шақта, еріне оны адъютант қып қабылдауды ұсынды. Сондағы ойы: хан тұқымы, сымбатты с ұлу жас жігіт, білімі де, мәдениеті де жоғары... Осындай экзотика еріні ң ғана емес, өзінің де маңында болып, құрмет к өрсетсе, Омбыдағы бірінші дама болып есептелетін Елизаветаға б ұдан артық сән бола ма?!.. Әйелінің, бұл ойын айтпаса да қас- қабағынан, үн ырғағынан сезген Гасфорт бірден «мақұл» деді. Е к і н ш і – Омбы ға келіп қазақ дуандарының хал-жайымен таныс
қаннан кейін Гасфорттың жасаған қорытындысы: аты «Россия
ға бағынды» демесең, орыс заңы бұл елдің арасына әлі кірген жо қ, бұнда әлі де тозығы жетпеген ескі әдет-ғұрып белең
алуда. Отарлан ған елді бұндай халге қалдыруға болмайды, орыс заңы оны ң да арасында орнауға тиіс. Сонда, ол заңды жүргізетін кім? Гасфорт танысып үлгірген «сұлтандар», «билер» аталатындардың, ішінде өзіне ондай жәрдемші көрінбейді. «Қайдан табу керек?» деп іздестірген Гасфортты ң көзіне Шоқан шалына кетті. «Егер тәрбиесін келістірсе, – деп ойлады ол,– б ұл жігіт бұл мәселеде жақсы жәрдемші бола алады». Ү ш і н ш і – арғы тегі неміс барондарынан тарайтын Гасфорт үнемі өсу жолында келе жатқан адам. 1812 жылдың. Отан соғысы бастал
ған кезде Москвадағы атты әскер училищесінде оқып жүрген ол майдан ға алынды да, француздар жеңіліп, Париж алынғаннан кейін, Россия ға көп ордендермен және подполковник даражасымен оралды. Содан кейін Қырымдағы әскери қосынға полкты басқару қызметіне барған ол, 1830 жылғы орыс-түрік соғысында тағы да к өзге түсіп, генерал-майорлық даражаға жетті. Соғыс біте бірінші Николай оны Севастопольда ғы атты әскер дивизиясына командир ғып жіберді. Т ө р т і н ш і – қазақ даласы мен Орта Азияны отарлауды бірінші Петр заманынан ойлан ған Россия патшалығы, бірінші Николай т ұсында қазақ, жерінің көпшілігін меңгерген де, Орта Азияға күнгей жа ғынан таянып келе жатқан Британия империясынан бұрынырақ қамтып қалу жабдығын жедел қолға алуға бекінген. Ондай шабуылды ж үргізу үшін, ең алдымен, Орта Азиядағы халықтардың жер-суын, к үш-қуатын, салт-санасын, әдет-ғұрпын біліп алу керек. Б ұл іске кімнің лайықты екендігі туралы мемлекеттік советте сөз бол ғанда, Гасфорттың кандидатурасы өзгелерден лайықты көрінді, себебі – Балты қ теңізінің қолтығындағы, Қырым мен Кавказдағы елдерді ң хал-жайын түсінуде Гасфорттың Россия мемлекетіне тигізген к өп пайдасы бар. Батыс Сібірге сол мақсатпен жіберілген Гасфорт, б ұл ауыр жүкті кімге артуды ойланғанда, өзі білетіндерден е ң лайықтысы Шоқан сияқты. Себебі: мәжілісте бірге болған ша қтарында байқаса, Шоқан сонау Византияның, орта ғасырдағы арабты ң, кейінгі ғасырлардағы француз бен неміс. саяхатшыларының Орта Азия туралы ілгерілі-кейінді жаз ғандарын түгел оқығанын және ол шы ғармаларға сын көзімен қарайтындығын аңғарады. Ендеше, сол зерттеулерді Россия к өзімен тереңдете түсу ісіне Шоқанды да неге қоспасқа?.. Б е с і н ш і – м әселеге толығырақ тоқтайық. Кейінгі даражасы генерал-лейтенант бол ғанмен, Батыс Сібірдің генерал-губернаторы болып бар ғанға дейін Гасфорт өзін «біріншіден соңғымын» деп т үсінетін еді. Сібірге аттанар алдында оны патша сарайының министрі, генерал-аудитор граф Блудов ша қырып ап әңгімелесті. Блудов пен Гасфорт к өптен таныс еді. Алғаш олар 1812 жылы басталатын Отан Со ғысында танысқан. Сол кезде армияны бас қаратын Блудов әлде небір досының таныстыруымен Гасфортты өзіне адьютант қып алған. Ісімен де, қылығымен де жаққан Гасфортты патша сарайына жа қын Блудов үнемі көтермелеуге себеп боп, а
қысы оны Батыс Сібірге генерал-губернатор ғып жіберуді де бірінші Николай ға сол ұсынған. Гасфорт Омбыға аттанарда Николай сапарда ж үрді де, оның атынан Гасфортқа өзі сөйлесіп: – Өзіңді енді «наместникпін»1 деп ұғын да, жалтақсыз батыл қимылда, – деді. Б ұл қызметте ұзақ тұратындығын ескерте келіп, қажетті жәрдемді аямайтынды ғын айтты. Енді өзін «біріншімін» деп түсінген Гасфорт Омбыға бара, резиденциясын2 д ұрыстауды жедел қолға алды. Оған дейінгі Батыс Сібірді ң генерал-губернаторлығы орналасқан кеңсе және тұрақ жай қарағайдан қиылған екі қатарлы екі үй болатын. Жел үрлеп, жауын шайып... дегендей, б өренелері қарауыта қоңырланып кеткен де, іргесі, б ұрыштары, төбесіне жапқан қаңылтыры шіри бастаған. Оны ң іштей бақкүндес адамы князь Воронцов болатын. Оның Гасфорт екі жа қтан күндейтін: бірі – ордендер өзінде де көп бол ғанмен, Воронцовтікі әлдеқайда мол; екіншісі – Воронцовтың әр жерде, әсіресе Қырымда өзіндік салтанатты сарайлары бар, Гасфортта ондайлар жо қ. Бұл жағынан Воронцовқа жетуі мүмкін емес. Сонды қтан Гасфорт Омбыда салдыратын резиденциясын сыртқы т ұрпат жағынан Романовтардың Петербургтағы «Қысқы сарай» аталатын ордасына ұқсатуды мақсат етті. Ондай сарай Воронцовта жо қ. Әрине, Омбыда көлемі ондай кең, архитектурасы ондай сұлу үй салу ға қаражат та, материал да жетпейді; ендеше, қысқы сарайды «т үйе» десең Омбыға оған ұқсас «бота» сияқты үй тұрғызуға ғана шама келеді. Б ұл ойын іске асыру үшін Гасфорт Омбыға арнаулы кісі жіберіп, қысқы сарайдың кішірейген бейнесін жасатып алды. Содан кейін сол ойын Блудов қа жолдап, қажетті мөлшерде қаражат және шеберлер алды.
Гасфортты ң қатынасуымен жасалған резиденция үйі төмендегідей болма қ: Кадет корпусының шығыс жағындағы орманмен қоршалған ала ңға орнамақ, батыс жағында бірер орамды түгел қамтыған Кадет корпусыны ң үйі, ол Петербордағы генералдық штабқа ұқсайды; резиденция мен корпус арасында ке ң алаң, соның төңірегін Петерборда ғы «сарай алаңы» аталатын аумақ сияқты түрге келтіру керек те, атын «сарай ала ңы» деп атауы жөн, аржағында – Ертіс, ол – Нева сия қты; сонда, жетпейтіні – адмиралтейство. Омбыда ондай үй салу ға дәлел жоқ. Сонда да Гасфорттың көңілін көншітетін нәрсе – Омбы ала ңындағы орманнан, адмиралтействоны қоршап тұрған ба қшадай көрініс жасауға болады. «Мүмкін, – деп қиялданады Гасфорт, – Ертістегі кемелік пристань өркендей келе, түбінде оның жа ғасына да сондай үй және соған деңгейлес көпірлер салынуы м үмкін!».
Сырт қы салтанат қабырғасына, қысқы сарайдікі сияқты колонналар жапсырылма қ. Олар ақпен, өзге қабырғалар жасылмен боялма қ. Сонда, сыртқы көрінісі қысқы сарай болады да шығады. Үйдің аумағы жарты орамды қамтиды; этажы екеу, бөлмелерінің е ңсесі биік, терезелері үлкен; төменгі этаж – кеңсе, жоғарғысы – т ұрақ.
Б ұл үй Шоқан Кадет корпусын аяқтар күзінде бітеді. Штат бойынша, генерал-губернаторда т өрт адьютант болуға тиісті: со ғыстық істерден, азаматтық істерден, отарлық істерден, жеке басыны ң және үй ішінің қызметтерінен. Гасфорттың ойы – Шоқанды отарлы қ істер жайынан жәрдемші ету. Шо қанды адьютант қып алуда Гасфорттың тағы бір іш есебі бар: Бірінші Петрді ң бас адьютанты және ақылшысы – Ибраһим Ганнибал есімді араб бол ғанын білеміз. Одан кейінгі патшалар атасының үлгісін қолданбай келеді. Наместниктерден қолданып жүрген Воронцов-Дашков қана. Кавказ наместнигі болып бертінде та ғайындалған оның бір адьютанты – грузин ж әне біреуі – азербайжан. Екеуін де Гасфорт жақсы біледі. Олар білім жа ғынан Шоқаннан әлдеқайда төмен. Егер ұстай, т әрбиелей білсе, Шоқанның Ганнибалдан бір де кем болмас қалпы бар. Әрі сымбатты жігіт. Оның үстіне қазақ – экзотика. Сондай адьютанты болуы өзіне де және көптің көзіне де қандай жарасымды! Гасфортта Воронцов-Дашков қа еліктеп, оның кавказ елдеріне қолдана бастаған либералдық шараларын Сібір бұратаналарына, оларды
ң ішінде қазаққа қолдану ниеті бар. Бұл жайда да Шоқан таптырмайтын ж әрдемші болуы мүмкін. Шо қанды Гасфорт адьютанттыққа осындай ойлармен қабылдады. Б ұйрықты ол Шоқан Кадет корпусын бітіріп, дипломын қолына алысымен-а қ берді. Бірақ, қашаннан бастап? Илиадиды ң, «Шоқанды қызмет алдынан біраз тынықтыру керек» деген пікірін Гасфорт қолдады.
Өйтпеуге болмайтын да еді: корпустың барлық кластарында жақсы о қуға тырысқан және сол мақсатына жыл сайын жеткен Шоқан со ңғы курстарда абыройын сақтағысы кеп, астан, ұйқыдан басқа уа қыттарын түгелімен еткен сабақтарын жазған дәптерін жинап алып, пысы қтауға, тың сабақтарын үлгеруге арнады. Б ұрынғы курстарда да сабаққа ықлас қойып жақсы оқитын Шо қан, кластық гимнастикаларға еріншектеніп, көбіне бармай ж үретін еді де, спорттың екі түрінен қалмайтын еді: бірі – жаз айларында, бос уа қыттарын салт атқа мініп, бет алған жағына (к өбінесе дала мен орман арасына) қыдыру; екіншісі – қыс айларын Сібірде м ұзы қатқан Ертіс үстінде коньки тебуге, бірде қар бетінде ша ңғымен сырғанауға арнау. Сол шақтарда қуқыл өңі қанданып, шыны ққан сыла денесінің бұлшықтары тастай қатты болатын. Корпусты бітірер жылды ң, қысында, ондай спорт түрлерімен ш ұғылдануға уақыты болмағандықтан, Шоқанның өңі бозарып, б ұлшық еттері босаңсып кетті. Корпусты ң соңғы екі-үш жылдағы дәрігері, әке жағынан грек, шеше жа ғынан қырым татары Илиади дейтін кісі еді. Туысы қырымдық бол
ғанмен, медициналы қ білімді
Лейпниц университетінде ал ған ол біраз жыл Бавария емханасында дәрігерлік құрып, бір сәтте Гасфортпен танысты да, соның шақыруымен Севастопольге қызметке келді. Білімдік және тәжірибелік жағынан Илиади б үкіл Қырым жарты аралында бірінші болып атаққа шықты. Оны Воронцов тартып ал ғалы жүргенде, Қырым жарты аралынан Батыс Сібірді ң қызметіне ауысқан Гасфорт, Илиадиді Омбыға ала кетті. Омбыда өз денсаулығын бақылатумен қатар, Гасфорт Кадет корпусыны ң бұрынғы надан емшісін жатақхананың санитарлық ісін бас қаруға ауыстырды да, орнына Илиадиді тағайындады. Корпусты ң саулық жұмысын жақсы жолға қойған Илиадидің ерекше к өңіл бөлген адамының біреуі – Шоқан. Оның шыққан тегіне де, зеректігіне де, өткірлігіне де, тәртіптілігіне де қызыққан Илиади « өкпесі ылғалды» деп жоритын. Шоқанға білген ақылын айтудан, білген емін қолданудан тынбады. Шоқан сүйетін екі спорттың біріне, я ғни коньки мен шаңғыға Илиадидің өзі де құштар еді, сондықтан, Шо қан ерінсе де, ол ерінбей кейде еріксіз әкетіп жүрді. Корпусты ң соңғы курсында Шоқан Илиадидің ол ырқына к өнбеді. Ақыры, Шоқанның жүдеуіне, жөтеле бастауына сықты. Оны Илиадиден бас қа елеген кісі болған жоқ. «Енді не істеу керек?» дегенді ойлан ғанда Илиадидің тапқан а қылы, – корпусты бітіріп, дипломын алған Шоқанды кеңсе қызметіне табан аузында отырғызбай, алдағы жаз айларында далаға, еркін ауа ға, қымызға, ақтан жасалған азыққа, жас етке жіберу; бос уа қыттарын аңшылықта өткізуді ұсыну. Б ұл ақылға Шоқан да, Гасфорт та көнді. Гасфорт, тек, бір ғана б ұйрығын айтты. Осы бұйрықты тудырған себепті оқырмандарға қысқаша баяндай кетейік. Қазақ даласының солтүстік жағын он тоғызыншы ғасырдың, басында отарлап бол ған патша өкіметі, сол даланы меңгеру ма қсатымен Ырғыз, Торғай, Атбасар, Ақмола, Көкшетау, Қарқаралы, Аяг өз сияқты қалалар салғаны, тарихи материалдардан мәлім. Бұлар ал ғаш қазақ-орыс станицалары болып негізделген еді де, қалалық даража ға жүре келе жеткен еді. Солардың ішінде қала атағын кейінірек (1862 жылы) ал ғандарының біреуі Атбасар. Басында А қтөбе мен Омбы жолының үстіне ірге тепкен бұл станицаға ат қойылып, айдар тағылмай, тек, жүргіншілер, әсіресе әскерлер ат шалдыратын бекет қана болып келген. Кейін станица іріленіп халқы к өбейген соң, жыл сайынғы жаз ортасында сауда-саттық базарының орны болу ға айналған. Сол базарларға өзге малдармен қатар ат та к өп жиналатындықтан, станицаны жергілікті халық әуелі «Ат базар» деп, бертін келе, «Атбасар» деп кеткен. Үкімет 1854 жыл станицаға сол есімді бекіте сал ған.
Батыс Сібірді ң генерал-губернаторы болып келген Гасфорт, Орта Азия ға Россияның ықпалын жаюды неден бастауды ойланғанда есіне Атбасар т үсті. Батыс Сібірдің бұл бөлшегін он жетінші ғасырда отарланып бол ған Россияның ондағы халықтарды сауда-саттықпен тарт қысы келді де, қазіргі Семей мен Кереку арасындағы Ямышевка станицасына ж әрмеңке ашты. Содан кейін Қиыр Шығысты да қазіргі Халы қтық Монголия мен Бурятия шекарасындағы Кяхта қаласынан ж әрмеңке ұйымдастырды. Содан кейін Ямышевканың мәні т өмендеп, Сібірдегі жәрмеңкелерден Кяхта бірінші орынға шықты. О ған Қытай түгіл Тибеттен, одан аса, Индиядан керуендер тартылып, саудасы к үсет болды. Бір мәліметте, он тоғызыншы ғасырдың орта кезіндегі бір жылда Кяхта ж әрмеңкесі жеті миллион, сегіз жүз мың пайда тапты деседі. Б ұл сол кездегі ішкі Россияның ең, зор ж әрмеңкесі – төменгі Новгородтың (қазіргі Горький) жылдық табысынан екі есе арты қ болса керек. Шы ғыс Сібірдің ол кездегі генерал-губернаторы граф Муравьев- Амурский. Гасфорт оны к өптен біледі және іштей бақас; Кяхта ж әрмеңкесін Муравьевтің жетістігіне санайтын Гасфорт, сауда ж үйесінде де онымен жарысуды, күші кетсе озуды ойлады. Сондағы ме ңзегені Атбасар жәрмеңкесі. С өйтуге бекінген Гасфорт, сауда министрі граф Бибиковпен хат ар қылы байланысып, жыл сайын, жаз ортасында Атбасарда жәрмеңке ашу ға ұлықсат алды. Одан россиялық қана емес, жер жүзілік мән беру үшін, сауда палатасы арқылы және газеттер арқылы шет мемлекеттерге жарнамалар таратты. Ж әрмеңкенің беделін көтеру үшін арнаулы комитет құрылып, председателі Гасфорттың өзі болды. Орынбасары – ерекше тапсырмаларды ң чиновнигі полковник Майдель. Ж әрмеңкенің тәртібін сақтау, Батыс Сібірдің соғыс губернаторы Гутковскийге ж үктелді. Жәрмеңкені нөкерлерін ерте бар
ған Гасфорттың өзі ашты. С өйтіп, Атбасарды Кяхтадан оздырмақ та, одан әрі, тығыз байланысу ар қылы Орта Азия елдерін отарлауға қол созбақ. Сырт қы саясатын осылай жоспарлаған Гасфорт, Атбасар ж әрмеңкесіне бару сапарын «қазақ дуандары» аталатын елдердің өзара болып жүрген дау-шарларын бітістіре, бітпегендерінің себебін ұғынып, тиісті шараларды кейін қолдануға пайдаланғысы әкелді. Ол үшін жәрмеңке күндерінде алты дуанның сұлтандары мен билерінің м әслихатын шақырды. Гасфорт қарамағындағы қазақ дуандарын біліп басқаруға тырысатын адам. Б ұл жайда «аға» я «кіші» сұлтандар аталып қазақ ауылдарын бас қаратындармен талай рет кеңесіп, бірде-бірінен аузы т ұшырлық азық ала алмай қойды. Қайсысымен пікірлессе де, шала ғай тілмаштар жеткізіп түсіндіре алмай ма, сұрауларға қайтарар жауаптары құнарсыз ба, ешбіріне қанағаттанбайды. Кеңескен шақта оларды ң бәрінің де айтары – өз қара бастарының қамы ғана. Б ұл мәселе жөнінде Гасфорт Шоқанның тамырын кадет к үндерінде де басып байқаған, сол кезде де оның қазақ халқы туралы білері ұшан-теңіз сияқтанған. Ол өз білімін Гасфортқа да ауысқысы келіп, орыс ғалымдарынан: Рычковтың, Левшинның, Палластың ж әне басқалардың қазақ жөнінде жазған кітаптарын оқуды ұсынған. « Қазақ жайында көп біледі» деп санайтын Шоқанды Гасфорт с ұлтандар мен билердің Атбасарда шақырылған мәслихатына тілмаш есебінде пайдаланба қ болды.
М әслихатқа алдын ала даярлық керек. Ол үшін, генерал- губернаторлы қтың және қазақ дуандары басқармасының архивтерін а қтарып, шешуін күтіп жатқан кейбір күрделі дау-шардың мән- жайынан м әліметтер ала кету керек. Бұл жұмыстың ауыр екенін шамалай т ұра, генерал-губернатор тарапынан болған бұйрыққа Шо қанның амалы болмады. Оның үстіне нағашысы Мұсаның: – Жанаралды ң айтқанын істе. Демалуыңа жағдай жасайын: Ертісті ң тоғайлы көгалына бірнеше кигіз үй тіктіріп, жасау- жабды ғын түгелдейін, қымызы қонақтарыңа да, өзіңе де мол жетерлік бие байлатайын, тілеген ша ғыңда саятшылау үшін қасыңа құсбегілер қояйын, ән мен күйге әуессің ғой сен, оларды да таптырайын, – дегені қамшы болды. Мұсаның айтқанын орындады да, Шо
қан күніне бір мезгіл архивтағы «іс» аталатын шумақ қағаздармен айналысуға кірісті. «Б ҰҒЫ БАБАЙ» Қайда не іс барын табу Шоқанға ауырлыққа түскен жоқ. «Батыс Сібірлік» аталатын архивты – әке жағынан – эвенки, шеше жағынан – бурят Максим Миронович Баргузин дейтін қарт басқарушы еді. Оның әкесі – Мирон екінші Екатерина тұсында Сібірдің шығысындағы тунгус ж әне монгол тұқымдас ұсақ халықтардан құралған казачество ға жазылып, өмірін әскер қатарында өткізген. Максим Миронович школа есігін ашпай, хатты өз бетімен танып кеткен ж әне хатқа ете жүйрік кісі екен. Қоңыр енді, бет сүйектері шығыңқы, кішірек мұрны талпақ, қиғаштау қысық көзді, қасқа маңдайлы, сирек сақал-мұртты адам. Бойы аласа бол ғанмен, жауырыны жалпақ, кеудесі төстек, бұлшық еттері тастай қатты, сіңірлі саусақтары ұстаған жеріне қышқаштай қадалып, осы қалпында күресе кетсе, бойы серейгендерді алып со ғады. Төбелесе қалса, құлаштай соққан адамын ұшырып түсіреді; жаяу ж үріске төзімді, биік ағаштарға сілеусіндей өрмелейді, барып т ұрған шаңғышыл, ертеден қара кешке сырғанаудан қажымайды; су ға да жүзгіш. Қартая келе, жастағы дене өнерінің көбін доғарғанмен, ша ңғышылдығы – бұрынғы қалпы: тек, жерге қар түсті-ақ, ұлттық ы қшам киімдерін киіп, тас-түйін боп буынып алады да, сырғанақты қаладан тысқары тұстарда тебуге кетеді де қалады. Кейде ол әлдеқайда қонып, бірнеше
к үн
ж үріп
келеді. Сонда
«жо ғалтқандардың» қайран қалатыны: шаршаудың орнына ширап, қарттықтан қуқыл тартқан өңі қоңыр-күреңденіп құлпырып кетеді. Баргузинні ң ой-санасы туралы, соған байланысты туған халқы – эвенкилерді ң хал-жайы туралы аз сөз. Байқал көлінің төңірегін ертеден мекендейтін тунгустарды ң да, монғолдардың да біздің д әуірден (Айсадан) бұрынғы діні – шаман, яғни өлген адамның аруа ғын («жанын») тәңірі тұту болғанын білеміз. Бұл дәуір бастардан б әлкім ілгерірек арғы түбі тибеттен өрбіген будда діні, мон ғол даласы мен тайга орманына да біртіндеп жайылады да, орта ғасырларда шаманнан үстем болуға айналады, оған қуғын жасайды. Біра
қ, онымен шаманизм құрып кетпей, қарапайым халық арасына тамырын тере ңдете береді. Патшалы
қ Россия ол төңірекке қанатын он жетінші ғасырдың ортасынан жаяды да, ж үз жылдар шамасында түгел отарланып болады. Содан кейін, өкімет Қиыр Шығыстың тұрғын халықтарын христиан дініне зорлы қпен қарату ісіне кіріседі. Патша миссионерлері
т ұрғындарды «Айса туыпты-мыс» дейтін, январь айының бірі күні өзендерге, көлдерге топтап айдап, мұз-ойықтарға әкеп, түгелімен қойдай тоғытады. Бұндайды көрмегендер «үсініп-қабынып, ауырып, өліп...» дегендей жалпылама апатқа ұшырайды. Бұндай өкім- зорлы
ққа көнгісі келмегендер орманға, тауға аралдарға тығылып, қуғыншылармен қарсыласады. Осы кезде, бұрынғы бытысқан шаманизм мен буддизмге енді христиан діні кеп қосылып, көп адам үш дінді аралас қолданады. Баргузин де кейбір кездерде, әсіресе әскери қызметтен босаған со ң, шаман түрінде көрініс беріп қоятын еді. Оның қысқы киімдері к өзге ерекше түсетін: басында бұғы бұзауының бас терісінен жаса ған бөрік, үстіне түгін сыртына қаратқан, жаға-жеңдерін, етегін тунгус өрнегімен жалпақ қып кестелеген, ұзындығы тізеден түсетін ке ң тон; аяғында қонышы белбеуге өткермеленетін, түгі сыртына қараған, жұмсақ иленген бұғы терісінің үлкен етігі, соның тізе т ұсынан, бұғы бұзауының тұяқтары алынбаған пұшпақтарын салбырата тігіп қояды. Осы түріне қарап, қазақтар оны «Бұғы бабай» дейді, орыстар «Олень – отец» дейді. Шаманша киініп Б ұғы бабай жүрген жерге жұрт, әсіресе, балалар к өп жиналады. Кейде ол корпустың төңірегінде көріне қалса, кадеттер шулай қаптап, қоршап алады да, кеңес айттырады. Көпті к өрген Бұғы бабай әңгімешіл де, ертегішіл де. Және соларды мейлінше қызық қып айта біледі. Шоқан да оның талай кеңесін естіген, біра қ корпусты тауысқанша жеке сөйлесіп көрмеген. Енді, міне, Гасфортты ң жұмсауымен, оған Бұғы бабаймен тілдесуге тура келді. – Быс
қазақша сүйлесе ме, русша сүйлесе ме? – деп сұрады, қазақ с өздерін бұза айтқанмен, бірсыдырғы түсінісе білетін Бұғы бабай Шо қанмен танысқаннан кейін. – Ы қтиярыңыз. – Қазақша мен нашар биледі. – Ендеше орысша. С өйлесіп байқаса, Бұғы бабай, орысшаға орыстың өзін жа ңылдырарлықтай ағып тұр. – Сен қазақтың қай руына жатасың? – болды Бұғы бабайдың Шо қанға бірінші сұрауы. – Ешбір руына да жатпаймын. Мен хан т ұқымымын. р ру ұ – А-а-а... Сонда қай ханның? – Абылайды ң. – О-о-о... Оны ң қай баласының? – У
әлінің... – Э-э-э... У әлінің қай баласының,? – Шы
ңғыстың... – Ім-м-м,– деп Б ұғы бабай жұқа қабағын жиыра, сығыр көзін қадай, Шоқанға аз қарап алды да,– дұрыс екен! – деді. – Не д ұрыс, бабай? – Абылай т ұқымы екенің. Әкеме еріп, бала күнімде, Қызылағаштағы Абылай атаңның ордасына енгенім бар. Сонда ата
ңды көргем. Кескінің келген екен оған. Ол да сен сияқты қара-сұр өңді, ашаң жүзді, сыла денелі.орта бойлы еді. Бергі атан, – Уәлі қарақалпақ қызынан туған. Ол нағашысына тартқан етжеңді, д өңгелек жүзді, аққұба өңді болатын. Б ұғы бабай Шоқанның тұрпатын көзімен бастан-аяқ тағы да бір шолып алды да: – И
ә, келіпсің Абылайға. Әсіресе мұрын жағы кең, шеке жағы қысық, көзін, мен қалың қабағын, келіпті. Бірақ, сенің өңің одан қуқылдау. Оның беті алабұртып, қара-күреңденіп тұратын,– деді. – О
қудан жүдеудің салдары болар, – деді Шоқан, іштей «бұның б әрін есіне қалай сақтаған!» деп қайран қалып. – Әкеңді көрген жоқпын, – деді Бұғы бабай, көңіліңе келмесін, балам, естуімше, « қиянатшыл адам» дейді. – На ғашың кім еді? деді Бұғы бабай, «Шоқан жәбірленіп қалды ма?» дегендей, с ұрауын жылдам жалғастырып әкетіп. – Баянауыл т өңірегіндегі Қаржас руынан, Шорман деген кісі. – Кучукті ң бе?
Шо қан күліп жіберді. – Неге к үлесін?
– Сізді ң қазақтарды жақсы білуіңізге. Шорманның әкесі – Күшік екені рас. – Білмегенде ше? Жа ңа туды деп отырмысың, мені? « Қартыңмын, қартыңмын, не көрмеген қартыңмын» деп қазақтың бір жырауы айт қандай, еліңнің кең даласының қай түкпірін араламады дейсі ң мені. Кучук Мурзагуловты да көргем. Жастай елді ол. Чурман одан бала к үнінде жетім қалып, он үш жасынан биліккө араласты да, «Бала Шорман» атанды. Сан рет м әжілістес болдым. О ған тартсаң жаман болмассың. Ал, әкеңе тартсаң... Б ұғы бабай ар жағын айтпады. – Неге б өгелдіңіз?! – Әкеңді көргенде, еліңді аралағанда білерсің. Бірнеше рет с өйлесіп, ау-жайымен танысқаннан кейін, көңіліне ұнаған Шоқаннан Бұғы бабай архивтегі істерді не мақсатпен а қтаруын сұрады да, түсінгеннен кейін: – Ә-ә-ә, солай ма? – деп, аз уақыт ыңыранып ап: – Балам, – деді даусын созып. – Әу, ата!.. – Нысаналы ісі ң бар ма, қараймын деген? – Жо қ, ата. Сізді «көп біледі» деген соң ақылдаса отырып, қажеттісін теріп алайын деп ем. – Неге?
– Олай теру қиын.
– Ар ғы атаң Абылай «бағынамын» деген уәдесін Россияға ерте бергенмен, ол у әдесін орындамай елді. Оның қарамағында болған қазақтардың азшылығы ғана, бергі атан, Уәліхан болғаннан кейін ғана «орыс патшасына бағындым» деген ант ішті. Содан бері Россия қарамағында келе жатқан елінің патша әкімдерінен де, өз әкімдерінен де көрмеген қорлығы, зорлығы жоқ. Қорлық көрушілер «орыс үкіметімен әділеттік табамын ба» деген ниетпен Уәлі заманынан бері, Омбыда ғы үкіметке арыз жаудыруда. Бұлар сол арыздарды ң біразын «тексер» деген бұйрықпен қазақ сұлтандарына жібереді, ол қағаздар қайтпайды. Немен тынары белгісіз. Естуімше, « үстімізден жо ғарыға
ша ғым
айты ңдар»
деп, с ұлтандар арызшыларды ң өздерін жазғыратын сияқты. Бірақ, арыз онымен то қтамайды. Оларды тексеретін ұлық Омбыда жоқ. Кейбірін тексермек болып, кей ке ңселердің алдыратыны бар. Олар да бұнда оралмайды... – Неге?
– Істі қарауға тиісті әкімге бай қазақтар мол ғып пара береді де, қағаздарды өртетіп жібереді... – Қойыңызшы!.. – Та ңданба, ұлым. Ертең, қызметке кірісе, өзің де ұшырасасың ондай ға. Мүмкін, өзің де күйдірерсің талайын... – Ешуа қытта!.. – деді Шоқан тітіркеніп. – Тітіркенбе, балам. Елі ңде: «қыз күнінде бәрі жақсы, жаман қатын қайдан шығады» деген мақал бар. Сол айтқандай, адам туа б ұзылмайды, жүре бұзылады. Ол ескен ортаңа байланысты. Пара алмайтын әкімді мен көрген де, естіген де жоқпын. Омбыда да солай. Патша ға, министрлерге жолданған арыздар осында қайтады да, оларды ң да қызығын от көреді... – « Өртенеді» дегеніңіз ғой? – Әрине. Өртенбейтін істер де толып жатыр. Көп заманнан бастары архив сарайында сы ғылыса шаң басып қалған, бірталайы шіріген, шіріктер қызығын тышқандар мен егеуқұйрықтар (көріп) жатыр. Оларды ң мекендері қағаздардың ара маңайына жолауға да қорқады. Ана жылы сарай ға кіріп кеткен итті де талап жеді... – Апырай, ә!.
– Сен де оларды а қтарам деп әуре болма. Егеуқұйрық талама ғанымен шаңға батасың. Одан да қазақтың, қазіргі т ұрмысына ортақ бір мәселемен ғана жақсылап таныс. – Қандай мәселе ол? – «Барымта» дегенді білемісі ң? – Білем. – Айтшы, білсе ң!
– Даулас қан екі жақтың бірінен-бірі мал, әсіресе, айдауға оңтайлы жыл қы малын үйірлеп тартып алу... – Біледі екенсі ң. Қазақ арасындағы барлық даудың түйіні, осы барымтамен шешіледі. «Сыдырымта» дегенді білемісі ң? – Ол не? – Барымта ға алған малды қайтармай сіңіріп кету. – Естігем, – деді Шо қан. – «Білсе – барымта, білмесе – сыдырымта» деген екен ғой.
– Д ұрыс. Осы «барымта» мен «сыдырымта» қазақтың кең даласына т үгелімен толып болды. Ақыры, кейінгі кезде ұрлыққа айналып кетті. Ұрылар қазір жекеленіп те, топтанып та жүреді. – Бандалар ғой, олар? – Сондай бандалар қазақ даласында да көбейіп болды қазір. Жергілікті әкімдер оларды тыю орнына жәрдемдеседі, олжалас болады. – Онда
қиын болған екен! – Осы жайда, момындар тарапынан т үскен арыздар қисапсыз. Көбі қаралмайды. Бірен-сараны қаралғанмен, шара қолданылмақ бол ғанмен, бандылардың атамандары ырыққа көнбейді. – Ондайлары да бар ма? – Бар. М
әселен, Ходжук. Оны
ң кім екенін сұрастырғанда, қарақшылық атағы ел ішіне кең жайыл
ған, Уақ руынан шыққан Мақаштың Қожығы болып шықты. Ата
ғына қанықтығымен қатар, Шоқанның оны бала шағында, әкесінің үйіне келе қалған бір жолында бетпе-бет көргені де бар: алдынан қарағанда шалқақ, артынан қарағанда еңсең жуантық денелі, қара-тарғыл өңді кішігірім керсендей қара бұжыр бетті келген адам. М ұрын түбінен шекесіне қарай қисая біткен сығыр к өзді, қабағы қалың да еді. Маңдайы тар, үнемі қырып жүретін шашыны ң тебендеген түбірі сипаған қолға тікендей қадалатын. Талпа қ танау, еріндері дүрдиген қалың, ұстара тимеген мұртының әрбір қылы сояудай, көселеу жалпақ иегіне шашырай шыққан. Түсі ыз ғарлы, кекештене айтатын сөздері мейлінше тұрпайы, мінезі ш әлкем-шалыс Қожық, әлі күнге дейін Шоқанның көз алдында. Сол к өргенде, шалдуар Шоқан, өзгелерге жасайтын еркінсуін оған да жасаймын дегенде, Қожық қатты тұтыққан дауыспен: – Құдайдың, баласы болсаң да, әрі кетші! – деп, түйенің табанындай жалпа қ алақанымен жағынан тартып жіберген. Шоқан жалп ете т үсті. Жақ сүйегі қирап қалғандай ауырған... Содан кейін о ған маңайлау түгіл, көрген жерде қаша жөнелетін. Міне енді, кадет корпусын бітірген Шо қан, Бұғы бабайдың сілтеуімен, сол Қожықтың қылмысты істерімен танысатын болды!.. Кезегі келгенде, о қырман көпшілікке Қожықты да қысқаша таныстыра кетейік: ол қазақ руларының ішінде – Уаққа жататынын жо ғарыда айттық. Уақ ішінде ол «Қобыланды» және «Ер Сайын» жырларында аталатын Қараман батырдың тұқымы. Кейін рулы елге айнал ған Қараманның мекені, қазіргі Қостанай облысының «Қара су» аталатын ауданында. Қожықтың әкесі – Мақаш «Құндызды» өзенің «Қойбағар» және «Жасылбағар» көлдерін төңіректеп жүреді екен.
Өзі мыңдаған жылқысы бар, «момын бай» атанған кісі бопты. Ма қашты Абылай баласы – Қасым «ырқыма көнбедің» деп, бар малын айдап әкеліп, тақыр кедей ғып тастаған. Соны кек көрген Қожық, жасы жете атқа мініп, Қасымды қудалаған патша әскеріне ж әрдемдесіп, Қоқан хандығының жеріне айдап тастаған. Одан кейін Кенесарымен де еш болып, орыс әскеріне қосылып оны да Арқадан қуысқан. Сол жаугершілік заманда, «білсе – барымта, білмесе – сыдырымта» аталатын істерге к өп араласып, Қожықтың «құлқы бұзылған» да, Ай ғанымның тұсында ұрлыққа ауысып кеткен. Және ол, «ұсақ» ұры емес, «ірі» ұры боп, маңайына топтаған жасақ жинаған, ұрлық малдарын алыстан тарттыр ған. Іздеген иелеріне теңдік беру орнына, ат тонын тонап жіберген, біразын өлтіріп тастаған. – Егде тарта,– деседі білетіндер, – Қожық қол басқара алатын, бәрі де батыр ж әне өжет жортуылда ағаларынан қалыспайтын. Нарғыз егер жал ғыз қыз болған. Олар тұтаса жүргенді малды болса да бұза берген, қандай қалың алдырмаған. Қожық табиғатында «зорды» танымайтын, әкімге бағынбайтын, өзінен жоғары кісі бар деп санамайтын, күш көрсеткісі келгендерге к үшпен жауап беретін тентек те, содырлы да, өктем де адам болған. «Істері осы» деп Б ұғы бабай ұсынған қағаздар тігіндісін Шоқан а қтарып қараса, «Үш жүз» аталатын қазақтарда, ат жетер жердегі орыс, татар, баш құрт елдерінде оның содыры тимегені аз екен. Шо қан Қожықтың істерінен керекті мәліметтерді ғана іріктеп алды да, өзгелерін архивке қайтарып берді... «АЙЖАН» Ж әрмеңкенің басқа даярлығы да жүріп жатты. Сұлтандар мен билерді ң Атбасарға жиналуы туралы жер-жерге шапқын кетті. Ж әрмеңке орнын даярлау яғни жеңіл материалдардан уақытша болса да сауда д үкендерін, сарайларын салу, палаталар құру жабдығы, қазақ-орыс әскерлерінің, Имантау қаласында тұратын екінші б өлімінің атаманына тапсырылды. Жәрмеңкені мың шақты кигіз үймен қамтамасыз ету, сол төңіректегі Көкшетау, Ақмола, Баянауыл үш дуанның аға сұлтандарына жүктелді. Ішінде Шыңғыс та бар. «Тере тастан қатты» деген мәтел бар. Қисайған жағынан түзелуді олар намыс та к өреді, қорлық та көреді. Шоқан кадет корпусына т үскелі, бір рет те ат ізін салмаған Шыңғыс сол қасарған қалпымен баласы кадет корпусын ая қтағанша да отыра берген еді. С өйтіп жүрген шақта Шоқанның оқуын аяқтаған хабары, оған жал ғаса, «Жанарал-гүбірнадыр Шоқанды өзіне атұлтан3 ғып алыпты» деген хабар д үңк етті. Шы ңғыстың құдайдан жатса-тұрса тілері – Шоқанның биік шендерді ң біріне тұяғы ілігуі, содан бастап жоғарылауы еді. Қараңғы қазақтар «атұлтан» деп кішісінгенмен, орыс тілінен м әліметі бар Шыңғыс ол сөздің маңыз-мағынасын жақсы біледі. Кейде « ұлы князьдар» аталатын биік даражалы адамдарға полковниктерді ң,, кәтте генералдардың адъютант болғанын көргені бар. Батыс Сібірді ң генерал-губернаторына Шоқанның адьютант болуы, Шы ңғыс. тын, ұғымында – ірі даражаға тұяғы ілігудің басы. Аржа ғында қалай көтерілудің жолын зерек баласының таба алуына к үмәні жоқ. Шы ңғыстың «жанса!» деген үміті солай тұтана бастаған шақта, «Атбасарды ң биылғы базарын жанарал-гүбірнадырдың өзі келіп ашады дейді, Шо қанды ерте келеді дейді» деген хабар, оған қосымша, «ж әрмеңкеде алты дуанның аға сұлтандары мен билерінің м әслихаты болады дейді, оны да жанарал-гүбірнадырдың өзі бас қарады дейді, тілмашы Шоқан болады дейді» деген хабар жер жарды. Осыдан арты қ не тілесін Шыңғыс?! Ендігі оны ң қаупі – сырттай «өкпелі» деп еститін. Шоқанның Атбасар жолында ту ған үйіне соғу-соқпауында. Омбыдан Атбасарға тік тартатын жол Бурабайды, Бал қаш, Ақан тауларын басады. Бұл жол Шы ңғыстың ешбір мекеніне соқпайды. – Егер, – деп қауіптенеді Шыңғыс, – тұқымымызға тартқан қыңыр, тентек шіркін өкпе-назына жетектетіп, тік жолмен тартып кетсе
қайтем?! Өйтуі Шыңғыс үшін елім. Құсмұрын қосылған Көкшетау дуанында оны ң досынан дұшпаны көп. Шоқан жолшыбай соқса, достарыны ң көңілі есер еді де, дұшпандарының көңілі өшер еді, с өйтіп кейінгі жылдарда үстінен жоғарғы ұлықтарға арыз кетіп жат қанын білетін, содан қауіп күтетін Шыңғыстың соңғы жылдарда т үсе бастаған еңсесі қайтадан көтерілер еді. Егер соқпаса – д ұшпандарының отына май құйғаны. К өңіліне сондай қобалжу кірген Шыңғыс, Шоқанға өзі баруды «кішірею» к өріп, достас, сенімді адамдарынан бірер кісіні жіберіп алуды ойлады, сонда та ңдағандары: Уақ атаулы рулардан Тоқпайдың, Жарыл ғамысы, Қарауыл атаулы рулардан Байсарының Шөбегі. Екеуі де естияр, с өз білетін, тыңғылықты кісілер. Ша қырып ап астыртын ақылдасқан олар көне кетті. Екеуін Аба бастап, Омбы ға сапар шекті. Шо қан әкесіне іштей қатты наразы бола жүре, оларға тез көнеді. На ғашысы
М ұсаға
сырттай жа қындаса ж үре,
« қарына
тартпа ғанның, қары сынсын» дегендей, әке мен екеуінің бірін та ңдауға келгенде, оның бүйрегі, әрине, әкеге бұрады. Оның басына да «хан т ұқымымын» деген тәкаппарлық мықты ұялап алған. М ұсаны «қарасүйекке», өзін «ақсүйекке» санайтын ол, қанша жампа ңдағанымен, нағашысын іштей кейде менсінбейді. Кадет корпусына әкелу жолында, бір сәтте әкесінің: – «Б өрі арығын білгізбес, сыртқа жүнін қампайтар» дегендей, ж ұртқа жүнімізді қампайтып кісімсінгенімізбен, хан тұқымы – біздің ішіміз жала ңаштанып келеді, балам. Атамыз Абылайдың қара ша ңырағы құлады. Оны болашақта көтеру үміті жалғыз сенде ғана. Сені ң де, менің де ендігі тірегіміз – ақ патша, оған жағу үшін тілін білуіміз керек. Сені о қуға әкеле жатқан себебім де сол. Ақылсыз бала емессі ң. Айыбын, – тентектігің. «Тентектен түзелген жақсы болады» дейді қазақ. «Оқу–шала естіні бүтін, бүтін естіні данышпан қылады» дейді. О қы. Түзел. Кісі бол. Сөйтіп, атан, Абылайдың шөккен аруа ғын тұрғыз! Ел басқар. Есепке қасыл! – дегені тасқа салған та ңбадай Шоқанның басына берік орнап қалған. Әкесі ат ізін салма ғанмен, елден қатынасатын кісілерден естуінше, Құсмұрын дуаны таратыл ған шақта, «басынан ұшты» деген бағы, Көкшетау дуанына а ға сұлтан болғаннан кейін тағы қонған сияқты. Кейінгі кезде сол ба ғы тағы да қопаңдап қайтадан қашуға талпынатын түрі бар. Егер ұша қалса, «тігілді ме» деген Абылай ордасының заман дауылына т өтеп бере алмай, тағы да жалп ете жығылуы мүмкін. Шо қан өйтпеуіне тілектес. Ендеше, желпілдеп тұрған орданы жөнге келтіру керек. Ол үшін әкесінің, аға сұлтандық даражасын сақтап, шай қала бастаған беделін бекіту керек. Ол үшін, Атбасар ж әрмеңкесіне жиырма пәуеске, қырық нөкер, жүз салт атты әскермен баруды жоспарлаған Гасфорт пен Майельді әкесінің үйіне т үсіріп аттандыру керек. Біра қ, бұндай қонақты көтеру оңай боп па? Ауыл қонағы болса бір с әрі. Оларға керекті тамақ: ет пен қымыз. Ондай ас Шыңғыста аз бол ғанмен, елде көп. Көкшетау дуанына қарайтын алты руда Шы ңғыстың қанша қонағы болса да жалғыз өзі көтеретін дос байлары к өп. Шоқан апаратын қонақтар қазақы қонақтардан мүлдем бас қа. Бұлар шылғи европалықтар, ендеше европалық ішімдіктер я ғни арақ, шараптар керек. Қайдан табылады олар? Табылған күнде, а қша қайдан табылады? Шоқан осы жайларды ескерткенде: – Елміз ғой, – десті Жарылғамыс пен Шөбек, – «ел іші – алтын бесік» деген. Бізге де табылар, сондай бір бесік. – Сонда да, к өктем жаумайды ғой ақша. Жерден де шықпайды, к өптен бармағанымызбен, қазақ аулының хал-жайынан хабарымыз бар. Қазіргі ауылда ептеп ақша жинай бастағандар барын білем. Олардан сіздерге қажетті мөлшерде ақша шықпайды. – Онда ж ұмысың болмасын, мырза,– десті елшілер,– бізге Омбы әкімдерін туған аулыңа соқтырам деген берік уәдеңді берсең болды, ар жа
ғын ел болып қарастырамыз да, қандай және қанша төрелермен келсе
ң, де, риза ғып жіберу қамын жасаймыз. Шо қан берік уәде берді де, елшілер қайтып кетті. Олардың сенгені ел емес, Қызылжар, жалпы Қызылжар емес, оқырмандарға осы шы ғарманың бірінші кітабынан мәлім – Малтабар. Бая ғыда, Шоқанды Шыңғыс оқуға апара жатқан жолында, Қызылжардағы Малтабарға соғып, оның, телегей теңіз байлығынан, әсіресе ақшасынан пайдаланғанын білеміз. Шыңғыс қаншама т өресінгенмен, оның қалтасының тақырлығына, бере берсең ала береті ң тойымдықты білмейтін ашпа-жалап екендігіне Малтабардың к өзі жеткен. «Бір жылға қоян терісі де шыдайды» дегендей, Шы ңғыстың бір жолғы шығынына шыдауға бекінген ол ақшасы аздар ға ауыр салмақ болатын, ұлан-байтақ суммаға «ыңқ» дей қоймаған. Сөйте тұра Малтабар есеп дәнігін істеп, «берерім сонша бол
ғанда, аларым қанша?» деген сұрауды басынан шығармаған. Сол с ұрауды түптеп кеп байқаса, берері көп те, алары жоқ. Соны т үсінгеннен кейін, Шыңғысты Омбыға апарып салған Малтабар, Қызылжарға ерте оралып, Шыңғыс та қайтқан кезде, үйдегілеріне «жолаушылап кеткен еді де ңдер» деген де, өзі таптырмайтын жерге ты ғылып қалған. Содан бері Шы ңғысқа өзі де маңайлаған емес, оған өзі де жола ған емес. Өзге сапарын былай қойғанда, Атбасар 1853 жылдың жазында ашыл ғалы жатқан жәрмеңкеге қатынасуды ниет еткен Малтабар сауда орнын даярлау ниетімен Атбасар ға көктемнен бері сан рет барып қайтты. Сонда қашса құтылмайтын, Атбасар жолы жиектеп ететін Сырымбет тауына, оны ң солтүстік етегінде отыратын орда ға бір рет те соқпай, мезгілсіз уақытта үнемі жанап өтеді. Бұл өтулерін Шыңғыс сезбейді емес. Малтабарды көріп қалған әлдекімдер мәлімдеп жүреді. Шыңғыс та оған қың ете қоймайды; несіне етсін, т үсіп тұрған күні жоқ және ондай күн түседі деп ойламайды да. Енді, міне, Шо қан Омбы әкімдерін ертіп келе қалса, күтіп алуға а қша керек. Және көп керек. Ондай мөлшердегі ақша, Шыңғыс білетін адамдардан жал ғыз Малтабарда ғана бар. Ендеше, Омбы т өрелерін бастаған Шоқанның туған үйіне соғуына көзі жетсе, қайткенде де Малтабардың қалтасын қолға түсіру керек. Сондықтан, Жарыл
ғамыс пен Шөбекті Омбыға аттандырар алдында, оңаша с өйлесті де: – Құдай оңдап, Қанашжан үйге соғуға көнсе, қайтарда Қызылжарға тоқтаңдар да, Малтабарға жолығыңдар, – деген. Малтабардан а қшаны қалай алу амалын Шыңғыс күні бұрын ойла
ған. Оны ешбір дүние мүлкіне қызықтыра алмасын біледі. Жал
ғыз қызығары – әйел ғана. Шыңғыс білетін Малтабар «қазақ байыса
қатын алады» деген мақалға берік жүгінген адамның бірі. Ж әне оның жалпы әйелге емес, «жас иіске», әсіресе сұлуға құмарлығын Шыңғыс ана жылы байқап қалған. Бұл жағынан Малтабарды қызылға шабатын қорқауға есептеген Шыңғыс, « қайдан табам, ондай қызылды?» деген ойға батқанда, есіне Айжан т үсе кетті. Айжанды біз осы шы ғарманың бірінші кітабынан білеміз. Қаршадайында панасыз жетім қалған оны, Омбыдағы оқуға еріксіз кетіп бара жат қан Шоқан шешесі Зейнепке: «саған қалдырам, өз бала
ңдай күт» деп тапсырып кеткені мәлім. Баласына «жарайды» деп у әде берген Зейнеп, кішкене Айжанды артына міңгестіріп, қараша ауылдан орда ға әкеткенін де білеміз. Зейнеп Айжанды қызы Рақияның, қасына қосты. Олар бірге т ұрды, бірге ойнады, бірге тамақтанды, жатар жерлері де бірге – Зейнеп пен Шы ңғыстың жазғы кигіз үйінде, оң жаққа құрылған тор ғын шымылдықтың іші. Осындай жа ғдайда бірге ескен екі қызды, Зейнеп мұсылман шари ғатының «әйел тоғыз жасында балиғ болады», яғни «ерге беруге жарайды» деген за ңына бағындырып, бұған дейін еркек- шоралау киініп келген екеуін де «бойжеткен» салтымен киіндірді. Б ұдан кейін, басқа күтімдері бұрынғыша қалғанмен, екі қыздың сырт к өріністері басқаланды: Рақияның, бөленгені жібек пен барқыт, киімдеріні ң өн-бойы асыл тұнған моншақ, құлақтарында салпынша ғы кө алтын сырғалар, шашбауында алақаны жалпақ, үзбесі мен теңгесі көп күміс шолпы, білектерінде күміс пен алтыны аралас білезіктер, сауса қтарында сақиналар, басындағы қамшат құндызынан дөңгелете жасаған бөркін алтын зерлі үш топпен тыста ған, оның төбесінде жайқалған сарғылт үкінің үлкен шоғы, ма ңдайында тотының құлпырған бір тал қанаты. Айжанды Зейнеп қара-дүрсін ғана киіндіріп, моншақтармен әшекейлеген жоқ. Біра
қ, жұрттың көзі жылтырап киінген Рақияда емес, жұпыны киінген Айжанда. Ол Ра қиядан әлдеқайда сымбатты, өлшеусіз сұлу. Білетін ж ұрт Айжанды дене жағынан да, кескін жағынан да, жас ша ғындағы аумаған шешесі – Күнсұлу дейді. Ол да осындай талдырмаш с ұңғақ бойлы болатын деседі білетіндер, ол да осы сия қты қылдырықтай қыпша бел болатын. Оны ң да екі бұрым ғып өрген қолаң шашы тірсегіне түсетін. Оның да к өздері осындай томпақтау, мөп-мөлдір, қап-қара. Кірпіктері о қшантайға қаз-қатар салған садақтың жебелеріндей ұзын, тістері тізген меруерттей әппақ. Саусақтары осы сияқты, судан тартқан с үйріктей жұп-жұмсақ еді деседі... Т үр-тұрпаты ғана емес, мінезі де аумаған шешесі деседі біреулер,– б ұл да шешесі сияқтанған сыпайы, әдепті. Ол марқұм үлкеннің, алдынан кесіп етпейтін. Қаршадайынан жетім қалған мынау қызы, сол мінез- қылықтарын қайдан үйреніп қалған!.. – Шеберлігін айтса ңшы, – деседі біреулер, – он саусағынан өнері там ған ісмер емес пе еді Күнтай? Маңайдағы елде әлі жетіп, әдемі киінгісі келгендер үстіне ілетін лыпаларының бәрін соған піштіріп, біразы со ған тіктіріп алмайтын ба еді? Матаны қайығанда, мәнерін машинадан кем т үсіретін бе еді? Кестеге қандай еді жарықтық, к өрген кісінің көзі сүрінетін еді ғой, өрнегіне? Оюға қандай еді қолы!.. Осы маңайда отаулап қыз ұзататындар, жасау, жиһаздарын К үнтайға әшекейлетіп алатын еді ғой!.. Сол өрнектеріне қазақ түгіл орыс та қызығып, біреулері сүгіретін де салып алған деседі. Бұл жа ғынан да қызы шешесіне ұқсаған да қойған! Зейнеп бәйбіше Айжанны ң сондай өнерлерін пайдаланып, қаршадайынан қол өнеріне отыр ғызып қойды. Ра қияны Айжанға салыстырғанда тым ажарсыз-ақ. Е ң алдымен, оның бойы өспей, тарбиған тапалтақ болып қалған. Жастары құрдас Айжан екеуі қатар тұрғанда, Рақияның ұзын тұрқы оны ң кеудесінен ғана келеді. Сол қалпымен бып-быртық, жұп-жуан. Қысқа мойнына шекелері жалпайған бас біткен. Көзіне түскен дудар шашыны
ң тұлымы бір-ақ қарыс және жылқының жалындай қатқыл. Өңі қоңыр-тарғыл. Қысыңқы бітік көз, танауы кең май мұрын, д үрдиген қалың ерін. Осындай сиы қсыздығына мінезсіздігі де дәл келген. «Төрт-бес ұлдан кейін көрген жеңсік» деп, Зейнеп оны туған «үнінен мәпеледі де, ая
ғын басып, тілі шыққан күндерден тұрпайы қимылды, бейпіл с өзді болды. Ра қия «көк инені көзіне түрте білмейтін» олақ. Ол, ең аяғы, к өйлек-көншегінің үзілген түймесін де қадап ала алмайды. Өз бетімен шайын да қойып іше алмайды. Соның үстіне барып тұрған салдыр-сала қ, Айжан тауып бермесе қай киімінің қайда жатқанын да білмейді; тіпті, айта берсе ң Айжан жуындырмаса, өз бетімен шомыла да алмайды. Қыз күнінде сондай Рақия, ертең біреуге барса қайтпек? Балалы- ша ғалы болса ше? Ендеше, қасында Айжан сияқты пысық біреу болмаса, «к өштен қалып, аштан өлетіннің» нағыз өзі!.. Ра қияның қорлығынан құтылар амалы жоқ, барар жер, басар тауы жо қ Айжанның, көз жасын төгуден басқа қолынан келері болмады. Онда да, о ңашада ғана, Рақияның көзі шалып қалса, «немене, жылайсы ң? Байың, өліп, бақытын, күйіп отыр ма? - деп шыжғырады. Жал ғыз сүйенері «Әя-апа» деп атайтын Зейнеп еді, басында арашалайтын ол да кейінгі кезде қызының өктемдік қылықтарын к өрмеген сияқтанады. «Есейе келе арқа тұтармын» деп үміттенетін жал ғыз ағасы Жайнақты Шыңғыстың он төрт ағасының бірі – Әміре Тоқырауын бойындағы төреге ұзатқан қызына «жеті жетімні
ң» біреуі ғып қоя берген. Содан бері өлі-тірісінен хабар жоқ. Итжеккенге жер ауып кеткен әкесі Ақпан да хабар-ошарсыз. Басқа жанашыры болма ған соң, тәңірінің талайына берген қорлығына к өнбеуге шарасы жоқ. Осынша ауыр халдегі Айжан ға, тоғыздан онға шығарда көңілін к өншітерлік игілік кездесе қалды. Сол жылы, бір кезде Айғаным Ш ұңғырша Қарауыл аталатын рудан Бұхара Шәріпке оқуға жіберген Талас баласы Науан табан аудармай он сегіз жыл о қа, «он екі пәнді т әмәм ғып» туған еліне қайтып келді. Ол жалғыз келмей, өзі оқыған Коклан медресесіні ң бас мүдәррисі – Ғабдулла Ғабдуһудің қызы Г үлшаһрамен көңіл қосып, сабағын бітіргеннен кейін, жасырын т үрде, салт атпен қазақ даласына зытып отырды. Гүлшаһраның әкесі білімді Байрутты ң дарро-әл-фнунінен алған хатым – кәрдан екен. Бұл Ислам әлемінде екі бағыттың күресіп жатқан шағы: бірі – «м үтәкаддимин» аталып, құдай сөзі – құранмен, пайғамбар сөзі – хадиске тал қылау жасаттырмайтын, ғылым оқуларынан безетін кертартпа ба ғыт; екіншісі – мүтәкаллимин» аталып, медреселерде құран мен хадиске де сын көзімен қарайтын «ахирет» сабағымен қатар, «дүние сабағын» да, яғни ғылымды да оқытуды жақтайтын прогрестік ба ғыт. Байруттан соңғы бағытты ұстап келген Ғабдуһу, Б ұхарадағы, Коклан медресесін осы жолға түсірді. Ол ұлдармен қатар, медресе сыныфын да ашып, өз қызы Гүлшаһраны қоса, әмірдің, тіл алатын уәзірлердің, имамдардың қыздарын да оқуға қосты. Бұл Ислам әлеміндегі бірінші жаңалық еді. Осы жа
ңалықты қазақ, даласына Науан мен Гүлшаһра ала келді. Науан «шари ғат» аталатын дін сабағына және «тариқат» аталатын д үние сабағына жүйрік; Гүлшаһра поэзияға, әсіресе арабтың, фарсыны ң, және Орта Азиядағы мұсылман елдерінің арғы-бергі заманда жаса ған ғашықтық жырларына жетік. Оның көңілін Науан ға шешілместей түйіндеп берген де осы жырлар. Науан келгенге дейін «хан мешітінде» имамды қ құру, «хан медресесінде» бала о қыту міндеттерін Ғалиакбар есімді татар молдасы ат қаратын. Ол хатты Орынбор маңындағы Қарғалы аулыны ң, медресесінен таныған, «түрікше» аталатын кітаптардан бас қаға тісі батпайтын, ой өрісі тар, барып тұрған фанатик, мейлінше кертартпа адам. Ай ғаным заманынан келе жатқан бұл молда, кейінгі жылдары керенау тартып, ж ұма күндері болмаса, мешітке барып намаз о қымайтын. Баяғыдан бері алдын көрген шәкірттерінің бірен-саран зеректері болмаса, өзгелері «намаздығын» ғана шала үйреніп, жазу- сызу ға шорқақ болатын. Қыз баланы ол оқытпақ түгіл, маңайына да жолат қан емес. Оның ойынша – әйел де бір, шайтан да бір. Екеуі де адамды аздырушылар. Басында б ұл елге садақа сұрап келген Ғалиакбар, сіңісіп алғаннан кейін мінез шығарып, кім көрінгенмен ұрсыса беретін және тілі удай ащы болып, балағаттаған адамын шаяннан кем ша қпайтын.
Сондай молдадан Шы ңғыс та, ел де қалай құтылудың амалын таба алмай ж үргенде Науан келе қалды. Ел екеуін салыстырып қараса Науан – те ңіз де, Ғалиакбар – шұқанақ. Сондықтан, Шыңғыс имамды қты да мүдәрристікті де Науанға беріп, Ғалиакбарды азаншылы қ пен қайыр-садақа алу ісіне ғана қалдырды. Оның к өнбеуге ылажы жоқ. Бірақ, сырттай көне кеткен сияқтанды да, іштей Науан ға «әй, бәлем, сені ме?!» деген кекке бөленді. Науан «Коклан медресесіні ң үлгісімен «хан медресесінде», ұлдармен қатар қыздарды да оқытуға ниет етті. Ұлдарға сабақты өзі бермек,
қыздарды Көкешіне4 оқыттырмақ. Ұлдан оқушылар көп жиналды. Бәрін ала берсе медресеге сыймайтын. Сонды қтан, қалаулы адамдардың, балаларын таңдауға тура келді. Ал, қыздар ше? Қыз баланы «жат жұрттық» санайтын, «байтал шауып бәйге алмайды» деп менсінбейтін қазақтан қызын сабаққа беруге көнген жал
ғыз – Шыңғыс қана. Оның сабаққа беруге – Рақия. «Ата да ңқымен – қыз, мата даңқымен – боз өтеді» дегенмен, «мына түр, мына мінезіне қарағанда, осы қызымды ешкім алмай қоймаса не қылсын!» деп қауіптенетін-ді Шыңғыс. Қызғылықты қыздарға, әсіресе атақты адамдардың қызына бесігінен бастап құда түскендер толып жатыр. Ра қия онға келіп қалды. Бұндай жасында біреуге атастырмайтын қыз қазақ аулында болмайды. Рақияға ешкімнің де өйтпеуі жақсы ырым емес. Осындай уайымда ж үрген Шыңғыс, Науанның: – Қызды сабаққа беруге сіз жетекші болыңыз, сұлтан! Өзгелер сізден үлгі алады,– деген сөзіне, «оқу – жарым естіні бүтін есті етеді, б үтін естіні данышпан етеді» дегенге сенетін Шыңғыс тіл қайырмастан көне кетті. Зейнеп те сондай ойда еді. Б ұл мәселеде ойлары қабысқан әке мен шеше, Рақияны Көкештен о қытайын десе, жападан-жалғыз көнер емес. Ендеше, оның қасына Айжанды отыр ғызу керек. Б ұған да Рақия әрең көнді. Біра қ ол оқып жарытпады. Ішінде арабтың «әліп-биі» бар «Иманшарт» аталатын ж ұқа кітапша, көп болса, бір жұма ұстауына жетеді. Одан әрі түтесі шығып, шеттері жымырылады да, беттерін кір басып, т ұтынуға жарамай қалады. Қолға оңайлықпен түспейтін бұл кітапша іске ал ғысыз болған шақта, жазуға шебер Науан мен Көкеш, бір тара қ қағазға «әліп-биді» жазады да, шыбықтың жарған басына қыстырып береді. Ол, тіпті де ұзаққа бармайды, сөйтіп, қыстырма « әліп-билер» тез ауыса береді. Сондай қыстырманы Көкеш ұғындырмақ болып қаншама тырысқанмен, Рақияға жұма түгіл, ай т үгіл жыл тәулігінде де ұқтыра алмай шаршады. Ал, Айжан ше? Бетіне кір ж ұқтырмай, қағаздарын сындырмай таза ұстаған ол, бір айды
ң шамасында «Иманшарттың» «әліпбиі» түгіл, ішіне сыйған бар с өзін түгел жаттап алды. Бір жылдың мөлшерінде Айжан « Әптиектен» өтіп, «түрікше» аталатын кітаптардың қолға т үскендерін түгел тауысты. Айжанны ң зеректігіне қызыққан Көкеш, араб пен иран тілдерінде жазыл ған кітаптармен таныстыра бастады. Бұл тілдердің сарфын (грамматика), нахун (синтаксис), манти ғын (логика) өтіп, одан әрі дін философиясын тал қылайтын «ғақа-идке», басқа діндермен талас м әселелерді шешуге тырысатын «фиқһиға» бару керек. Араб тіліні ң ол кездегі сарфын «Шарх-Ғабдолла» дейді. Бұл, Ғабдолла есімді кісінің араб тілінде жазып, әр беттің төңірегіне фарсы тілінде т үсініктер (комментария) берген еңбегі. Аталған екі тілді білмейтін кісіге «Шарх- Ғабдолланы» меңгеру өте қиын. Бірақ, б ұл кітапты Айжанға ұқтыру, Көкешке ауырлыққа түскен жоқ. Оны ң аржағында, жаңағы әдіспен жазылған «Молла Жәлил» (наху). Саба ққа отырудың үшінші жылында Айжан бұл кітаптарды игеріп қалды. Ол Көкешпен араб және фарсы тілдерінде еркін сөйлесе бастады.
К өкеш зерек шәкіртін өз бағытына түсіруге тырысып, араб пен Иран поэзияларыны ң шеберлері жасаған көркем шығармалармен таныстыру ға кірісті. Сонда байқағаны, өзі сияқты, бұл қыз да ғашықтық бәйіттері мен қиссаларын ықласын сала оқиды, кей жыр
ға әсерленген шақта нақ өзі тәрізденіп, көзіне жас алады!.. К өкештің даусы әдемі еді. Өз мекеніндегі дос қыздарының м әжілісінде жырлайтын оны, құрбылары «Бұхара бұлбұлы» деп атайтын. Өзбектің талай тамаша әндерін құйқылжыта айтқанда, құрышы қанбайтын құлақ болмайтын. Науан да үнді жігіт еді. Екеуі қосылып ән айтуды Бұхарадағы бау- ба қшаларда жасырын жолығатын сәттерінен бастаған. Науаннан ол қазақ әндерін үйренген де, Көкеш оған өзбек әндерін үйреткен. Бірге сайра ған екі бұлбұлдың алғаш, бау-бақшада қорғалай, құмыға шы ққан үндері, қазақтың кең даласына шыққаннан кейін, жетер м өлшеріне дейін биіктеген. Жолшыбайға құмайтты, шелді кең даланы кезетін ұзақ жолды олар қосыла айтқан әндерімен қысқартқан... Сырымбет саласында ғы елге келгеннен кейін де олар қосыла айтатын
әндерін доғарған жоқ. Бұхара сияқты қызығы көп ш әһардан аз ғана үйлі хан аулына келген Көкештің іші кейде қатты пысып кетеді. Сондай ша қтарда көз жасы ағыл-тегіл болатын. Ғашығының көңілін аулау үшін, Науан салт атпен қасына ертеді де, к үзді, көктемді шақтарда айнала қоршаған қарағайлы қалың орманды, т өбеден төніп тұрған айыр өркешті Сырымбет тауының салаларын кезіп, немесе, айналасы ат шаптырым « Қылы» келіп жа ғалап кетеді. Орда ауылдың жаз шығар жайлауы – Ұлытау, Кішітау жа қ беттегі белесті жалпақ далаға, сол маңдағы «Қалмақкөл», «Сал қынкөл» одан әрірек – «Құлаайғыр» өзені. Науан ол өлкелерді де К өкешке салт атпен түгелге жақын аралатты. Оны да місе тұтпай, жаз ортасында ш әкірттер үйді-үйіне тараған шақта Көкшетауға орта қ: Айыртау, Имантау, Сандықтау, екі Жыланды, Зеренді, Ақан, Бурабай тауларыны ң да көбін көрсетті. Бұл таулардың төңірегінде, о шеті мен б ұ шетіне көз жетпейтің түбі терең, асты қайраң көлдер к өп. Науан көргенде Көкешке оларды да аралатты. Екеуінің сондағы серіктері жекелеп, я қосылып айтатын қазақ пен өзбектің әндері... К өкештің байқауынша, Айжан әнші қыз. Дін сабағында құранды әндетіп оқуды «мақам» дейді. Бұхара сияқты үлкен қалалардың мешітінде, намаз ға жиналған көптің алдында, мақамдап аят оқу, опералы
қ театрлар сахнасында ария айту сияқты өнер. Европаның әнші артистеріндей, Ислам дүниесінде де атаққа шыққан талай ма қамшылар болған. К өкеш Айжанның әнші боларын әуелі құран оқыған мақамынан сынады. Оны ң да даусы күмістей сыңғырлайды. Бұл даусына қызыққан Көкеш, ауылда әндетуге қымсынатын Айжанды не орман ішіне, тау саласына, белесті жыра ққа алып кетеді де мақамдар мен әндерге жаттықтырады. К өкеш Айжанның зеректігі мен үнділігіне ғана қызықпайды, түр- т ұлғасына да қызығады. Өзін өзбек кескіндінің сұлуына санайтын ол, Айжанды қазақ кескіндінің қас сұлуы көреді. Бұхара мен К өкшетау арасын мекендеген мыңдаған қазақ ауылдарына соққан ол, талай с ұлуларды көре жүре, нақ бұған теңдесерін кездестірген емес. Сонысына қарап, «егер мен еркек болсам осыны ғана таңдар едім» дейді ол ішінен. Б ұл ойын сүйікті ері Науаннан жасырмайды. К өкештің көңілін жықпайтын Науан, «мен де сөйтер едім» дей алмайды. – Біра
қ, амал нешік – деп күрсінеді Көкеш, – қазақ арасында аз бол
ғаныммен, әдет-ғұрпымен танысып та үлгердім. Қазақта: «Бір жаман мал бердім деп алып кетті, Жыл қы екен қыздың байы, сығыр ойбай!» деген өлең бекер айтылмаған. Қалың малын төлесе, қазақ қызын шал да, кемтар да ала беретінін к өріп жүрміз. Әсіресе, кедейдің қыздарын!.. Теңіне тиетін қыз кемде-кем. Айжан бейшара да соларды
ң біріндей қор болып кете барады да! Б ұл қорлықтан Айжанды қалай құтқарудың ебін, Науан мен К өкеш қалай ойласа да таба алмайды. Тек, Көкеш қана алыстағы бір үміттің ұшқынын жылтыратқандай болады. Ел әйелдерінің салтымен Шы ңғысты «сұлтан» деп атайтын ол: – Осы с ұлтанның, – дейді, Науанмен оңаша сырласқанда, – Омбыда о қып жүрген баласы бар деседі ғой? – Бар дейді, аты – Шо қан дейді. – Сырт қы жұрт оны әдемі жігіт, оқымысты жігіт дейді. – Мен де солай деп естідім, – дейді Науан әйелінің көмекейінен келе жат қан бір сырдың лебін аңғарғандай елеңдеп. – Оны неге айтып отырсы ң? – Соны ң жұбайына Айжан лайық сияқты. – Айтпайтын с өзді айттың ғой, Көкеш... – Неге?
– Ол ханны ң баласы – ақсүйек, бұл жалшының қызы – қарасүйек... – Бола берсін. К өңілдері қосылса, қай сүйек екені неге керек? Егер ол а
қылды жігіт болса, бұл қызға көзі түссе-ақ құмартады... – М
үмкін. Бірақ, сонда да үйлене алмайды! – Неге?
– Е ң алдымен, Шоқанның әкесі мен шешесі көнбейді... – Мейлі, к өнбесе!.. Біз қарадық па, менің әке-шешемнің көнген, к өнбегеніне? – Бізді қорқыныштан қазақтың кең даласы құтқарды. Олар қайда барады, жауларынан қашқанда? – «Орысшыл» деседі ғой, сол жігітті? Орыстың да жері кең дейді ғой?
– О да бар екен-ау! – дейді б ұл сөз көкейіне қона қалған Науан. – Біра қ, ол кәпір арасы ғой! – Бола берсін. Қорлықта өлгеннен, шоқынып кеткен жақсы! – Астапыралда!.... – Айжанны ң болашақ тағдыры туралы олар осылайша толғанып ж үрген шақта, ойда жоқ кесір кездесе кетті. Сырымбеттің күнгей жа ғында, отыз шақырымдай жерде «Иман» аталатын тау болатын, соны ң етегіне он тоғызыншы ғасырдың басында «Иман» аталатын татар селосы орнап, т ұрғындары казачествоға жазылған да, қазақ- орыстар даражасында патша өкіметінің осы маңдағы күзеті болумен қатар, қазақ арасында қандай наразылықтар барын полиция бас
қармасына астыртын хабарлап тұратын, татарша аты – Салах, орысша аты – Сергей Яманкин урядник бас қаратын. Шыңғыс ауылында
ғы Ғалиакбар молда, «атам заманнан» тыңшылық қызметін ат қарып, тұрған жеріндегі тышқанның қыбырлағанына дейін Яманкинге жеткізе беретін. «Орнымда тартып алды» деп өшіккен Науанның із-өкшесіне Ғалиакбар жарық алып түсті де, қымс еткенін қағазға тізіп Яманкинге м әлімдеді де тұрды. Бұл мәліметтерден «кәпірге қарсылықтың» иісі көңірси бастаған соң, Яманкин Ғалиакбарға арнаулы тапсырмалар беріп, «Науан ж үреді» дейтін жолдың тораптарын қазыңқырай, тереңдете бастады. Содан келіп шыққаны: Науан христиан д үниесіне дұшпан, ол қазақ арасына ислам идеясын таратады, қазаққа түрік сұлтандарын жақсы көрсеткісі келеді, сайып келгенде ол барып т ұрған пан-исламшыл-пан-түрікшіл адам. Яманкин б ұл мәліметтердің қорытындысын жоғары қарай хабарлады да, а қыры, Россияның ішкі істер министрі – генерал- адъютант Перовскийден Науанды Сырымбеттен К өкшетау қаласына к өшіруге, онда полицияның қатты бақылауында ұстауға бұйрық келді. Яманкин сол б ұйрықты орындап, бір кеште он шақты қарулы солдатпен сау ете т үсті де, Науан мен Көкешті әй-түйсіз кешірді де әкетті. Неге екенін жазықсыздар да, ел де білген жоқ. Шыңғыстың кейінірек естігені – «патша ға зиянды адам». Одан арғысының керегі жо қ, зәресі ұшып қорқуына сол сөз де жетеді. Б ұл таяқтың ауыр соққысы ең қатты батқан адам – Айжан. Ол не болып не қойғанын білмей де қалды. Бірін айындай, бірін күніндей к өріп жүрген екі жарық сәулесі жалп етіп, ойда жоқта сөнді де қалды; оның аспанын қалың бұлтты қап-қара түн жапты! Арты неге со ғарына ойы да, ақылы да жетпейді. Ұстаздары кете, Айжанның тұрмысында Рақияға байланысты тағы бір жа
ңалық басталды. О қуға, шаруа жабдықтарына шорқақ Рақия, кішкене күнінен ыржа ң-қылжаңға әуес болатын. Еркек-шора кезінде, өзін бейпіл еркек баладай ұстайтын ол қызша киінгенде де сол дағдысынан арылмай, кім к өрінгенмен жарбаңдап ойнай беретің қандай сөзді айт қысы келсе де тартынбайтын, өрескелдігін тастамайтын. Сонда Зейнеп бай қаса, қызы енді, жалпы балаша емес, ер балалармен, кейде бозбалалармен қызша қалжыңдасатын түрі бар. Еркіне жіберсе, бетімен кетуге де бейім. К өкеш бар кезде, сабақты сылтау ғып, Зейнеп оны күндізгі кездерде к өгендеген көбдіктей тырп еткізбей қоятын еді, сабақтан босай өзі бақылап, аяғын қия бастырмайтын еді. Енді сабақтан құтылғанда қалай ие болмақ?! Осы жайды ойлан ған Зейнеп, қызын тырп еткізбейтін берік « құлып» тапты, ол – Шыңғыстың бірге туған ағасы Мәмке батырды ң үйі. Уәлі ханның он төрт ұлының бірі – Мәмке өзге туыстарынан б өлініп, Кенесары қолына қосылған да, патша әскерімен соғыста жүріп, жас жігіт шағында оққа ұшқан. Оның әйелі – Бүбі жиырма бір жасында жесір қалған. Уәлі тұқымдары «ендігі Абылайымыз осы болады» деп ж үргенде, мезгілсіз қаза тапқан М әмкені, басы – тоқал шешесі Айғаным болып, бұл атаның барлық әйелдері жыл тәулігі жоқтаған. Ерінен жиырма бір жаста жесір қалған сымбатты, сұлу Бүбіге әменгерлік заңымен кейбір төрелер үйленбек бол
ғанда, «батырды
ң аруа
қты т өсегін бас қаға
бастырмаймын» деп, Б үбі көнбеген. Б үбі Айғаныммен төркіндес, әлдене оқымысты қожаның м ұсылманша сауаты бар қызы екен. Аруақ сыйлап ерге тимеген Бүбі намазын, оразасын қаза қылмаған, шақырмаған үйлерге бас с ұқпаған, шақырған үйлердің де елеулілеріне ғана барған, бос уа қытын тісі батарлық кітаптарға қараумен өткерген. Сондықтан М әмкені сыйлайтын жұрт оны да сыйлап, үлкендері «әулие келін» деп, кішілері « әулие апа» деп ерекше қадір тұтқан. Бала күнінен мінезі салма қты Бүбі, жесір қала тіпті салмақтанып, Зейнеп сияқты сырлас, сыйлас абысын-ажындары болмаса, үйіне еркектер түгіл, әйелдерді де кіргізбеген. Зейнеп Ра қия мен Айжанды осы Бүбінің қолына берді. Рақияны берген себебі жо ғарыда айтылды. Айжанды қоса беретін себебі: Ра қияға күтуші болсын дегендік қана емес; қыз болып қылтия баста ғаннан кейін оған ауылдың, қыз құмарлары, әсіресе Шы ңғыстың ересек болып қалған баласы Жақып маза бермейтін болды. Оларды ң бәрінен қалай қорғамақ? Сондықтан Зейнеп оны да Б үбінің қолына қамағысы келді. Қолына берген қыздарды «әулие апай» қақпанға түскен түлкідей етіп-а
қ ұстады. Айжан тәртіптен таймайтын кісі. Еркінсіп өскен Ра қия бастапқы күндері бұлталақтайын деп еді, күші көп, қолы қарулы Бүбі: – Былай к өндірейін сені! – деп, біраз мелжемдеп алды. «Аюға намаз
үйреткен таяқ» дегендей, соққы батқан Рақия, Бүбінің б ұйрығынан бас тартуды қойды. «Күнін өткізуге ермек болсын» деп Б үбі оның қолына ине беріп іске отырғызды.... Айжанды Малтабар ға беру ойы Шыңғысқа осы кезде туды. ҚҰПИЯ ҚҰДАЛЫҚ Енді Шы
ңғыс Омбыға жұмсаған жолаушылар жайына оралайық. Шо қанның туған үйіне келу ризашылығын алған Жарылғамыс пен Ш өбек Қызылжардағы Малтабарға coғуға ниет еткенін жоғарыда айт қамыз. Салт жүретін ұзақ жолдың бойында, мінген жорғаларын ара-т ұра ғана көсілтіп, жерді ұтып алулары болмаса, олар көбінесе б үлкіл аяңмен ғана отырады да, ішті пыстыратын ұзақ жолды, қызғылықты кеңестермен қысқартады. Қастарында оншақты жолдас-жоралары бар. Қос ағалары оларға кейде, «аттарыңның басын ірке ж
үріңдер!» деп қатарласып қалады да, оңаша сөйлескілері келгенде, «озы ңқырап кетіңдер!» деп араларын алшақтатады, құпиялары біте, жалбағайларын бұлғап жақындатады. Жарыл ғамыс бір сәтте сөйтті де, Шөбектен басқа серіктерін алға қарай оздырды. Неге екенін білмеген Шөбектің көңіліне қауіп кіре бастады. Ол екеуі т үйдей құрдас еді. Қара өңді Жарылғамыс алпамсадай денелі, қарулы адам, ал ІІІөбек сарғылт өңді, жуантық семіз, тапалта қ денелі, қарусыз адам. О заман да бұ заман, қазақ құрдастарының қолмен де, тілмен де қатты ойнайтын әдеті бары м әлім. Қол жағына келсе Жарылғамыс жеңеді де, тіл жағына келсе Ш өбек жеңеді. Тілден жеңе алмайтын Жарылғамыс Шебекті алып- ұрып астына умаштай басады да, білгенін істеп, «өлдім, талдым» дегенде
әрең босатады. Сондықтан, Шөбек арашалар біреулердің қасында болмаса, Жарылғамысқа тілін түйремейді. Жарылғамыс жеке жерде әзілдескенді, Шөбек көпшілік бар жерде әзілдескенді жа қсы көреді. Ол Жарылғамысты «Қара аю» дейді, Жарылғамыс оны «Сары шаян» дейді. Омбыдан
Қызылжарға беттеп келе жатқан жолда да, іштері пысқан олар біраз қақтығысып келе жатқан. Екеуінің құрдас екенін білетін жолдастары оларды ң тіл, я қол батырып ойнауларына көбіне араласпай, тек, Жарыл ғамыс умаштаған Шөбек «өлдім!» деп ай қайлағанда ғана айырып алатын. Бірде Жарылғамыс Шөбекті атынан ж ұлып ап, жерге тастап кеткен де, серіктеріне «бармаңдар!» деп б ұйырып, бірталай жер жаяу жүргізген. Жарыл ғамыс жолдастарын соңғы рет оздырып жібергенде «сөйте ме?!» деп қауіптенген Шөбек: – Арттары ңа алаңдай шабыңдар! – деп қалды, тебіне, шоқыта ж өнелген жолдастарына. – Неге? – деді, қатар келе жатқан Жарылғамыс. – Кім біледі, сен к әпір аюдай арбаңдап, тағы да бас саларсың! – Қорықсаң сен де жөнел, шаңдарын қаба! – Қумаймысың сен? Атың ағынды, жетпеймісің? Жетсең ғой, « қаштың» деп қолыңды батыра түсесің? «Қашқан жауға қатын ер», одан да, не к өрсем де қашпай көрейін. Жарыл ғамыс «ә, солай ма?!» деп, масаттанғандай бір күрілдеп қойды да: – Әзіл-оспақтан басқа да кеңесім бар еді, – деді. – Ие, қандай? – деді Шөбек елеңдеп. – Осы біз ғой, Қызылжардағы Малтабарға келе жатырмыз? – Ие, келе жатырмыз. Оны неге с ұрадың?
– Жас иіске құмар Малтабардың, біз атайтын қызға құлай кетуі с өзсіз.
– Менімше де. Әсіресе қыздың сұлулығын сипаттай алсақ. – Тіліміз жеткенше баяндап ба ғармыз. Жетпегенін көргенде білер. – Жеткізе алайы қ, жеткізе алмайық, «сұлу» деген сөзді құлағы шал ған соң, әрі «балапан жас қыз» деген соң, Малтабар көруге, әрине, құмартады. – Мен естіген қыз болса, «көрді» дегенде, «қызықты» дей бер. – Ма
ған сонысы керек. Ал, Малтабар қызыға қалды дейін, сонда сол
қызды ала ма? – Неге алмайды? Кім б өгет болады? – Шо
қан! – деді Жарылғамыс адырақ үлкен көзін Шөбекке алайта қарап.
– Қайдағы Шоқан? – К әдімгі Шыңғыстың. – Ол неге б өгет болады? – Ар ғы шешімін саған қалдырып, мен көрген-білгенімді айтайын. – Ие?! – Омбы
ға төрт-бес қонғанда, менен Шоқан сол қыздың жайын бір емес, бірнеше рет с ұрады. – Не деп? – Әуелі «сондай қыз бар екенін білесің бе?» «Қаршадайынан жетім қалған бейбақ еді» деп, оқуға аттанарда Әяапаға (шешесі – Зейнепті ол да солай атайтын) « өз қызыңдай күт деп тапсырып едім, күтімі т әуір ме?» дегені бар. Мен «тәуір деп естідім» деген соң, «ордаға бір үлкен жолда келіп, содан оқып жүр дейді, өзі зерек дейді деген сөз рас па?» деді. Мен бол ған істен тана алмай қап, «рас еді, бірақ ол молда
өкіметке жақпай, ауылдан Көкшетау қаласына қуылды» деп а ғымнан жарылдым. Сөйтіп, қыз жайында Шоқаннан мені майлы шектей айналдыр ғаны!..
– Неліктен өйтті екен?! – деді, Жарылғамыс айтқан сөздердің байыбына әлі байыбына бара қоймаған Шөбек. – Қайдам? деді ішкі пікірін тез аша қойғысы келмеген Жарыл ғамыс.
– Сонда да? – Хан т ұқымына менен гөрі сен сырласырақсың, әрі іргең айырылма
ған қоңсысың, мән-жайын көбірек білесің, неге жорысаң да сен жоры!.. – Не деп жоримын? Хан т ұқымының не барып тұрған қатал қара ж үрек, не үлбіреген аямпаз ақ жүрек бола қалатын әдеті бар. Бұның да а қ жүрек болғысы келгені шығар... – Жо-жо қ, – деді Жарылғамыс Шөбектің сөзін бөліп – жәй ақ ж үректік ғана емес сияқты бұл... – Енді не дейсі ң? – Шо қанда сол қызға құмарлық бар ма деп қалдым. Ш өбек қарқылдап күліп жіберді. – Неге к үлесің?
– Бой жеткелі к өрмеген қызға қалай құмартады? – С өз әлпетіне қарағанда, осы қыздың сымбаттылығы мен с ұлулығына Шоқанның құлағы қанған сияқты. Мен естігенім болмаса к өргенім жоқ еді, сол қыз расында да айта қалғандай ма? – Мен к өрмей жүріп, бір сәтте тасадан көз тігіп ем, шынында да адамзатты ң періштесі екен! Қатын құмар Малтабарға Шыңғыстың сол қызды көлденең тартпақ болып жүруі де содан ғой деймін... – Мен де солай ойлаймын. Біра қ, Шоқан Малтабардың қолын жеткізсе! – Ойнап келе жатыр екен десем, шындап келе жатыр екенсі ң ғой, т әйірі, – деді Шөбек, кейіген кескінмен. – Қызыққанмен, Шоқан со ған үйленер деймісің? Әйелқұмарлық хан әулетінің ата дағдысы. Құмарта қалған күнде де, «күйек астыдан» әрі бармайды. Малтабар
ға қалғаны да қанағат. – Әй, білмеймін,– деді Жарылғамыс басын шайқап,– қорқам мен!.. Жарыл ғамыс жобалаумен қорықса, негізінде «қорқарлық» та жәй бар еді. Кадет корпусына т үскелі, Шоқанның өз туыстарынан ешкім қатынаспағанмен, аналық жүрегі елжіреп Зейнеп жыл сайын к өктемде бір, күз де бір Абаны және қасына қосқан біреулерді Омбы ға жұмсап, Шоқанға сыбаға жіберіп алатын. Сонда Шоқан, ту ған жерінің өзге тіршілігімен қабат, Айжан жайын да сұрастырып қоятын. Төрелердің төсек қамын ойлап жүретін Аба, өсіп келе жат
қан Айжанды өлердей мақтайтын, сондағы ойы – Шоқанды әйел құмарлық жағынан тұқымына тартады деп санайтын ол Айжанның сымбаттылы ғы мен сұлулығын құлағына құю арқылы «безіп жүр» деген үйіне тартудың бір амалы болатын. Сондықтан, Шоқанға жолы ққан сайын Айжанды мақтай беретің оған гүлі ашылмаған кезде қауыштыру мақсатымен, маңына басқаны жолатпай, қызғыштай қорғайтын. – Ал, Шо
қан ше? Корпуста о қып жүрген күндерінде, оның арабша оқытушысы Костылецкиймен жа қын болғаның сол арқылы арабтың тілінен, әдебиетінен мәліметтер алғанын білеміз. Сонда, Шоқанның ерекше қызығатыны – ғашықтық жыр» лары болушы еді. Бұл тақырыпта жазыл
ған Европа поэзиясымен таныстығы бар Шоқан, араб жырларында олар ға ұқсамайтын өзгешелік табатын. Мысалы, араб жігіттері с ұлу қыздарды өңінде емес, түсінде көріп ғашық болады да, соны іздеп азап шегеді, не (мысалы, Қасым патшаның, баласы – Сейф
үлмәлік) адам емес, пері қызына ғашық болады (Әміре), немесе тумай жатып ғашық болады «Ләйлі-Мәжнүндегі» Ғабдүули, тағы
та ғылар. Солардың көбі іздеу жолындағы азаппен өледі. Мұратына жете алма ған кейбіреулері «ғашқи Илаһи» жолына, яғни, софыларды ң қолы жетпейтін құдайға құмартуы сияқты, «тән емес, жан ғашықтығына» айналады. Бізді ң Шоқан Абаның Айжан жайлы әңгімесін ести-ести, оны к өруге қатты құмартып алды. Шақыра келген Жарылғамыс Шөбекке «барам» деп у әде беруіне үлкен себептің бірі осы еді. Бірақ бұнысы ғашықтыққа айналады деген ой Шоқанда жоқ. Үйлену ойы оның басына әлі кірген жоқ. Оның ойы – Гасфорт ке ңсесінде төрт-бес жыл қызмет істеп, содан кейін Петербургке барма қ та «жоғарғы» аталатын оқулардың біреуін бітірмек. Содан кейін саяхат жолына т үсіп, аяғы жетер жерлердің бәрін әсіресе Азия мен Африканы аралама қ, содан кейін, еңбектерін оқыған атақты саяхатшылар: Венециялы қ Марко Поло, Фламандық Рубруквиюсь, қытайлық Юань Цзянь, араб – Әл-Идриси, ағылшын – Кук, қазақ – М ұхаммед Хайдар - Дулати, француз – Абель Peмьюзе, орыс – Иакин Бичурин, Фин – Кастрен та ғы басқалардың үлгілерімен ғылымдық е ңбектер жазбақ. Осы белестерге шығып болмай, үйлену ойы жоқ. Шы ңғыстың ойы Шоқанды Кадет корпусын аяқтай салысымен үйлендіру. Бірақ, кімге? Құсмұрында аға сұлтан болып тұрған шағында, ол көршілес орынборлы қ аға сұлтан Ахмет Жантуриннің бесіктегі қызына құда т үсіп қойған. Ол соңғы бірер жылда «балам ер жетті, Шоқан оқуын бітіре алып кетсін, әйтпесе басын босатсын» деп хабар үстіне хабар айтуда. К өкшетау дуанына аға сұлтан болғаннан кейін, онымен с үйектес болғысы келгендер де әр рудан біріндеп емес, бірнешеулеп табылды. Солардан Шы ңғыстың әзірге уәде бергені–Ұлытау т өңірегін мекендейтін бес болыс Бағаналы руының бірінші шонжары – Сандыбайды ң Ердені. Ерден Бағаналыға ғана емес, маңайдағы өзге руларға да беделді адам. Оның үстіне қазақ даласының Қоқан ханды
ғы жақ шетінде отырғандықтан, орыс өкіметін «Қоқанға ба ғынам» деп, Қоқан ханын «Россияға бағынам» деп қорқытып, шынында біреуіне де ба ғынбай. Ұлытау төңірегіне өзі «қарадан хан болып» ж үрген кісі. Соның үстіне «батыр Ерден» аталған жауынгер адам. Шы ңғыс оны қорқып сыйлайды да, тату көршісі болғысы келеді. Құда болу себебі содан. Естуінше оның қызы бой жетіп қалған, өзі бәйбішеге лайық семіздеу жалқын сары қыз дейді. Ерден де былтырдан бері Шы ңғысты мазалап, «құдай қаласа, тойды алдағы жазда жасармыз» дейді. «Д әм білер, көрерміз» дейді Шыңғыс. Олай дейтіні: былтырдан бері құлағын жаңа бір жел қағуда: Омбыны
ң соғыс губернаторы Карл Карлович Гутковскийдің үлкен чиндегі жал ғыз ағасы болады. Оның әйелі Гасфорттың қарындасынан туған жиені болады, ағасы ер« терек өледі де, Гутковский бала жаста жетім қалған жалғыз қызы – Катеринаны асырап,
өз баласы ғып алады. Осы қыз, Шоқан Кадет корпусында о қып жүрген шақта онымен дос болады да, Омбы гимназиясын Шо қаннан бірер жыл бұрын тамамдап, Петербордағы ақсүйек қыздардың институтына түседі. – Бала к үнінен достасқан қыз бен Шоқанның арасынан,– деседі білетіндер,– қарым-қатынас үзілмепті, олар бір-біріне ғашық дейді. Гасфорт пен Гутковский Шо қанды күйеу болар деген үмітпен қолдайды дейді. Шы ңғысқа ең жағымды сөз осы. Омбының ең үлкен екі ұлығына бірдей к үйеу болса, арманы не? Ахмет, Ерден дегендер көрмей жүрген қазағы ма? Шы ңғыс Шоқанға жіберген өкілдеріне «Гасфорттың жиен қызы жайында не қауесет барын да біле қайтуға тырысыңдар» деген еді. Ш өбек пен Жарылғамыс ол жайда ештеңе біле алмай қайтты. Шо қаннан сұрастырса, қылжаққа салып жөнін айтпайды, басқа «біле ме» дегендер ж әне Шыңғыстың Шоқанға арнап кімге құда түскенін естігендер: – Қой неге өйтсін: қалың қазақтың ішінен кімнің қызын, қандай қызды болса да таңдап алу мүмкіндігі бар мырза орыстың шегір көз, сары шашына қайдан қызықсың – деп маңайлатпайды. Сонымен, Жарыл ғамыс пен Шөбек, Айжан мен Шоқан жайындағы с өздерін доғарғаннан кейін, тағы да жерді ұтып алу ниетімен аттарын тебіне ж өнелді... Малтабар қаннен қаперсіз еді. Шыңғыс жұмсаған адамдарды, ол үйіне келіп түскенде бір-ақ білді. Малтабар бұрыннан танитын жолаушыларды жылы шыраймен қабылдады. Олар жол жайын бірден баяндай
қоймай, жата-жастана, жырақтан орағыта түсіндірді. Сонда олар «Шы ңғыс жіберіп еді» демей, өз беттерімен жол соқты келген болып,
әңгіме үстінде Малтабардың Шыңғыс ордасына ат ізін салмау себебін білмек болды. Қу Малтабар ол сөзге «қол тимей кетті, әйтпесе көңіл баяғыдай» деп қана жауап берді. Сондай а ңдыса сөйлескен сәттердің біреуінде, шешен Шөбек Айжан ға да соғып, оны өлердей мақтады. Малтабардың құлағы бұл мада ққа елеңдей қалды. Үйіндегі үш-төрт әйелінің бәрін де «тозды ға» санап, төсек жаңарту ниетінде жүрген оның көктен тілегені жерден табыл ған сияқтанды. Оның қызға сырттай қызыға қалған қалпын байқаған жолаушылар, «сол қызды көрмеймісің?» дегенді тура айтпай, «Атбасар ға барар жолында хан үйіне со қпаймысың?» деген сөзді көлденеңдетті. Залымдықты алыстан болжайтын Малтабар, үйіне жолаушылардың неге келгенін енді ғана жорамалдады. Содан кейін м әселе ашығына көшіп, шешен Шөбек әдемі сөздермен сырлай отырып, шынын айтты. Малтабар ол сөздерді қуана қарсы алып, жуық арада жүргелі отырған Атбасар жолында Шы ңғыс ордасына соға кетуге уәде берді. Омбы төрелерін күтіп алу ға даярланып жүрген шағында алдап шақырған қызылы болар; барам, к өрем қызды: көңіліме ұнаса, берем сұраған ақшасын; қанша с ұрар дейсің, ең көп болғанда Атбасар жәрмеңкесінен алам ба деген т үсімнің жүзден бір жарнасы ғана болар!» Шо қанның қыз туралы сөзін олар Малтабарға сездірген жоқ. Шо қанмен және Малтабардың ордаға соғу хабары Шыңғысты шектен шы ға қуантты. Өйтпегенде ше? Елге «жанарал-г үбірнадырдың оң қолы болыпты-мыс» деген Шо қан үйіне соқса және жалғыз емес, басы жанарал ғып, Омбының бас әкімдерін түгел ерте келсе... оларды күтіп аларлық қаражатты Малтабар берсе, Шы ңғыс құдайдан одан артық не тілейді?!.. Құсмұрын мен Көкшетау дуандары қосылып, екеуі де Көкшетау атал
ғанын білеміз. Сол үлкейген дуанның, аға сұлтаны Шыңғыс бол
ғаны да есімізде. Бұл дуанда: Атығай, Қарауыл, Керей, Уақ, Қанжығалы, Күрлеуіт, Бағаналы, Алысай – сегіз ру бар. Алғашқы кезде б ұл рулар «Құсмұрын. «Көкшетау» деген бұрынғы әкімшілік аттарын тастамай, өзара жіктесіп жүрді. Екі жікті де тең ұстағысы келген Шы ңғыс аға сұлтанға ақылшы болатын екі заседательдің біреуін Құсмұрын жігіндегі елден, біреуін Көкшетау жігіндегі елден алды. Құсмұрыннан таңдағаны – Табайдың Тәштиті, Көкшетаудан та ңдағаны – қоныс жағынан Атығайға жататын, арғы түбі алтын орда ханы – То қтамыстан тарайтын Маңдай батырдың баласы Әбдіғапар. Екеуі де елдеріне беделді адамдар және жас жағынан Шы ңғыспен құрбылар. Олар үкіметтен айлаған жалақы алады да, Шы ңғыспен жылында бірер қабат бас қосқаны болмаса, өзге кезде мекендерінде т ұрады.
Ба ғынышты елдерін ірітіп, сүзістіріп ұстау, қанаушы тап билеген заманны ң әдеті болғанын білеміз. Шыңғыс та сөйтіп, үлкейген К өкшетау дуанының аға сұлтаны болғаннан кейін де, ру мен руды, ру ішіндегі аталы қтарды өзара араздастырып, шабыстырып отыруды салт қып алды. Ол ру ішіндегі «басты адам» дейтіндердің біреуін әрі итеріп, біреуін бері тартып... дегендей ала- құла ұстады. Содан ба, әлде Россияға бағынғаннан кейін қазақтың бұрынғы әдет заңынан жыл сайын алша қтап, орыс заңына жете алмай, әурешілікте жүруінен бе, к өші-қоны аралас қазақ, рулары өзара қым-қиғаш болып, жылдан жыл дау-дамайы өрши түсті. Соған байланысты ел ішіндегі «барымта», «сыдырымталар» беле ң алып кетті. – Соны қалай тыю керек? Хан заманында ұрылар «арғы жағы – ханнан, бергі жағы – ру басы билерден ы ғысқан» деседі. Хандық туы құлағаннан кейін, уақ-түйегі болмаса, «мы қты» аталатын ұрылар билеріне пысқырмайды да, өктемдік жасағысы келген билердің өздеріне дүрсе қоя береді; «аға» ж әне «кіші» аталып патша өкіметіне қызмет ететін сұлтандардың ар қа тірері – Омбы әкімдері. Сұлтандар ұрылар жайын үкіметке хабарлап та т ұрады. Басында үкімет шара қолданып, бірен-саранын кіріптар етіп те бай қады. Бірақ, онымен ұрылар саны жыл сайын азаю орнына к өбейе түсті. Бәрін жою үшін, қазақ даласына қарулы қалың әскер шығару керек, оның аты – «елді жаппай дүрліктіру» деген сөз; оны
ң арты көтеріліске соғу қаупі бар... Бұл жайды Омбы үкіметі Петербур
ға хабарлағанда, «күшпен түгел тыям дегенді қойыңдар, біртіндеп еппен тыйы ңдар» деген бұйрық алды. Біртіндеуге болар т үрлері жоқ. Мысалы, бізге аты-жөні өткен тараулардан мәлім Ма қаштың Қожығын жергілікті сұлтандар мен билер тыя алмаған со ң, Омбы үкіметі Қызылжардың үйездік начальнигі Мамонтовқа « қарулы отрядпен бар да, балаларын да, өзін де ұстап Омбыға жеткіз» деген б ұйрық берген. Сол бұйрықты орындауға барған Мамонтовқа Қожық «көнем, тақсыр!» деп құлдық ұрған да, «қазақ ғұрпымен, үйімнен дәм тат» деп, қой сойып қонақ асы берген. Сонда сорпаға ме ңдуана (белена) тастап, уыты сіңген сорпаны ішкеннен кейін, қонақтар түгел есірген. Сол кезде Қожық қаруларын сыпырып ап, ая қ-қолдарын қыл арқанмен байлаған да, өзгелерін бір оңаша үйге қамап, құрымға бөлеген Мамонтовты шаңыраққа асып, бірнеше күн ұстаған. Тірідей сүрленген Мамонтовты Қожық босатып: – Білгендері ңді істеңдер! – деп қоя берген. Б ұл оқиғадан кейін, Омбы үкіметі қырға қарумен шығып, ұры ұстаймын дегенді қойған. Ел бетімен жайыла берген. Оларды жинау
ға әлі келмесін көрген Шыңғыс, Омбыға барын үкімет адамдарына а қылдаспақ ниетінде еді. Енді, с
әті түсіп, сол үкімет үйіне келгелі жатыр және оларды Шо қан бастап әкеледі. Атбасар жәрмеңкесінің кезінде, алты дуанның билері мен бас қосқан мәжіліс болуы туралы, мәжілісті генерал- губернаторды ң өзі басқаруы туралы нұсқау-хат Шыңғысқа да келген. М әжіліске өз дуанынан қатынасатын адамдарды ол даярлап та жат қан.
«Сол м әжілісте» – деп қиялданады Шыңғыс, – ел адамдары мен Омбы т өрелерінің арасына Қанашжан дәнекер болса, менің де төбем к өкке жетпей ме? Оның да атақ-абыройы аспанға шарықтамай ма? Содан кейін, «т өмендеп келеді» дейтін даражам тағы биіктемей ме? О, жаса ған жайлар не, тек сол күнге жеткіз де, оралған бағымызды тіл- к өзден сақтай гөр!». « Әлде қайтемін», бұған дейін қысқы ордасының, алшақтамай қойып келген Шыңғыс, көңіліне қуанышты ойлар ұялағаннан кейін, қонақтарын көктемдегі мекенінде қарсы алуға ойлады. Ол мекен Сырымбет тауыны ң күнгей жақ бетінде, жиырма шақырымдай жердегі «Саумал» аталатын к өлдің жағасында еді. Түбі терең, асты қайраң, аумағы ат шаптырым бұл көлдің батыс жақ биік жар қабағына қалың шытырман болып өскен қызыл қайыңның орманы т өмендеп барып, көл шетіне тірелетін. Көлдің суы саумалдау, мал суару ға болмаса, адам ішуге сортаң татиды. Ал, оның суын татқан мал, қайдан болса да қашып кеп ішеді. Көлге орман арасындағы жыралардан да, етек жа қтан да бал-бұлақтар құйылып жатады, көл т өңірегін қоныстаған жұрт ауыз суды содан алады. Жар қабақ жағынан қарағанда Саумалкөлдің бітімі өгіздің имек м үйізіне ұқсайды: теріскей жағы жуантық, мұқыл, күнгей жағы жі ңішкелеу, сүйір. Сондықтан, орыстар ол көлді «Кривое озеро» дейді, кейін со ған жақын орнаған орыс поселкесі советтік дәуірге дейін «Кривоозерное» аталып кеп, бертінде Володаровка болып өзгерді.
Саумалк өл қабағы, су жағынан бірталай биік болғанмен, үстіне шы қсаң айналасы жазық далаға айналып, әр тұстағы таулар бар м үсінімен айқын көрінеді. Теріскей жақ ойпатына біткен қарағай орманны ң арасынан, Сырымбет тауының ұшар басы жалаңаштанған екі өркеші қылтияды; күнгей жақта, аттың еріне ұқсайтын қырқасы, бойын б ұлт тан асырған, мол денесі дөңгелене бітіп, дария көлді қаусырған құшағы қымқалау боп, екі босағасы кезеңдене түйіспей қалған көгілдір түсті Айыртау тұрады. Орда ауылы қысқы мекенінен қозғалғанда, көктем кезінде Саумалк өлдің дөңіне қонатын еді де, биені сол арада байлап, шілде туа Ұлытау жақ жырақтағы «Қалмақ», «Сал« қын» аталатын к өлдерге беттейтін еді. Бірақ, бұл ауыл асықпай көшіп, жол бойында сынысып отыратын ауылдардан ерулігін жей ж үретін.
Биыл ғы жағдай одан басқарақ болды. Әуелі Малтабарды, одан кейін Шо қан тобын Атбасар жолының үстінде күтіп алу үшін, Саумалк өл жағасынан қолайлы тосқауыл жоқ. Басқа жолдардың бәрі де б ұрыс.
Осы себеппен хан ауылы Саумалк өлдің жарқабағын жиектей қонды да, малдарын бағатын қарашы ауылды көлдің шығысындағы то ғайлы жазығына орналастырды. Салтанатты жыл болатындықтан, Шы ңғыс өз ордасына да, бірге қонатын отаулары мен қонақ үйіне де кіршіксіз а қ кигіз жаптырды. Қонақ үйін ол ылғи ордадан алшағырақ тіктіретін. Биыл да с өйтті. Ал, «отау» аталатын, бұған дейін ордаға іргесі та қау қонатын Мәмкенің үйін биыл алысырақ тұсқа орнаттырды. Неге б ұлай болуын Шыңғыс пен Зейнеп, Бүбі үшеуінен бас қа жан білген жоқ. Ш өбек пен Жарылғамысты Омбыға аттандырар алдында, үнемі а қылшы көретін Зейнепке Шыңғыс «осылай да осылай!» деп мән- жайды д әттеткен. Сонда, аз уақыт тұнжырап қалған Зейнеп Шы ңғыстың:
– Ие, не дейсі ң, бәйбіше? – деп қайталай берген сұрауына: – Обал болмай ма? – деген-ді. – Неге обал болады? Ауы ат қа, аузы асқа жарымай жүрген жалғыз атты жала ңқая біреуге берсем обал. Дәулеті теңіздей шалқыған, ішері алда ғы, ішпесі арттағы, босағасын аттай үлде мен бүлдеге орайтын кісіге берсем, несі обал? – Ж әй, жас шамалары алшақ дегенім ғой. – С өз еместі айттың ғой, бәйбіше! Оның не оқасы бар? Жас тоқал ал ған талай шалды көріп жүрміз. Аш, жалаңаш жүрген жігітке бар ғаннан, дәулетті қартаңға барып, ішініп, киініп отырғаны артық емес пе? « Қарт» деп, қарт адам ба Малтабар? Мен білетін Малтабар болса, әлі де бірер қызды қартайтады. Ол да рас сия қтанған Зейнеп әрі қарай таласпаған. Екеуі де Малтабарды ң қыз көруге келер-келмесін күткен. Енді Малтабар келетін болды. О ған қызды көрсетудің жағдайын жасау керек. Өйтуді Шы ңғыс
т өмендегідей жоспарлады, ауылды
Саумалк өлге
к өшіргенде, Мәмкенің отауын орда үйден алшақ тіктіру керек те, қонақ үйге түсетін Малтабар, не ертемен, не кешпен... дегендей, қыздар үйде болатын мезгілсіз бір шақта кіріп баруы керек. Сонда к өзі жалған қыз Малтабарға ұнаса болды, арғы әңгіме оңай. Үйінде б ұндай өрескелдік болып көрмеген Бүбі шошып кетпеу үшін, Зейнеп к үн бұрын ұғындырып қояды. Б үбі Зейнепті «келіншек» дейтін еді. Басында жесір, әдемі жас қатынға әмеңгер Шыңғыс аяқ сала ма деп қауіптенетін Зейнеп, ж үре-келе ондай оқиға болмауына сенген де екеуі абысын-ажын болып сырласып кеткен. Сондай Зейнепті ң Малтабар жайлы айтқан с өзіне қарсы болмаған Бүбі. – Тек, былай болсын, келіншек, – деген т ұжырымын айтты. – Күйеу б ұл отауға кірерде, мен ішінде отырмайын, келерінен белгі берілсе, тыс қа шығып кетейін. Жоспар д әл орындалады: Қызылжардан Саумалкөлдегі орда ауыл ға бір-ақ күнде жеткен Малтабар, Абаның бастауымен, Шы ңғыстың қонақ үйіне түсті. Сәті келгенде, өзге күндерде топырлап жататын қонақтар, бүгін бұл үйде жоқ екен. Бертін келе еті қалыңдаған Малтабар, таразы жас шағындағы елгезектік салтынан егде тарт қанда да арылған жоқ еді. Үйінде де құс ұйқылы ол жолға шықса тіпті сергіп, ояу кезі түгіл ұйқыда да тыш
қанның сыбдырын сезіп жататын, өлі түнде әлденеше оянып, далада
ғы дүниелерін, сұлыға тойғызғаннан кейін арқаннан босатпайтын аттарын әлсін-әлсін тысқа шығып қарай беретін... Б үгін мұрнына «жақын жердегі маңда ұйықтап жатырға» жоры ған сұлу қалыңдығының, иісі келгендей, ол тіпті сергіп, « ұйықтармын» деген дәмемен көзін қанша жұмса да, мызғи алмады. Бір өлеңде:
– «Кетпейсі ң тұрсам ойдан, жатсам түстен Басымды не сиқырмен әуреледің?!» – дегендей, сыртынан сипаттаған қыздың бейнесі көз алдында елестеді де т ұрды. Оған бұл түннің ұзақтығы жылдан кем к өрінген жоқ. Сілесін солайша қатырған таң созылып барып, әрең дегенде атты- ау!.. Кеше кешке Малтабарды ң қызды қалай көруі сөз болғанда: – Анау а қ үйді көріп тұрсың ғой, – деген еді Аба Малтабарға, М әмкенің отауын қолымен нұсқап. – Бадырайып т ұрған үйді көрмей не бопты маған? – деген еді Малтабар. – Онда не бар? – Сені
ң қалыңдығын, сол үйде. Мәмке батырды естіп пе едің? – Естідім, – дей сал ған, естімеген Малтабар. – Жаугершілікте өлген батыр ғой ол. – Солай десетін... – Соны ң жастай қалған қатыны байға тимей, аруағын күтіп, сауыт-саймандарын к үзетіп, кө жылдан бері жесір отыр. – Ә-ә-ә...
– Ол ж әй қатын емес, әулие қатын. Күні-түні оқитыны – намаз. Бейсауат кісі үстіне батып кіре алмайды. Түн мезгілдерінде есігі ішінен құлыптаулы болады. – Апырай, ә...
– Хан-ием са ған бермек болған қызды сол үйге қамап ұстап отыр. Сонда ғы ниеті –«ашылмай, шашылмай барсын» дегендік. Құдай жазса к өрерсің, Малтеке, менің байқауым бекер болмаса, бұл әлі «емшек табы – аузынан, бесік табы – ар қасынан кетпеген» періштедей таза қыз.
Б ұл сөздерді естіген соң Малтабардың қызды көруге құмары тіпті к үшейген. «Ертең» деген мезгіл, оған өмір жетпейтін алыстық сия қтанған. Өз еркіне салса, Мәмкенің отауына сол сәтте-ақ кіріп барар еді, оны Шы ңғыс белгілеген тәртіп көтермейді!.. К өрер таңды тағы да көзімен атырған Малтабар, таң сібірлей ар қандаулы атының төңірегінде жүрді де қойды, себебі, уәде бойынша Абаны ң белгілеген тұстан көрініс беруін күтті; шытырман орманны ң отау жақ жиегін жағалаған Аба, Бүбінің дәретке шығар кезін к үтті. Оған да әр минут сағаттай көрініп, батырдың отауына тіккен к өзінің майы сарғайғандай болған уақытта, Бүбі бар бол ғыры, желеңін басына бүркеніп, есіктен әрең дегенде шықты-ау!.. У әде, Бүбінің үйінен шыққаның орда маңындағы атқа жайдақ мінген Аба, сонадайдан жортып өтумен сездіреді. Бұл – Абаның жа қын тұстағы жайылымда оттайтын сауын биелерді жинар шағы. Та ғы бір уәде: Малтабар Мәмке батырдың отауына жалаңаш қыратпен емес, жарқабаққа өскен шытырманның бір қабат жиегімен барады.
Абадан белгі ал ған Малтабар, жарқабаққа еппен еңкеңдей жетіп, қалың шытырманның аяққа оралуына, бетін осуына қарамай, қасқырдан қашқан қабандай жылдам қимылмен жүрді де, «отау осы т ұста болар» деген мөлшерде, құрт көтерілетін биікке өрледі. Оның к өз өлшемі дәл-ақ екен, жарқабақтың шетіне таяна қонған отаудың іргесінен тура шы қты.
Батырды ң көрініп тұрған есігіне ентелей кіріп баруға ж үрексінгендей, Малтабар жарқабақты жиектей өскен орманды үр р р р тасаланып аз кідірді де, « ұялған ұрғашыдан құр қалады» деген ма қалдың итермелеуімен, жамылтқы кигізі түрулі тұрған жарма есікті ішке қарай нұқып қалды, ол ашылып кетті. Еппен басқан Малтабар үйге кіре берді. Қаннен-қаперсіз екі қыз бұл кезде төсек-орындарын жинастырып жатыр еді. «Аруа қты орын» деп, өзгелер түгіл өзі де үстіне шы қпайтын, бет жағын оюлы сүйектермен, жарқырақ тастармен әшекейлеген, тапалтақ кең төсек-ағаштың Бүбі алдына жататын да, шымылды
қ құратын; «іргеге жақын жатса, біреулер сырттан сыбырлап тіл қатар, немесе сайқы-мазақтау біреулер сағанақтан шыбы
қ жүгіртіп мазасын кетірер» деген оймен Бүбі қыздарды төрдің шыбы
қ түгіл сырық жетпейтін ортасына жатқызатын. Үй ішін жинастыру жабдығында жүрген қыздар, әсіресе Айжан, Малтабарды ң үйге кіріп келуін аңғармай қалды. Әдетте, бұл үйдің т үндігі күн сәскеден жоғарыламай ашылмайтын, оған дейін, кигіздері жа ңа үйдің іші қара-көлеңке болатын. Бүгін қашқарлық құманын қолына ұстай дәретке шыққан Бүбінің түндікті күнгей жағынан кең ғып ашуы, қыздарға түсініксіз болған. Оның, бүйтуі кездейсоқ емес еді. Айжанны ң түр-тұлғасын Малтабар түгел және айқын көру үшін, «с өйт, келіншек!» деп Зейнептің тапсыруы еді. Қыздар табалдырықты аттаған Малтабарды тез аңдамас па еді, қайтер еді, егер күйбеңдеп жүрген екі қыздың өз қалыңдығы қайсысы екенін Малтабардың тез көргісі келмесе. Сол мақсатпен ол «і һә» деп қаттырақ дыбыстап қалғанда, күтпеген үнге қыздар жалт қарады. Малтабарды ң түрі көрмеген кісіге, әсіресе – қыздарға Шошын
ғандай еді. Ол соңғы жылдарда ерекше шарланып Кеткен. Кейбір семізге қазы ғана қалың бітіп, өзге денесі сылалау болады ғой. Малтабардың бар мүшесіне май бірқалыпты өсіп, ортадан т өмендеу денесі жуан бөшкедей тор» Сия дөңгеленіп алған. Семіз біреулерді ң бас еті ашаңдау болады ғой, бұның басы да семіріп, беті кіші-гірім таба қтай болып жалпайған. Бұғағы салбыраған, шүйдесі к үдірейген, қабақ астына шодырая біткен шел былай да кішірек көзін сы ғырайтып, күлгенде жабылып қалатын болған. Сондай бетінің, кем-кетігін қабалау боп қалың біткен сақалы бүркеп тұратын еді. Осы сапар ға шығарда, жас қызға қияқ мұртты, шоқша сақалды болып к өрінгісі келді де, бурылданған бет түгін тонап әкеп, иегінің ұшына бір т ұтамдай тұлдырын ғана тастады. Өсімтал сақалының, қырған т үбірі ілезде қаулап, ылай көлдің бетіне қатқан қара көк мұздай жылтырай қалды. Малтабардың бір әдеті – сақалын жүндеуде, м ұртын басуда ешкімге де сенбей, ол істі өзі атқаратын. Жасырақ кезде оны ң дірілсіз қатты қолы, бетіне ұстарадан дақ түсірмейтін. Бертін келе, басына да, қолына да аздап қалтақ кіре бастаған ол, қанша сақтанам дегенмен ұстара жүзін тайдырып ап, бет терісінің әр жерін
қалпын кететін. Кеше, орда ауылға келе жатып, орман арасында
ғы оңашада, «мен қырып берейін» деген атқосшысына сенбей, са қалын өзі алам дегенде бет терісін қан-жоса ғып кескен. Сол жараларынан жылап а ққан қанды, бұлақтың сазын басып, әрең то қтатқан. Қалыңдыққа киімдерімен де ұнағысы келген Малтабар, шекесі жалпа
қ басына татардың, қонымсыз дөңгелек тақиясын, үстіне орысты
ң тылтиған тар костюмін киген, сондықтан, бұрын етегі ұзын, пішімі мол татарша шапанмен, ж үргенде жасырынып тұратын салпы семіз
қарны, енді ері бауырына ауған ат сияқты салбырап бұлтия қалған.
Осындай бейнемен кіріп бар ған Малтабардан қыздар қалай шошымас! Малтабар дыбыс бергенде жалт қараған екі қыздан, жеңілтек мінезді Ра қия, бірінші боп сыр білдіріп, «аһ!» деп бақырып қалды да, терге
қарай сырулы тұрған шымылдықты оранып тығыла қойды. Айжан айда һар арбаған қояндай, қаны ішіне тартылған сұп-сұр кескінмен, бір с әт қимылсыз қатты да қалды. Оның сымбаты мен келбетіне қайран қалған Малтабар: «Міне, қыз!» ден алақандарын бір-біріне сарт еткізе со ғып жіберді. Малтабарды көрген шақта қатты шошынған Айжан, есін енді жиып, сып беріп шымылды ққа кіріп кетті. Сол кезде сырттан келе жат қан адамның сыбдыры да естілді. Дыбыс беруіне қарағанда – әйел. Абаны
ң Малтабарға ескерткені: – Қызды көрсең болды. Тіл қатпай-ақ қой. Қатқаныңмен жауап ала алмайсың. Мәмкенің әулие қатыны тыста ұзақ болмайды. Ол үйге жақындай дыбыс береді, сонда сен есіктен шы ға жөнел! – деген. – Жарайды, – деген Малтабар. Сол у әдемен есіктен шыға бергенде, көлденең келіп қалған Бүбі желегіні ң етегімен бүркей тұра қалды. Малтабар оған қарамастан, ірге т үбіндегі жарқабақтың төменгі жағына тұна өскен қисық- қыңыр қайыңдардың ішіне сіңді де кетті. Содан ол, өзі орналасқан қонақ үйдің тұсынан барып, биікке бірақ көтерілді. Сыртынан естіген дыбыстар ға қарағанда, қонақ үйде біраз адамны ң басы құралып қалған сияқты. Алысырақтағы ашаларға байлан ған салт аттардың да саны бірталай. Малтабар бұл үйге түк к өрмегенсіген, түк білмегенсіген бейнесімен кірген еді, үйдің төрінде тізіле отыр ған адамның көбі білеміз қайда барып, не көріп келгені ңді!» дегендей жымия қарап сәлемдесті. Бұл топтың ішінде Ш өбек пен Жарылғамыс та бар екен. Малтабар жүрісінің жайын біліп, ішке т үйіп отырған олар, өзге қонақтар алдында сыр бермеуге тырысып т үстерін жинақы ұстады. Былайғыларының малтабармен аманды қ-саулық және қалжың сөздерінен білеміз дегеннің лебі а ңқып тұр. Ендігі әңгіме Шыңғыспен қыздың бағасына келісу. Бұл жайда бетпе-бет с өйлесулері мүмкін емес, оған екі себеп бар: бірі – ханның н әсілі екендігін, дуанда аға сұлтан екендігін биік ұстауға тырысатын Шы ңғыс кім көрінгенмен жамырап кеңесе бермей, көп істерге тұпа- тура араласа бермей, алыстан сал қынын сала отырып, біреулер ар қылы, ойдағысын ішкірнелей орындайтын еді; екіншісі – бұл қазақ деген елді ң қандай хабаршы шайтаны барын кім білсін, қанша жасырам дегенмен, «отыз тістен шы ққан сөз, отыз ру елге жетеді» дегендей, « ұзын құлақ» арқылы ілезде тарайды кетеді. Малтабармен ол әлі сөйлеспек түгіл кездескен де жоқ, сонда да «Шыңғыс А қпанның асырап отырған жетім қызын Малтабарға тоқалдыққа береді дейді» деген хабар, үш жүзге болмағанмен, орта жүзге түгел тара ған. Сол қаңқу Шыңғыстың да құлағына шалынған. Сонда оны ң қайран қалатыны–осы сөзді кім таратады, қалай тарайды?! Үй ішінен б ұл сырды білетін адам жалғыз Зейнеп. Уәделері бойынша, ол ешкімге айтпайды. Одан бас қа білетіндер: Аба, Шөбек, Жарылғамыс. Олар да айтпайтынды ғына қарғанып, ант-су ішеді. Бүбі жұрттан жыра қ жүретін кісі. Сонда кім?! Өсектен жасқанған Шыңғыс аулына келген Малтабармен с өйлесудің ретін таба алмай, «тиянақты» деп тағы да Жарылғамысты ж ұмсады. Оған, тек, аузын қанша ашатындығын ғана айтты. Д әметері – «бір жарым жұдырық», яғни қағаз ақшамен мың жарым сом екен. Сол кездегі ба ғамен ол жүз шақты ту биенің құны. Бұл – т өрелерге арнап қаладан сатып алатын ішімдік-жемдікке керек. Ол үшін мың сом да көл-көсір ақша, қалай шашсаң шаш-етектен келеді. Қымыз, ет сияқты азықтар өз алдына, Шыңғыстың көңілдес байлары оларды керегінше табады. Айжан
ға қатты қызыққан Малтабар, Жарылғамыстың жүйелеп, жіктестіріп, жетілтіп айт қан кеңесін тыңдап алды да, жауабын қысқа қайырды.
– Ма ған дүние қымбат емес, адам қымбат, – деді ол. – Көрдім қызды, көзім де, көңілім де толды. Денедегі екі жұдырықты жал
қылап қайтеміз, екеуін де тұтас берем. – Екі мы ңды ма?! – деді Малтабардың мырзалығына қайран қалған Жарылғамыс, сөзіне сенер-сенбесін білмеғендей, анықтап ал ғысы келгендей. – Әрине! – деді Малтабар жымиып. – Өйдөйт дерсің!..» – деді қуанып кеткен Жарылғамыс. – Қашан? – Осы ж әрмеңкеден орала. – Атбасардан ба? – Әрине. Не саған, не сен сияқты біреуіне, не сұлтанның өзіне қолма-қол тапсырып кетем. Тағы да айта кететін бір сөзім – бұларым с ұраусыз ақша. Және де ескертерім – қыздың қара басын әкетсем болды, жасау-масау, к өлік-мөлік дегендер керек емес. – Сонда, сол Атбасар базарынан қайтқан жолыңда ала кетпекпісің, қалыңдығыңды? –деді Жарылғамыс, Малтабардың сөзіне түсіне т ұра, анықтап алғысы көп. – Әрине! «Береген қолым алаған» демей ме? Қалың малы төленген со ң, қыз менікі емес пе? – Рас. Шы ңғыс Малтабардың бұл тілегіне қарсы болған жоқ. Малтабар «екі ж ұдырықтың» орнына, Шыңғыстың қолына құрғақ уәдені ғана ұстатты да, Атбасарға жүріп кетті. Малтабар аттана, Шы ңғысқа Гасфорттың Омбыдан Атбағарға ж үретін сапары туралы, жолшыбайғы қазақ сұлтандарының қандай даярлы қтар жасауы жайында бұйрық та келіп қалды. Бұйрық бойынша, К өкшетау дуаны Гасфорт пен нөкерлерін Ақан тауының етегіндегі дария, к өлдің жағасында күтуге тиісті. Ендеше орда ауыл Саумалк өлден сонда көшуі керек. Шы ңғыс өзіне бағынышты елдің игі жақсыларын тез жинады да, к өші-қоны жайынан, қонақтарды қалай қарсы алу жайынан ақыл құрды. М
о ңаша сөйлескен Шыңғысқа бір жайда ақыл айтты. – А қанға көшерде, – деді ол Малтабардың қалыңдығын қысқы орда ңды күзететіндерге қалдырып кет. – Неге? – Сырды
ң бәрі бірдей айтыла бермейді ғой, сұлтаным. Мен саған қалтқысыз дос адаммын. Бұл – достық сөзім. Осы тілімді ал. Неге б ұлай деуімнің мән-жайын кейінірек айтам. Қазір қыстама! Астында зілі бар а қыл екенін аңғара тұра, сөзге тоқтағыш Шы ңғыс «болсын» деді. Жарылғамыстың іш пікірі Шоқанның Айжан та ғдырын шұқшия сұрастыруы еді. Содан бері оның к өкейінен «осы қызға қызықпағай еді?!» деген күдік кетпей қойған. Б ұл сырдың бетін ашса, былай да шалғай жүрген әке мен баланың арасы тіпті шиеленісіп кетуі м үмкін. Ендеше қызды Шоқанға к өрсетпеу керек, Малтабарға атастырғанын сездірмеу керек. Гасфорт қа атқосшы Шоқан, бастағысы белгілеген жолмен Атбасарға тік барып, тік қайтады, Сырымбетке соқпайды, содан кейін қызды Малтабар ға қалай жөнелтуін Шыңғыстың өзі біле береді. Жарыл ғамыстың тілін алған Шыңғыс, көп кешікпей орда алуын А қан тауына көшірді, Айжанды Сырымбет етегіндегі қысқы орда к үзетшілеріне жөнелтті. Ұмытып барады екенбіз: Айжанның баяғыда кісі өлтіріп жер ауып кеткен
әкесі Ақпан, Қиырдағы Сібірде көп жыл каторгіде болып, Романовтар меншігіндегі алтын қазбасында ауыр бейнетті қызмет ат қарған да, өкпе ауруына шалдыққан. Содан жұмысқа жарамсыз А қпан жазасын аяғына дейін өтеуден босанып, өзі сияқты топқа ерген де, мекеніне беттеген. К өп жыл жүріп, көп азап шеккен ол, әуелі Құсмұрынға, одан Сырымбетке тірі аруақ күйінде әрең жеткен. Ол – Айжанды, Айжан – оны к өрген. Бірақ, бұл екеуінің бір-біріне ж әрдемі жоқ, дәрменсіз көрісу болған. Содан кейін, Ақпанның сыр қаты, Айжанның қайғысы. бұрынғыдан да үдей түскен. Ауылын А қанға көшіргенде, Айжанның Сырымбетке жіберілуін Аба ж ұртқа «қыз әкесін күту үшін жіберілді» деген хабар таратқан. О ған ешкім де сенген жоқ. Айжанның Малтабарға берілуін естіп отыр ған жұрт: – Белгісіз жерден білдірмей алып кетсін дегені ғой, – десті. Әңгімені Шоқан жағына аударайық. Атбасар ж әрмеңкесін өзі ашпақ болған Гасфорт нөкерлерімен Омбыдан ертерек шы ғып, жолшыбайғы жерді, елді асықпай аралай отырып, ж әрмеңкеге басталар алдында ғана жетпек еді. Жүріс маршрутын ол географиялы қ картаға қарап отырып өзі белгіледі. Сонда
ғы сызығы: Омбыдан шыға Бурабай тауы, Көкшетау қаласы ар қылы Атбасарға соғып, одан әрі Түркістандатып, Тәшкенге баратын «ха қ жолының» сорабымен тарту. Бұл жолдың өн бойында, қазақ, даласына қадақ-құдақ орналасқан қазақ-орыс станицалары бар, аралары жиырма бес-отыз километрден. Шо қанның туған аулына бірер күнге соға кетуін мақұлдаған Гасфорт: – Тек, жол бойында болса ғана дегенді аятты. Гасфорт
қолынан қызыл қарындашпен түсірген сызықтың бойында, ондай мекен – А қан аталатын тау ғана. Гасфортты ң бұйрығы: жолға он бес пәуеске даярланады да, олар
ға үш-үштен қырық бес чиновник отырады. Әрқайсысына бойлары, т үсі, түгі ұқсас жақсы жылқылардан үш-үштен аттар жегіліп, алдарында ж үйрік жылқыдан көсем салт шауып отырады; п әуескелердің алды-артын шапқынмен жүз қылыш қоршайды, аттар да, қылыштар да станица сайын ауысады. Станицаларға таңдаулы аттар: Баян, Қарқаралы, Ақмола, Көкшетау – төрт ауданнан жиналады. Ол кездегі қазақ арасында арбаға көнбіс жылқы кемде- кем. Омбы өкімдері келіп қалғанда, жиналған аттар арбаға бас білмей жатса, немесе асаусып ала қашып бүлдірсе, одан жаман жоқ. Соны білетін Батыс Сібірді ң полиция басқармасының начальнигі полковник Майдель дуан басты қтарына «аттарыңды арбаға үйретіп қойыңдар» деген бұйрық берді. Оның орындалуын бақылау, станицаларда ғы қазақ-орыс атамандарына тапсырылды. Қылыштарды әзірлеу де солардың міндетінде. Сұлтандарға ерекше тапсырмалар, аттар а ғытылатын жерлерде, келе жатқан әкімдер тыныстау үшін жа қсы кигіз үйлер тігілу керек те, іштері көрікті жиһаздармен безеніп, т өрелерге лайықты тағамдар тұру керек. He тағам керектігін алдын ала жіберілген шап қын хабарлайды. Бұл жұмысты алты дуан генерал- губернатор қасындағы советник аталатын Тұрлыбек Көшенов бас қарады. Омбыға жылында бірер рет қана шақырылатын ол, негізінде Қалғұты өзенінің, бойындағы ата мекенінде, Күрсары Керейді ң ішінде тұрады. Омбы әкімдерінің Атбасарға барар жолында күтіп алу жабдығы қызу қарқынмен жүріп жатты. Гасфорттың ойы – Атбасарда алты дуанны
ң игі-жақсылары бас қосумен пайдаланып, ауыл арасындағы біраз дау-дамайды бітіре қайту, бітпеген істердің ау-жәйін байқап, келешекте не істеу шарасын қарастыру.
КЕНЕТ КЕСЕЛ Гасфорт «ерте ң ертемен аттанамыз» деп бұйрық берген күннің, т үнінде «құдай ұрып» ауырды да қалды. Ұйқыға жатқан оған, бір кезде, ішкі сарайын жылан жайла ғандай сезім пайда болып, шошып оянды.Ояна сала бай қаса, шек-қарнын әлде не суырып жатқандай, кіндік т ұсы удай ашып бүріп барады. Оны ң жатқан жері жуық арада ғана мекендеген жаңа резиденциясыны ң жоғарғы этажында еді. «Омбыға патша туысарынан, министрлерден, жо ғарғы чиньдерден біреулер келе қалса» деп, Гасфорт жоғарғы этаждың тең жартысындағы жасаулары с әнді, мебельдері көрікті, көркем картиналармен, Романов т ұқымынан патша болғандардың бояулы сүгіретпен салынған портреттерімен безенген ке ң зал мен үлкен бөлмелерді мейманхана ғып бос қойдырған, тең жартысындағы қарсыма-қарсы бөлмелерге әйелі мен өзі орналасқан. Орталарында сәулетті вестибюль. Ма қтаншақ Гасфорт кейде өзіне арнаулы бөлмелерге, кейде сый қонақтарға арналған бөлмелерге ұйықтайтын. Ауырған түні ол сыйлы
қ бөлмеде қонған. Бертінде ол әйелімен бөлек бөлмелерде ұйықтау әдетін шығарған. Себебі, жасында сидам денелі Гасфорт егде тарта шарланып, содан ба, бас қа себептен бе, қалғыса-ақ үйді басына к өтере қорылдайтын, кейде ұйқысырап әлденені сандырақтап кететін де, қатардағы төсекте жататын әйелінің тиыштығын бұза беретін. Б ұл дағдыдан арылу орнына, жыл сайын үдете түскен соң, т өсегін әйелінен алыстатып, екеуі қарама-қарсы бөлмелерге жататын. Әйелінің тиыштығын ауырған жолы да бұзғысы келмеген Гасфорт, дыбыс шы ғармауға тырысып еді, ішкі сыздау еркінен тыс
қары «ах, ух!» дегізіп айқайлатып жіберді. Дөрекі дауыстан шошып оян ған Елизавета Николаевна, әуелі «бұрынғы дағдысы шы ғар» деп тым-тырыс жата тұрды да, ерінің ыңқылы үдеп бара жат қан соң, орнынан тұрып қасына барды. Гасфорт ішін екі қолымен де басып, т өсек үстінде дөңбекшіп жатыр екен. – Не болды, Гуська5? – деді Елизавета еріне. А һлап-уһлеген Гасфорттың сөз айтуға шамасы келмей, қолын жа қындатқан әйелінің білегінен шап беріп ұстай алды. Қатты қысқан уыс Елизаветаны ң еті жұмсақ, сүйегі нәзік білегін сындырып жібере жаздады. Қолы қарулы ол сындырар ма еді, қайтер еді, егер жаны ыш қынған әйелі қатты дауыспен «ойһ» деп бақырып қалмаса. Ері қысуын сонда ғана босатты. Әлсіреген Елизавета: – Гуськам мені ң, не болды, саған? – деп жылап жіберді. – Өліп барам, маманя!.. – деді ері дөңбекши түсіп. Еріні ң бұл қылықтары ұйқысыраудан емес, аурудан екенін енді ғана түсінген Елизаветаның: – Ж
әрдемдесіңіз! – деген ащы даусы, еріктен тысқары қатты шы ғып кетті. Әдетте бұл үйдің маңына түн мезгілінде қарулы солдаттардан к үзет қойылатын, олар төмендегі этажда отырып, Гасфорт адъютанттарыны ң біреуі басқаратын. Бүгінгі күзеттің бастығы Гасфорт қа денщик қызметін атқаратын – Алмазов еді. Гасфорт қапыда жасалатын қастықты күні-түні күткенмен, адъютанттарына са қ болуды тапсырғанмен, ондай іс кезікпес деп сенетін. К үзетшілер, қожаларының қорылы естіле, даяр дивандарға қисая кететін де, күндізгі қызмет басталғанша ұйқыларын қандырып алатын.
Б үгін де сондай халдегі Алмазов, диван үстіндегі шырт ұйқыдан, әйелдің құлағына сап ете қалған ащы даусынан шошып оянды да, есе
ңгіреген бейнеде, бас жағында сүйеулі тұрған қынаптағы қылышын шан бере ұстап, атып түрегелді. Ол қалғыр алдында керосин шамны ң білтесін төмендетіп, жарығын бұқтырып қоятын. Б үгін де сөйткен шам, әлденеге сеніп қапты. Бөлме тастай қараңғы. Есе ңгіреген Алмазов, жан-жағын қармалап, қайдан тескіндік табарын білмей ж үрген шақта, әлдекімнің кіре бергені сезілді. Алмазов дыбыс берсе к үзеттегі солдат екен. – Не болды, ваше благородие?! – деді солдат. – Б
әсе, не болды?! – деді Алмазов. Жо ғарғы этаждан аһлап-уһлеген еркек пен әйелдің сасқалақтаған дыбыстары естіліп т ұр.
Солдат сірі ңке тұтатты да, шам жақты. Жоғарғы этажда ыңғайсыз бірдеме болып жат қанын сезіп, Алмазов шамды ұстай, солдат берданкасын безене, ш өгеннен құйылған басқыштарды саңғырлата аттап, жо ғарғы өрледі. Дыбыс естілген б өлмеге екеуі кіріп барса, Гасфорт төсегінде д өңбекшіп жанталасып жатыр, не істерге білмей сасқалақтаған әйелі Гасфортты ң қасында бәйек болып жүр. Кіргендерді көрген Елизаветаны ң аузына түскен сөз: – Д әрігер!
Б ұл қалада «бірдеме біледі» дейтін дәрігер, – Илиади ғана, өзгелері «емші» аталатын фельдшерлер. Илиади ішкіш адам болатын. К үндізгі қызмет сағаттарында үнемі орнынан табылатын ол, кешкісін дос-жарандарына барып болуды жа қсы көретін. Илиадидің араққұмарлығын білетін олар, қайдан болса да тауып, шамасы жеткенше суаратын. Содан қай мезгілде болса да үйіне қалтақтап жететін, оған шамасы келмесе, жығылған жерінде жатып қалатын.
Б үгінгі түнде де бір досынан сілейіп шыққан Илиади, жолшыбай әлде не тұсқа құлап, содан үйіне таң ағара жетті. Госфорттың күтіп отыр
ған адамы оны арбаға мінгізіп ала жөнелді. Т әжірибесі көп Илиади, бұл сырқатты «бүйрегіне, я қуығына тас байлану» деп жорамалдады. Ондай тасты ірітетін д әріні Илиади білгенмен, «шеттен келеді» дейтін д әрі Москва мен Петербургтен бас қа қалалардан табылмайды. Үлкейіп кеткен тастарды дәрімен іріту де қиын. Оларды жарып алатын оташы (хирург) Омбыда жоқ, өзі «т әуекел» ғып көрер еді, оған қажетті сайман да, көмекші де жоқ. Петербург пен Москваны ң біреуіне апаруға тым жырақ, оларға жете алмайды. Екатеринбург қаласының емханасында жақсы оташылар бар деп естіледі, ол да Омбыдан аса жыра қтықта, дегенмен жәмшік жолында ғы курьер аталатын тығыз ылаумен жүрсе, бірер күнде жетіп қалуы мүмкін. Қауіпті жол болғанмен, жан сақтауға айла жоғын көрген Гасфорт амалсыздан к өнді.
Ол ата қ-абыройды өзінен басқаға қимайтын кісі еді. Атбасар ж әрмеңкесі жайында да сөйтті: өзі барып ашпайтын болғаннан кейін, н өкерлерінің ешқайсысының да ошаң етпеуіне бұйрық берді де, ж әрмеңке тыныштығын сақтауды соғыс губернаторы – Гутковскийге ж үктеп, оған жәрдемшіге Шоқанды ғана берді. Олардың қарамағында қазақ-орыс әскерлерінің Имантаудағы екінші бөлімі болады. Гасфортты ң өзі Курьермен Екатеринбургқа сапар шекті. Шо қан жолға шығуға әзір еді. Ең алдымен, корпусты бітіргеннен бергі айдан астам уа қытта, Бұғы бабайдың ақылымен архив материалдарын шала а қтарған ол, мезгілінің көбін нағашысы – М ұсаның Ертіс жағасындағы тоғайлы, көгал арасында тігіп берген кигіз үйінің төңірегінде өткізіп, еріккен шақтарында атқа мініп, суға қармақ салып... дегендей, тәннің, де, жанның да рақатын көрді. Оны
ң үстіне, қазақша және орысша қалаған тағамы беріліп, әп- с әтте көкке тойған кебеңдей етейіп, арық денесі қатая жұмырланып алды. Ж өтелі де өзді-өзінен басылып кетті. Ендігі арманы, – осы к үйінде туған еліне жетіп, сағынған даласында біраз сайрандап қайту. Өйтуіне Гутковскийдің: – Ауылы
ңа бара бер де, мені Атбасардан тос, – деуі себеп болды. «А қан тауына қоныпты» деп естіген, туған аулына Шоқан төте тартса, Омбыдан шы ға, Бурабай, Көкшетау қаласы, Зеренді арқылы т үсер еді. Бірақ, екі себеппен өйтпеді ол. Бір себебі–құлағы естіген болмаса к өзі көрмеген, хан аулының жаңа қонысы Сырымбет тауына со ғып, көре кеткісі келді. Екінші – (бұл ең бір себебі) Гасфортты үйінде тосқысы келген Шыңғыс, оны жеке нөкерлерін бастап келу үшін, екі заседателінің бірі – Табайдың Тәштитін Омбыға жіберген еді. Гасфорт ауырып қалғаннан кейін, өзін «дүрлердің» біріне санайтын Т әштит, «Шыңғыс болса бір сәрі, оның сарыауыз баласына қосшы болып қайдан барам» деп ойлады да, әлденені сылтау ғып аулына
қайтып кетті. Біра
қ ол, жәй емес, Шоқан мен Шыңғыстың арасына от тастап кетті: Жарыл ғамыс Тәштиттің әкесі Табайға өкіл-күйеу болатын, сонды
қтан ол Тәштитпен де өте достасып, Жасырар сыры болмайтын. Осы жолы Омбы ға шыққан, Жолшыбай үйіне қонған Тәштитке Жарыл
ғамыс Шыңғыстың Айжанды Малтабарға атастырғанын айтып
қойған, сондағы ойы – «Шоқан естіп, қызға деген құмарлығынан қайтсын» деуі еді. «Жарайды, айтайын» деген Т әштит, құлағы шалған қауесетті өз мақсатына пайдаланғысы келді. Т әштит Шыңғысқа іштей еш еді. Оған себеп: нағашысы – Есеней селкілдек ауру ға ұшырап (паралич) төсектен тұрмайтын халде жат қанда, Тәштитті ертіп бір жақтан келе жатқан Шыңғыс сол үйге қонған; сонда серігінен қымсынбастан, Есенейден аулақ жататын Ұлпанның қасына жұрт жата келіп, таң ата бір-ақ оралған. Бұған қатты намыстанған Тәштит, бірдеме деуді бойына мін көріп, іштей т үйілген содан бері сырттай жылтырағанмен, шамасы келсе қарымын қайтаруды арман ететін. Сондай ойда ғы Тәштитке құдай көктен тілегенін жерден беріп, Айжан жайында Шы ңғыс Шоқанмен араздастырудың сәті түсе қалған сияқтанды. Өзін «қу қазақтың бірімін» деп санайтын Тәштит Омбы ға бара Шоқанға бірден сыр білдірмей, сөздерін Шыңғысты ма қтау жағынан бастаған ол – «елді жақсы ұстайды, сондықтан атақ- абыройы зор» дей келіп, «к өріп-қасарға қайырымы мол» дей келіп, бір с әтте Айжан мәселесін басып қалған. – Бас қарған елінің жоқ-жітігіне қарасуы былай тұрсын, – деген ол, – әкең аулының қоңсы-қолаңына да өте мейірімді, олардың күнделік қамын ғана ойлап қоймай, болашағына да бақыт жолын сілтейді. О ған бір мысал: қолында әке-шешесі, туған-туысқаны жоқ, бір жетім қыз тұрады екен, сол бейшараны кім көрінгенге жетектетіп жібермей, қолын жылы суға малып отыратын дәулетті біреуге беретін болыпты... – Кімге?! – деп еле ң ете қалды Шоқан. Тәштит ол жайын а ңғармаған болып, «Малтабарға» деді де, өлердей мақтанады. Шы ңғыстың бұл іске неге барғанын да, қанша ақша алғанын да айтып берді. Шо қанның кіршіксіз таза көңіліне мына хабар удай себіліп, жаны т үршігіп кетті де, Тәштиттен қайталай сұрап, анығына көзі жетті. Т әштит Шоқанның бет құбылысынан ішкі күйін ұға қойды да, өз ішінде «ма ған сүзіскендерің керек, қай жеңгенің менікі» деді де, « қызды көргісі келсе тура тапсын» дегендей, қазіргі мекені Сырымбетте екенін айтты. Т әштит жайында кете барды... Шо қанға енді не істеу керек? Айжанды зорлы қ құрсауынан қалай құтқарудың айласын таба алма ған Шоқан «не де болса бара көрейін» деген тиянаққа келді; оны ң Сырымбетке соғудағы екінші мақсаты осы еді. Географиялық карта ға қараса, Сырымбетке соғу үшін Омбыдан Қызылжар келу керек те, одан «Б өрілі» және «Жалаңаш» аталатын екі «Торанғұл» арасымен Жаман Жал ғызтауға, одан Сырымбетке бару керек. Осы маршрутпен ж өн тартпақ болған Шоқан, іш пікірін өзге достары т үгіл, жанындай жақсы көретін нағашысы Мұсаға да айтқан жо қ.
ұсаны Гасфорт Атбасарға ерте баратын нөкерлерінің тізіміне қосқан еді. Гасфорт ауыра, ол тізім адыра қалған. Енді не істемек М ұса?
Шікірейген Шы ңғыстың Шоқанның оқудағы кезінде Омбыға ат ізін салмауына, М ұса шектен шыға ашулы. Онысын Шоқанға сездіріп те ж үрді. Сәті түсіп, Гасфортқа ере барғанда Шыңғыстың бұл қылығын бетіне баспақ еді, оның реті келмеді. Енді не істеу керек? Алпамсадай қалпымен Шоқанға ат қосшы болып баруы керек пе?
«Сиыр – судан, су – сиырдан жериді» дегендей, хан т ұқымының
Шы ңғысы да, басқалары да мұрындарын шүйіріп көкке көтергенмен, олар ға іштей күле қарайтын адамның бірі – Мұса еді. – Несімен с өйтеді?! – дейді ол ішінен, – замана дауылы көтеріп со ғып, қаңқасын қиратқан, кигізі де дал-дал жыртылып желпілдеп желге ұшуға даяр тұрған ордасымен бе?.. Осы күні ол да бір қазақ, мен де бір қазақ, ол да орыс патшасының жалынышты қызметкері, мен де сондай қызметкер!.. Сондай халін түсінбей, несіне шіренеді ол?!.. Ойы осындай М ұса: «жиеніме ат қосшы болуым төмендікке жатар. Б ұл жөніне тарта берсін, мен Атбасарға басқа жөнмен барармын» деген тияна ққа келді. Өйтуіне Шоқанды өкпелетпейтін дәлелдер де тапты. Шо
сездірмеді. М ұса ол жайдан хабарсыз еді. Шоқанның ойы Сырымбетке елеусіз ж үріспен бару. Сөйту үшін, ол офицерлік те, қазақша да жақсы киімдері бола тұра үстіне олардың бірін де артпай, офицерді
ң жорық жолына киетін жұпыны, қоңыр-дүрсін киімдерін ғана ілді. Олар ылаумен жүріп кетті. М ұса оған «оқу бітірген байғазың» деп сыйға тартқан қазақы киімдерін киюді ұсынды. Олары: басында жасыл пайымен тысталған, ма ңдай жақ етегін қасқита қайырып қоятын қара-пұшпақ бөрік; сыртында а қ ботаның түбітінен иіріп, арқауын қызғылт жібек жіптен өткермелеп тоқытқан ермектің, жаға, жеңіне, өңіріне тықыр қара құндыз әдіптеген желбегей шекпені; оның ішінде қытайдың ақ- сар ғылттау өңді, қалыңдау шушынша (чечунша), белін қынамалау ғып, етегін кеңдеу ғып тіктірген, түймелерін қара ала күмістен үзбелеп қадаған қамзол; бұтында ешкі терісінен иленген (замш) өн бойын әр түсті жібек жіппен ернектей кестелеген жырық кең балақты ойран шалбар; ая ғында кестелі шоңқайма етік, оның сыртында күміс шегелермен әшекейленген кебіс; белінде оқшантайлы, қынды кісе... На ғашысының бұл тілін Шоқан алмады. Сондағы дәлелі –«жолшыбай ғы елдің көбі қазақ деседі, олардың алдында тотыдай т үрленіп қайтем. Ала жүремін, керекті жер болса киермін, әйтпесе жата берер. Офицерше жар қырамауым – ондай киімді адамдардан қазақтар қорқады дейді. Шо қанның қасына, күтуші есебінде татарша – Тұхфатолла, қазақша – Тоқбет, орысша –Тома аталатын солдат ерді, Уәделері: То қбет қазақ, я татар тілдерін білмейтін орыс солдаты болып қана ж үреді.
Екі ж үз шақырымдай деп есептелетін Омбы мен Қызылжардың арасында ол кезде қазақ-орыстардың аралары алшақ үш қана станциясы бар еді: Омбы ға тақау – Коломзино, орта тұста – Есілкөл, Қызылжарға тақау–Токушино. Олардың арасында қазыналық ылаулар байлан ған бекеттер. Омбыдан Түменге қарай созылатын ойпатты орыстар – «Ертіс – Есілді ң» қайқаңы (низменность) дейді, қазақтар «Жолдыөзек» дейді. Бұл сайдың өн бойына «Уақ-Шоға» аталатын рулар қыстайды. Шоқан жүрген шақта олар Баян жақтағы Өлеңті, Шідерті өзендерін жайлауға кетіп, қора-қопсылары бос қалған. Ел көзіне шалынғысы келмеген Шоқанға олардың, қажеті де бол ған жоқ. Суыт жүрген ол, ара қонып Қызылжарға жетіп барды. Б ұл қаланың «Қызылжар» аталатын себебі Есіл өзенінің топырағы қызғылт түсті жарына орнағандықтан екенін білеміз. Қаланың орнына ал ғашқы қазықты 1745 жылы Петр және Павел аталатын а ғайынды екі кісі қаққаны, содан қаланың орысша аты – Петропавел болып кеткені де м әлім.
Қала «Ой» және «Дөң» болып екі бөлімнен құралады. Білетіндер – «басында қазақ-орыс станциясы болып жарқабақ астына Ой қала т үскен дейді. Дөң қала жарқабақ үстіне жүз жылдан кейін орнай баста ған. Шоқан Құсмұрыннан Омбыға оқуға бара жатқан кезде, Д өң қалада аралары алшақ азғантай ғана үй бар еді. Енді, бес-алты жылдан кейін і ңірлетіп келіп, түнде салт атпен аралап к өрсе, Дөңнің, үйлері, ойдан әлдеқайда көбейіп, ана жылғы қала шетінде жасалған, ішіне қалың орман өскен, аумағы кең м ұсылман зираттары, енді Дөң қаланың қоршауында қалыпты. Қалаға танылғысы келмеген Шоқанның бағына қарай жәмшік үйі Д өң қаланың шетінде екен. Жолаушылары көп болатын жәмшік айдаушы, өзгеге бермейтін мәнін Шоқанға да берген жоқ. Одан салт ат с ұрап ап, іңір қараңғысында қаланы аралаған Шоқан, бір қалтарыста Малтабар үйін де жанап өтті, Оған деген өшпенділігі қайнап кеткен ол бір мезетте «үйіне өрт қойсам қайтеді?!» деп те ойлады. Біра қ, лезде ашуды ақыл жеңіп, «онымен не бітірем?» деді де то қырады.
Қызылжардан таң сіберлей аттанған Шоқан, жолда Дәнежін (Надеждинск), К өгерін
(Ново-Николаевск), Қарақоға ж үз
қырымдар шамасындағы «Мүсін» бекетіне жетті. Олай деп аталатыны: со ңғы жылдарға дейін Есіл өзенінің орманды биік жарында, Зіл ғараның Мұсасына қыстау болып келген бұл мекенді Зіл
ғара тұқымымен өштесіп алған Шыңғыс Көкшетау дуанына аға с ұлтан болғаннан кейін сылтау тауып, ағайынды он төртін де т үгелімен Есілдің батыс жағындағы жырық жер – «Алакөл- Салпы ққа» көшіріп жіберген де, «жәмшік жолының үсті» деп бекет орнаттыр ған. Мұсаның жұртына орнаған бекет орысша «Мусин» аталып, қазақтар «Мүсін» деп кеткен. М үсіннен Сырымбетке баратын жәмшік жолы екіге айрылады екен: бірі – екі Торан ғұлдың арасымен тура тартады, онымен жүрсе, Сырымбет ж үз шақырымдай жер екен. Арада бекет жоқ, сондықтан ж әмшік те жоқ. Мүсіннің жәмшігі ол жолды жырақсынғандықтан, Сырымбетке апармайды екен, онымен тек ұзақ сапарлылар ғана ж үреді екен; екінші жол – «Жаман Жалғызтау» аталатын бекет ар қылы тартады. Мүсіннен ол бекет қырық-елу шақырымдай. Сырымбетке б ұрыстау болғанмен, жәмшікті жолаушылар сонымен ж үретін болған. Шо қан да сөйтті. М үсіннің күнгейіне қарай тартатын бұл жол жиырма бес, отыз ша қырымдық тұсқа дейін ормансыз жалаңаш даланы кезеді. Даланы ң Есіл жақ беті дөңестеу, Сырымбет пен Жалғызтау жағы қайқаңдау. Сондықтан, Мүсіннен ұзамай-ақ, қос өркешті Сырымбетті ң де, нар өркешті Жалғызтаудың да төбелері көріне кетеді.
Бізді ң жолаушылар Мүсіннен аттанған шақта, таңы ғана буалдырланатын б ұл тұстың күні шыға, төңірек жарқырап ашылды да кетті. К өтерілген күн қыза бастаған кезде, айналаны сағымның тол қыған теңізі тұтастыра бөлеп алды. Са ғымға бөленген таулардың тұла-бойы көгілдірленіп, мөлдір көк к әукердің, тауындай жайнап кетті. Толқын көтерген көгілдір таулар биіктеп, аспанмен астасты да, те ңізде жүзген кемелердей жап-жақын т ұсқа кеп қалған тәрізденді. Естігені, кітаптан о қығаны болмаса, «тау» аталатын биікті бұрын к өрмеген Шоқанға, сағымда қалқыған екі тау, бүгінгі көгілдір аспанмен астас қан шоқылар сияқтанды. Оның «анау тұрған» т әрізденген Сырымбетке, осы тұстан тартып кетерлік зауқы соқты. Сол ойын сырт қа да шығарған оған, бұл маңайды шарлап баққан атшы. – Са
ғым көтеріп тұр, әйтпесе алыс және тете баратын жол да жоқ. Біраздан кейін арасынан еткізбейтін жыныс орман кездеседі, – деді. Асы ққанмен амал қанша!.. Жолаушылар Жаман Жал ғызтаудан бетін бұрмады. «ЖАМАН ЖАЛ ҒЫЗДА»
Б ұл таудың «Жалғыз» аталатын себебі, – «Көкшетау» тіркесіне кіретін к ө таулардың теріскей шығысында оғашырақ тұрады: «Жал ғыздың» ығындағы көлемі мен көркі өзге шалқарлардан аспаса кем т үспейтін, көлдің суы адам татпастық, ащы, сондықтан оны т ұрған ел «Жаман» дейді. Адам жаман санайтын сордың суын мал баласы қымыздай сіміреді де, арық-тұрақ ілезде «қап болып шыға келеді». Адам ға «жаман» бола тұра, «Жалғыздың» айналасы толған суы балдай м өлдір бұлақ. Қарағайы, қайыңы, терегі аралас өскен қалың орманның ішіндегі Жаман Жалғызтаудың пішіні, – аумаған кигіз
үй, тастары қолмен құрастырғандай ұсақ, сол ұсақтардың арасынан етектен т өбеге дейін қалыңдай ескен ағаштар, аумаған се ңсең папаха сияқты. «Жал ғыздың» төңірегін Қарауыл руының Көлдей, Көшей дейтін аталары қоныстайтын еді. Таудың сормен аралығында, кейін әлемге « Үкілі Ыбырай» атағы жайылған, дүние жүзіне мәлім «Гәкку» әнін шы ғарған ақынның ауылы қыстайтын. Олардың арғы түбі қалмақтан келген қоңсы дейді, сондықтан «Қалмақ аулы» деп те аталады. Қалмақтың бергі жағында – Дербісәлі би дегені болыпты. Одан:
Әбілге, Маңдай, Сандыбай (Ыбырайдың әкесі). Сандыбай сол ма ңайдағы қазақтан бірінші болып көрік басқан, темір соққан кедей адам екен. Өзге ауылдастары жаз жайлауға көшкенде, Сандыбай қыстауда қалып, кәсібінен қол үзбейді екен. Үнемі үсті-басы күйе болып ж
үретін оған, жақын жеңгесі «Қарамұрын» деген ат қойып, елі де солай деп кеткен. Бір өлеңінде Ыбырайдың – «Әкеміз Қарамұрын ұста бопты, кемірге өзімді өзім қия алмадым» деуі содан деседі. « Өрт кетіремін» деген қауіппен Қарамұрын «дүкен» аталатын темір со ғатын жәйін қыстаудан жырағырақ тұстағы бұлақтың қайнар көзінің жағасына орнатқан еді. Қасында Имантаудан ылау айдау
ға жалданған, кең шатырда жеке қара бастары ғана тұратын, бірі егде, бірі жас – екі татар бар. Оларды ң аттары төртеу, тарантас жал
ғыз. Қарамұрынның өз тұрағы шымнан салған жер үй. Шо қан келер күні, оның үйінде, амандық біле жайлаудан кеше келген а ғасы – Әбіле қонақтап жатыр еді. Мүсіннен келген ылаушы, Шо қанды сол үйге тура әкеп түсірді. Бұл кезде күн байығанмен, дала әлі жарық. Шоқан Сырымбетке табан аузында-ақ жүріп кетер еді, ылаушы татарлар тарантас қа екі ат жегіп, «Саумалкөл» бекетіне ертемен ж үргінші әкеткен екен, содан оралмапты. Жайдақ екі ат қорада екен, олармен қайда барады?.. Шо қандар ат басын тірегенде, Қарамұрын үй-ішімен және қонағымен, шым үйдің ық жағында ауыз ашар жасап жатыр екен. Тік келіп,
қастарына тоқыраған жүргіншілерге қараған олар жолаушыларды да ғдылы біреуге жорып, майы кілкіген дәмді құймақтан қолдарын жазбай, сораптап асай берді. Тарантастан түскен Шо қан оларға мұсылманшылап сәлем берді. Тоқбет үндемеді. « Қазақ қой мынау!» деп күңкілдесіп қалды отырғандар. – Шай ға кел, жігіт! – деді Қарамұрын. Шо қан тоқ еді: жолшыбайғы кідірмеймін деп ойлаған ол, Омбыда ғы әскерлік ұйымнан, үйіне жеткенше ішіп-жеуге жетерлік азы қ алып шыққан. Жалғызтау деңгейіне жақындаған шақта, шоқ а ғаштың етегіне тоқтап, біраз қаужалып алған. Сондықтан, «рахмет!» деп қолын қусырып, басын иді де, Тоқбетке орысшалап: – Тау ға таман барсақ қайтеді? – деді. – Барайы қ, – деді ол. Үй иесінің «дәм татыңдар» деуіне қарамай, екеуі жөнеле берді. – Әлгің аты «қазақ» демесең, – деді Шоқандар алыстаңқырағанда Қарамұрын ағасына, – тік бақай, кісі киік біреу ғой өзі. – Кім екенін абайлады қ ба? – деді Әбіле. – Жо
қ. – Ендеше соны ң Шыңғыстың баласы. – Қай Шыңғыстың? – А ға сұлтан Шыңғыстың Омбыда оқып жүрген баласы. – Шо қан ба?!.. – Сол ғой деймін. Бала күнінде көріп ем, одан түсі өзгергенмен, кейбір келбеті са қталған, әсіресе қабағы мен көзі. Бала шағына қарап, өскенде де бойы шарға болар ма деп жорамалдаушы ем, буылып
өскен екен ғой, бойы соқтауылдай боп кетіпті. – Тілі
ң тимесін, жерге түкір! – Т
үкіре береміз-ау!.. Үйіне келеді деген. (Аз ойланып) – Бірақ, жолы б
ұл емес қой, неге қыңыратқып келеді екен бұл жаққа? – Білдім! – деді сол қолының бармағын тістеп, ойлағандай аз кідірген Әбіле, өзіне-өзі тез жауап беріп. – Нені білді ң? – деді Қарамұрын. – Рас болды! – деді Әбіле, өз тізесін түйгіштеп. – Не рас болды? – Қауесет. – Қандай?
– Осыны «А қпанның есіп келе жатқан қызына құмартады» деген. – Мені ң құлағымды да сондай бір өсектің желі шалып еді, – деді Қарамұрын. – Неге оны растайсың? – Т
үзу жолынан бұл жаққа бұрылудың басқа себебі жоқ. Айтпады
ң деме, осы сол қызды көруге келе жатыр. – Қыздың Сырымбетте екенін қайдан біледі? Елді ң, аузы елу емес пе? Біреулер жеткізген болар. А ғалы-інілі екеуі осылай сөйлесіп отырғанда, тау етегіндегі орман ға сіңген Шоқан мен Тоқбет те оралды. Ылау тартатындардың әлі де келмеуіне олар өкінді. Мүсіннен әкелгенге «тым болмаса Сырымбет тауына жеткізіп сал» деп еді, ол: «Аттарым боса ңсып келеді.
Әрі, үйде қауырт жұмыстарым бар еді» деп көнбеді. Жіпсіз байлан ған қонақтарына Қарамұрын қолдағы аз ғана ешкілеріні ң семіз серкешінің біреуін сойып, қонақасы беруге әзірленді. Бірақ, қандай? Оны ң шым-күркесінде қонақтар, әсіресе хан тұқымы, ірі орыс әпесері – Шоқанның жайланып отырар жері жоқ: өзі тар, өзі қолаңса сасы
ған күрке, «төсеніш» дегендері иленбеген тері-терсектің қасаңдары, иіс-қоңысқа үймелеген қаптаған қалың қара шыбын. Со ған «кір» деуге ұялған Қарамұрын: – Ал, мырза, – деді Шо қанға, сыртта серкешін бауыздамай, желкесінен ұстап тұрып,– болып тұрса, сенің сыбаған, серкеш түгіл, то қты-торым түгіл, құлын мен тай! Олар бізде жоқ. Бізде бары – мына ұстап тұрған серкеш, осыған риза бол да, бата қыл! Ондай әдет барын білгенмен, берілетін батаны білмейтін Шоқан сойыларын білгендей ба қыра маңыраған серкешті Қарамұрын мойнынан та қымына қыса ұстап, қол» дарын жайғанда, сас қалақтағанда жан-жағына жалтаңдап еді, Әбіле ол жайын т үсінгендей: – Ауылдан бала ша ғында кетті ғой, батаны қайдан білсін, мен айтайын ол батаны, – деп ала қандарын жоғары көтере, ішінен бірдемені к үбірледі. Серкеш сойылып бола, Шо қанға айтуға бата алмаған Қарамұрын: – Әбеке! – деді ағасына, – қайда береміз қонақтардың асын? Ол с ұрауды неге бергенін түсіне қалған Әбіле: – Д үкеннің қасы дұрыс болмас па екен? Қалың бетегесі жаба ғыдай ұйысқан, мал баспаған, иісі де жақсы шөбінің. Ай да ымырт жабыла туады. Ж әне толықсыған жарық кезі. Қалай көресің, мырза? – деп Шо қанға қарады. Шо қан шым күркеге келген бетінде басын ғана сұғып, түрінен де, иісінен де жиіркенген бейнемен кейін шегінген. О ған енді сүйресе де кірер ойы жо қ. Отыруға лайығырағы жәмшіктердің шатыры сияқты, оны ң кірер жақ етегі сыртынан арқанмен шандылғанын да көрген. Далада ұзақ отырысқа жарарлық емес: күн еңкейе ызыңын көбейте баста ған сары маса, бейуақ таяна қалыңдап барады. «Сонда да тыста отыр ған жөн болар, – деп жорамалдады Шоқан ішінен.– Ке ң дала. Алды ашық дала. Көзге алыстағы шалынады. Айы тол ған түннің көрінісі де әдемі!..». – Ма құл, ағай, – деді ол, сұрауына жауап күтіп, телміре қараған Әбілеге. Отырарлы
қ орын көрсетілгенмен, ол араға жаяр төсегіш болған жо қ. Керегі не, оның? Қалыңдай, ұйыса, жапырыла өскен биік бетегені ң жамбасқа жұмсақтығы мауытымен тысталған мақта к өрпедей! Мұндай жерге отыруға Шоқанның жаны бала кезінен-ақ құмарды. Ертіс ойпатының қалың шалғыны да осындай жұмсақ бол
ғанмен, асты дымқос, сондықтан мұрынды тез бітіріп тастайды; ал мынадай бетегеге қанша уақыт қисайғанмен, адам еш тымауратпайды. Бетеге үстіне тұрқын соза, қырынан қисайған Шоқанды маса да мазалай алмады. Қарамұрын шет жақ алысырақ тұстан көңнің т үтінін бықсытып қойды да, қалыңы емес, талмаусыраған лебі ғана жетіп, соны ң иісіне де маса м.олай алмады. Қас қарайып болмай, аспанның күнгей-шығыс жиегінен айдың с әулесі біліне бастаған, көп кешікпей қызыл күрең жиегі жылтиды; сол т үспен биіктей берген толған ай дөп-дөңгелек болып тұтас к өрінгенде, үлкендігі қазақ арбаның доңғалағындай екені Бұл т үрінде не деген көрікті еді, жарықтық-ай!.. К өкжиектен көтерілген сайын қызыл-күрең бояуы сұйыла берген ай боз ғылдана келіп, аспанның иығына шыққан шақта, әппақ сүттей боп жар қырап алды!.. Ауыл бозбаларының: Әттең, айдың жарығы күндізгідей, Ер жігітті ң қадырын қыз білгендей... дейтін.
Ай жары қ, терезеңнің дәл түбінде, Шашы ңа таққан шолпың саудырасын... дейтін. Биік тауды ң басына бұлт айналсын, Жаны
ң шығып бара ма, көз байлансын,–- дейтін ша ғы туды. Б үгінгі жыпырлаған жұлдызды аспанның ашықтығы', айдың жары қтығы сондай Шоқан отырған тұстан күндіз көзге шалынатындарды ң бәрі қазір де сол қалыптарымен самсап тұр!.. Дала!.. Ке ң дала! Жаман Жалғызтаудың күнгей-батысы бұйра қалың орман!.. Былайғы жақтарының бәрі де таусыз, армансыз жалпай
ған жазық!. Іргеде т ұрған «Жалғыз», мана маңына жақындағанша тапалтақ сия
қты еді, жанына жақындай биіктене берді де, Іңір бастала, ай туа аспан
ға шырқай көтеріліп, төбесі түн қараңғысымен тұтасып кетті!.. К үндегі дағдысы ма, бүгінгісі ғана ма, – қияда бүркіттері ша ңқылдап, шыңдарда байғыздары шұрылдап, тоғайда бұлбұлдары сайрап, бертінде ет иісін сезген сауыс қандары шықылықтап, күн жауар алдында ғы әдеттерімен, оғаш бастарына қаптап қонған қарғалары шулап.. арсылдаған, ырылдаған, үрген, шәуілдеген, ма ңыраған, мөңіреген... сияқты дыбыстардан орман бүркенген тауды ң тұла-бойы толып кетті. Оған, төмендегі сортаң көлде қонақтаған: аққу, қаз, үйрек шағала, шіңкілдек шіл, тауқұдірет, қызғыш... сияқты құстардың ансамбль тәрізді тұтаса, келістіре шы ғарған үндері қосылады... Көл-мөлін қоса, осы құстардың бәрін бір-а қ жұтып қоятындай, тымық кең даланы солқылдатқан әупілдек үні естіледі... Не деген к өрікті түн... не деген көрікті аспан... не деген көрікті дала... не деген к өрікті тау... не деген ғажап идиллия!.. Шіркін, осы тамашаларды та ңданарлық түрде сипаттай алатын ақын туар ма еді!!.. Осындай ойда ғы Шоқан, жоғары-төменге, төңірегіне таңдана қарап тамсанады да, «Жалғызға» әлсін-әлсін жалтақтай беріп,– «б ұның жаманы мынау болғанда, жақсысы қандай екен!»–дейді ішінен. «Жа қсылар» дегендерін де тез көруге асығады... Қарамұрын үйінде «дән» аталатын азықтың иісі де жоқ еді. Шай орнына
қолданатын шәлпиді, олар ешкі сүтінен жасалған құрт, ірімшікпен ішетін «ш әйді» үлкен тас құманға қайнататын. Басқа сусыны жо қ. Қарамұрын Шоқанға бұндай «шай» беруге ұялап отыр еді. – Сусын бар ма, ұста ағай? – деді шөліркеген Шоқан. Қарамұрын орнына Әбіле жауап беріп, қандай ұялса да «шай» барын баяндап еді: – Ма ған сонысы керек, – деді Шоқан. – Құрт пен ірімшік ежелден жа қсы көретін астарым. Көптен аузыма тимей сағынып жүр ем. Ш әлпи шәйін ішіп көрген емен, ішкендер мақтайды. Мен де ішіп к өрейін.
Кадет корпусында бол ған жылдары да, одан кейін де, Қарамұрынның қара-қоңыр өңді жобалғы түсті, әжім кескінді арық қара қатыны тас-құманға қайнатқан «шәлпи шайындай дәмді суды ішіп к өрмеген еді. Қант татыған қызыл жас ірімшікпен аузының д әмін алып сораптағанда, мейірі қанғандықтан тұлабойы терлеп қоя берді. Сол кезде ы қ жақтан көтерілген қоңыр-жәй жұмсақ самал желпімесе, оны ң денесі су болып ағып кетер ме еді, қайтер еді? Самал оны ж әй желпіген жоқ, жусаны аралас, селеулі, көделі даланы ң ашқылтымдау жұпарын мұрнына иіскете желпіді. Онық жан-тіні «ш әлпилі шайдан да бетер рақаттанды. Сусыны қанған ол, шынта ғын жастана жатқан қалпында қалғып кетті. К өзі жаңа ғана ілінген Шоқанды асы піскен Қарамұрын амалсыз оятты. Әйтпесе, еті жидіп дәмі кетеді. Серкешті ң түгел асқан еті, ағаш түбірінен ойып қолдан қазылған ш ұқырша керсенді лық толтырды. Бала к үнінде Шоқан етті тәуір-ақ жейтін. Корпусқа бара ол да ғдысынан ажырап, бертінде «саған ет жеуге жарамайды» деп Илиади атымен тыйып таста ған. Әнеугі Ертіс жағасында да, на ғашысы Мұса тігіп берген үйде де, қасында болған Илиади, жегісі келген еттен қолын қаға беріп, шылғи сүттен жасалған тамаққа қамаған да қойған. Одан да торалған Шоқан, етке, әсіресе жас етке ты ңқия тоюды арман ететін. Miнe, Қарамұрынның үйінде сол арманына жетті. Және «ет» дегені, жалпы «ет» емес, «жеуге же ңіл» дейтін – ешкінің оның ішінде шелі сауыстанба ған серкештің еті. Бас қа берер дәмі жоқ Қарамұрын, ескілеу мыс бақырға, жер- оша ққа асқан серкештің етің астына жаққан отты маздатып жібермей, б әсең қызумен баптап қайнатқан еді. Қатаймай да, жидімей де, ж ұмсақ қана болып піскен еттің, ішінде тау жуасымен, саз буылдыры ғын турап бұқтырған тұздығы да ете татымды болды. Шо қан етті, әсіресе, семіз серкештің қалың сүбе майларын, үлпершегінің үлкендігі қалпақтай бүйректерін, белдеменің ұзын омырт
қаның, кәрі жілік пен жауырынның жұмсақ еттерін өлердей к өп жеді. Оған қоса, аздап ермен татыған майлы сорпадан жуан ая ғын тастап алды. Ал енді кенеттен кездескен осы тойымды қты бойларына сіңіру керек. Әлгі қалғып кеткен шағында Шоқанның ұйқысы қанып қапты. Енді көзін жұма алар түрі жоқ. Тау мен көлдің өн бойында у- шу думан болып жат қаны анау!.. Биіктен алған толық ай жерге күміс с әулесін себелей тіпті жарқырап кетті! Салқын самал да жұпар иісін а ңқыта түсті!.. Бұл ғажайыптардың бәрінен тым-тырыс татып та ра қат көруге, ләззат алуға болар еді, егер оған лайықты мекен Гипса!.. Ол жо қ!.. Мана масадан қорғанып бықсытқан түтін аздан кейін өңменнен атуға айналған соң, Шоқан отын өшіртіп тастаған. Оны қайта тұтатқанда не рақат табады?.. Бұларға лайықты төсеніш б ұл үйде жоғын көріп отыр. Бетеге қанша құрғақ дегенмен, түн ортасы ауа шы қ түссе, топырақ дымқостанады да, одан әрі төсексіз жату ға болмайды... Не істеу керек? Шо қанның ойы, таң атқанша таудың, көлдің бойларын кезіп серуендеуге со ғып кетті. Осы ойын білдіргенде Қарамұрын: – Д ұрыс қой, мырзам. Бірақ жаяу аралай алмайсың. Құстардың шуы іргедей жерден естілгенмен, к өл бұл арадан бірталай жер. Жа ғалай түсу одан да жырақ. Алыстан қарағанда таудың көлемі тіккен кигіз үй сияқтанғанмен, айналасы ат шаптырымнан артық. К үндіз болмаса және атпен болмаса, түнде төбеге шыға алмайсың: – Мана «шы қтым» деп отыр едіңіз ғой, өзіңіз? – Бізді қойшы!.. Осы арада туып, осы арада өскен бізге үйреншікті тірлік емес пе. Талшы қ етеріміз аң ғой, мырза. Аң да – бір, мен де – бір. Расы да солай еді: тауды ң тастақ биігінде арқар, қарақұйрық, киік б ұғы сияқты аңдар қаптап жүреді. Қарамұрынның негізгі азығы солар. А ңдарды ол ысырап қып босқа қырмай, керегінше ғана атып жейді. Ат қанының етін де ысырап қылмай, сүрлеп ап азықтанады. Онысы таусылмай, жа ңасын атпайды. Тауға өрлегенде, тас арасын кезгенде, оны ң ептілігі мен шапшаңдығы аңдардан кем емес. Сезгіштігі мен к өргіштігі де сондай. Қандай сақ аң болса да қапысын табады. Оны ң, мылтық ұңғысын қолдан бұрайтын да енері бар. Бурайтыны жалпы мылты қ емес, жалғыз оқты – шиті. Бірақ, бұл іс әрі ұзақ, әрі ауыр болғандықтан, ілуде бір қимасына болмаса, былайша мылты қ жасамайды. Ал, жасаған екі аяқты шитілері көзге ілінгенді м үдіртпейтін тигіш. Оның өзіне бұрап алған мылтығы да сондай. Сонысына қызығып, тілін тыңдата алатын мергендер Қарамұрынның мылтығына не ту бие, не құр аттан кем төлемейді. Қарамұрынның «сұрперен» аталатын мылтығын Шоқан мана к өріп менсінбеген, иесіні
ң «м үдірмейтін мылты қ»
деуін ма қтаншақтық көрген. Сонда да сынағысы кеп: – А ңға қай кезде шығатын едіңіз? – деп сұраған. – Ертемен, жусайтын ша қтарында, – деген Қарамұрын. «Сондай ша ғын көрер ме еді» деп ойлап қойған Шоқан. Енді, міне, қонақасысын ішіп, серуенге шығуды ниет еткен Шоқан, іштей «осы ұстаны да желіктірсем қайтеді?» деді де: – Менімен ерер ме еді ңіз? – деді оған. – Қайда?
– Мысалы, тау ға. Уақыт жетсе – көлге. – Ерейін, мырза, – деді Қарамұрын. – А ңшылауға болады ғой? – Неге болмасын. – Мысалы, тау ешкісі мен ар қарға? –
шы ңдарға ұқсайды. – Барамыз!.. – О
ңай да болмайды, мырза, баруға. – Неге?
– Өрмелеуге қиын жерлер көп. – Несі бар, өрмелесе? Дем алып отырып ерлерміз. – Олай болмасын, мырзам, – деді Қарамұрын. – Серігің мен екеуің ж әмшіктің қорада тұрған аттарын мініңдер. Білекті қарулы жыл қылар. Және тауға талай шығып жүрген. кәнігілер. Ер-тоқым біреу-а қ анау келіп жатқан ағамдікі. Сәнсіздеу ер. Түнде кім көріп жатар бізді. Серігі ң, жайдақ мінер. – Өзіңіз ше? – Айттым ғой, мырза, – «аң да–бір, мен де – бір» деп. Көрерсің, аттары ңнан озып отырам. «Болса болар!» деп жорыды Шо қан ішінен. Көзі алғаш түскен с әттен бастап Қарамұрын дене жағынан да, қылық жағынан да оның сынында. Дене жа ғынан: орташадан биіктеу, денесі мейлінше сом, с үйектері жуан, тұла бойындағы тастан қатты бұлшық еттері қимылға кіріскен шақтарында толқындай түйірленіп кетеді; темірді ол к
өбіне күн көзінде отырып соғады екен, содан тотығуы ма, көмір мен темірді ң шаңы басудан ба – өңі сіңір қара; басы үлкен, мұрны қоңқақ, кішірек қара көздері өткір, мойны жуан, иегі сүйір Қоңыр м ұрты қалың, сақалы иек астына ғана біткен шықша, жалпы тұлғасы батыр бейнелі адам. Шо қан іңір алдында Қарамұрынның күркесіне кіргенде, «сурперен» мен қатар босағада сүйеулі тұрған, шанағы кішігірім қазандай, мойны сорайған, жарылған жерлері шегеленген, үлкен қара домбыраны к өрген. Пернелері орнында, шегі тағулы, тиегі салулы екен. Домбыра тарта білмейтін Шо қан, шегін саусағымен шертіп қалғанда сұңқ ете қалды. – Кім тартады м ұны? – деген Шоқан қасында тұрған Қарамұрынға. – Мен, – деген ол. – Жа қсы тартасыз ба? – Қайдам, өзіме жақсы сияқты. – Тартып к өріңізші! – Қазір уақыт жоқ. Кейінірек. – Ән де айтасыз ба? – Ептеп. Шо қан Қарамұрынның домбыра тартуын да, өлең айтуын да естуге асы ққанмен, қонақ күту жабдығының әбігерлігімен, Қарамұрынның қолы тимеген. Енді, тау ға өрлерде Шоқанның сол домбыраны ала кеткісі келді. – Болсын! – деді Қарамұрын. Аттар
әкелінді. Әбіле ерінің сиқы жоқ екен: ен бойы жіппен шандыл
ған, ескі ашамай сияқты алқам-салқам бірдеме; саймандары да
үзік-үзік, түйін-түйін ескі қайыстар, бір үзеңгісі – ағаш, екіншісі – темір; то қымы – желқом, құйысқаны, емілдірігі, тебінгісі, жонасы жо қ... Шо қан бұндай ер-тоқымға отырудан жайдақ мінуді жақсы көрді. Ол ерді То қбет те менсінбеді. Жайдаққа астарына төсеніш жоқ. Еттері қораш аттардың арқалары қылыштың қырындай екен. Қарамұрын Шоқанға «жайдақ мінсең құйрығың түсіп қалады» деп еді, «т
үссе мейлі» деп болмады Шоқан. Ал, енді қайда бару керек? – Әуелі көлге барсақ, – деді Қарамұрын, – тау аңын аңдудан кешігеміз. Әдейі барған соң көлден бірдеме атуымыз керек. Айдын к өлдің құстары түнде жағадан жырақта қалғиды. Оларды оқ шала алмайды. Тек та ң ата ғана отқа шығу үшін жағаға жақындайды. Тау а ңдарының жусайтыны да осы кез. Олардың, әсіресе, арқар мен тау ешкілеріні ң жусар жері биік шыңдардың басы екенін айттым. Жел жа ғынан жолатпайды, ол тұстарда: аңдығандардың иісін сезсе-ақ жытып отырады, сонды қтан ық жағынан жақындау керек. Бүгінгі ық жа қ текшелеген биік шың. Орап бармаса оған тура шығу қиын, өйтуге көп уақыт керек. Шо қанға құс атудан, аң ату қызық сияқтанды, себебі, естігені болмаса, к өрмеген нәрсесі еді. – Онда кетеміз, – деді Қарамұрын. – Мен бастаймын, сендер ересі ңдер.
– Ма құл.
– Қару жисаң мылтық жи, жаяу жүрсең таяғың, қарның ашса тама ғың» деген, – деді, оқшантайы, қыны бар кісесін беліне бекем бу ған, мылтығын көлденең ұстаған Қарамұрын, таудың көлбеген т өскейіне аршынды адыммен ентелей басып. – Мына ған сен ие бол, – деп Шоқан қолындағы домбыраны То қбетке ұстатты да, өзі жаяу Қарамұрынның ізіне түсті. Тоқбет те ерді. Олар аз уа қытта қалың орманның арасымен жоғары өрлей бастады. «Тайпа қ» дегенмен, бұл жағы да бірталай биік екен. Соған ентелей к өтерілген Қарамұрын төбеге тік тартпай қиғаштап, қырындап кетеді. Жаралғаннан бері балта тимей, өрт шалмай өсіп т ұрған қалың орманның арасы аяқ алып жүргісіз шытырман. Кесе- к өлденең құлап, жүріске қиындық келтіретін ағаштар да аз емес. Жыралар да сайлар да, таста қтар да жиі кездеседі. Солардың ішіне Қарамұрын судай сүңгиді, ал Шоқан мен Тоқбет беттерін, б ұтақтарға остырып, аттары сүріне-қабына, аяқтарын әрең алып келеді... То қбет:
– Осы бейнетке бізді кім айдады екен? – деп іштей кеюде. Астына атты ң арқасы батып, отыруы қиынға айналуы болмаса, Шо қанның өкініші жоқ. Оған естігендерінің, көргендерінің бәрі де та ңсық сияқты. Осы беттерінде олар к өп жүрді. Уәделері: аңдарды шошытпау үшін өзара дыбыс қатыспау. Ара-тұра ғана Қарамұрын тоқырап, ергендерді ң аз сөзбен халін сұрайды. Олар «жақсы» деп сыр бермеген болады,
қиналып келе жатқандарын айтпайды. «Өзіңіз?» деген с ұрауға, «аң да – бір, мен де – бір демедім бе?» деген жауап қана береді Қарамұрын. Қандай биікке өрмелегенмен ентікпейді, жолдағы кедергілерді ң біріне де сүрінбейді, ентелей басып тарта береді... Не деген ептілік! Не деген қуат!..
Қарамұрын тың болғанмен, ергендер қалжырауға айналған ша қта, жарық ай аспанның батысына қарай жамбастаған шақта, олар тастары кесек шы ңдарға келіп килікті. – Отырар жеріміз осы т ұс, – деді Қарамұрын. – Әне, Шолпан да жар қырай бастады ғой, таң да алыс болмас. Ықтасын тұсқа жақсы ша қта жетіп қалдық. Әлі де аздап биіктейміз. Бірақ ат жете алмайды, біз то қырар тұсқа. Оған жаяу ғана көтеріле аламыз. – Болсын! – деді ат қа отыруы өте қиынға айналып келе жатқан Шо қан, ат арқасынан түсе беріп. – Мен де, – деп То қбет те жерге түсті. Екеуіні ң де бөкселері бастырмай қалыпты. Қажалған бұттары удай ашиды. Т үрегеп тұруға халдері жоқ олар жерге жам'бастап жата кетті. – Ренжіме ңдер, – деді олардың халін түсінгенмен, аяушылық сөз айтуды ы ңғайсыз көрген Қарамұрын,– аттарды осы арада қалдыру керек. – Неге?
– Тауды ң бұдан жоғарғы жағы жалаңаш бұдырмақ тас, олардың арасынан ат ж үре алмайды, биігіне өрлей алмайды. – Ә-ә... Қалай қалдырасыз, аттарды? Байлап па, тұсап па? – Екеуіні ң де қажеті жоқ. – Неге? Бетімен кетіп қалмай ма?. – Осы арадан тырп етпейді. – Неге?
– Мынау к өделерді көрдің бе, мырзам? – деді Қарамұрын, тастарды ң арасынан сирей, түптеле, қоюлана өскен шептердің кейбірін е ңкейіп сипап. – К өрдім.
– Аты не екенін білемісі ң мұның?
– К өде» демей ме? – деді Шоқан, дәл басуына сене қоймай. – К өденің қайсысы? – К ө болушы ма еді, бұның аты? – Бірталай. Мынаны біреулер «тас кеде», біреулер «шал кеде» дейді. Шалды
ң ұйыса өскен сақалы сияқты емес пе бұның әр түбі? – Ұқсайды, – деді Шоқан көделердің әр түбіне бір қарап. – « Ұқсайды» емес, дәл, – деді Қарамұрын. Осыларды «тас» дейік «шал» дейік қалай десек те, малдың да, отшыл аңның да құныға жейтін ш өбі. Өзі таудың осындай биігіне, тастардың арасына ғана өседі, сондықтан көп малдың бұл араға аяғы жетпейді, жеткендері шалса-а
қ өзге шөпті місе тұтпай осы шалкөдеге қашады да тұрады. Мына аттарды ң татқан-татпағанын білмеймін, егер тата қалды бар ғой, тұмсығын көтерместен іскектейді. Көрерсің, мырзам, біз жо ғарыда аз жүрейік көп жүрейік қайта оралғанда, аттарды осы арадан табамыз. – Апыр-ай, ә! – деді Шоқан нанбағандай. – Оны к
өре жатармыз, қазір нысаналы тұсқа тез жетуіміз керек. – Ма
құл. Қарамұрын «оралып қалар» деді де, шалкөдеш құмарта жұлуға кіріскен аттарды ң ауыздықтарын ағытып, тізгіндерін бастарына түрді. Ке ңсірік тамырлары, тістері қыршылдай оттаған аттар, шал көдені ауыздарын толтыра аса ған сайын құныға түсті!.. – Ал, кеттік!–деді Қарамұрын. «С өйтсек сөйтейік» дегендей, серіктері орындарынан көтерілмек болып еді, т әлтіректеп аяқтарын нық баса алмады, әсіресе – Шоқан; оны ң аттығы мен тақымдары қатты қажалған, бөксесіне ие болар қалпы жоқ сияқты; Тоқбет те ауырсынғанмен, намысына тырыс
қандай, аяқтарын аттай алатын. Шоқан да тұра беріп құлап кетер бол ған соң тік түрегелген Тоқбетке сүйене берді. – Айтып ем ғой, мырзам, «жайдақ атпен тауға өрлеу қиын болады» деп, – деді Қарамұрын болмадың «қызық көрем» деп... – Өкініп тұрмын ба, соған? – деді Шоқан намыстанғандай. –Жо ға, сырағысын айтам да... Ілгері жылжиық!.. Шо қанның кібіртіктеген аяқтарын баса алмауына көзі жеткен Қарамұрын: – Шыра
ғым, ұялғанды қояйық бұл арада; шамаға қарайық. Сендей а қсүйекті арқалау, мен сияқты қарасүйекке мін емес, талайы
ңды арқалағанбыз. Көтерілер тұсымыз бірталай биікте, оған шы ғар шамаңның жоқтығы көрініп тұр; жиналып әдейі келген соң, шы қпай болмайды; намысты қой сен; мен сені арқалап алам! – деді де, Шо қанның керегі жоқ» деп бұлқынуына қарамай, жеп-жеңіл к өтеріп әкетті. Мылтықты Тоқбетке ұстатты. Сол қалпымен кесек тастардың бірінен-біріне ырғығанда, ептілігі киіктен бетер екен. Бірталай салма ғы бар Шоқанды шопақ құрлы к өрер емес. Қанша айтқанмен, шынығып ескен солдат, еңкеңдей ентелеген То қбет те қалып к.ояр емес. Қарамұрынның тоқтауға меңзеп келе жатқан тусы – «Қатынас» аталатын шы ң. Бұл осы таудың ең биік шоқысы. Әлде не заманда әлдекім шың тастың жылтыр қабырғасын қашап құланның с үгіретін салған. Шыңның маңайы ұңғыл-шұңғыл тасасы көп тастар. Желді ң лебіне қарап, бұл ара ықтасын болатын шақта, аржа ғындағы шыңдарда жусайтын аңдарды Қарамұрынның талай атып ал ғаны бар. Ж үрісі
олардан әлдеқайда епті Қарамұрын, қалаған « Қатынасына» еркін жетті де, арқалаған Шоқанды түсіріп, үшеуі біраз тыныс алды. Толы қ ай батысқа қарай ойысқанмен, сәулесі әлі жар қын қалпында еді. Аспандағы ала-шабыр бұлт ара-тұра әр т ұсынан қоюланып, аңшылардың үстін баса сіркіреп өтеді. Сондай б ұлттар желді аударып әкете ме деп қауіптенеді Қарамұрын. Жел ауып ы қтасын ауысса, иісшіл аңдардың бұл тұсқа жоламаулары м үмкін.
Аз тыныстан ғаннан кейін, аңшылардың, әсіресе Шоқанның іші пыса бастады. Не істеу керек? Оны
ң еркіне салса, Тоқбет өңгеріп келген үлкен домбыраны Қарамұрынға ұстатып шерттіріп көру, одан әрі дауысын қостыру еді. Екеуіні ң де сезімтал аңдардың құлақтарына шалынып үркуін сыбырлап қана айта кеп: – С әті түссе, – деді Қарамұрын,– қанжығамыз қанданғаннан кейін к өрерміз.
– Қанжыға бар ма бізде? – деді Шоқан, бейнелі түрде айтылғанын т үсіне тұра. – А ңшының аузы дағдыланған сөздің сырағысы да, – деп жауап береді Қарамұрын. Біраздан зеріге баста ған Шоқанның төңіректі барлағысы келді. – О қасы жоқ,– деді Қарамұрын.– Бірақ, еппен, сақтықпен... Т өңіректе барлай қояр жер де шағын екен: шоқиған « Қатынтастың» шығыс жақ таяуында, төбесінен төмен қараған кісіні ң басы айналарлық терең құз; алыстан киіз үй сияқты к үмбездене көрінетін «Жалғыздың» шығыс жақ жартысы кертіп ал ғандай жарқабақ; орманға бөленген тайпақтау батыс жақ жарымы қайқайған қалың жынысты далаға тұтасып кеткен... «А қ келеді» деген тұс «Қатынтастай» төмендей біткен шыңдар мен шо қылар екен. Қарамұрынның айтуынша: – « Қанды басы бері тартса, арқарлар болсын, бұғылар болсын, киіктер болсын, сол тастарды ң арасына жусайды да, күзетшісі, әне бір «мая» т әрізденген қырқаның үстіне шығады. Олар т өңіректі осылайша барлап тұрған шақта, аспанның шығыс жа қ шекесінен, жел үрлеген шоқтай жайнап Шолпан көріне кетті. – Та ң Шолпаны туды, – деді Қарамұрын. – Аңдар да көп кешікпей келе бастар. Жасырынайы қ. А ңшылар «Қатынтасты» ықтай жасырынды. «Күзет аңы к өтеріледі» деген жота «Қатынтас» қасындағы жақпардың жырасынан к өрініп тұр. Ақпан шитінің екі аяғын жерге қадай құрып алды да, мылты қтың дүм жағын иығымен тірей, қарашығын қарауылына қарай, бір тізерлей, бүк түсіп отыра қалды. – А
ңдар әлі көрінген жоқ қой, ерте емес пе әлі? – дейді Шоқанға: – Даяр отыру керек, мырзам. «Мені ат» деп т ұра ма аң? Қапысын тауып, тез басып қалу керек, – деді Қарамұрын. Шо қан мен Тоқбет көздеген шыңға «Қатынтастың» екінші боса ғасындағы жырадан қарап отыратын болды. Олар к үткен аңдары «әне көрінеді, міне көрінеді» деген үмітпен үн-түнсіз, қимылсыз бірталай уақыт отырды. Мұндай халде, уа қыттың тасбақа жүрісімен әрең жылжитын әдеті... Аң көрінуін к үткендердің, шыдамдары жұқарып, жыртылуға айналды. Сондай шыдамсызды қты күшейте түскісі келгендей, ай да аспанның батыс жиегіне батып, т өңірек қарауытып кетті. Аңшылар, әсіресе Шоқан қараңғылыққа тұншығуға айналған шақта, шығыстан таң сібірлей бастады... Сол кезде, к өз тіккен шыңдарының өзіне ғана тәуелді та ңы сияқтанып, бауыры бозамық, жоны қоңыр бір жануар шың т өбесіне көтеріле берді. Мұндайды бұрын көрмегенмен, Шоқан тани кетті: ар қар!.. Қошқары екені, шекелеріне иіріле біткен жуан және үлкен мүйіздерінен көрініп тұр. (Арқардың, қошқарын қазақтың « құлжа» дейтінін Шоқан білмейтін еді). Құлжа көтерілген жотаның ар ғы еңісінде, бұдырмақ тастарға жан біткендей, әлденелер қыбырлайды. Шоқанның ойынша, олар, әрине, мына қошқардың саулы
қтары мен қозылары. Олар әлден уақыттан жатып жусағандай, қыбырларын доғарып тым-тырыс бола қалысты... Т өңірегінде қауіп бар-жоғын абайлап алғысы келгендей, құлжа айбарлы м үйіздерін аспанға көтере жота тастың үстінде ерсілі- қарсылы жүрді де, «қауіп жоқ екен» дегендей, танауын жерге тоса, жотаны
ң қақ, ортасына төрт тағандап қалшия қалды. Семіз құлжаның ірілігі «құнан өгіздей» дерлік екен. Бірақ, қарны ондай қампиған жуан емес, жарау жылқыдай тартыңқы; ұрт жағы – кер миы
қ, әуке орнына жалбыраған жал біткен, алдыңғы аяқтары қаққан қазықтай тіп-тік қапталдығынан төменгі бауыр жүні бозамы қ, таңының түгі әппақ, жабу сияқты жон терісі қара қоңыр. Тарихшылар «адам қоғамының өмірінде, баяғы заманда «аналық» аталатын, я ғни аналар үстемдік жасаған мезгіл болған» деседі. Ол рас та шы ғар. Бірақ, қай мезгіл болса да, қоғам өмірінің, сыртқы қамқоры – ерлер, ішкі қамқоры – әйелдер болуына ешкім таласуға тиісті емес. Ал, а ңдардың өмірін алғанда, табындап жайылатын олардың к үзетінде үнемі еркектері ғана тұруы да, талассыз шындық. Құлжа да сондай қарауылдардың біреуі. Үйірімен күні бойы оттайтын ол, жусайтын ша қта, қарамағындағыларын тастардың тасасына иіріп тастап, өзі биікке көтеріліп күзетке тұрады. « Қатынтастың» екінші босағасынан атылған мылтықтың даусы г үрс ете түсті. Кенет дыбысқа селк ете қалған Шоқан «құлжа не халде екен?» деп жалт қарап еді, қашуға қарғыған сияқты қимылмен, таңы ағараңдаған құлжа жота тастан көтеріле беріп, әрі емес, бері қарай бейімделіп құлай берді... Бұдырмақ тастардың арасына жо қ болды... «Үйірі» деп жорыған жануарлар қыбырлай қаша ж өнелісті де, ар жаққа жоқ болды. Өліп үлгерген бейшара күзетші домалап кеп то қтаған тұсында бүлк етпестен қалып қойды... – Тиді! – деді орнынан т ұра берген Қарамұрын. Құлжаға қарай тұра жүгірген ол да бұдырмақ тастардың арасына сі ңіп кетіп, лезде алпамсадай құлжаны арқалап бері қарай көтерілді. О талмау ж үректің тұсынан тиген екен. Жарасынан аққан қан жылап т ұр...
– Тез алып тастамаса жыныны ң дәмі етіне шабады, – деді де, Қарамұрын құлжаның, ішін жарып шек-қарынын аударып тастады. – Адал а
ңның ішінде май болмайды, – деді ол Шоқанға, – етінде де туырыл
ған май сирек кездеседі. Онда да ұрғашылары мен қозыларынан. Үйірге түскен еркектерінің ең семіз дегенінде, пышақ сыртындай ғана майлар қызыл етпен қабаттасып бітеді. Саулы қтарына қарап жүрген шақта, құлжаның еті күлімсі сасып жеуге келмейді. Қазір үйірден ажыраған шағы, сондықтан етін жеуге болады. Біра қ, дәмі ұрғашыларындай болмайды... Саған, мырзам, не саулы ғын, не қодығасын атып жегізуім керек. Оған оралым болмай қалды. Жатар болсаң, тағы да атып берермін. Әйтпесе, «бұйырғаны осы» дейміз де: – Әрине.
– Ендеше кеттік! – деп Қарамұрын құлжаны арқалауға бейімделіп еді: –
«М ұнысы қалай?!» дегендей таңдана қараған Қарамұрынға: – Қазақ арасында көп болған орыс. Қазақша ептеп тіл қағары бар, – деді То қбетті кешеден бері «орыс» деп жүрген Шоқан. Одан арғы с өзді ән-күй жағына аударып еді: – Айдалада, тауды ң төбесінде, құланның қаңғырып жүрген текесіндей ар қырау ұят болмай ма? – деді Қарамұрын. – О қасы жоқ, – деді Шоқан. – Уәде солай еді ғой. – Ма құл.
Қарамұрынның әрбір саусағын, арықтау жас баланың білегіндей деуге болатын еді. Үнемі темір тұтып, балға соққан оның алақандары да, сауса қтары да түйінделген мүйізгек. Сондай қолы шектерді қағып, пернелерді басқаны, жорға аттың тұяқтарындай тайпаңдап кетті.
– Ал, к әне, қосылып жіберіңіз! – деген шақта бір кісі қоңыр үнмен баяулата бастап, кейінгі жағын тауға ентелей шыққан өзі сия
қтандырып шырқап кетті. Не деген күшті, әдемі дауыс! Әне бір жылы Омбыға «Италия мектебінің қазіргі ең тәуірі» деген ата ғы бар Камилло Франсуа Эверарди гастрольмен келген еді. Атақты әншіні тыңдауға жиналған халық оның зор дауысына тәнті болған. – Шіркін-ай! – деп ойлап отырды Шо қан, Қарамұрынның әнін зер сала ты
ңдап, – қазақ елінде де бар екен-ау, мынадай ғажап күшті, ғажап көркем дауыстар!.. Әттең, не керек, халықтың, қымбат қорына қосылмай, далиған далаға босқа тарап, із-тұзсыз кете барады-ау! Тым болмаса, осындай әншілердің мұрагерлері туса!.. Бір
құлжа олжасы бар аңшылар кейін оралса, манағы қалған жерін айнала отта ған аттар шалкәдені әлі де құмарта іскектеп жүр екен. Б ұл кезде көкжиектен қылтиған күннің тармақты сәулесі, манағы шы ң тастардың төбесін малып, сұрғылт түсті шоқылар алтынға боял ғандай сап-сарғылт емен жайнай құлпырып тұр. Қарамұрынның еркіне салса, Тасқатыннан құлжаны тірсегінен еткізген аршамен с үйреп, Шоқанды арқалап әкелу еді. – Өзім ептеп жүрермін, – деп Шоқан көнбеді. Шо қанның етекке түскенге дейін шеккен азабын сипаттамай-ақ қояйық. (Азапты айтудың несі қызық). Біз оның осынша азапқа неліктен т үсу себебін қысқаша ғана баяндайық. Кадет корпусында ғы ұстазының және досының бірі Костылецкий араб поэзиясыны ң әдемі нұсқаларын айтып отыруды жақсы көретін. Бір с
әтте ол ересек болып қалған Шоқанға арабтың көне замандағы ірі а
қыны Әбу Ғалә әл-Мағарридің махаббат жайында жазған бір ауыз т
өрт тағанын (рубағият) жатқа айтқан: Махаббат та бейне с әуле, Бар сәуленің тегі – от. Түскен сәуле, адам
әуре Не жалын, не сөнген шоқ. Осы т
өрт тағанға қызығып жаттап алған Шоқан өз басын да сондай бір с әуле шалады деп ойламаған еді. Оның шалғанын енді ғана абайлағандай... Қазақтың халықтық бір өлеңінде: Кетпейсі ң тұрсам ойдан, жатсам түстен, Басымды не си қырмен әуреледің?! дейтініндей, оны ң есінен де, түсінен де Айжан шықпай қойды. Сонда, еткен к үндерін көз алдынан өткізсе, араб поэзиясында, не қазақ жыры «Қозы Көрпеш – Баянда» сипатталатындай, Айжанға ол кішкене к үнінен ғашық сияқты. Бая
ғыда, туған үйі Құсмұрын қырқасын мекендеген шақта, құрдасы Жайнақпен ойнап жүріп, ол Ақпанның үйіне сансыз кіріп, сансыз шы ғатын еді. Сонда, жасау-жиһазы жоқ бұл үйден оның к өзіне қола сақинаға орнатқан титтей ақ меруерт сияқтанып Айжан ғана жарқ ете қалатын. Омбы
ға оқуға аттанарда шешесі Зейнепке Айжанды тапсырып кету себебі де іштей ерекше жа қсы көруінен еді. О қу жылдарында да оның Айжанды естен шығармауын жоғарыда айтты қ. Сондай сүйікті Айжанын өрмекшідей Малтабардың торлап ж үргенін де ескерттік. Шо қанның ендігі ынтасы қалай да құмартқан Айжанмен «есейіп қалды» деген шағында дидарласу. Жолшыбай әлденеше отырып, әлденеше тұрып, дегендей Қарамұрынның етектегі мекеніне Шоқан «өлдім-талдым» дегенде әрең жетті. Сонда да ол намысына тырмысып, Қарамұрынның «мырзам, қалжырадың ғой, бұл арада бізді көріл тұрған ешкім жоқ, ар қалап алайын» деп әлденеше рет жасаған ұсынысының біреуін де қабылдамады; сонда есіне берік тұтқаны Суворовтың: «Бейнетке төзе алма
ған солдат, зейнетке жете алмайды» деген қағидасы. Өзі қолақпандай жігіт бола тұра, бірге жаяулаған Қарамұрынның ар қасына асылуды ол ар көрді. Олар етектегі мекенге шалшы т үс бола әрең жетсе, жәмшіктер де орал ған екен. Жүремін десе аттар да, тарантас та даяр. Оның үстіне: – Шаршады ң ғой, мырзам, бір күн болса да тынығып, ең берісі – ерте ң жүр; әйтпесе, денең өзіңе келгенше осында жат! – деп Қарамұрын жік-жапар болды. Шоқан: – Жо
қ, жүрем! – деуден танбады. Ол танар еді, егер, көзі көрмеген Айжанны
ң магниті оны өзіне еркінен тысқары тартпаса!.. СЫРЫМБЕТ САЛАСЫНДА «Жал
ғыздан» Сырымбетке тартатын екі жол бар еді: бірі – орман арасынан жыландай жор ғалайтын жалғыз-аяқ соқпақ, тұрқы жиырма ша қырымдай ғана, бірақ онымен салт қана жүруге болады; екіншісі – орманны ң теріскей жақ жалаңқы тұсын жағалап кетеді, оның тұрқы со қпақтан екі есеге жақын ұзын, бірақ бұл жолшыбай кедір-бұдыры к өбірек болғанмен, тарантас жүре алатын жол. Шо қанда салт мінер хал жоқ, сондықтан, жырақтығын біле тұра, тарантас қа амалсыз келісті де, кешікпей жүріп кетті. Ол аттана Әбіле де жөніне тартты. Оның кім екендігін жайлаудан б ұл араға неге келгенін оқырмандарға қысқаша айта кетейік. Әбіленің Қарамұрын аталған Сандыбайға туған аға екенін жо ғарыда ескерткенбіз. Олардың әкесі – Дербісәлі Әбіліш– «бұл өзі бойы шар ғалау, нәзіктеу, ұғымталдау, сұңғылалау, қара жұмысқа жарамсыздау болар» деп, Есіл бойында мешіті, медіресесі бар Қожақмет хазіретке бала шағынан сабаққа берген. Оның оқуын тауыс қан зерек Әбіле Қызылжардағы Мұқаметжан қаридың медіресесіне барып, «хатым-кардан» болып шы ққан. Сол кезде Шы ңғыс Көкшетау дуанына аға сұлтан болып келген. Оған дейін, Ай ғаным заманынан бері дуанда Балта Керей руынан Maңабайдың М ұхаметқалиы хатшы болып келген екен. Керей, Уа қпен зыйты бар Шыңғыс, Мұхаметқали олардың ты ңшысына санап, өрісін біртіндей тарылта келіп соңғы үш-төрт жылда одан құтылғанда ғана орнына Әбілені отырғызған. Бірақ, Шы ңғыс ел билеу істерінде оған Мұхаметқалидай еркіндік бермей, тізгінін тарты ңқырай ұстайтын. Әбілеге сол да қанағат. Оның бар ынтасы – Шы ңғысқа қайткенде жағыну, қайткенде сенімді кісі болу. Малтабар, Шо қан, Айжан жайларында елге тарап кеткен әңгімені Шы ңғыс Әбіледен жасырмай, елге беттегенде, баласының Сырымбетке со ғу қаупін айтып, жүрер жолын жобалап, Әбілені «Жал ғызтауға» әдейі жұмсаған еді. Ол кездегі арасы сирек ауылдарда бейсауат ж үретін адамдар көзге шыққан сүйелдей. Әбіленің Сырымбетке бара қоярлық сылтауы жоқ, ал «Жалғызға» сылтауы бар: өткен көктемде тәуір көретін бір баласы өліп, аулының зиратына жерлеген, со ған кеп Әбіле ай сайын дұға оқитын. Шо қанмен жолығысқан, дәмдес болған шақтарында, Әбіле оған осы қайғысын ғана білдірді де, хан баласының алдында әдеп са қтаған бейнемен, өзге сөздерге араласпады, тек сұрауларына қысқаша ғана жауап айтты да, өз тарапынан сөз қыспады; өз ішінде ты ғылып жатқан түйіннен бірдеменің ұшығы көрінер ме екен деген д әмемен, ол үнемі Шоқанның аузын аңдумен болды. М ұсылман дінін оншалық ұнатпайтын Шоқан, молдамсып м үлгіген Әбілеге көңіл бөлмей, ұсталық, аңшылық жайлы қызық әңгімелері кө Қарамұрынмен болды. Шо қан аттана, Әбіленің де аттанған себебі – басқаша білгені болма ғанмен, Шоқанның Сырымбетке тарту хабарын Шыңғысқа тез жеткізу. Шы ңғыс Әбілеге «Шоқан Айжанға қызығады» деу жағынан еште ңе сездірмеген ол тек «Малтабарға сол қызды беру ісіне бөгет бола ма» деген қауіпті ғана ескерткен. Сырымбетке неге баруын с ұрауға өзінің батылы жетпеген Әбіле Қарамұрын арқылы с ұратқанда: – Әжемнің басына! – депті Шоқан. – Әжесі – Айғаным ғой, – деген Әбіле, інісіне, – көзін көрген а дамы емес, неге барады о ған? Аят оқуға ма! Естуім, осы бала, ислам дінін жек к өреді дейді. – Енді неге келе жатыр? – деген Қарамұрын. – А қпанның қызын көруге. – Қайтеді ол қызды? – Қызылшыл қырандай емес пе, хан тұқымы? Ажарлы қыз бар деп естісе, к өргенше, тояттағанша есінен танбай ма бұлар? Бұл да сол « қызылға» құмартып ұшып келеді. – Апырай- ә?!.. Естігенім болмаса, көрген емен сол қызды. Өзі расында сондай айта қаларлық па? – «Хорды ң қызы» десем күнәлі болармын. Аспанда ғой олар. «Ж ұмақта» деседі ғой. Ал, жердегі әйел жынысында бұдан сымбаттыны да, ажарлыны да к өрген емен. – Ендеше, к өрсе қызығады екен! – Неге к өрмейді! Іздеп бара жатқан жоқ па? Сырымбетте деседі ғой. – Сонда!
– Б ұның арты неге соғар екен! – Неге со қсын! «Иесіне керек болса, қоңсысы өкпелемейді» дегендей, қарашаның беті жылтыраған қатын-қызы ежелден хан т ұқымының үлесі, өзгелер олардан қалған-құтқанға да риза! Әбіле де жөніне кете барды. У әлі ханның Сырымбет тауына қоныс салуы, тоқалы – Ай ғанымның тілегін орындаудан шыққанын, біз осы шығарманың бірінші кітабынан білеміз. О ған қоныстану, Уәліге оңайлыққа түспеген. Патша өкіметінің б ұйрығымен «хан ордасы» аталатын мекенді салуға кіріскен әскерге аюлар үнемі шабуыл жасап, оңашаланған талайын жеп те қойған. А қыры, аюды адам жеңіп, орманға бөленген екі еркешті таудың сая ң етегіне орда орнаған. Қарулы қуғынға ұшыраған аю табындары әлдеқайда босып, Сырымбет төңірегінде азы ғана қалған. Ай ғаным және Шыңғыс заманында, адамға осы «азының» да залалы кем тимейді екен. Әсіресе жаздыгүні, ел жайлауға кетіп, қора- қопасы құлазып бос қалған шақта. Осы кезде аюлар жас қабырларды а қтарып, өліктерді жейді екен. Сондай оқиғалар кездесе берген соң, қарашыларын ертіп орда ауылы жайлауға көшкенде, еруге жарамайтын азын-аула қ үй күзетте қалады екен. Олар зиратпен қатар орданы
ң үйлерімен қора-қожыларын да және қыстауда қалдыратын қоймаларын да күзетеді, әйтпесе маңайдағы селолар мен жатақтар, ол-п ұлдарын ұрлап шыдатпайды. Сырымбет тауыны ң теріскей жақ етегінде, аумағына ат шауып жете алмайтын, айдыны орта т ұсына біткен, төңірегі қопалы қалың қамысты, екі-ақ жердегі жалтырынан суат беретін тұлабойы құс пен балы
ққа толған, қабандары қойдай өретін айналасын жиегіне дейін қалың орман қоршаған үлкен көл бар. Оның бұрынғы аты «Шош қасы» екен. Пірәлі ишан бір келгенінде: – Аты «до ңыз» көлдің өзі де арам, – деп, – бұрын «Қылды қарауылдың» мекені болған,– деп, көлдің атын «Қылды» ғып өзгерткен. Кейін ол «Қылы» аталып кеткен. Орда ға жұмсалатын қарағайды әскер Қылы көлінің шығыс жақ жиегінен бастап кескен екен. А ғаш көп кесілгендіктен, ол тұс аумағы ке ң алаң болып кеткен. Орданың күзетшілері осы алаңда, қылшақты өзенінің көлге құяр қолтығында, зиратқа жақын тұста, шымнан жасал
ған балағандарда отырады екен. Аржағында орда да жаяу қатынасатын жақын тұста. Орда мешітінің қасындағы бір бөлмелі қарағай үйде, бізге белгілі азаншы – Ғалиакбар қарт тұрады. Бұл
кезде ол жайнамаздан т үсер халы жоқ, белі бүкірейген, буындары боса ған, көзі бұлдырланған, құлағы мүкістенген, таяқсыз тұрып ж үре алмайтын қарт. Құр «ер қара» демесе, күзетке оның себі жоқ. Жыл жа ғдайына қарай «күзетші» аталатындардың үй саны к өбейіп те, азайып та жүретін еді. Биыл ғы саны үш үйдің жұрнағы. Олар: айналадағы ағашты атпен аралап ба қылап жүретін Орманбай, қолындағы тақтай тоқылдағын, і ңірден таң атқанша қағудан тынбайтын – Тоқпақбай және сыр қатының аса ауырлығынан, орнынан жылжуға шамасы болмай қалған–Ақпан; қалған жандары – анау екі үйдің қатын-қалашы, бала-ша
ғалары. К үзетшілердің тұрақ-жайы шымнан жасалған балаған екенін жо ғарыда айттық. Олар тігерге тұяқ жоқ кедейлер. Өзге берер азығы жо қ Шыңғыс «жайлауға тиышсыз мал» деп, ешкілерін оларға қалдырып кетеді; маса, сонасы қалың орман маңында ешкіден басқа мал шілде айларында шыдай алмайды. К үзетшілердің азығы – сол ешкілерді ң сүмесі: сүттей де, айрандай да ішеді, қаймағы мен қаспағы да қалың және дәмді болады, артылған сүт пен айраннан құрт пен ірімшік те қайнатады, егіз лақтаған ешкілердің, сықарын есейе келе сойып та жейді. Қылшықты түбіттерін кіріп ермек те то қиды, өлген-жіткеннің терілерін илеп тон да тігеді, қысқасы өскелең ешкілердің күзетшілерге одан басқа да көрсетер пайдасы к өп. Шыңғыстың күзетшілерге көліктен қалдырары – төрт-бес есек. Өзге көлік жаз айларында бұл араға шыдамайды. «Шыбын-шіркейге шыдамды болады» деген со ң, Шыңғыс есектерді Орта Азиядан келетін
өзбек сәудегерлерінен сұрап алған. Жалғыз ат – Орманбайды ң ғана келіп. Шо қан Қылы көлінің жағасына, күзетшілер балағаны жағынан к үн кештікке қарай ойысқан шақта ілікті. Төбелері шошайған бала ғандардың не нәрсе екенін білмей келе жатқанда, көзіне көл жа ғасының тақырында жусаған бір топ ешкі ұшырады. Маңында мал ж үргенге балағандарды «кісілер тұратын күрке болмағай еді» деп жорамалдады Шо қан, Тақырға жусаған ешкілер тұсында біреу ербиеді. Содан ж өн сұрау мақсатымен, Шоқан делбешіге соған қарай ойыса ж үруді айтты. Таянып келсе, қара-дүрсін киімді жас қыз!.. Қолында бауынан білегіне ілген кішкене ағаш шелек. Жолаушыларға та ңдана қарап тұрған қыз олар жақындаған шақта киіктің а ңдаусызда алдынан арыстан шыға келген лағындай аңырып тұра қалды да, сол лақтың халіндей, жүрегі тас төбесіне шығып, өкпесі ал қымына тығылып, тұла-бойы дірілдеп кетті. Қатер төнгенде қашып құтылудан басқа жәрдемшісі жоқ жәндіктей, Айжан да бала
ғандарды беттей жүгіре жөнелді. Шоқан оның жалт еткен к өзінен Айжан екенін байқап қалды: шешесіне тартқан, үлкен қара к өз! Беті бала шағынан гөрі сомдана, қызғылт шырайы құлпыра т үскен сияқты. Бірақ, жалпы бет бейнесі сүйір иектенген. Денесі бала кезінен әлдеқайда биіктеген! Бұл түрінде жасы он екі, он үште емес, он бес-он алтыда дерлік үстіне ілгені етегі тізеден төмен түскен қазақы, жалаң ескі көйлектен дене мүсіні аңғарылмады. Бала ша ғындағы қою қара бұйра шашы өсіп, өрген екі жуан бұрымы тірсегіне тиеді. – Айжан! – деп қалды Шоқан, еркінен тысқары, қатты дауыспен. Дауысты естігенмен қыз тоқырамады, жүгірісін жылдамдата т үсті... Әлде, Айжан емес пе? – деген күдік кірді Шоқанға,– бола қалған к үнде, мені танып жалт берді ме, танымай жалт берді ме? Бұл жатыр қауы ма, жасқануы ма, жабырқауы ма? «Несі болса да бара к өрейін» деп, түлкі қуған тазыдай, қыздың со ңына түскісі келді. Ол ылаушыға аттардың басын бұрғызғанша, ж үгірген қыз бергі шеттегі, аңырайған есігі апандай қарауытып т ұрған балағанға кіріп кетті. Жолаушылар сол есікке таянып, аттарын то қтатты да: «біреуін, шы ғып кет!» деп дыбыс берді. Жауап та жоқ, үн де жоқ, кісі де жоқ!.. – Сен кіріп шы қшы! – деді Шоқан Тоқбетке. Б ұл сөзді бұйрық санаған Тұхфатолла, тарантастан қарғып түсіп, бала ғанға үн-түнсіз кіріп барды да, лезде қайта шықты. – Ие, кім бар екен? – Т
өсенішсіз төрінде, аса жүдеу, сақал-шаштары өскен, түсі суық, киімдері жырты қ бір еркек жатыр, тегі ауыр сырқат адам: еріндерін жаланып ы ңқылдай береді, сөзге жауап қайырмайды, өткір көздері өңменімнен өтіп кете жаздады. «А қпан болмағай да!» деген ой кеп қалған Шоқанға. – Әлгі қыз ше? – деді. – Ол теріс қарап тұрып қалды да, бетін бері бұрмады. Тастан жасал ған мүсін сияқты, ешбір қимылсыз қатып қалды. Ол Айжан еді. Әлгінде жолаушыларға қарай қалғанда, қалаша жобал ғы киінген, әдемі жас жігіттің Шоқан екенің өзге кескіні өзгергенмен, бұрынғы қалпынан аумаған қалың қабағы мен шекелеріне қарай шалқая біткен қою қара қастарынан тани кетті. «Шо
қан келеді» деген хабар оның құлағына шалынбаған еді. « Қайдан келді?! Неге келді?!» деген ой туманы жауып кетті оның басын. К үркеде жатқан сырқат Ақпан еді. Алыстағы Сібірден сүлдерін с үйретіп мекеніне әрең жеткен одан «қашқын болар ма» деп қорыққан Шыңғыс, Имантаудағы полицмейстр Салах Сагинович Яманкинге м әлімдеп, «каторгадан ауру болғандықтан босатылды» деген аны қтамасын көрсеткеннен кейін ғана қарашы аулына то қыратқан. Елге келе сырқаты меңдей түскен Ақпанды «тез өледіге» жорып, жайлаудан көшерде Шыңғыс күзетшілерге тапсырып кеткен. Ж ұлығын жалап отырған кедей күзетшілерге Шыңғыстың беpiп кеткен азы ғы жоғарыда айтқан ешкілердің сүмесі ғана екенін білеміз. А қпан да соған ортақ. Т өсек тартып жатып қалған, дәрет сындыруға да дәрмені жоқ. А қпаннан көрші-қолаңдары безініп, оны бір балағанға оңаша орналастыр ған да, іші жиіркенішті иіс-қон, ысқа толған күркеге бас с ұғар жан табылмай, «ішер» деген ас-суды есіктен ғана кіргізіп, боса ғаға қойып кететін. Ақпанның ол астарға сүйретіліп баруға к үші кейде жетіп, кейде жетпей сұғанақ иттер ішіп кететін. Оған ас құйған ыдыстан жиіркеніп, басқа адам ас ішпейтін даяшылар ит жалап кеткен ыдысты жумастан, жа ңа асты құя беретін. «Ас» дейтіні – к
өбіне қатықсыз қара көже. Осындай халдегі А қпаннан көршілері қалай құтыларын білмей, жиіркене қарап жүрген шақта Саумалкөл жағасындағы орда ауылдан Айжанды т үйеге мінгестірген Аба келе қалды. Б ұған дейін Зейнеп Айжанды Ақпанға жолықтыру түгіл, маңына да жолатпайтын. Бейшара қыздың туған әкесіне жаны қатты аши т ұра, оңаша көз жасын төккеннен басқа дәрмені болмайтын. Саумалк өлден аттандырарда Зейнептің Абаға тапсырғаны – «басқа бір к үзетшінің үйіне орналастыр!» Айжанға тапсырғаны – «әкем деп ма ңына жоласаң ауруы жұғады да, өзің де оның дертіне шалды ғасың».
Аба Айжанды То қпақбайдың үйіне тастап, ханшаның бұйрығын ескерткенмен, ол аттана салысымен Айжан әкесі жатқан балағанға жетіп барды. «Барма» деуге к өршілерінің батылы жетпеді. Әкесінің үйіне барған Айжан, еш нәрсесінен жиіркенбей, к үркесінің ішін әлекедей жалады. Ол тап-талдырмаш қалпымен қарулы екен. Көрші-қолаңнан қара сабын сұрап алған ол, легенге шым-шым ғып ысытып қойған сумен әкесін тап-таза ғып шомылдырды. Сонда денесі алпамсадай, с үйегі ауыр, қимылға д әрмені жоқ әкені баладай биледі. Тырдай жалаңаш әкесінен ол қымсынған жоқ. Бір рет жуып кетіре алмаған кірін, әлденеше рет жуып
әрең дегенде кетірді. Содан кейін, денесі тазарған әкесіне, өзінің көйлегінен ықшамдап үстіне және бұтына лыпа жасады. Айжанды қара-дүрсін киіндіретін Зейнеп ләмбік аталатын матадан, бидайына т үйенің жүнін салдырып, астарымен сырмалатқан желен тіктіріп берген еді. Біраз киген желенні ң тозығы да жете бастаған. Дегенмен – жылы. Айжан соны әкесінің үстіне жапты. Сақал-шашын тап-та қыр ғып алдырды. Әкесінің шіруге айналған қоғажай төсегін жас қоғажаймен жаңартты. Төсеніші жоқ күркенің ішіндегі көң- қоқырды шығарып тастап, белуардан құрағы аралас өлең-шөп ж әйді. Күрке содан кейін иіс-қоңыстан арылып жан жайланардай дем ал ғызды.
Айжан келе А қпанның ас-суы да өзгеріп, ауыз тұшырлық халге жетті. Ол сауын ешкілерден с үтті біреуін көршілерден сұрап ап, с үмесінен әкесіне әртүрлі дәмді тағамдар жасады, әсіресе сүтті ұзақ қайнатып қойылтқан балқаймағы дәмді-ақ еді. Аузы ас
қа жарыған, денесіне, үй-ішіне тазалық кірген Ақпан о ңала бастап, бұрын бас көтермейтін ол ара-тұра төсек үстіне шо қиып отыратын болды, «сөзден қалды» дейтін ол көңілін с ұрағандарға тіл қатуға айналды, сонда кімге болса да айтары: – Айжанды берген құдайға, бүгін өлсем де ризамын! Ендігі тілегім, мен жасай алма ған өмірді тәңірім соған берсін! – Ту ған баланың аты – туған екен ғой,– деп таңданысты жұрт. – К әзіргі күйінде Ақпанға кім жолағандай. Сол қалпынан мына қызы жиренбей, к үркесінің де, өзінің де, адам маңайлай алмайтын ласын тазалап, б әрін де жұнттай ғып қойды. – Әсіресе, өзің – десті біреулер, – жап-жас қыз, ұят-аятты да қойып, алпамсадай әкесін жас баладай шомылдырғанын көрсең!.. – Ұялғанда амалы қанша! Өзінен басқа кімі бар, тазалайтын? – Адал с үт емген бала екен де!.. Өркені өссін!.. Ж ұрт бұл сөзді Айжанның өзіне де айтты. А қпанның көңілі көтерілуін көпсінгендей, тілеуі құрғыр біреу, бір к үні Айжанның Малтабарға сатылуын естіртіп қойды!.. Содан кейін не істеуге білмей сас қан Ақпанның бар ермегі – Сібірдегі лагерьден беліне қыстырып ала қайтқан балтасын қайрау. Көп жыл жолдасы бол ған, шымболаттан жасалған бұл балта, қайрауын тапса қыл қабады, бір жетілсе жуыр маңда мұқалмайды. Малтабар жайында әкесі қызына, қызы әкесіне тіл қатпайды, ішкі ойларын бірінен-бірі жасырады. Біра қ, екеуі де өз ниеттеріне жетуден қайтпайды. Шо қанды көрген Айжан күркесіне қашып кіргенде, Ақпан ұйқылы-ояу халде еді. Бұның жәй қимыл емесін сезген Ақпан, маужыраудан серги қалды да, төсектен басын көтере беріп. – О не, Айым?! – деді. Айжан жауап бермеді. « Ә» дегенше болмай, күркенің есігінен жа қындап келе жатқан пар атты көрінді. Айжан үрейлі кескінмен терге таянды да, теріс қарап тұрып қалды. «Малтабар болар ма?!» деген ой кеп кетті А қпанға. Сол ойдан өкпесі аузына тығылған ол, төрдегі Айжан теріс қарай бергенде басыны
ң астындағы балтаны суырып алды да, бауырына басып, бүк т үсіп л«ата қойды Ниеті – Айжанға жармасушы болса, қару қылу. Өйтуге жарарлық қуат бойында бар сияқты. Сондай халдегі ол, То қбеттің кіріп шығуын көргенмен, «арты неге соғар екен» дегендей қимыл көрсеткен жоқ. Айжан ше? Шо қаннан қашқан оның басына ақыл күркеге кіре оралды. – «И ә,– деді ол жорамалын бекітіп, – сол!.. Шоқан аға!.. Қайдан келді? Неге келді? Әлде кездейсоқ кезігуі ме? Әдейі келуі ме?..» Сол бір с әтте Айжанның есіне ұстазы – Көкештің сөзі түсе кетті. – Шы ңғыстың Омбыда оқып жүрген баласы бар көрінеді ғой, – деген еді К өкеш, Айжанмен оңаша сөйлесе қалған бір шағында, – жа қсы жігіт деседі... Ол жолы б ұл сөзді неге айтқанын аңғара алмаған Айжанға, К өкеш сатылаған сөздер арқылы «шіркін, сенің жарың сол болар ма еді!» деген арманын да ескертіп қойған.
Б ұл арманды естігенде қаны бетіне шауып, кескіні қып-қызыл боп ұялып қалған Айжанның есінен, кейін осы сөз шықпай қойған. Біра
қ ол, Шоқанды аспандағы күндей көріп, қолы жетеді деп үміттенбейтін. Сөйтіп жүргенде Айжанның құлағы, жыбыр ауыз Ра қиядан «Омбыға барғандардан Қанаш сені сұрайтын көрінеді» деген с өзді шалған. Рақияның ол сыбысты айтудағы мақсаты, – «елге келеді деп естіген а ғасы, мынадай жас сұлуды пайдаланып кетсін» деп Айжанны ң көңілін күні бұрын Шоқанға бұрып қоюда еді. (Жігіттер мен қыздарды, әсіресе, ер жете бастаған ағасы – Жақыпты жа ғыстырып тұру Рақияның қызық көретін қылығы да). Ра қияның «сұрастырыпты» деген сөзіне Айжан сенетін. Шо қанның онысын өзіне қамқорлығының жалғасы деп қана т үсінетін «менде ойы бар» деген пікір басына ұяламайтын. Міне, сол Шо қан күркесіне келіп қалды. «Жолсоқты келуі» дейін десе, аттарыны ң басы тура, «бұнысы әдейілеп келуі болар ма? Қасындағылары кімдер?!..» Сол ойда т ұрғанда, аңырайған есіктен арбалылардың күркеге та қала бастағаны байқалды. Кіре берген Тоқбеттен жасқанған ол теріс қарай қалды да, оның шыққан дыбысын естігенде, бетін есікке б ұрды. Сол шақта «Шоқан» деп жорығаны да есіктен бас сұқты. Бетін теріс қарата берген Айжанның тұла бойы тағы да қалшылдап кетті. Ол қуған қасқыр қақпайлап әкеп, бұлтара алмайтын т ұйыққа тыққан қоянның халіне түсті... – Айжан! – деген дыбыс шалынды құлағына. Есінен тан ғандай халдегі Айжан, бетін кейін қарай жалт бұрып, е ңіреп жылаған үнмен: – Қанаш аға! – деп құлашын жая ұшып кеп, Шоқанды бас сал ғанын білмей қалды. Айжанды құшақтай бауырына басқан Шоқанның, да көзінен жас ыршып кетті. Дірілі к үшейе түскен Айжанның қызу денесі, Шо қанның тұла бойын бұлаудай бусандырып барады... Шо қанның осындай бір қызды іздеп келе жатуынан хабары бар Т ұхфатолла қыз Шоқанды құшақтай алған шақта есіктен кіре беріп, а ңырып тұра қалды. Шо қан кіре бергенде кім екенін біле алмаған Ақпан, теріс қылығын көрсе, балтасын ала ұмтылуға ыңғайланған еді, жат адамны
ң «Айжан!» дегенің қызының оны «Қанат!» дегенін естігеннен кейін, екеуіні ң құшақтаса кетуін көргеннен кейін, балтасын ұстай төсегінен жылжи берді де, кідірді.
« Қанаш» Шоқанға әке-шешесінің еркелетіп қойған аты екені есіне т үсе кетті оның. Құсмұрыннан оқуға аттанарда Айжанды шешесіне тапсырып, «к үт» деп кеткенін Ақпан естіген. Содан бері о ған іші жылып «бір көрсем-ау! Алғысымды айтсам-ау!..» деген арманда ж үретін. Көре қалса, шағар мұңы кө те. «Мынау, сол Қанаш болар ма?!..» – деген ой келіп кетті Ақпанға, Айжанны ң «Қанаш» деген даусын естігенде. Айжан оны еңірей жылап құшақтай алғанда, – «сол болғаны ғой!» деп бекітті Ақпан ойын. Енді өзінің де Шоқанның жүзін көргісі, онымен тіл қатысқысы келді. Сондықтан – Айым! – деген дыбыс берді ол, – босат, Қанашты, онымен менің де амандас қым келеді. Құлағына сол дыбыс кіргенде ғана есі кіре бастаған Айжан, не істеп т ұрғанын енді ғана сезгендей, құшағын тез жазды да, бүркіттің тегеуірінінен әлдеқалай сытыла қалған қояндай жып беріп әкесінің биік қып салған қоғажай төсегінің ығына жоқ болды. Шоқан да ал ған аңынан айрылып, аңыра қалған бүркіттей оны іздегендей жан- жа ғына алаңдай бергенде, көзі қасына таяу тізерлей отырған, түрі к өрден шыққан адамның бейнесіне ұқсайтын, арық денесінің саудыра ған сүйектері қапшық сияқтанған жұқа, кең көйлегіне әрең жасырынатын, тірі аруа қ Ақпанға түсе кетті. Жерге таянған, жіліктері жуан о ң жақ қолына, қайқы жүзі жалтырай қайралған, «шалымы жарты к өз» дерлік қысқалап сабынан уысына қысқан балта. А
балтасынан да сескенген Шо қан, санамен емес, сезімнің итермелеуімен шегіншектей берді. Оны ң бетіне өткір көздерімен тесіле қараған Ақпан: – Апырай, сенбісі ң, Қанаш? – деді. Жауап бермей шегіне т үскен Шоқанға: – Қорықпа, Қанаш. Танымадың ба? Мен Ақпанмын! – деді ол «осыдан сескеніп т ұрған болар» дегендей, балтасын әрірек ысырып қойып. Қайдан танысын, Шоқан: бұрынғы биік балуан дененің орнында буындары шодырай ған, бар сүйегін сыртынан санап аларлық қаңқа ғана қалған; бұрын еркектің сұлуы саналатын келбетінен қалғаны – сімілтірі қоңырайған мұрнының жіктері сүйеленген шеміршектері мен
үлкен қара көзінің суалған көлдің шүңірейген арнасы сияқты аума ғы ғана; сол белгілерінен Ақпан екенін шырамыта бастаған Шо қанға:
– «Ат арыса – тула қ, ер арыса – аруақ» деген осы, шырағым, – деді А қпан. – Айжанға көрсеткен жақсылығыңның бәрін естідім. Бізден қайтар демеймін, ылайымда құдайдан қайтсын! К өңілі босаған Ақпан кемсеңдеп еді, көзінен жас шықпады. А қпанның балағанына тоқыраған пар атты кім екенін білгісі келгендерді ң кеу-кеулері көңілді бөліп жіберді. Қолында мылтығы бар Т ұхфатолла оларды кіргізбеді. «Бір мылтықтың аузына мың кісі сыяды» дейтін м әтелге сенетін олар, кимелеп кіруге бата алмады. С өйтіп тұрғанда, босағадан сығалаған әлдекім Шоқанды танып қап. – Тере! – деді өзгелеріне сыбырлап. – Қан төре? – Шо қан!
– Қай Шоқан?! – десті, оның бұл араға келуі өңіндегі түгіл түсіне де кірмеген әркімдер. – Хан-иемні ң Омбыға оқуға кеткен баласы. – Не дейді-ау, жаным?!.. – Ол
қайдан жүр? – М
әнісі бар оның,– деп, іші бірдемені сезетін Орманбай қасындағыларға көзін қысты. – Не м ән?..
Орманбай жауап бергенше, сыртта ғылардың дабырын естіп тұрған Шо қан, күркеден шыға берді. Хан т ұқымын өздеріне ие көретін бұл ауылдың қарашылары, т өрені көргенде, қолдарын кіндік тұсына қусырып, белдерін б үкірейте, бастарын ие қалушы А қпан балағанының алдына жиналғандардың үлкен-кішілері Шо қанға да түгелімен сөйтті. Өзге төрелердің салты: не бәріне одырая қарап, үн-түнсіз өтіп кету болатын еді де, не әлдеқалай себеп тауып т өменшектенген қалыптарын одан әрі төмендете түсетін бірдемелерді айту еді. Шо қан өйтпеді. Ол есіктен шыға, бастарын ие берген ж ұртқа, көңілді дауыспен: – Уа, халайы қ, бәріңізге бір сәлем! – деп, оң қолын кеудесіне қоя, басын иді. Жылы леп шы ққан тұсқа, көз астарымен жымия қарай бастаған к өпке: – Құрметтеріңізге рахмет! – деді. Одан әрі не істеу керек? Шо қанның ұшқыр ойы шешімді тез тапты. – К өрмеген қысқы ордаға соғып, әжемнің басына дұға оқыта келіп ем, – деді ол к өке. – Бастайтын қайсының бар? Сырын т үймеген төренің алдында «мен» дей қоюға қымсынған к өптің ішінен бір балаң жігіт иген басын көтеріп: – Мен, Қанаш! – деді, тағы да төменшектей қалды. Шоқан тани кетті: азанды қ аты
– То қпақбайдың баласы – Сақпан, лақап аты – Сақа. Ол «Са қа» десе – сақа еді: Шоқанмен бір жылы туып, балалық ша ғын бірге өткізген ол, Жайнақпен қатар ұстайтын сенімді досы да, өзі «иненің көзінен өтетін» епті болатын; қайда жұмсаса да, тапсыр
ған істі шапшаң және ұқыпты орындайтын. – Са
қа! – деп қалды Шоқан, қатты дауыспен. Қуанышты кескінмен басын көтерген Сақаға Шоқан шаттық бейнеде құшақ жайып: – Кел бермен! – деді. Са қа жүгіріп кеп, жаюлы құшаққа бөлене кетті. Қарап тұрған ж ұрт өзара күңкілдесіп: – « Өзге түгіл әкесіне де иілмейтін, қақырайған қатты» дегені қайда? – «Шо
қынып кетті» дегені қайда? «Әжеме дұға оқи келдім» деді ғой?!
Тестерін та қаса, айқырған қолдарын қатты қыса аз тұрған Шоқан мен Са қа, мауықтары басылғандай болған шақта құшақтарын жазды.
– О, ит! – деді Шо қан, еркелеткен үнмен, екі иығынан да қапсыра ұстай ап, Сақаны сілкілеп. – Тұрқыңнан емес, көлденең өсіпсің ғой, тап-тапал боп?!.. – Сен тырна құсап сорайып кетіпсің ғой! – деді Шоқанға бойы үйренген Сақа, әзілден ұтылғысы келмей. – Ал, кеттік! – Қайда?
– Орда ға!.. «Білем – дедің ғой, оның жолын?» – Білем. – Ендеше, мінейік ана ған! – деп, Шоқан Сақаға тарантасты н ұсқады. Екеуі қолдасқан қалпымен ырғып мінді. Тоқбет те мінді. Онда үн жо қ. Шоқанның кім екенін білмейтін де, сұрамаған да, тек ішінен «киргизден де чиновник шы ққан екен-ау» деп таңданып қана қойған қартаң ылаушы орыс, көзі көрген, бірақ түгіне түсінбеген құбылыстарға аң-таң! Аздап қазақша білетін ол, үлкенді-кішілі к үзетшілердің бәрін де біледі, үлкендерімен ашына-жай аты – Прокопий. Ол с өзге тілі келмеген қазақтар «Біргепе» дейді. Прокопий десе ешкім білмейді. «Біргепені» білмейтіні жо қ. Тарантасқа отыра: – Ханны ң ордасын білесің ғой, Біргепе? – деді Сақа. – Білем. – Ендеше, тарт со ған! Олар кете барды. Жинал ған жұрт аңырып қала берді. Жұртқа к өнбей, балағанның үңірейген есігінің ішкі босағасына жабысып, к өзінен жасы сорғалаған Айжан да қарап тұр. Шоқанның қайда, неге кетіп бара жат қанын ол білмейді. «Біржола кетіп бара ма?!» деп ойла ған ол тарантастағылар ұзаңқырай берген шақта: – Айым, – деді А қпан, қызының неге көзіне жас алғанын сезіп, – бекер со қпаған болар, Қанаш. «Қыран құс қайрылып шалады» деген, ораламай кетпес! Ылаушы с өз тыңдағыш адам екен. Шоқанның кім екенін ордаға жа қындай білген, сыртынан атына қанық, Шыңғыспен тамырлау ылаушы, Са қаның «Сырымбет тауының саласына көтерілеміз» деуіне қарсылық білдірген жоқ. Сала жайпақтау сияқтанғанмен, арбалы
аттарды ң шығуына недәуір қиын екен. Аттар қарсаңға мықшия, дем ала ерлеп жота ға әрең көтерілді. – Асу осы,– деп аттарды ң делбесін тартып тоқтатқан Сақа жерге т үсіп, – өркештердің төбесінде қызықтар бар, барайық, – деп Шо қанды қолынан тартып еді: – Ауыры ңқырап отырмын да, – деді Шоқан, қозғала қоймай, – та ғы келерміз, кейін оралайық. Не «ауруы» барын Са қа іштей жорамалдайды. «Шоқан Айжанға құмар дейді» деген сөз оның да құлағына шалынған. Шоқанның мана к
өл жағасында жүргенде тарантастағылардан ығысқан Айжан ізімен
қуып келгенің әкесінің күркесіне тығылған Айжанды көріп шы ққаның жұртпен бірге Сақа да бақылап, жүріс-тұрысының бәріне де м ән берген; «енді не болар екен?!» деп тұрған шағында, Шо қанның кідірмей ордаға тартуы Сақаға жұмбақ сияқты болып қалған. Ол осы жұмбақтың тез шешілуіне құштар. Олар орда ға оралды. «Орда» дегені: терезелері көп, орта тұсында қала тәртібімен салынған жалғыз есігі бар, еңсесі биік төбесі жасыл бояулы қаңылтырмен жабылған, жуан қарағай бөренелерден қиылған ені кең, тұрқы ұзын үй екен; қабырғаларының сырты с ұрғылт бірдемемен қапталған. Шоқан сипап көрсе, киіз екен. – Естуімше, – деді Са қа сөз қосып, – алғашында әппақ киіз екен б ұлар, және шыли ақ қозының жүнінен басылған екен; жылдар өтіп, жел жалап, жа ңбыр шая берген соң, түсі сұрғылттанған; үйдің ішкі қабырғалары да осылай қапталған деседі, өз көзіммен көрген емеспін.
– Неге?! – Хан мен ханша т ұратын үйлерге біздей пақырлар бас сұға ала ма?
– Рас па, осыны ң?!
– Олла һи!.. Өтірік айтсам жаным шықсын! Сол кезде есегін тепе ңдетіп Тоқпақбай келе қалды. Орданың кілті қалтасында екен. Төреге тіл қатып көрмеген байғұс мана «тарантасқа міне кетейін» деуге бата алмапты. Одан бері биені ң бірер сауыны бол
ғанмен, шабан есекті өкпеге тепкілеп әрең жетіпті. Есік ашылды. Ішкі жа
қта үйді екіге бөлетін кеңдеу коридор бар екен. – О ң жақ бөлегінде, – деді Тоқпақбай, – бәйбішесімен, бірер бала- ша ғасымен хан-ием тұрады. – Неше б өлме бар онда? – Білмедім. Сыртынан топшылама қ, біздей кісілер кірмейді ғой олар ға. Сол жақ бөлегінде кейінгі кезге дейін Жақып мырзамен кейінгі мырзалар т ұратын. Жақып... То қпақбай кілт кідіре қалды. Онысы, – Жақыпқа байланысты бір о қиғаны «Шоқан біле ме, жоқ па?» дегендік еді. Былтыр ғы күзде, орда ауылда үлкен бір оқиға болған: Құсмұрыннан Сырымбетке көшіп келгелі, Шепе ағаш қорығыш боп, бір б
ұрау кескен кісіден кеміне бір тоқты, я лақ алатын; көбірек кескен кісіден т үйесін, атын деген сияқты Ірі қараларын тартып алатын; берері жо қтарға дүре соқтыратын, содан өліп қалғандар да бол
ған. Ақыры, жұрт өшіге кеп, өткен күз салт атпен орман аралап ж үрген оны,әлдекімдер мойнынан ағашқа асып кетіпті, өлімтігі сасып кеткенде табыл ған...
Шепеде бала жо ғын, әйелі – Салиқа бейпіл болғанын білеміз. Сол Сали қа ерінің қырқын бере желігіп, «не төре тұқымынан таңдау бері ңдер, не басымды босатыңдар» деген. Сонда сүйенгені – Шы ңғыс қол артар дүмді тұқымының біреуі. Т өрелер амалсыздан таңдау бергенде, Салиқа құрығын ержетіп қалған қайнысы – Жақыпқа салған. Байбалам салып қашқалақтаған он жеті жасар Жа қыпты, басы Шыңғыс боп: – Жесірді жібереміз бе? «А ға өлсе – іні мұрасы» деген, кәрісінсең бірер жылдан кейін жас то қал аларсың, – деп, мойнын бұрап еріксіз к өндірген... Бұл оқиға Шоқанға хабарланбаған. Тоқпақбайдың т ұтығып тұрғаны сол, сондықтан Шоқанның: – Неге кідірді ң? – деген сұрауына «жәй, әншейін» деп жауап бере алмай қалды. Бұның жәй тұтығу емес екенін шамалаған Шоқан, «жата-жастана білермін» деп, аржа ғын қазғылаған жоқ. Жайлау ға көшетін орда, көлік көтерерлік аса қажетті нәрселерді ғана әкететін еді, қалғанын жинастырып орда қасындағы тұйық сарай
ға сығылыстыра жинап, қалың қақпасының сыртынан жуан салт
қы басып, үлкендігі күректей құлыппен бекітетін еді. Орданың ішінде тек а ғаштан жасалған мүліктер ғана қалады. Оның да кілті То қпақбай да. Жасаусыз а ңыраған орданың ішін аралау Шоқанға қызық к өрінген жоқ. Ол тез шықты. Тоқпақбай оған сарайдың қақпасын ашып, ішіндегі қоймаларды көрсетті. Көп қойма сандықтарда екен, оларды ң кілтін Зейнеп тастамайды екен. Көзге көрінетіндері: кілем, киіз ж әне солар ұқсастар. Бұларды қомсынған сияқтанған Шоқанға То қпақбай.
– Б ұқара-шәріпте орданың мешітіне төсеуге арналып, әдейі то қылған, тұлабойы жазылған дұғалық, патшаның баласы Омбыға келгенде Ертіс жа ғасына тіккен, керегесі күміс, уығы алтын үйге, хан- әжем осы кілемді төсеген, оны көріп пе ең төре-ием? – деді. – Жо қ. – Ендеше к өрсетейін, – деп, Шоқанның «керегі жоқ» деуіне қарамай, Тоқпақбай үюлі жатқан мүліктердің үстінен кілем сияқты үлкен бірдемені төмен қарай домалатты. Жерге түсе шетін жазып бай
қаса, түрлі түспен құлпырған, ұстап көрсе шым-жібегі опайке- был
ғарыдай сықырлаған кілем!.. – Аржа
ғын жазбай-ақ қой, – деді сапасын шетінен-ақ байқаған Шо қан. – Қымбат мүлік екенін көріп тұрмын. – Қымбат мүлік бұл үйде көп, төрем, – деді Тоқпақбай,– көктем шы ға кептірмек болып жайғанда, осынау кең алқапқа сыймай кетеді... Б ұл сөзді «немқұрайды» тыңдаған Шоқан, «шаршап келем» деп, б үгін осы арада тынығарлық көңілін білдірді. – Қайда, сонда? – деді Сақа. – Осы ордада. – Т
өсек-орын ше? – Олар табылады, – деді То қпақбай. – Әлгі мүліктерден көтеруге келетін, ж ұмсақтау бірдемелерін ордаға кіргізіп төсейміз. – Сол жетеді, – деді Шо қан. То
ар қанын ағытса іші толған көрпе-жастық екен. Шыңғыс пен Зейнеп жататын б өлмеде, екеуі мол сиятын, орыс шебері тақтайдан жасаған жалпа қ, орындықты ағаш төсек болатын еді. Соның үстіне түкті кілем жайылып, к өрпе-жастық төселіп, тынысқа рахат орын болды. Тама қ жайы кеңес болғанда, Шоқан саквояжында әскерлік даяр астар барын айтты. – Бола берсін, – деді То қпақбай, – «қуыс үйден құр шықпа» демей ме,
қазақ, «жыланға да ақ тамызады» демей ме? Біз де бірталай қауым емеспіз бе, осы маңда. Кедейлігіміз рас. Бірақ табанымызды жалап отыр ған жоқпыз... – Әдемі сөздеріңді қоя тұрып, береріңді айт, әке! – деді Сақа. – Бергенде, – деді То қпақбай қипақтаңқырап, – бұл төренің сыба ғасы құлын мен тай, олар жоқ. Қой да жоқ... – Қанаш, сен, – деді Шоқанға еркінсіп үлгірген Сақа, әкесін кимелеп,– б ұрын өзге еттен лақ етін жақсы көретін едің ғой, сол әдетіңді қойдың ба?. – Неге
қоям? – деді Шоқан. – Шикі
қаймаққа езген ақ ірімшікті ше? – Оны да қойған жоқпын. – Т
өремнің осы әдеттерін білгендіктен, – деді Тоқпақбай, – бір семіз тушамды сойып астырып қойдым. Қаймақ та, ақ ірімшік те даяр. Оларды осында әкелетін шығармыз? – Енді
қайда? – деді Сақа. – Біздің балағандарда Қанаш отырарлық жер бар ма? – Неге отырмаймын? – деп Шо қан сыпайысыған болып еді: – Ондай орын жо қ, – деді Сақа. – Сен тез қайт та, тағамдарды мұнда жеткіз,– деді ол әкесіне. Ба қыр қазанды ала кел. Жолшыбай тоңазыса, ешкі майы жегізбейді. – Ма құл, – деп Тоқпақбай есегіне міне берді. – Ыдыстар да таза болсын, – деді Са қа жөнеле берген әкесіне. – Сала қ қатындарға емес, Айжанға жуғыз! Оның қолы тиген ыдыс, айнадай жалтырайды. Са қа соңғы сөздерді Шоқан үшін, оның көңілін Айжанға аудара т үсу үшін айтты. Бұл тақырыптағы сөздер іле жалғасып кетті. «Сен сол қызға келдің бе?» деуге бата алмаған Сақа, алыстан ора ғытқысы кеп, Айжанның мінез-қылығын мақтаумен болды. Неге р , у д ма қтауын жорамалдаған Шоқан, кейбір дүдәмал хабарларды анықтап ал ғысы кеп: – Науан хазірет деген Б ұхарадан оқыған молда болыпты ғой осы ауылда? – деп с ұрады Сақадан. – Болды. Талай жыл т ұрды.
– «Оны қ қатыны да оқымысты екен» деген сөз рас па? – Бір қатесі жоқ. Қарындасың Рақия содан оқыды. Айжан қасында болып, бірге о қыды.
– «О қуға Рақия – топас, Айжан зерек болды» деген рас па? – Солай деседі, – деді Са қа, «рас» деуге, «қарындасын топас деу, Шо қанның көңіліне келер» деген оймен. – Сен аны ғын айт, – деді Шоқан, – «кітаптары көп екен» дейді ғой Науан мен әйелінің? «Айжан солардың бәрін де оқып тауысыпты» дейді ғой?
– Оншасын білмедім. Кітапты к өп қарайтыны рас. Бізге мәлімсіз әлде не қылмысымен, Имантауда тұратын орәднек Науан мен қатынын Көкшетауға айдап әкеткенде, медіреседе тұратын кітаптары қалып қойған. Әлиәкбар молда оларды мешітке апарған. Өзінің тістері ол кітаптар ға батпаса керек. Басқа оқи алатын кісі бұл ма ңайда жоқ. Тек, Айжан ғана оқи алады деген соң, мен Әлиәкбардың көмескі көретін көзін алдап, мүкіс құлағына естіртпей, қайдағы жуан-жуандарын қымқырып әкетем де, Айжанға әкеп берем, «кісі көзіне түспе» деймін. Ол байғұс балға құмыққан арадай қадала қалады да, күлкісін, жылауын араластыра отырып, әудемде қалың кітапты бітіріп тастайды. «Не қызығы бар екен?» десем айтпайды. Мен та ғысын тағы әкелем. Мешіттің бұрышына үйілген кітаптарды Айжанға түгелге жақын әкелем, әкелгендерімді ол тез тауысады. Шо қан Сақаға да, Айжанға да риза болған қуанышпен күліп жіберді. – Неге к
үлесің? – Ж
әй, әншейін... – К
үлме! Рас! Жолықпай кетпейтін шығарсын, Айжанға, сонда өзіңнің көзің жетеді оқымыстылығына. Бала жастан сенісіп өскен Сақадан, Айжан жәйлі сырын енді б үгуді Шоқан лайық көрмеді де, бұл араға неге келу себебін қысқаша баяндап берді. Сонда баса айтқаны, қайткенмен де Айжанды «Малтабар» атты қорқаудың құлқынынан құтқару. – Оны
ң қиындығы жоқ сияқты ғой, – деді Сақа, – хан-ием, б ұндай борышқа сені Омбының көп ұлығын ертіп, әкеледі деген соң бататын бопты. Біра қ, құдай сақтап, Малтабардан әзірге іштеңе алмапты деседі ғой. Енді, ұлықтар келмейтін болса, хан-иемнің шы ғынға батар іштеңесі жоқ. Ендеше, Малтабарға «жөніңе кет» деп қолын бір-ақ сілтемей ме? Әсіресе, сен аралассаң? Не істейді Малтабар Хан-иеме? Барма ғын тістейді де кете барады. Са қаның бұл сөзі Шоқанның көкейіне қонады. Соған көңілі к өншиін десе, қу Сақа құрдас Шоқанға қалжыңдаған болып отырып, та ғы бір салмақты сөзді бықсытып қояды. – Хош, – дейді ол қылмыңдап. – Айжанның басы босады дейік онда мені ң күдігім жоқ. Содан кейін? Кенет с ұрауға, Шоқан кенеттен жауап бере алмауын байқаған Са қа:
– Оша ққа тас болған қызды көрген де, естіген де жоқпыз ғой, Қанаш-ие? – дейді сөзін жалғастырып. – Әрине. – Б ұл қыз да бір байға тиюі керек қой? – С өз бар ма онда. – Сонда кімге? – Қайдам!.. Бұйрықты біреу бар шығар. – «Б ұйрық» деген не ол? Оның тура аты – «Қалың мал». Малды кім к өп берсе, Айжанды да сол әкетеді. «Ақпанның қызы» дегенді қайбір «қас батыр, қайран жақсы» дейтін аталықтар, күпсіген байлар, немесе терезесі те ң жастар алар дейсің. Менсіне ме олар бұл сияқты сорлыны
ң қызын? Тоқал керек, бала керек кәрі-құртаңның біреуі алып кете барады да!.. Ондайларды ң талайын көріп жүрміз. – Рас! – деді Шо қан ауыр күрсініп. Айжанда Са қаның өзінің де көңілі болатын. Бірақ, құлағына «Шо
қан да құмартады дейді» деген сөз шалынғандықтан «рас болса ұятқа қалармын» деп өзін-өзі еріксіз тежей беретін. Тағы бір сезіп ж үргені – әмеңгерлік заңымен мосқал жеңгесі – Салиқаға еріксіз қосылған Жақып та, «Айжанды тоқалдыққа алмақ» деседі. Ол Айжан
ға кіжіңдей де бастаған, бірақ, Бүбі үйінде мазалауға бата алма
ған да, одан кейін жайлау жаққа алыстап кеткен. Төре т ұқымынан Айжанға одан басқа да көз алартарлары аз емес. Айжан Малтабардан босан ған хабарын естіді-ақ, олар өлімтікке шапқан қасқырлардай қаптайды да, өзара таласып қай жеңгені жейді. Малтабардан басы босана қалған күнде, Айжанның төбесіне т өнетін осындай қара бұлттар барын аңғаратын Сақа, Шоқанның әу-жайын байқау ниетімен, оның: – Сонда не істеу керек? – деген с ұрауына: – «Те
ңі ме» деген біреуге басын байлау керек, – деген жауап берді. – Кімге, сонда? – Мысалы, ма ған!
Б ұл сөздер аузынан шыға сала Шоқанның кескініне көзі түскен Са қа шошып кетті. Шо қанның көздері шатынап, дірілдеген ұрт еттері түйіле бастаған екен. Ондайда қаһарын төгер адамы қашып құтылу керек. Сақа да с өйтуге орнынан қобалжи бастап еді, ашуын ақылына жеңдірген Шо қан:
– Отыр! – деп қойды Сақаға алая қарап. Шо қанның әлгінде жел үрлеген қызыл шоқтай жайнап кеткен көз жанары қалпына түсе бастауын көрген Сақа, қобалжуынан орнығуға айналды. – Ендіг
әрі айтасың ба, сондай сөзді? – деді Шоқан. – Айтсам, аузыма қан толсын. – Жа
ңа неге айттың? – Сені сынайын деп. – Неге? «Бас кеспек бар да, тіл кеспек жо қ» деген деп бастап, Сақа Айжан мен Шо
қан жайында естігендерінің бәрін айтып берді де: – К әне, өтірік деші осыны? – деді. – Өтірігі де, шыны да бар, – деді Шоқан. – Қайсысы өтірік, қайсысы шын? – Шыны: осы қызды кішкене күнінен жақсы көретінім рас, бұл ара ға сол қызды басына төнген қатерден арашалауға келуім де рас; ал, өтірігі: осы қызға мені үйленеді деген жорамалдар... – Неге өтірік болады ол? – Мен сия қты оқыған, саналы адамға үйлене қою оңай емес... – Неге қиын болады ол? – Үйленетін адаммен әуелі танысу керек, одан кейін сынасу керек. қылығы, мінезі сыныңа толу керек, оның сынына сенің толуың керек, бір-бірі ңе ұнауың керек, біріңді бірің сүюін, керек, содан кейін ғана қосылуға болады... – Ойбо-о-ой, – деді Са қа даусын созып, – ертегі ғой, мынауың?! Киіз туырлы қты қазақ арасында көрмек түгіл, естімеген де жұмыс қой бұл! – К
өрмесең көресің. Орыс сияқты мәдениетті елдердің арасында б ұл – дағдыға айналған іс. – Қазақты сол дағдыға үйретпекпісің? – Несі бар, үйретсе?
– Әй білмеймін,– деді Сақа басын шайқап,– байларда мыңдаған жыл қы болады, солардан үйретілгендері жүзге жетпейді, өзгелері ж үген-құрық көрмеген асаулар. Қазақ та солар сияқты емес пе? Қалай үйрете аласың олардың бәрін? – Ол, рас, біра қ... – деп келе жатты да, бұл тақырыптағы кеңесті Са қамен соза беруден пайда жоғын абайлаған Шоқан, – әй, – деді тізеге ала қанымен қағып қап, – қысыр сөзді қояйық та, іске кірісейік. – Қандай? – Б үркегенмен беті ашылып қалған сөзді қайтеміз, жасырып? Б үгін менің Айжанға жолығуым керек. – Е, б әсе, – деді Сақа қуанып кетіп, – мені босқа шыжғырғанша, ж өніңе көшші, солай! Не істеу керек, жолығу үшін? – Мені ң балағандарға қайтып баруым ықғайсыз. – Әрине.
– Сен барасы ң да, онда? – Әрине. Сен осы үйде күтесің. – Өйтуге болмас. – Неге? – Мен
қала тәртібінде өскен адаммын. Оның тәртібінде – қыз жігітке емес, жігіт қызға барады. – Сонда не қыл дейсің? – Сен кешікпей ж өнел де, қыбын тауып қызға тіл қат. Егер келуге к өнсе, мен оны бұл үйде емес, жолда тосайын. – Қай тұста? – Мына бір тайыз өзенді кесіп өткен едік қой. – И ә, аты – Қылшақты. – Мен оны ң жағасында тосармын да, сен қызды ертіп келерсің. – Ма құл. Бірақ, қыз байланған соң. – Т үнде ай жарық қой. – Ауыл ұйықтады-ау деген шақта. Мен білетін Айжан болса, көзге т үсіп, өлсе келмейді. Жұрт үйықтай келуі мүмкін. – Егер келсе!.. – Бас
қа шақырады десе, әрине, келмейді. Сені шақырады» десе, еншалла, келер деймін. Ұмытып барады екеміз: Жаман Жалғызтау мен Саумалкөл бекетіні
ң, орталығы саналатын Сырымбетте жәмшік аты байланбайтын, екі жа қта жүргіншілерді біріне бірі жеткізіп салатын, т үйісе қалғанда ғана аумастыратын. Бүгін, сәті түскенде, Жаман Жал ғызтаудан келген ылаушыға Саумалкөлдікі кезіге кетті де, қонатын Шоқанды ертеңіне алып қайтуға ризаласты. Жалғызтаудікі сол к
үні қайтып кетті. Саумалк
өл аттары етті де, тың да екен. Әсіресе, ойнақшыған к өкжал шабдар біреуі шайтанның отын ала қашқандай. Сақа сол атпен бала ғандарға күндіз шоқытып барып қайтты да, Шоқанға қуанышты хабар әкелді: – Ретін келтіріп тіл қаттым, – деп ол, – «жарайды» дегендей басын изеді. «Шо қанның асын ішкізіп Жатқызамын да, ауыл ұйықтады-ау деген ша қта осы атпен оралып, міңгестіріп қайтам» дедім. Оған да басын изеді... – «Бас изеген» бола ма екен, – деді Шо қан кейіп, – аузынан уәде алу керек еді ғой!..
– С өзге мылқау сияқты қыз ол. Біреулер бірдемелерді айтса, естімеген адам сия қтанып, бедірейіп отырады да қояды. Сонда, сөз білмейді емес; айт қысы келгенде ағып тұрады... Қызыл іңірде Тоқпақбайдың қонақасысы да келіп қалды. Ыдыс та, дастар
қан да, орамал да тозықтары жеткен» мен таза екен. Ет те, сорпа да өлердей дәмді. Қаймаққа бұлғаған ақ ірімшік те сондай. То қпақбай қонағына осыларды Айжан даярласқанын айтты. Сақа әкесіне білдірмей, Шоқанға «көрдің бе?» дегендей көзін қысып қойды.
Ет е ңсеріліп желінді. Дегенмен, бүйрек майы қалпақтай тушаның семіз етін т ұтасымен тауыса алмайтын болған соң, Шоқан жарты етін ерте ңгі сәскелікке қалдыртты. Қонақтарын түні бойы күзетіп шы ққысы келген Тоқпақбай, қораға қонып қалды. Бір қаға берісте баласы о ған:
– Т үнде Шоқан екеуміздің қайда баруымызда жұмысың болмасын, – дегенді ескертті. – Болсын, – деді оларды ң қайда барарын іштей жорамалдаған То қпақбай. Орда мен бала ғандар арасы үш-төрт шақырымдай жер еді, Қылшақты қақ ортада. Өзеннің көлге құятын сағасында Айжан мен Са қаны күтіп тұрмақ болған Шоқан Сақаның «ол тұсқа дейін атқа мі ңгесіп барайық» деуіне көнбеді, кешегі жайдақта қажалған та қымы, өйтуге жарамайтынын жасырды. Ж ұрт жатты-ау деген шақта, екеуі балағандарға жаяу бет алды. Шо қан кешқұрым Тоқбетке: ұр – Сен астан кейін і ңірде жат та, ұйқыңды қандыр, ай жарық, мен осы ма
ңда Сақамен біраз жүре тұрам, – деген. То қбет ас ішкеннен кейін, ауыз үйдегі әлдене төсенішке қисайған да, ұйықтаған тәрізді дыбыс білдіріп ояу жатқан. Өзін тәртіпті солдатпын деп санайтын ол ды ңдай офицерге күзетшілікке берілгеннен кейін, са қтық жасап, қауіп жоғына көз жеткенше қалғымайтын. Оның үстіне, Омбыдағы полиция басқармасының, «У әлихановтың басқан ізін түгел бақыла» деген тапсырмасы да бар. Осы себептермен, бала ғанға беттеген Шоқан мен Сақа орда іргесінен басталатын орман ға жасырынғанша тасадан соңдарынан қарап тұрды да, қараларын үзген шақта берданкасын көлденең ұстап со ңдарына түсті. Айжан мен Шо қан туралы жүріп жататын әңгімелерден оның хабары жо қ еді, дегенмен, Шоқанның жүріс-тұрысына қарап, бірдемені ол да жорамалдады, оны ң арты неге соғарын күтті. Қылшақтының құйылысына жақын сырғауылдан салған көпірге жете, б
ұлар аралап келе жатқан ағада шоқтары таусылып, аржағынан ашы
қ алаң басталды. Сақа көпір үстінде тоқырады да: Осы арадан ажырайтын болып ек қой, – деді Шоқанға, – ай жарық, әне, балағандар ербиіп көрініп те тұр, мен оларға жалғыз баратын бол ған едім ғой. – С өйдегенсің. Бірақ, мен неге ере бармаймын? – У әделескен едік қой ол жайда? – Біра қ...
Ешбір «біра ғы» жоқ, Қанаш. «Уәде құдай аты». «Ердің екі с өйлегені...» – С өзді көбейтпей жөніңе тарт! – деді Шоқан. Сақа ентелей бас қан адыммен кете барды. Осы бір т ұстың масасы ерекше қалың болатын еді. Солар Шо қанның үстіне бұлттай оралып, жан сақтарға жер таппады. Бар айласы, – қайыңның жапырақты бұтақтарын қапсыра ұстап, денесіні ң ашық тұстарын қағына беру. Одан мазасы кетуі кеміген жо қ. Шыбықтан жасқанған қалың маса өршелене түсіп, үстіне жабыла қонды да, түйе мен жылқының қалың жон терісінен инедей өтіп кететін тұмсықтарын қадай бастады.
Шо қан өн бойын сипалаумен болды. Масалармен алысып, к өпір маңында ерсілі-қарсылы жүрген Шо қан, бір мезетте, іші пысқандай, ойға да шомып кетеді. Сондағы бар ойы Айжан т өңірегіне ғана оралады. Б ұл, әрине, мейлінше әдемі қыз. Қала, далада көрген қазақ қыздарынан әдемілігі буған маңайласатын қызды Шоқан кездестірген емес. Б ұл қазақ, сұлуы. Қазақтан да бұндай сұлу кездесуін Шо қан ұлттық мақтаныш көреді. Біра
қ, сырты сұлудың іші сұлу ма? Яғни қылық, мінезі (ұлу ма? Ажары меруерттей м өлдіреп туратын талай әйелдің қылықтары мен мінездеріні ң түкке тұрмайтынын кездестірген. Ондайлар қазақта да жо қ деймісің? Естуі мақтаулы болғанмен, Айжанның қылық- мінезіні ң қаншалық құнды екенін кім біліпті?.. Са қа Айжанды ертіп әкелуге кетті. Ере ме, жоқ па? Келе ме, жоқ па? Ермесе не істеу керек? Ере қалса, жолыға қалса, саналы өмірін қалада өткізіп келе жатқан Шоқан ауыл қызының тілін таба ала ма? Ұғыныса ала ма? Оны ң Айжанды көргенге дейінгі ойы бір басқа еді, көргеннен кейін бір бас қа. Көргенге дейін оның негізгі мақсаты – қазақтың ескі, феодалды қ әдетінің, темір торына шырмалған бір сорлы қызды, қайткенде содан құтқару еді. «Қыз одан кейін қайту керек?» дегенді ойланба
ған, «үйленем» деу басына да кірмеген, жәй «әдемі» дегенге, бозбалалы қ қызығу ғана болатын, «оның арты насырға шабар» деген ой да жо
қ-тын. Айжанды к өргеннен кейін бұл ойы түбірімен өзгеріп кетті. Оның сымбаты мен ажарына к өзі түсе, қатты қызықты; алғаш сана емес, жынысты
қ сезім билеген Шоқан, оны құшуға құмартты. Кейін, а қылға келген шағында да, осы құмарлықтан шыға алар халі жоқ сия қты; сонда, егер Сақаға еріп Айжан келе қалса, құмарлығын оған хайуанды қ түрде білдіру керек пе? Адамдық түрде білдіру керек пе? Бастап қы түріне Шоқан, әрине бара алмайды, ол – европалық, орысты қ тәрбие алған, саналы мырза; «адамдық түр» дегеннің ма ғынасы – екі жағының да сүйіспендік тіл тауып, бірін-бірі ұғу; сондай тілді Шо қан да, Айжан да таба ала ма, жоқ па? Б ұл мәселені Айжанмен жалғасқан шаққа қалдырған Шоқан Айжан та ғдырына тағы да толғанып кетті. Европаның, орыстың, орыс тіліне аударыл ған басқа елдер көркем шығармаларының бәрін дерлік, судай сапырып о қыған Шоқан ғашықтық жайларының талай т үрімен таныса жүре, Айжан тағдырына ұқсас тағдырды бір ғана шы ғармадан кездестірген, ол петрошевшілдердің көрнекті біреуі – Николай Петрович Григорьевті ң «Солдат әңгімесі» аталатын қысқаша хикаясы. Октябрь революциясына дейін ешбір баспасөз бетін к
өрмеген бұл хикая. Омбыдағы кадет корпусының о қушыларына қолжазба күйінде тараған. Кейін «петрошевшілдер ісі» аталатын архивты қ материалдардың ІІІ-томына қосылған бұл хикаяның қысқаша мазмұны төмендегідей: Петербургта ғы әскерлік бөлімшелердің біреуіне қайыршы шал келеді, солдаттар танысса, шал Семенов атында ғы лейб-гвардиялық полкты ң 1812 жылғы Отан соғысында атаққа шыққан солдаты – Михайлов екен. Солдат қа алыну тарихын ол төмендегідей баяндайды: Крепостнойлы қ шаруаның баласы едім. Тұрмысымыз нашар еді. Біра қ, мен жұмысты қиратып істейтін балуан жігіт болып естім. Бізді қарамағында ұстайтын помещик қатал, қиянатшыл, бейбастақ неміс болатын: кім к өрінгенді қазықпен сабайтын, өлтіріп тастайтыны да болатын, себепсіз бала ғаттайтын, жас қыздарды тіпті бала қыздарды зорлай беретін... Бір к үні жұмыстан келсем кәрі әке-шешем жылап отыр. «Неге?» десем жанымдай жа қсы көретін, сымбатты, сұлу болып өскен қарындасым Машаны әлгі қожамыз масқаралап кетіпті! Ыза мен намыс қа шыдамай қожаға бардым да сілесін қатыра сабадым. Сол үшін өкімет мені солдатқа берді. Мен 1812 жылғы Отан со ғысына қатынасып, үлкен абыройға іліктім, наградалар алдым.. Содан үйіме оралсам, әкем де, шешем де өлген, ауруға шалдыққан қарындасым өлім алдында. Осы күйіктен арақ ішіп кеттім де, осындай
қайыршылық халге жеттім! Осындай халдерін баяндай келе, Франция хал қы қиянатшыл королін
қуғанын айта келе, орыс солдаттарын орыс патшасын да та қтан қууға шақырады. Ол шет елде, әсіресе Францияда қожалары кедей шаруаларды, солдаттарды адамша ұстайтының Россия шаруалары мен солдаттарыны ң халі өте ауырлығын, орыс патшаларыны ң Россияда тізгінді мейірімсіз немістерге ұстатуын сипаттай келіп, шал әңгімесін: Француздардан біз – орыстар кембіз бе? Әкелеріміз құдайға илануды айта ж үре, «оған сенбе, өзіңе сен» дейді. Шіркін, маған ерік берсе, орыс балалайкасына немістерді билетер едім де, «кузькинаны ң шешесіне жіберер едім!» Неден қорқамыз, біз – батыр солдаттар? Өлім біреу-ақ!.. Қандас шаруаларды байларға қорлатпаймыз, оларға азатты қ әпереміз! – деп аяқтайды. «Французды ң ұлы революциясы аталатын 1789 жылдан, Европада 1848 жылы болып өткен революциялардан, 1825 жылы болған декабристер к өтерілісінен, 1849 жылы әшкереленген петрошевшілдер о қиғасынан хабары толық, бірақ, өзі монархиялық пікірдегі Шоқан б ұл оқиғалардың біріне елтімей, үнемі міней қарайтын, сондықтан, Григорьевті ң «Солдат әңгімесін» оқыған шақта, көркем әдебиетке тал ғамы күшті Шоқанға қара-дүрсін жазылған қысқа шығарма оншалы қ әсер ете қоймаған. Сол әңгіме Айжан тағдырына байланысты есіне түскен шақта, Шо қан үлкен мән бере бастады. Машаның да, Айжанның да та ғдырлары ұқсас. Машаның әкесі мен Айжанның әкесінің де та ғдырлары, Машаның солдат ағасымен, Айжанның жетімдікке берілген а ғасы – Жайнақтың да тағдырлары бір-біріне тым ұқсайды. Жайна қтың өлі-тірісін, тірі болса не халде екенін білер жан естілмейді. А қпанның халін көзімен көрді. Айжан сырласуға әзір т ұр. Одан не нәтиже шығары белгісіз. Оны Малтабардан айырып алу о ңай сияқты орыс заңына жүгінсе, ешкім де б өгет бола алмайды. Бұндай күшке әкесінің жығыла кетуіне кім кепіл? Егер алыса кетсе ше? Әкені жығу оңай боп па? Жыққанда не болма қ? Ел не демек бұл оқиғаға? Әкесінің мінезі қатал екенін біледі. Сондай әкені жауықтырып алса, арты неге соқпақ? Осындай с ұраулар басын қатырып жіберген Шоқан, үстіне үймелей қонған масалардың денесін тітіркендіре ащы шағуын да елеместік халге жетті. Шо қан солайша жүре тұрсын, біз Айжан жаққа оралайық. Шо қан аттанып кеткенде, өз балағанының босағасына сүйеніп т ұрған Айжанның жылап қалғанын білеміз. Тарантастың қарасы үзілген шақта, ол әкесінің төсегіне келді де, шөке түсіп, ал кеп е ңіреді. «Б ұ несі?! – деп ойлады, төсегіне жамбастай қисайған Ақпан, – са ғынды дейтін екі туып, бір қалғаны емес, әлде, жақсылық көргені есіне т үсті ме екен? Оған неге осынша бүлінеді?!.. Сырттай болсын, іштей болсын, ал ғыс айтуы жетпей ме?» «Шо қанның Айжанда көңілі бар» дегенді Ақпан естіген жоқ, сонды қтан «жас шіркін, – деп ойлады ол қызы туралы, – әдемі жігітке к өзі түскен соң қызығып қап, қолы жетпейтін жұлдыз екенін еске т үсірді ме екен? Әрине, ол – аспанда, бұл – жерде. Екеуінің арасы тым алша қ!»
Ойын әр саққа жүгірткенмен тиянақ таба алмаған Ақпан, екеуін үдете түскен қызына бірер рет «оның не, Айым?! Қойсаңшы, балам!» деп еді, қою орнына күшейе түсті... Неге бүйту себебіне ақылы
жетпеген А қпан несі болса да жәй жылау емесін аңдап, қызының қылығына жаны ашыған жүрекпен, көз жастарын тамшылатып қойды, онысын Айжанға сездірген жоқ. Айжан сол қалпында ұзақ жылар ма еді, қайтер еді, – егер күн байыр ша қта балағанына Тоқпақбай кіріп келмесе. – Айжан үйде ме? – дей кірді ол, іші көлеңкеленуге айналған бала ғаннан, Ақпан төсегінің ығында шөкесінен жатқан Айжанды абайлай алмай: – Үйде, – деді Ақпан. Айжан жылауын до ғара қойып, ықылығын білдіргісі келмей, даусын таны ған Тоқпақбайдың неге іздеу себебіне құлақ тікті. – Әлгі Шоқан мырзаға қонақасы берейін деп ем, – деді ол. – Қайда тоқырады? – деді Ақпан. – Қысқы ордаға. Бүгін сонда қонатын болды. Қонақасыға қара ала тушаны сойдырып жатырмын. Бізді ң үйдегі салақтау екенін білесі ңдер. Орамал, дастарқан, ыдыс-аяқ дегендеріміз кірлеу болады. Асты Шо қанға олармен апару ұят. Төре тұқымдарының бәрі де кін әмшіл, ақсүйек, жиіркенімпаз ғой. Даяр асты дәмдендіріп пісіру де бізді ң қатынның қолынан келмейді. Қаймаққа бөктірген ақ ірімшік те ала барайын деп ем. Оны Шо қан өзі жақсы көреді екен. Айжан ға осы тамақтарды әзірлес, ыдыстарды тазалас дегелі келіп ем. Б ұл баланың пісірген тамақтары дәмді болып жүр ғой, – деді То қпақбай.
– Қайдам? – деді Ақпан, көп жылаған Айжанның ас әзірлеуге халі бар-жо ғын біле алмай. Өзі қалғып жатыр еді, Айым, әу, Айым! – деді А қпан оятқан боп. – Барам, – деді, То қпақбайдың сөздерін түгел естіген Айжан, «әу» деуді ң орнына, басын көтеріп. – То қаң саған кепті ғой, Айым. – Естідім. – Ұйқылы-ояу жатыр екенсің ғой, «барам» дедің ғой? – Барам! – деді Айжан, сілкіне т үрегеп.
Ша қырғанға қуанып кеткен ол, жылау артынан тынысын тарылтып, жиіленіп кеткен ы қылықтың әп-сәтте қайда жоқ бол ғанын білмей де қалды. Қалжыраған бойы сергіп кетті. Өйтпегенде ше? Шоқанға қолынан дәм жасап беру, қандай бақыт! Шапша
ң қимылмен дәмді тағам әзірлеуге кіріскен Айжанның есі- дерті Шо қан: бала шағында көрген сәттері де көз алдынан қайта- қайта тізбектеліп етіп жатыр. Іңірде жер-ошаққа жағылған от, ай ту ғанша түнерген төңіректі тіпті қап-қара ғып жіберді. Айжан «сол қараңғылыққа бөленіп, бір жағынан Шоқан шыға келе ме» деген сезіммен, жалт-ж ұлт айнала қарай берді... Та ғамдар тәтті болып даярланды. Соларды апарыса келген болып, бір қаға берісте тіл қатқан Сақа, Айжанға астан кейін, ауыл ұйықтай оралатыны ң көнсе оны ерте кететінің өйтудегі мақсатын айтты. Оны ң:
ң ғой? – деген сұрауына, Айжан басын изеді. Са қа ауыл ұйықтай, ай туа келсе. Айжан балағанның көлеңке жа ғында күтіп отыр екен. – Әкең сезді ме, бұныңды? – деген сұрауына: – Білмедім, – деп жауап берді Айжан. Әлі көз шырымын алмаған Ақпан қызының кештен бергі жүріс- т ұрысын аңдуда. Түнде бір жаққа барар қалпын да аңғарды. Құлағы са қ ол Сақаның келген сыбдырын да, Айжанмен арасында болған с ұрау-жауапты да естіді. Олар жөнеле бергенде, есікке еңбектеп кетіп, қаралары үзілгенше қарап тұрды. Олар орда жаққа беттеген соң, Са қаның Айжанды Шоқанға апара жатуын да жорамалдады. Қызының адамдық қасиетін білем деп ойлайтын Ақпан бүгінгі қылықтарына аң-таң. «Шоқан» десе елпілдеді де қалды! Неге?! Әлде, бейбақ, «алады» деген дәмеде ме? Болмайтын нәрсе ғой ол! Аспанда
ғы айға қол созу ғой! Босқа әурешілік қой, олай ойлау!.. Ендеше неге елпілдейді?! Маза қ болуға ма? Ондай бала сияқты емес еді
ғой! Неге сұрамадым? Неге тыймадым? Неге жібердім, қасқырға, бейк
үнә лағымды? Неге арашаламадым, әлім жеткенше? Неге өлмедім жолында?!.. Осы ойдан А қпан ағыл-тегіл жылады! Өзінің дәрменсіздігіне к үйінді. Сөйтіп ақыры қалжырап, сүйретіле кеп төсегіне қисайған, ұйықтап кетті. Айжанны
ң келер-келмесіне көзі жетпей тұрған Шоқан олардың к өл жиегіндегі қамыс ішімен қасына таялып қалғаның басқан ая қтарының сыбдырынан аңғарды. Бірақ, адам я хайуан екенін шамалай алма ған ол «көлдің қопасында қабандар жүреді» дегенді есіне т үсіріп, шалбарының оң жақ қалтасындағы пистолетін суырды да, хайуан к өрсе атуға ыңғайланды. – Айжан екеуміз, – деді Са қа, құрақ арасынан көріне беріп. Шо қанға жақын келген Айжан басын иіп сәлем етті. Енді не істеу керек? Қала қызымен қалай жолығудың не десудің жайын Шоқан жақсы біледі, ауыл қызының жайын білмейді. Сондықтан, Айжанға не дерін білмей а ңырып қалғанда: – Масасы к өбейіп кетіпті ғой мынау араның, – деді Сақа, – ордаға тез жетіп, баспана табайы қ. Ал, кеттік! Са қа бастай берді. – Сіз ж үріңіз, аға! – деді, еркектің алдына әйел түспейтін ауыл әдетін сақтаған Айжан Шоқанға. – Қатар жүрейік, – деді ол. Қатарласқан Айжанды Шоқан қолтықтауға ыңғайланып еді, олай ж үруді көрмек түгіл естімеген Айжан «бұнысы несі?!» дегендей қымсынып денесіне Шоқанның, созған қолын жуытпады. – Қала ғұрпы осылай, – деді Шоқан. – Мен ауыл баласымын ғой, аға! «Баласымын ғой» деуін, Шоқан «баламын ғой» деген мағынада ұқты. – Орда
ға беттеген сүрлеу, тау етегіне таяна екіге айрылатын еді: о ңға қарайғысы – ордаға, солға қарайғысы – Сырымбет тауының екі өркешінің арасындағы Беласуға. Са қаның еркіне салса, Шоқан мен Айжанды ордадағы Шоқанға т өсек даярлаған бөлмеге кіргізу, «аржағын аллаға тапсырып» жапқан есікті өзі сыртынан қарауылдау еді. Осы түннің аржағында Шоқан мен Айжанны ң арасында қандай қарым-қатынасы болуында Са қаның жұмысы жоқ. Бүгін екеуін оңаша қамады, Шоқан алдында құрдастық қарызын ақтады, одан кейін қайтсе де мейілдері! Сол ойда ғы Сақа жолдың айырымына жеткенде, оңға қарай ойыса беріп еді: – Айжан екеуміз, – деді манадан үн-түнсіз келе жатқан Шоқан солдаты орман арасы мен тау ға көтерілетін соқпақты қолымен н ұсқап, – мынамен кетеміз. «Солай ма?» дегендей Айжан ға қарап еді: – Ы қтиярыңыз, аға! – деді ол. – Ойбай-ау салулы т өсек, салқын үй барда, маса-сонасы көп ағаш арасынан не аласы ңдар? Және «сол саланың ар жақ, бер жағында түп мезгілдерінде аю ж үреді» деген сөз бар, – деді Сақа. – Мейлі, арыстаны, жолбарысы аралас ж үрсе де, – деді Шоқан. Шо қан мен Айжанның Сырымбет саласына беттеп кетулеріне көзі жеткен Са қа:
– Мен де ерем, сендерге, – деді. – Ермейсі ң! – деді Шоқан бұйрықты үнмен. Са қа тіл қайыра алмады. Мана балағандар қасында кездескен с әттен бастап, Сақаның байқағаны: Шоқанның бала күндегі өзімшіл, тәкаппар мінезінің бірталайы әлі де сақталыпты, әлі де «айт
қаным болсын» дейтін сияқты. Онысына қарсылассаң, аяғы жанжал
ға соғады. – Кеттік, Айжан! – деп, Са қаның бетін қайырған Шоқан Беласу со қпағына түсе берді, Айжан артынан ере берді, Сақа қалшия қалған қалпынан қозғалмады. Ол Шоқанның неге бүйтуіне түсінбей тұр. Қызды иемденгісі келсе, есігі жабық, оңаша ағаш үйден қолайлы жер жо қ. Аттың арқасы қажаған тақымын әрең басып жүріп, сол жайды Шо қан Сақаға айтқан) өрі бірталай таудың төбесіне қиналып шы ққанда не болады? Айжанға да Сақа аң-таң: бұған дейін кісі- киіктеніп, ма ңына бозбала атаулыны жолатпайтын ол «Шоқан» дегенде, неге ж ұрдай бола қалды сақтық қылықтарынан?! Айжанны ң бүйтуіне Сақа түгіл Шоқанның өзі де аң-таң. «Үн- т үнсіз неге ере береді? – деп ойлайды ол. – Оның тілін менің таба алмауым сия қты, менің тілімді оның да таба алмауы ма, бұл?! Неге келе жат қаның қайда келе жатқанын шамалай ма, тегі?! Осы бір с әтте Шоқанның ойына бала кезіндегі бір оқиға түсе кетті: т өрт-бес жастағы кезінде, әлдекім оған аққудың қауызынан жа ңа шыққан сары үрпік, көгілдірін әкеп сыйлаған; Шоқанның жан- т әні соның үстінде болып, көз алдында ірі аққу болып өскен, ол өте с ұлу және өте қылықты құс болған: қашып, қуып... деген сияқты Шо қанмен ойнайды; итті тістеп алса қаңсылататын, ешкіні тістеп алса ба қыртатын, басқа баланы тістеп алса жылататын тістері өткір ол ешуа қытта Шоқанның жанын ауыртпайды; өкпелей де, еркелей де біледі; т үнде үй қасына қалғитын құс, Шоқан көбірек ұйықтап қалса, бар даусымен қиқулап оятады; Шоқан оған үнемі ақ ірімшік береді, кейде ол « өзің де же» дегендей, тұмсығына тістеген ірімшікті Шо қанның аузына тосады; Шоқан қайда барса да соңына ереді, кейде адасып қалса, қашан көргенше сұңқылдап мазаны кетіреді... Сол а ққуды бір түнде, ауыл үйықтай ұрланып келген қасқыр ала қашып, зарлана с ұңқылдаған даусынан оянған ауыл да, Шоқан да міне қуатын ат табылмай, ажалдан айырып ала алмай қалған. Қолында өскен сол дос – аққуы есіне түссе, зарлы сұңқылы құлағына естіле қалғандай, жүрегі елжіреген Шоқанның тұлабойы тітіркеніп кететін... Тау ға өрлей соңына еріп келе жатқан Айжан Шоқанға нақ сол а ққу сияқтанып кетті. Бұл да аққудай, үн-түнсіз елпілдеп келеді. Сонда, Шо қан кім? Жаны сүйер досы ма? Әлде, жегелі келе жатқан қасқыры ма? Айжан «
қасқыр» деп емес, «адам» деп еріп келе жатыр. Баяғы Құсмұрыннан Омбыға аттанып бара жатып, жолынан әдейі бұрылып кеп, шешесіне тапсырып кетуі, Айжанны ң күні бүгінге дейін көз алдында. Содан бері, Айжанны ң ұғымында, дүниеде шын адам жал ғыз ғана, ол – Шоқан. Шоқанды көру арманы болып жүрген ша қта, құдай айдап келе қалды, балағандардан кеткенде қайтып оралмас деп қайғырып еді, енді шақыра қалды; сөзге келмей баруға к өне кетудегі мақсаты – оңаша бір жер тауып, басындағы мұңын т үгелімен шағу еді, сол ниетпен келген Айжанның Қылшақты к өпіріне келе, тілі байланды да қалды! Әлі де сөйтіп келеді, тілі, ол, осы тілі «о ңашаланса шешілер» деген үмітте; Шоқан қайда беттесе де со ңынан ере беру себебі осы. Шоқанның да ойы ақылды боп өсіп келеді «м ұсылманша көп оқыпты» деп естіген Айжанмен оңашада еркін с өйлесіп, ау-жайын байқау, жүрек сырын содан кейін ақтару..... То қырауға келе жатқан тұсы, – Сырымбеттің мана күндіз көрген екі өркешінің бірі. Барлы
қ таудың да өркештенген тұсы жалаңаш тастардан құралуы сия
қты, Сырымбеттің де екі өркешінің оң жақтағысы тікшіл, с үйірлеу еді. Мұқылынан тікшілі біраз биік және сырттан сүйір к өрініп тұрғанмен, төбесіне шықса ортасы үлкен кигіз үйдің жұрты т әрізденген дөңгелек, оның төңірегінде жайылған керегеге ұқсас тас қорған бар; Шоқан өркештің ондайлық құрылысы барын білмейді, оны
ң ойы – өркештің үстіне шығып отыру. Соған жеткенше, артынан ерген Айжан ға тіл қатпақ емес. Екеуі де таудың төскейіне үн-түнсіз ентелеуде... Шо қан «бармайсың» дегенмен, жандай досын белгісіз қауіптен қорғау үшін, аз уақыт орнынан қозғалмаған Сақа, олардың қарасы үзіле, бой көрсетпей, соңдарынан еруге ыңғайланып еді, сырт жа ғынан сыбдыр естілді. Сақа жалт қараса, мылтығын көлденең ұстаған Тоқбет! – Сен
қайдан? – деді Сақа оған сыбырлап. – Өзің ше? Қайда барасың? Шо қанның соңынан. – Неге? – Мен оны ң күзетшісімін. – Қайда кеткенін білемісің? – Білем. Мен сендерді ң соңдарыңнан еріп келем. – Білемісі ң, қайда тоқтарын? – Шамалаймын. – Жолын таба аламысы ң? – Табам. К үндіз көргем. Сен кейін қайт, – деді Тоқбет, мылтығын к өтеріп, – мынау барда оған ешкім тие алмайды. Барған жерінде тасаланып отырам да, қайтарда арттарынан ерем. « Қайтайын» деді де, кейін бұрылған боп Тоқбеттен тасаланып тұра қалды да, ол ұзай соңына ерді. То қбет қайыңы, терегі, қарағайы аралас, арасынан ит мұрны өтпейтін, ағаштары жуан биік боп өскен қалың орманның арасын кезетін со қпақпен, Шоқан мен Айжан кеткен жаққа ентелей өрледі. Сол бір т ұста таудың иығынан құлайтын ағысы қатты бұлақ болатын, со қпақ соны жиектейтін. Ала
ңқы жерде жарқырап тұратын айдың сәулесі орман жынысыны
ң ішінде қара көлеңкеленіп кетті. Адамның мезгілсіз ж үрісінен мазалары кеткендей, орман арасының құстары у да шу бола қалды. Орман арасының әлде не аңдары қалғудан шошып оянғандай б ұтақтарды сыбдырлатып қаша жөнелісті... Шо қан мен Айжан соқпақты бойлай тауға өрлеп барады. Шо қанның күндіз аяғын әрең бастыратын қажалған тақымы тауға өрлей жазылып кеткен сияқтанды. Шамалы қарсаң кездескенде ал қына бастайтын Шоқан, тікшіл биікке өрлегенде, жайпақ жермен келе жат қан кісідей ентікпей, демін еркін алады. Бұндай сергектігі, бойына махаббат сезімі құйған қуат сияқтанады оған. Олар сол қалпымен Сырымбет саласының қырқа жонына шықты. Шо қан солға қарай ойысты. – А ға, қайда? – деді демін ентіге алған Айжан тоқырап. – Анау өркештенген тастың төбесіне. – Осы т ұсқа тоқтасақ қайтеді? – Шаршады ң ба, Айым? – деді Шоқан кейін қайрылып. Айжанның ентігуін к өрген ол: – Қолдасып көтерілейік! – деді де, Айжанның сол жақ алақанынан ұстады. Нәзік алақанның қылуы оттай жалындап тұр. Жетектеген Шо қанға Айжан қарсылық білдірген жоқ. Қырынан қаланған жалпақ тастардың үсті кедір-бұдыр екен, олардың бетіне қалың боп шыққан қына шыққа малшынып, аяқ басуға тайғақ. Айжан бірер жерде с үрініп құлай жаздаған соң, Шоқан оның денесін өзіне тартты да, бір қолын арқасынан, екінші қолын тақымынан ұстай, көтеріп алды. Салмағы мамық жастықтай-ақ Айжан: – А
ға, қажеті жоқ! – деп бұлқынғанмен, Шоқан оны босатпады, сол
қалпымен қорған тастың ернеуіне жетті. – Отыру
ға қолайлы орын бар екен ғой, мұнда, – деп, Шоқан к өтерген Айжанды ернеуге түсірді де, белінен құшақтай, аяқтарын т өмен салбырата, иығын иығына тақай отырды. Айжан бұл қимылдардың біреуіне де қымсынбай, ырқына көне берді. Одан
әрі сырласу басталып кетуге тиісті ғой. Бірақ, өйте алмады олар.
Қолға – қол, денеге – дене жабысып, басқа – бас тақалғаннан кейін, оларды ң, өздеріне тәуелді тілдері күрмеліп, бүкіл табиғаттың, оларды
ң ішінде адамның жастық шағына байланысты өркендеу тілдері с өйлеп кетті. Сол тілдер екеуінің де жинақы денесін отқа қақтаған қорғасындай балқытып жіберіп, не болып, не қойғанын олар сезген де жо қ. Махаббаттың осы шырмауынан олар ұзақ уақыт шы ға алмас па еді, қайтер еді, егер жақын арадан мылтық даусы гүрс ете т үспесе! Түнде, тұнық ауада, тас арасында, орман ішінде атылған мылты қтың даусы тіпті ащы шықты. Шошып кеткен Шоқан мен Айжан т үрегеп үлгермей, атылған мылтықтың жан-жаққа дірілдей жайыл ған жаңғырығы бәсеңдеп үлгермей, екеуінің нақ қасынан добалдай бірдеме домалана құлады. Таң ағарып қалған екен... Екі адам тас үстіне жүгіріп шықты: бірі – Сақа, екіншісі – Тоқбет. – Аю ғой, мынау! – деді Шоқан шошынған дауыспен үңіле беріп, шегініп. Қорқып кеткен Айжан оның бауырына тығылды. – Аю! – деді То қбет.
– Кім атты? – деді Шо қан.
– Мен! – деді То қбет.
– Сен қайдан келіп қалдың? – К үзетшің емеспін бе, мен сенің? – Са қа, сен ше? – Мен де к үзетшіңмін. Мана айтқан едім ғой, «осы маңайда аю ж үреді дейді» деп? Рас болды ғой... Қорбаңдаған аю көтеріле бергенде з әремнің ұшқаны-ай! Өз қолымда қару жоқ! Құр қолмен бассал ғанда, немесе, тас атқанда не істейсің оған! – Сол кезде мен бір тасты тасалап т ұрдым да «талмау жерің осы!» деп, қос өкпеден тартып кеп қалдым! Аң тоңқалаң аса қулады. – Жігіт! – деді Шо қан риза боп кетіп. – К өрейікші өзін, – деді Тоқбет масаттанғандай, тірі ме екен, өлі ме екен. – Тірі болса ойнап жатыр деймісі ң, бұлайша сұлап! – деді Сақа. А ңды қозғап көрсе, өліп қапты. Берданканың өткір оғы бергі өкпенің сыртынан тиіпті де, төсінің ар жақ шеміршегін ойып өтіпті, Ж үндес аюдың, «үлкендігі құнажын сиырдай» деуге сиярлық. Ұрғашы екен. Желіні сүтке шертіп тұр. – Осы ма ңайда күшігі болу керек, – деді Сақа, – тауып алсақ қайтеді?
– Қой, – деді Шоқан, – күшігін іздейміз деп пәлесіне ұрынармыз. – Қандай?
– Әкесі жоқ деймісің бұның? – Болса, к үшігін ол да қорғасар еді, көрінбегені – болмағаны ғой. – Болса, қорғанатын мылтық бар, – деді Тоқбет. – Іздейік, – деді Са қа.
– Қайдан табасың, қалың ағаш пен кесек тастардың арасынан. – Ана бір жылы, бір а ңшының көргені бар. – Нені? – Аюды.
– Қайдан?
– Оны ң айтуынша осы шоқының арғы құлай берісінде, жуанды ғына екі-үш кісінің құшағы әрең жететін, бұлақтарының аума ғы кең қораға сыймастық үйеңкі бар. – Үйеңкі өсе ме, бұл тауда? – деді Көкшетау жерінің өсімдіктерінен хабары бар Шоқан. – Хан ата ңның заманында, бір орыс үйеңкінің жас шыбығын Есіл бойынан
әкеліп отырғызса керек, содан еніп кеткен көрінеді. Өзімнің де к
өргенім бар, іші кең қуыс, соған аралар бал салады, аю балды алып жейді. – Ендеше к өрейік, – деді Шоқан да қызығып. – Олар барса, үйеңкінің төңірегіне үйілген, түбімен қопарылған, жуанды ғы сырғауылдай қарағайлар, теректер, қайыңдар! – Б ұлары несі? – деген сұрауға. – К өрмей тұрсыңдар ма? – деп жауап берді Сақа, – үйеңкінің анау жо ғарыда үңірейіп тұрған қуысына, аюдың бойы жетпейді, өрмелеп шы ғуға, діңгегі тік, соған сатылап шығуға жасаған айласы ғой. – Сонда, тамырымен қалай қопарған, бұндай ағаштарды? – К үшті хайуан ғой ол! Ту қойларды, кішігірім өгізшелерді құшақтай көтеріп әкете береді. – Апырай ә?!
– К үшіктері көрінбеді ғой, бұл арадан? – Әне, тығылып отыр! – деді, Шоқанның артына қорғалаған Айжан, үйілген ағаштардың астын қолымен нұсқап. Б әрі үңілсе, үлкендігі қанден иттей ғана екі ақтөс, қоңыр күшік ш өке түсіп отыр. Олардың ығысып бақырғанына қарамай Тоқбет пен Са қа тасадан суырып алды да, екеуін Тоқбеттің шапанына бөлеп, байлады. Үйілген ағашты сатылап, балдың бар жоғын білгілері кеп қуысқа үңілмек оларды ішінен ызыңдай қаптап шыға келген аралар қуып шықты. Жабылған аралардан бәрі де бастарын қорғап, тырым- тыра ғай қашты. Айжанды Шоқан шинелінің етегіне жасырып, денесін б үйіріне қатты қысып алған еді, сонда байқаса, дірілдеген денесі, от-жалын болып к үйіп барады. «Б үкіл адамзатта жалғыз жанашырым» деп, азғантай уақытқа болса да со ңынан ере қалған Шоқаны, қатардағы еркектердің біреуі боп, мыл қау нәпсінің соқыр тілегін орындап тынды... Алыстағы арманы болса да, Айжан үшін қалың қара бұлт басқан аспанынан жылтырады деген жал ғыз жұлдызы – Шоқан еді; әлгі зорлығынан кейін, оны да қара бұлт бүркеп, әлемді қою қара түн басты да қалды... «Енді, пана тұтарым жоқ, енді бәрібір өлікпін!» деген ойға бекінді Айжан. Сонды қтан Шоқанмен ажырасқан соң-ақ, бірінші а ғашқа, белін тас қып буған қайыс белбеуді тұзақтап асыла қалмақ... Айжанны ң бұл ойын, денесінің дірілі мен қызуынан, Шоқан айтпай-а қ ұқты... Қорқау нәпсінің құлқынына қалайша тез түсіп қалуына, оның өзі де айран-асыр! Енді не істеу керек? Ар қалай қашқан қозыны алысқа апарып, азаптап жеп, той ғаннан кейін өлексесін тастап жортып кететін қасқырдай бет алған жағына тарта беру керек пе? Онда кім болғаны? Айжанны ң өлексе болып қалмауына жалғыз ғана жол бар, ол – кедергі атаулыны қиратып, жаны сүйіп үлгерген қызды өмірлік жарына айналдыру. Біра қ, қалай? «Кедергі» дегендерді шамалап к өрсе, асуы қиын асқар таулар, кешуі қиын мұхиттар сияқты... Соларды д үние жүзіндегі ғашықтардан кейбірі өте алып, көбі өте алмауын, Шо қан ертегілерден де естіген, кітаптардан да оқыған. Сондай сергелде ң жолға Шоқан түсе ала ма, жоқ па? Көп толғанудан кейін Шо қан ол жолға түсуге бекінді. Бірақ, қалай? Ол жайда, егер тілін шы ғара алса, Айжанмен ақылдаспақ та, шы ғара алмаса, өз жоспарын айтып, соны орындауға серт бермек. Ол жоспары: Айжанмен б үгін, қазір қоштасқаннан кейін туған аулына ты ғыз жүріп кетіп, әке-шешесінен ұлықсат алмақ та, егер олар ұлықсат бермесе, орыс заңына жүгініп күш жұмсамақ; бұл бетінде «ханды
қ» «күңдік» деген ұғымдарды сыпырып тастап, тек, «адамды
қ» деген сананың ғана еркіне көнбек. Шо қанның бұл ойларынан хабары жоқ Айжанның басын билеген жал ғыз ой – қайткенде де тез өлу! Сондай санада олар Қылшақты көпіріне жетті. Ол ма ңайдың жазғы таңындағы ауа құбылысы қызық: түнде айы, ж ұлдыздары жарқырап тұрады да, таңға жақын, не таң сіберлей көк- жиектен к өтерілген қою бұлт, лезде аспан әлемін бүркеп ап, желкемдене қалған ауаның екпінімен, сапырыла жөңкіледі кеп, ол кейде т өпей құйып өтеді де, кейде «ақ жаңбыр» аталатын сіркіреумен, к үн ұзаққа, кейде әлденеше күндерге созылып тұрып алады. Б
к үтірлете күрілдеп, найзағайын жарқылдата, шүмектей құйып батыс қа беттеді де, содан қайтып оралмады, арт жағы сұйыла, сирей кеп, бізді ң геройлар Қылшақты өзеніне тақала, аспанның шығыс жиегі жар қырай ашылды да, биік аспанды белуардан тармақты н ұрына бөлеген күн, көк төбесінен жайнап көтеріле берді. «Айжанды т үнде осы арада тосып алған Шоқанды серіктері осы арадан орда ға қайтар» деп ойлаған еді, өйтпеді Шоқан. Көпірге та қала:
– Сендер қайта беріңдер! – деді ол Тоқбет пен Сақаға. – Сен ше? – деді олар қосынан.
– Мен Айжанды мекеніне апарып салам. – Біз... – деп келе жат қан екеуіне: – Тіл
қайырудың қажеті жоқ, – деді ол бұйрықты үнмен, – қайтыңдар, мейлі; тұрыңдар, мейлі! Айым, екеуміз кеттік. Денесін ілгері қарай икемдеген Шоқанның жүрісіне Айжан қарсылық білдірген жо қ. Іштей өйтуіне қарсы: біріншіден – үнсіз жүре берудің қажеті қанша? Екіншіден – маңа, Сақаға еріп балағаннан кеткенде ұйықтаған сияқты болып жатқан сорлы әкесі не халде? Айжанның ойынша, «ол ұйықтап білмей қалды»; егер онысы жалған ұйқы болып б әрін де біліп жатса ше? Ондай халде болса, неге үн шы ғармады ол?! Жанындай көретін жалғызын Сақаның ертіп р р р әкетуіне қалай көнді?.. Көне қалғандағы ойы не?.. Айжан қолына келіп, денесіне аздап әл біткен Ақпанның, ашық күндердегі әдеті, та ң біліне балағаннан тысқа шығып, сәске көтерілгенше, күн с әулесіне қызынып отыратын; бүгін де солай отырса қайтпек? Оның ж үзін ұялмай қалай көрмек? Апан б ұл кезде дағдылы орнында ояу отырды. Қызында Шо қанның көңілі барын, қызының Шоқанда көңілі барын Шоқан бала ғанына бас сұққанға дейін сезбейтін еді Ақпан. Шоқан көріне бай қаса, қызы жылан арбаған бозторғайдай берекесізденеді де қалды!.. Артынан, Тоқпақбай Шоқанға арнаған дәмдерін даярласуға ша қырғанда, «барам!» деп құрақ ұшты да кетті!.. Онысы да т үсініксіз... Одан кейін Сақа келіп, ертіп әкеткенде Ақпан ояу жатыр еді. Сыбдырын сездірмеген қимылмен қызы балағаннан шыға бергенде, «Айжан!.. Қайда?!» деп қала жаздады да, неге екенін өзі де білмей аузын баса қойды. Ондай дыбыс бермеуіне өкінген Ақпан неге екенін өзі де білмей, жастық астындағы балтасын ұстай еңбектеп есікке жетсе, Қылшақтыны беттей қараңдаған екі адам ұзап қалған екен. Олар Са қа мен Айжан. Енді үн қату тіпті ыңғайсыз, ұйқыдағы ауыл оянуы м үмкін. Өйткені ұяты тіпті күшті. Қызын Сақаның қайда алып бара жатқанын енді ғана жорамалда ған Ақпан егіліп, ал кеп жыла!.. Неге?.. Са қа оны, сөз жоқ, Шоқанға әкетіп барады. Төрелердің әйел құмарлығы, жеңсікқойлығы Ақпанға мәлім. «Шоқан да солай екен ғой!.. Дұрыс, ол тұқымдық дағдысымен шақыртқан екен дейік, сонда, балапандай бейк үнә, періштедей пәк көріп жүрген жап-жас ж әне ақылды деп санайтын қызы, бұйдалы тайлақтай елпілдеп, Са қаға неге ере қалды?!...» Осы ойлар басын қатырған Ақпан, балтасының басына ала қандарын төсеп, иегін сүйеген түрде, қызын ойлаған сайын жылауын үдете түсті. Сондай бейнеде ол таңның атқанын да, жа ңбырдың құйып өткенін де, шыққан күннің жылы сәулесін де сезген жо қ. Ол, тек, денелері жабысқан Шоқан мен Айжанның жа қындап қалған сыбдырларынан ғана басын көтерді. «Түсінікті! – деген ой кеп о ған, – бұның арты не болады?!» Қызын да, Шоқанды да ұялтқысы келмегендей, ол бүкшиген қалпында иегін балтаға тағы с үйеп, қалғып отырған бола қойды. Олар оны нақ қасына келгенде ғана байқап, шошынған үнмен «астапыралда!» деп тоқырай қалысты. А қпан кенет дауыстан шошып оянған боп: – Маза ғың ба бұл, Қанаш?.. Азабың ба? – деді суық түспен, өткір к өздерін қадай, басын көтеріп. – Азабым! – деді Шо қанның ұшқыр ойы, жауапты тез тауып.– Неге ондай с ұрау қойдыңыз? – Ж әй, әншейін... Хан тұқымының мазағы да аз болмайтын... – Мен хан т ұқымы ғана емеспін, адамның да тұқымымын... Ол с өзге сенбеген, жата-жастана сөйлескісі келген Ақпан: – Айым, қонақ келді ғой, үйге! – деді, ел дағдысы есіне түсіп. – Барымызды берерміз, әке! – деді Айжан Шоқанға жымиып. Б ұл – Шоқан көргелі Айжанның бірінші жымиюы. Соған риза боп кеткендей: – Ал, Айым, сен қаласың да,– деді Шоқан демін соза алып, – мен кетем де!.. – Мен сізді шы ғарып салам! Б ұл сөздердің мәнісін жорамалдаған Ақпан Шоқанның «адамның да т ұқымымын» деген сөзіне енді ғана мән бере бастады. Сонды қтан:
– Шы ғарсаң шығар, балам! – деді Айжанға. Шо қанның «өзім де барам» деуіне болмай, Айжан оны Қылшақты к өпіріне дейін алып барды. Оның кешеден бері байланып қалған тілі, енді ғана шешілді. Көпірге дейін Шоқанға ол көп сөздерді айтып үлгерді. Сонда байқаса, ағып тұрған шешен! Көргеннен бері көркіне ғана қызығып жүрген Шоқан, оның іші толған арабтық және иранды қ поэзиялардың қымбат қазынасы екенін байқады. Оның б ұған дейін бұл елдің поэзияларынан «білем» дейтіндері, көл қасындағы шұқанақ сияқтанды. Рухани ұстаздарының бірі көретін – Иоганн Гетені ң «егер мен, Иранның, атақты жеті ақынының ең т өменгісі қатарлы жаза алсам, өзімді ірі ақынмын деп есептер едім» – деген с өзінің мағынасын Шоқан енді ғана түсінгендей болды. Солардан Айжанны ң көбірек мысал кетіргендері: Хожа-Хафиз бен Шайх-Са ғдидың ғашықтық және мінез-құлықтың тақырыптарға арна ған қысқа бәйіттері. Бұлардың бәрі де Шоқан бұрын естімеген, к өрмеген меруерттер мен маржандар! Міне, саған «бұйығы» дейтін қыз!.. Осындай болады екен ғой, шығыстың оқыған қыздары!.. Шо қанның бұған дейін білемін дейтін қыздары – европалықтар, әсіресе – орыстар. Әзірге басынан өткерген тәжірибелерге қарағанда, ол
қыздар сөйлескіш те, сырласқыш та, сүйіскіш те. Мысалы,– Гасфортты ң жиені, Гутковскийдің қызы – Катерина. Бала жасынан дос болып өскен оны, Шоқанның он бір жасында сүйгені бар; одан кейін бай қағаны – Катеринаның өзінде көңілі бар, Үйленгісі келсе, жар болу
ға жарайтын да қыз: сымбатты, сұлу, оқығаны көп, ақылды, та ғайынды... Сондай сипаттарына қызыға тұра, Шоқанды кідіртетін жал ғыз нәрсе – отаршыл чиновниктің тәрбиесінде өскен Катерина « қазақ» атты адамдарға менсінбей қарайды; ал, халқына қызмет ат қару ойындағы Шоқанға сол халықпен сыйласатын әйел керек. Сондай әйел оған сыр түйіскен Айжан сияқтанды; оның Айжанға үйленем деп серт беруі де содан. Әттең, жол қысқа болып аз сырласып, аз с өйлесіп қалды Шоқан. Көбірек сөйлесейін десе, м үмкіндігі бар: «Ордаға бірге барайық десе, Айжанның тартынар т үрі жоқ; Шоқан ондай ұсыныс жасамады, ол енді ойын нәпсіге емес, а қылға жеңгізді; «ендігі керегі,– деген ойға келді ол, балағаннан қайта, уақытша арман емес, өмірлік арман; мықты болсам, соған жетуім керек!..» Олар к өпірге таянғанда жүрістерін бақылаған Сақа мен Тоқбет а ғаш арасында жасырынып тұрды. Көпірге жете: – Ал, Айым! – деді Шо қан, – осы жерден кейін орал. – Айжан үндемеді. Несіне үндесін? Енді қайтып қолы жетуден үміті жоқ аспандағы жұлдызы–Шоқан әлдеқалай ағып кеп, құшағына қаусырылған еді, сол құшақтан сол жұлдыз ұшқалы тұр; Шо қан қаншама сендірдім дегенмен, өз аузынан да «сендім» деген с өз әлденеше рет айтылғанмен, қайтып оралуына Айжанның күдігі к үшті. Бірақ, соған қайғырмайды ол. «Бақыт атаулының бәрі уа қытша» деп түсінетін оған, мына бақытының бір күндік қана болуына риза. К өп күндігі оралмаса да мейлі. Оралмауына көзі жеткен к үні, баруға бекінген құшағы – қабір... Сонда да қимастық көңілін құшағына жабысқан қимылынан а ңғартқысы келген Айжан, жасы мөлтілдеген көздерін көтере, Шо қанның бетіне тіккенде: – Айым! – деді, Айжанны ң қызуы дағдылы қалпына келген денесін сол қолымен бауырына баса, оң қолымен сәскелікке барып қалған жарқын күнді нұсқап, – сені шын сүюіме және берген сертімні
ң беріктігіне, бүкіл әлемнің ең қымбаттысы – сонау күн ку ә!.. Оларды ң еріндері бір-біріне қатты қадала сүйісті. Б ұл – қожа мен күңнің, қуатты мен дәрменсіздің еріксіз сүйісуі емес, те ңдескен адам мен адамның, біріне бірі құмартқан екі жынысты ң жүректері елжірей сүйісуі еді!.. А ҚАН АЯСЫНДА Енді Шы ңғыс жаққа оралайық. Гасфортты ң ауырып қалу себепті Атбасар жәрмеңкесіне келе алмау, емделуге кету хабарын, о ған тілектестердің ішінде Шы ңғыстан қатты қайғырғаны болған жоқ. Өйтпегенде ше? Гасфорт
үйіне келе қалғанда, ол «өлгенім тірілді, өшкенім жанды» деген
қуанышқа бөленетін еді. Өйтпегенде ше? Батыс Сібірді ң генерал-губернаторы, ақ патшаның оң көзінің бірі – Гасфорт қарамағындағы үлкен ұлықтарының бәрін ертіп, қаптаған пәуеске, қалың қолмен, екпіндеткен, шаңдатқан шап
қынмен ордасына кеп түсе қалса, солардың бәрін баласы – Шо қан бастап келсе, Шыңғысқа одан артық абырой бар ма, атақ бар ма?!.. «Досы аз, д ұшпаны көп» емес пе оның?.. Дұшпандары жер мен жексен болып қалмай ма? Достарының еңселері көтерілмей ме?.. Міне, енді абыройын да, даражасын да соншалы қ биікке көтереді деп д әмеленген Гасфорттың келмеуі, манағы мақалды керісінше айт қанда, Шыңғыстың «тірісін өлтірді, жанғанын өшірді»... Енді о ған Шоқанның туған үйіне келуі де бір, келмеуі де бір; келгенде не бітіреді, келмегенде не бітіреді?.. Шо қан келе қалғанда, Шыңғысқа жалғыз ғана пайдасы бар сия қты. «Сенімен де, сенімен де құдамын» деп, әр рудың ірі адамдарын емексіткенмен, Шы ңғыстың ішкі қулығы – егер Шоқан біреуін ғана таңдар болса, не біреуін бәйбішелікке алар болса, бірінші етіп Ба ғаналы – Найман руынан шыққан атақты бай және батыр, бес болыс Ба ғаналының бастаушысы – Сандыбайдың Ерденінің қызына то қырату. Олай деуіне себеп Арқадағы Арғын, Найманда Ерденнен беделді қара қазақ жоқ. Ұлытау өлкесін мекендеген ол ар жағынан Қоқан келсе, – «саған бағындым» деп, бер жағынан орыс барса – «са
ған бағындым» деп, екеуіне де жөнді бағынбай, әредікте жүр; орыс
қа жағынғысы келсе, қоқандық қазақтарды шауып, Қоқанға ба ғынғысы келсе, россиялық қазақтарды шауып, екі жақты да шошындырып ұстайды. Шыңғыс та одан қорқады. Соны білетін омбы әкімдері Шыңғысты қорқыта түсу үшін «елді жақсылап бас қара алмасаң, аға сұлтандығыңды Ерденге береміз» деп, қоқан- ло қы көтеріп қояды... р Ерденні
ң төрт әйелінен ұл көп еді де, қыз жоқ еді. Ақыры, кіші то қалынан қыз туып, таңсық балаға «Ақмаңқа» деген ат қойған. Кейін «а қ» түсіп қап, «Маңқа» болып кеткен. Ерке қыз ес біле «Ма ңқа» деген атқа намыстанып, «Мырза қыз» дегендерді де ұнатпай, Маңғазға тоқыраған. Ерденні
ң Маңғазды ерекше жақсы көруіне көп себептің бірі т үсінің өзі тәрізді сарғылттығы. Өзге балаларының бәрі де шешесіне тарт қан қоңыр. К өшпелі ауылда туып-өскен және еркек-шора болып өскен Маңғаз ат жалын тарта сері бол ғысы келіп, сәнді киінді, жақсы ер-тұрманы бар, әдемі ат мінді, қасына қалың нөкер ертіп, бәрінің де салтанатын өзіне ұқсатты; алысқа үдере көшетін ол ауылда Маңғаздың көші өзгелерден салтанатты да, сауықты да болды; ит жүгіртіп, құс салу сия қты саятпен де әуестенді. Әнші, күйшілері, балуандары қасынан үнемі қалмады. «Қызсың» деймін деп, талайлар одан таяқ та жеді. С өйтіп жүрген серінің құлағына бір кезде Шоқанға атастыру хабары шалынды. Еркегімсіп еркінсігенмен, жынысын ж әне оның болаша ғын жақсы түсінетін Маңғаз, «қарадан шыққан хан – Ерденні ң қызымын» деп қара қазаққа қатын болуды кемшілік к өретін еді, сондықтан төре тұқымына жар болып баруына қуанды. Оны ң үстіне, Шоқанның атақ-абыройының өсіп келе жатқан хабары құлағына жыл сайын, ай сайын дүңкілдеп естіліп жатады. Сондай т өресін тез көруге жаны құштар. Біреулер: – Сен ғана емессің Шоқанға айттырған қыз; сенен басқа да талайлары бар, – десе, ауылды ң атақты адамдарының көп қатын алуына к өзі үйренген Маңғаз: – О қасы не, оның?! Өзім бірінші болсам, маған сол жетеді, одан кейін үйірлеп алса да мейлі! – дейді. Аз к үннен кейін Шоқанның Атбасар жәрмеңкесіне келу хабары д үңк ете түсті. Бұған Маңғаз ғана емес, Ерден де қатты қуанды, ол да «Шо қан басыма үйме-жүйме бақ әкеліп орнатады» деп түсінді. Ал ғаш ол Гасфортпен келуіне әзірленіп, Атбасар өлкесіне ақ үйлі, жасаулы ауыл қондырмақ еді; артынан Гасфорттың келе алмау хабарын естіді, біра қ оған дәл Шыңғыстай қайғыра қойған жоқ. «Малым да, басым да толып т ұр» деп түсінетін ол, шен-шекпенге Шы ңғыстай құныға қоймайтын еді. «Жәрмеңкеге әскер ерткен Шо қан ғана келеді» деп естіген соң, қызы онымен оңаша с ұхбаттассын деген оймен, жәрмеңке жағасында өтетін «Керегетас» пен «Жабай» өзендерінің түйіскен тұсына жасаулы жалғыз-ақ отау тіктіретін болды.
Б ұл хабарды Шыңғыс естіп жатты. Со ған да шүкіршілік етіп жүрген кезінде, құдай ұрып Жаман Жал ғызтаудан Әбіленің, ыңғайсыз хабар әкеле қалуы бар емес пе?!.. Шы ңғыстың кешқұрым, малмен суға түсерде салт мініп көруге қызғылықты құла қасқа жылқыларын аралап келетін әдеті болушы еді. Б
үгін де сөйтіп, түбі құм-қайраң Ақая көлінің мөлдір, тұщы суына
қанған жылқыларын өріске беттеп келе жатқанда, алдынан тепе
ңдей жортқан біреу көріне кетті. «Ыңғайсыз жүрісті бұл кім?!» деп к
өзін тігіп келе жатқанда, «танымасы» Әбіле болып шықты. Оны
ң бүкіш, берік белжеміш «көк шолағының танауы делдиіп, қара терге сабыл ған. Бұл жүрісі ұнамаған Шыңғыс, қайдан, неге бұлай келе жатуын тез білгісі келгендей: – Неге асы ғыс қайттың? – деді сәлемдескен соң-ақ, – Жуық арада ғана кетті деп еді ғой, балаңның басын бекітуге? – Бекіте алмадым. – Неге? Әбіле жағымпазданған бейнемен, інісі Қарамұрынның үйінде к өрген-білгенін Шыңғысқа айтып берді. «Сонда Шо қан мырза келе қалды деген сөз құлағына шалынудан ж үрегі дүрсілдей бастаған Шыңғыс Сырымбетке кетуін естігенде, Шо қанның Айжанға құмарлығы жайында құлағына шалынған қауесеттердің бәрі шындыққа айналғандығын көріп, ашудан сұп- с ұр боп кетті. Әбіле жақсылық орнына жамандық жасағандай сезініп шошынды, Шы ңғыс одан әрі үндемей бұрылып жүре берді. Үйге түсі қаша сұрланып жеткен Шыңғыс еш жанға жауап қатпай жатып
қалған; сонан түн ортасында оянды; бас жағындағы адалба
қанға сәулесі жарық, көресің шамы ілінген, Зейнеп соның қасында үрейлі кескінмен тізесін құшақтай үрпиіп отыр, басқа адам жо қ.
әйеліне Шыңғыс Әбіледен естігенін айтып берді.
– Е, т әйірі, сол ма еді?! – деді, естігеніне мән бермеген Зейнеп, – сонша қайғырып, соған!.. – Б әйбіше-ау, мән бермегенде...– деп бастап, Шыңғыс көңіліндегі к үдігін ақтарып берді. – Сені құдай алмаған екен! – деді Зейнеп, әлі де мән бермей. – Неге?!.. – Бала-ша ғаның сөзіне араласып... – Қайдағы бала-шаға? – Қап, енді, айтуға аузым бармай отырған сөзді шығарасың-ау енді!.. – Қандай сөзді? – Неменеге мыл қау бола қалдың, түк білмегенсіп?.. Бозбала болып к өрмедің бе өзің? «Бетінің қаны бар» деген қыздардың қайсысына к өз алартпаған едің сонда? – Уа, қой!–деп, ескілерді еске түсіруге ұялғансыған еріне: – Ендеше айтып отыр ғаның не?– деді Зейнеп өршеленіп,– балаң азар болса, өзіңе тартқан шығар, көзі қызыққан ұрғашыны к өлденең өткізбей, етегіне жармаса кететін!.. «Пәлен жерде қызыл бет бар» десе, Шы ңғыс басыңмен, күні кешеге дейін ұялмай- қызармай шапқылап келген жоқпысың?.. – Ұят сөзді айтпасайшы, бәйбіше!.. – Сен неге айтасы ң? – Не деп? – деді, әйелімен бұндай сөзге келудің, арты кейде жанжал
ға соғуын есіне алған Шыңғыс, не тақырыпта кеңесіп отыр
ғанынан жаңылып қап. – Бозбалашылы қ құрған балаңның жолын аңдып? – Ол емес, б әйбіше. – Енді не? – Біры ңғай бозбалашылық болса, қайғырам ба? Қай жігіттің жолына тос қауыл болам? Мені мазасыздандыратын басқа нәрсе. – Не? Малтабар ма? Оны ң несінен ығысасың, енді? Күткен т өрелерің келмейтін болды. Сондықтан одан алам ба деген ақшаның керегі де болмай қалды...
– Неге керек болмасын, б әйбіше!.. Ақшаның керексіз болатын, к өптік қылатын кезі жоқ қой. «Қыз» деп қызықты ғой Малтабар ол қалыңдыққа. Егер болмай шықса... – Алжудан саумысы ң, Шыңғыс, өзің көр-жерді кеңес қып, аузы
ңды ауыртып? – деді Зейнеп ар жағын айтқызбай, – ондай ой маза
ңды алса, қолыңнан жеңгелет!.. Намысына тиген Шы ңғыс әйеліне адырая бір қарады да, аузына келіп
қалған «не оттап отырсың?!» дегенді айта алмады. Жас кезінде бірер
қабат үні де, қолы да тиген Шыңғысты Зейнеп бертінде билеп ап, егесте қолын түгіл, тілін де тигізе алмайтын; қол қата алмағанмен, ж үре келе өткірленген тілін Зейнеп Шыңғыстың жанына батыра т үйреп алатын, Шыңғыс оған ыңқ дей алмайтын. Сол салтымен, бұл жолы да әйелінің бетіне қаймыға қараған Шыңғыс кейінгі кездегі ең ауыр с өзі, – «мұндарды» ғана қолданып: – Айтпайтын с өзді айттың ғой, мұндар-ау! – деді әйеліне, – біраздан кейін, Малтабары құрысын, мен үшін. Қай бір теңдесіп ілік бол ған адамым ол менің? Ақшасы да құрысын, айта берсең! Әзірге оны ң ақшасынан оң қолым, оймақтай аузым таза. Тал шайнап, қыл ж ұтпаған адаммен айрылып кетуім де оп-оңай. Түптегенде, менің уайымым онда емес, бас қада...
– Неде? – Тілі
ңді ұзағырақ ұстап жүрсің ғой, бәйбіше, сен маған,– деді Шы ңғыс демін соза алып,– о да бір уақыт шығар!.. – Құлындағы – сақауыңды, құнандағы – тісеуіңді қопармай айтары ңа келсейші! – деді Зейнеп қабағын шығып. – Келсем, ма ған Малтабардан бұрын балаң қиын бола ма деп қорқам. – Қай балам? – Қанашты айтам да! – Оны ң не қиыны бар? – Сол қызды соның өзі алам десе қайтеміз? – Астапыралда! – деді шошып кеткен үнмен, жағасын екі қолымен қапсыра ұстай алған Зейнеп. – Неге шошыды ң, бәйбіше? – Айтпайтынды айт қаның, не қылғаның?
– Қандай айтпайтынды? – деді Шыңғыс, әйелін ширата түсіру ниетімен. – Неменеге білмегенсіп қалдың? «Қанашжан күңін алады» дегенге аузы
ң қалай барады?!.. – Ылайымда өтірік болсын, бәйбіше! Егер рас болса ше? – М
үмкін емес! – деді Зейнеп, басын шайқап, – оқу аздырып жібермесе, Қанашжан өйтуге тиісті емес. – Әмин, айтқаның келсін! – деп Шыңғыс алақандарын жайды да, са қалын сипады. Бәйбішесінің аужайын байқаған, іштей риза болған оны ң ойы бұл сөзді әрі қарай қоздырмау еді. – Кімнен естіді ң бұндай хабарды? – деп сұрады Зейнеп. – Ел аузына қақпақ боламысың? – деді Шыңғыс, тура жауап бергісі келмей, егер берсе, айт қан адамға Зейнеп өшігіп кетер деп қорқып. Оның салтында, өшіккенінің тыйтығына жетпей тынбау бар. – Кім де болса айт! – деп діке ңдеген әйеліне: – М
үмкін өтірік болар, түп қазығы дұшпан біреуде болар, жата- жастана, оны да аны қтармыз, әзірге жөнелтіп кетпей, сабыр ете тұр, б әйбіше! – деді. – Білмей қоймаймыз, – деді Зейнеп нық дауыспен, – жалған сөзді шы ғарған кім де болса, түбіне жетеміз! – Әрине. Тек жалған болсын. Олар содан кейін Шо қанның тез келуін асыға күтті. Ол да кешікпеді. Айжанмен Қылшақты көпірінің үстінде жыртылғандай болып айрыл ған ол суыт жүріспен Имантауға барса, Шоқанға еруге жо ғарыдан бұйрық алған ондағы әскери бөлімше даяр отыр екен. Екінші б өлімнің командирі – Ақ жайық сағасын мекендеген Но ғайбақ Беклемишев ясаул екен. Шоқанды жақсы қабылдаған оны ң ұсынысы – бұл арадан шеру тартпай, 25 қылышты бір взвод қана ертіп, қалғанын Атбасарда тұратын жүздікті пайдалану. Шо қан ол ұсынысты мақұлдады да, еретін взводы Ақанға бірер к үн кешігіп келер деп, Тоқбет екеуі, Ақандағы орда ауылға жүріп кетті. «Таны ған жерге бой сыйлы, танымаған жерге тон сыйлы» деген ма қалды есіне алған Шоқан, алтын түймелері де, погондары да жар қылдақ мундирін киіп, қару-құралдарын асып алды. Ол Гасфорт қа еріп келе қалғанда, Шыңғыстың қарсы аларлық жоспары бас қаша еді: Бурабай тауынан бастап, арасы жүз ша қырымнан астам Ақанға жеткенге дейін, әрбір тосқауылдайтын т ұсқа сәнді ат мінген сері жігіттер, сұлу қыз, келіншектердің, құсбегілердің, а қындардың, әншілердің топтарын қойып тос
қауылдың біреуінен екіншісіне дейін пәуескелерді жанамайлаған шабыспен, әнмен, жолшыбайғы көлдер мен бұлақтарда алғыр құстарға аққу, қаз, үйрек сияқты құстарды ілдіру, қысқасы, сауық- сайранмен қарсы алып, шығарып салумен жүргізіп отыру еді.. Осылайша әзірленіп қалған тосқауылдағылар, Гасфорт келмеу хабары естілгеннен кейін, бет-бетіне тара ған. «Шоқанның өзі ғана келеді» дегеннен кейін, «жал ғыз кеп түсе қалмасын» деп, «жүрер жолы Гасфорт белгілеген із болар» деп, Шы ңғыс Шоқанды, шамасы, А қанға отыз-қырық шақырым боларлық Зеренді тауынан қарсы алу ға әзірленген де келе жатқан хабарын жеткізетін шапқыншыларды Бурабайдан бастап қойған. Хабар жете салысымен, қасына кіші с ұлтандар мен билерден, ақындар мен құсбегілерден нөкерлер ертіп, Зерендіде өзі қарсы алмақ та, жолшыбай, Гасфортқа әзірлеген сауы қтарының шағын түрін Шоқанға да көрсетпек болған... Енді баласыны ң Сырымбеттетіп келе жатқан жайын естіген Шы ңғыс, оны тек, аруақты ордасында жатып, күтіп алатын болды. Онда да, орда ға тура келтірмей, «тиыш жерде тынықсын» деген сылтаумен, Шо қанға әзірлеткен ақ отауды айналасына ат шауып жете алмайтын А қан келінің ордадан жырақтағы бір бүйіріне тіктірді. «Са ғынған балаңның қасында бол» деген сылтаумен, «сәлемдесем дегендер де сонда болар» деген сылтаумен, Зейнепке арнап бір а қ киіз
үй тұрғызды. Өзі істің беталысына бақпақ: оңы болса ғана Шо қанды ордасына кіргізбек, онда да, сәлем бере келсе ғана; егер келмесе, немесе теріс ы ңғайы болса, көрмей қаларлық та ойы бар. Шо қанның келуін хабарлайтын шапқыншы Ақан тауына жүйрік атты бусандырып жететін жерге қойылған еді. Сол тұста бекет байланатын. Шы ңғыстың, тапсырмасы, – ар жағынан ылаулатып келген Шо қанды көре сала, шауып отырып ордаға алдын ала жету; хабар жеткеннен кейін, а ғасы Аппасқа бастатып, қозы көш жерден қарсы алуға он шақты адам шығармақ, өзі ордада тоспақ, Аппас «алдымен шеше ңе сәлемдес» деген сылтаумен Шоқанды өзіне арнап тігілген отау ға апармақ. Сол маңда Шоқанмен амандасуға жинал
ғандарды түсіретін, бес-алты ақ үйден құралған ауыл бар. О ған кім көрінген жортып келе бермейді, шамасы, ауылдан екі-үш ша қырымдай жерге орнатылған, тармақтары көп ашалар бар, қасында қараша үй; келушілер әуелі соған тоқырайды да, Шоқанға келу
үшін күзетке қойылған адамнан ұлықсат сұрайды, белгілікті адам болса, оны ң өзі-ақ жібере береді де, белгіліксіз біреу болса, ақ ауылда ғы Аппасқа хабарлап, ол ұлықсат етсе ғана келіп, етпесе кері қайтады. Ұлықсат алғандар аттарын қараша үй маңында қалдырып, өздері-ақ ауылға қоянның жымыңдай жалғыз аяқ жолмен жаяу келеді. Шо қанға тігілген отауды Байсарының Шөпегі әлде не байдың үйі жа ңа түскен баласынан алып келген. Іші-сырты өте көркем әшекейленген, жасауы мол отаудың жалғыз жетпейтіні – темір төсек. А қылшылардың айтуынша, қалада, орыс арасында өскен Шоқанның, қазақы ағаш-төсекті менсінбеуі мүмкін; оған «болскей»6 аталатын, т ұлабойында жарқырауығы көп асты секіртпелі темір төсек керек. Ондай т өсек қазақ ауылдарынан табылмаған соң, Шөпек әдейілеп К өкшетау қаласына барып, татардың бір байынан қолқалап әкелді. Оны ң төңірегіне «масақана» аталатын түсі құлпырған көгілдір тор ғын шымылдық құрылды. Т әртібі осылай жасалған ауылға, Шоқан және оны қарсы алған топ, т үс ауа жетті. Сонда: – Қанашың келіп қалды, Әя-апа! – деп, Аба есіктен кіре бергенде, «не дейді?!» деп жер таяна т үрегелуге ұмтылған Зейнеп, етбетінен құлады. Ол ауыр денесін билегенше, босағаға соқтыққан қылышы жалтылдап, Шо қан да кіре берді. – Апа! – деп кірді, шешесі осында екенін естіген ол, құшағын жая, бар даусымен! Зейнеп т ұрып үлгермей, қасына келіп тізесінен отыра қалған Шо қан оны құшақтап үлгерді... Қатты қимылдан ба, өлшеусіз қуаныштан ба, Зейнептің тепеңдей со ққан жүрегі алқымына тығылып, желпілдеген өкпесі демін әрең ал ғызды. Оның қақала-шашала шыққан үнінен: «Қанаш!.. Қанашжаным!.. Жүрегім!.. Қолқам!.. Шыбын жаным!»–деген сөздер ғана естілді. Дене к үші азайғанмен, Зейнептің қолдары қарулы еді. Сол қарумен қаусырған Шоқанның денесін қатты қысқанда, нәзік бойында
ғы әлсіз сүйектері күтірлеп сынып жатқан тәрізденді. Оның үстіне көзінен бұлақтай саулаған жастары, Шоқанның аймалаған бетіне н өсердей төгіліп, қысаңқы демін тарылтып барады. Сондай ы ңғайсыздығы бола тұра, көп жылдан бері көрмеген шешесінің құшағынан шығуға Шоқан тырмысқан жоқ. Шеше қысқан сайын ол жабыса т
үсті. Ол: – Соншама неге егілді ң, апа?!.. Қойсайшы, апа!..– дей берді. Ана мен бала сол қалыптарында ұзақ тұрар ма еді, қайтер еді, егер құлақтарына Аппастың: – Ке-ле-е-ен, жетер енді! Жолдан қалжырап келген баланы шаршатпа! –деген үні естілмесе. Аппас У
әліден туған он төрт ұлдың үлкені. Жұрт оны «момын, бір с
өзді, тоқтаулы кісі» деп сыйлайды, Уәлі нәсілдері де «Үлкен аға» деп
қадыр тұтады, өзгеге өктем – Зейнеп те келіншек күнінен именіп ж үреді... Сондай адамны ң даусы құлағына шалынған соң, Зейнеп Шо қаннан құшағын жазды да, арқасын жауып жүретін торғын шаршысыны ң етегімен бетін сүртіп, демі денесін селкілдете ықылық атты. К өпке дейін ықылығы басылмаған Зейнепке құттықтау сөздер айт қан Аппас: – Ал, келін, өзгеміз кетейік, көп жылдар бойы көрмеген шеше мен бала, бір-бірі
ңді са ғынған шы ғарсыңдар о ңаша
қалып мауы
қтарыңды басыңдар! – деді. Аппас ж
әне қасындағы бірер адам шығып, Зейнеп пен Шоқан о ңашаланды. Үлкен ағасының «басыңдар»деп кеткен мауқы, Зейнепке белгілі, ол Шо қанды қайткенде де Айжан мәселесінде ырқына көндіру. Өйтуге к үші жетер-жетпесіне сенімі жоқ Зейнеп «шамам келгенше айналдырып к өрейін» деп, ордада бас қосқан Уәлі тұқымдарына у әде берген. Енді баласымен о ңаша қалғанда не істеу керек? Сағынған баласымен к өріспей жатып, кеңірдектен ала кету керек пе, болмаса, тапсырма ға аналық мауқын басып ап кірісу керек пе? Сол оймен қинала қалған Зейнепті бұл тұйықтан Шиқан шы ғарды. Анасының ойын сезгендей, өзінің де сөзді неден бастарын білмегендей, «балта к өтерілгенше ағаш жал табадының» керімен, ол: – Апа, мен аздап дем алсам қайтеді?– деді. – Ал, құлыным! – Зейнеп, көне кетті. – Анау салып қойған т өсегіңе жат! «С өйтейін» деп төсекке беттеген Шоқан, шешесі кетіп қалар деп ойла ған еді. Өйтпеді Зейнеп. Шешесінің кетпеу қалпын байқаған Шо қан:
– Апа, өзің де тынықпаймысың? – деді. – Мені қай құдай алар дейсің, Қанашжан. Жайланып жата бер! Қисайғым келсе, осы арадан да орын табылар, – деді Зейнеп. Шымылды
қтың алдын түсіріп, сыртқы киімдерін шешінген, жолға арнап тіктірген пижамасын киген Шо қан, сыбдырға қараса, оң жа ғында бүктелген шыт көрпемен, көлемді жастықты көтеріп шымылды қ ішіне шешесі кіріп келеді екен. Ол: – Қанашжан! Көзіңнің шырымын ал, мен төсегіңнің алдына қисаям, – деп еді: – Мен онда, қасыңа қисаям, – деді Шоқан. – Неге,
құлыным-ау?! Жамбасыңа жер батар. – Құшағыңды сағындым, апа!.. – Ендеше, келе ғой, күнім! Шо қан төсектен домалай түсті. К өрпе үлкен де, қалың да еді. Жастық та көлемді болатын. Соларды темір т өсек алдындағы түкті кілем үстіне төсегінде, шеше мен баланы ң құшақтасып қисаюына мол жетті. – Зейнеп сол жа қ білегін Шоқанның мойны астына төсей жатты. Шо қан сонда шамаласа, көрмеген көп жылдардың ішінде, шешесінің б ұрын сыла ғана семіз денесі, қазір тіпті жуандап, құшақ қаусыра алмастай болып кеткен екен. Тек, қызыл шырайлы беті ғана жалпаймай, б ұрынғы сопақтау, көркем келбетін сақтап қапты. Зейнепті ң сынауынша, – бала шағында «шарға бола ма» деп жоритын денесі, қазір сұңғақтана өсіп, ортадан жоғарырақ бойлы жігіт бопты; бет бейнесі де бірталай өзгеріп, көз аумағы кеңи мұрын үсті көтеріле, қастары қалыңдай, өңі қоңырлана түскен сияқты, жоғарғы ерніне қырбық қара мұрт түбіттене бастаған... Шешесісіні ң құшағына бөленген Шоқанның есіне, Айжанның «араб а қындарының бірінен» деп айтып берген бір ауыз өлеңі түсті: Қыздар неге өседі, әкесінің Бауырында б өбек боп мәңгі жатпай?!
Ұлдар неге өседі, әкесінің М әңгі ембей ақ сүтін бал-бұлақтай?!.. Өлең есіне түсе, Шоқан ауыр күрсінді. Өйтпегенде ше?.. Омбыға аттанардан бір-а қ жыл бұрын доғарған жоқ па еді шешесінің мамасын соруын?.. Өйтпей ұйқыға кете алып па еді?.. Ұйқысын аша алып па еді?.. Қымс етсе «апа!» деп бауырына жабыса кететін ғой. Жасты
ққа бастары тие, шеше мен баланың арасында қызық арбасу басталды: жолдан шаршап келді деген баласын тыны қтыру оймен, Зейнеп тез қалғыған бейне білдірмек болып, мұрнын пысылдата қойды; «ұйқы-күлкі көрмей күткен болар» деген ойдағы Шоқан да с өйтті. Бірақ, ұзақ арбасуға шыдамады олар. Қимылды ең алдымен, Шоқан сездірді. Айжан туралы бекіген сертін сол қалпынан бұлжытпаған ол, Сырымбеттен, шыға кездестірген К өкшетау өлкесінің бірінен бірі асып түсетін ғажайып с ұлу бейнелерін жұмған көзінің, алдынан біраз уақыт өткізіп жатты да, әлдене шақта, есіне шешесінің мойнына жастаған білегі түсіп, « ұйытып алдым ба» дегендей, басын еппен көтеріп, қолын өз денесіне қарай ақырын икемдеді. Зейнеп оянып кеткен болып: – Жайша ма, Қанаш? – деді көзін ашып. – Ж әй, «қолың ұйыды ма» деп... – Ойбой, к үнім-ай, ұйыса қайтуші еді? Он ай көтеріп, омыртқам үзілгендей болғанда да ауырсынбаған қалқам-ау, құшақтағанда неге ауырсынайын!.. Т үр-тұлғаңа қаншама қадалып қарағанмен, құмарым қанар емес, құлыным; еңкейші, бері қарай, тағы да с үйейін!.. Басын иген Шо қанды бауырына басқан Зейнеп, ағыл-тегіл жылады кеп... – Апа, м
ұның не?!.. – «Не» дегені ң не, сәулем-ау!.. Жұрт сені «өсіп кетті, пәлен боп, т үген боп кетті...» дегенмен, өзіме ауылдан аттанған қалпың сия қтанасың да тұрасың!.. Ж үрегі елжіреген Шоқан жылап жібере жаздады. Оның есіне бала ша ғында Жаманқұл ақыннан естіген, желісін әлі ұмытпаған «Көр- ұғылы» жыры түсіп кетті: шешесі өлгенде, Көрұғылы құрсағында кетеді де, біраз к үннен кейін қабырда туады; алып және батыр боп ту ған бала өлік анасын емсе, мамасынан сүт шығады; бала үш күнде торалып ая қтанады да, қабырды тесіп сыртқа шығып ойнайды; сол ма ңға жайылған жылқы келгенде бір әдемі құлынды ұстап мінеді, ол да баладай тез есіп, аз к үнде бала – балуан жігіт, құлын – ірі тұлпар болады; бала енді ат үстінде ойнай бастайды, бірақ, мекені – қабыр, елік анасыны ң қасы; анасын баласы қанша емсе де саулаған сүті сар қылмайды; сөйтіп жүргенде бала қырқынан шығып, ойыннан мекеніне келсе, қабыр тесігінің аузында адам айтқысыз үлкен айда һар оталып жатыр!.. Ысқырып айбат шеккен айдаһар К өрұғылыны жуытпайды; айдаһарға шамасы келмеуін байқаған батыр, «тым болмаса, анамны ң ақ сүтіне ақтық рет мейірімді қандырайын!..» деп зарланады; мейірімсіз айдаһар зарға құлақ аспайды, меселі қайтқан Көр-ұғылы жортуыл жолына түсіп кете барады...» Есіне т үскен осы ертегі-жырдың мәніне Шоқан енді ғана т үсінгендей болды. Оларды ң сол қалыпта қанша жатарын «аллам» білер еді,– есік жа қтан сыбдыр естіле қалмаса. Екеуі де сығалай қараса, біреу киіз есікті к өтеріп, ағаш есікті ашып жатыр. Зейнеп тани кетті, – Шоқанға қызмет етуге белгіленген Тақырбас екен. Ханды
қ заманда «төре», «төлеңгіт» болып бөлінетін, «төресі» – хан т
ұқымы, «төлеңгіті» – келімсектер болатын, төлеңгіт төренің ішкі-сырт қы күту жабдықтарын атқаратын әдет, хандық дәурені өткенмен, олардың арасында әлі де жүріп жататын еді. Т өлеңгіттерден Шыңғыстың соңғы кездегі жәрдемшісі – Кір қабақтың Тақырбасы, Зейнептің жәрдемшісі, оның пысық таза әйелі – Асыл болатын.
X. АЛАУЫЗДЫ Қ Шо қан Ақан басында болған күндерде, жабдығын түгелдеу Аппас
қа тапсырылған. Ол –Уәлінің жеті әйелінен туған он төрт ұлының қазіргі үлкені екендігі жоғарыда айтылды. Одан үлкені – Әбәйділдә еді. Россия патшасына қарсы болған оны хандық құрған Ай ғаным Итжеккенге жер аударып жіберген. Содан ол Айғаным өлген шақта жүдеп-жадап қайтқан. Көкшетау дуанының аға сұлтаны болып, Шы ңғыс «шешеммен араз» демей, Әбәйділдәні құрметтеп қарсы алып, аз уақыт қана тұрып өлгенде, жылы толған асын өзі бас қарып, жер күңіренте, ұлан-байтақ қып өткізген. Осы қылықтарына риза болған Аппас, Шыңғысты қадір тұтып, сыртынан–жидашы, ішінен – а қылшы болатын. Шы ңғыс та борышта қалмай, Аппасты Абылай тұқымының а қсақалы ғып ұстаған. Бурабайдың ар жағында Шарықтас өзенін жайлап жат қан оны, Шоқан келеді деген хабарды естіген Шыңғыс әдейілеп шақыртып алған. Шо қанның алдынан Шыңғыстың өзі шықпай, Аппасты жібергені – Жаман Жал ғызтаудағы, Сырымбеттегі қылықтарын естіп отыр ғандықтан, «көре сала көрісіп қалармын» қорыққандық, Аппас Шо қанды мойытып әкелер деп сенгендік еді. « Қызыл тілден жүлде алады» деген шешен Аппас, қарсы алған Шо қанның алдынан бір саба қымыз бен бір семіз тоқтының етін пісіріп ала шы ққан. Сол дәмін бір бұлақтың жағасында беріп отырып, серіктеріне «Шо қанжанда оңаша сөзім бар еді» деп, жекеленді де, ордада к үтіп отырған әкесіне сәлемдесе кетуін ескертті. – Өзі неге келмеді?! – деп сұрады Шоқан. – «Алты жасар бала алыстан келсе, алпыста ғы атасы алдынан шығады» дейтіндеріңіз қайда? –
деген сыр қатқа ұшырап, ара-тұра белін баса алмай қалады; мен барсам сонысы ұстай ғап, төсектен тұра алмай жатыр екен, – дей салды. – Ол – әке, сен – бала екен, келмесе, сен бар! Қайдан барады, Шоқан; әкесінің ұстап жатқан «құяңы» тәндікі емес, жандікі екенін Шо қан Аппас айтпаса да шамалайды. Жаман Жал
ғызтау мен Сырымбеттен ескен өсек желі оған жетіп жатқан болу керек, сол жел үрлеген хандық намысы кәзір жалын атып жатуға тиісті; сондай лапылда ған шағында көріне қалса, бұны да шарпуы с өзсіз; олай өртенгенде не болады?.. «Ақылсыз емес» деп санай» тын әкесінің, алдынан өзі тосқауылдамай, шешесін кесе-көлденең тартуын, Шо қан өртелмеудің амалы деп ұғады; түсінісу үшін, оған әкеден шеше жеңіл; ол «құтырған бурадай зіркілдеп отыр» деп сана ған әкесін «бұйда боп шегерер» деп шешесіне сенеді, сондықтан шешесіне тез жетуге асы ғады...
Шо қанның әкесіне бара қойғысы келмеуін сөз әлпетінен а ңғарған Аппас өткеріле түсейін деген ойымен өтінішін қайталап еді: – Жалынба, Үлкен аға, – деді қарсы алған топпен бірге келген, к өргеннен бері Шоқанның мінез-қылығын ұнатпай отырған Жа қып,– сәлемді сатып алмайды кісі. Берсе берер, бермесе қояр. Жа қыптың сөздерін кідің алған Шоқан, оған түйіле бір қарап қойды да үндемеді. Тетелес ескен ол екеуі, Шоқан оқуға кеткенге дейін бірі мен бірі ұрсыса, төбелесе беретің өш те. Шо қанмен көріскен жерде, өзгелері шапыр-шұпыр қолдасып, жамырай амандас қанда Жақып іркіліп оңашарақ тұрды. Сонысын ұнатпаған Шоқан кішірейіп бара қоймады. Бұл қылықтарын ұнатпаған өзгелері көрсе де көрмеген болды. Жа қып ауылдың сал жігіттеріндей сәнді киінген екен. Бала кезінде де бойша ңдау ол екі жас үлкен Шоқаннан биік болмаса, аласа емес. Имек м ұрындау, кем иектеу қызыл шырайлы кескіні көркем жігітке та ңдық. Сақаның сырттай таныстыруынша: Жақып мейлінше әйел құмар, қызыл бетті қыз-келіншекте, оның құрық салмағаны жоқ, егер к
өнбесе, қастандығы даяр тұрады. Орда ауылдан балағандағы әкесіне барған Айжанға да сол бейбастақтығын көрсетем деп, Ақпан оны балтамен шауып өлтіре жаздаған. Сол жайларын естіген Шоқан, о ған сырттай өшіккен, амандаспау себебі де содан... Шо қан Аппастан даярлаған отауына тура тартуын өтінді. Аппас с өзін жықпады. Онда жете, тыста амандасқан көпке: – Б ұнда Шоқан мен шешесі ғана болсын, өзгелерің кірмеңдер, – деді Аппас. Жинал
ған жұрт қонақтарға арналған ауылға кетіп, отауда шешесі мен баласы ғана қалды. Олардың қандай халде екендігін жоғарыда баяндады
қ. Шо қанның және оның қонақтарының бүгінгі сыбағасына бір ту бие, бір семіз құлын сойылып, еттері жерошақтарға қазан-қазан асылып жатты. Ұсақ тамақтардан нелерді даярлау керектігін Зейнеп Мы қияға күн бұрын ескерткен. Отау мен қонақ үйлердің, арасын тек Та қырбас қана байланыстырады өзгеге ұлықсат жоқ. Б ұл ол отауға орналасқан Шоқан мен шешесінің ұйқыға кеткенін хабарлады. Аппас «оятып алармыз» деп ж ұртты сыбырмен ғана с өйлестірді. «Кісінейді» деп аттарды алысқа айдатты... Тақырбас отауды іргеден ғана тыңдап кеп жүрді... – Оянды, с өйлесіп жатыр, – деп хабарлады Тақырбас, отауға кеш құрым барып қайтқанда. Б ұл кезде «Шоқан жақсы көреді» деген құлын етінің қуырдағы даяр бол ған еді. Мана төсекке қисаярда, ол «бұлақ басындағы то қтығым басылған жоқ, аздап қана сусадым, бірер аяқ қана қымыз сімірген. Енді «оянды» деген хабарды естіген Аппас Та қырбасқа: – Бар, д әм даяр болғанын айт, – деді. Б ұл шеше мен баланың аймаласып жатқан шағы еді. Үйге кірген адамны ң сыбдырын естіген олар қараса, – Тақырбас. Шоқанның жас бала ша ғында, ол ересек еді. Балалар ойнаған шақта, біреуде Шо қанның есесі кетіп бара жатсa, сөзін де, күшін де жұмсап алып береті ң үнемі қамқоры болып жүретін. Шоқан оның «басын» қойып, «Та қыр» деп атайтын. Сол «Тақыры» енді сақалы, мұрты бар, сыпайы киінген, әсем жігіт – ағасы болыпты!.. Ал ғаш көргенде, даурыққан көптің ішінде, Шоқан оны» мен ж өндеп амандаса алмаған. Енді оңаша отауға кіргенде, Шоқан жат қан орнынан атып тұрып: – Уау, Та қырым!.. Аман-саумысың?–деп, жүгіріп кеп құшақтай алды. Та қырбас та Шоқанды айқара құшақтап кеуделерін жапсырған олар, ар қаларынан қағысып, аз уақыт тұрды. Зейнеп төренің т өлеңгітке жалпақтауын ұнатпайтын кісі еді, сондықтан: – Болды, Қанаш!.. Екі туып бір қалғаның ба еді, сонша жабысып?! – деді, ұнатпауын даусынан аңғартып. – Та қыр ғой бұл, апа!.. Тақырбас қой!.. Бала кездегі досым!.. – Ол – бала кезі ң. Енді ер жеттің... – Ересекке досты ң керегі жоқ па? – Болды, қайымдаспай! – деді сөзден жеңілген Зейнеп, Тақырбасқа «балама әлі де бұйрығым өтеді» дегенді ескертпек болған дауыспен. Достар құшақтарын жазған шақта: – Ие, Та қыр, жайша келдің бе? – деді Зейнеп. Ол «Та қыр» дегенді Шоқан солай атағандықтан емес, «төлеңгіт» деп менсінбей, «кедей» ма ғынасында қолданатын Зейнепті «ханша» к өретін Тақырбас, олай атауына мән бермейтін. Әлі де сөйтті де: – Үлкен ағаң жіберді, «Қанаштың ас ішер уақыты болды, қуырдақ даяр» деп, – деді. – Мен
қуырдақты жей алмаспын, апа, – деді Шоқан. – Неге,
Қанашжан?! – О
қудағы күндерде, қазына бізді шөпке қамаған... – Қайдағы шөп? – деді Зейнеп, тура мағынасында түсініп. – Жейтін де ш өп болады, апа,– деді, «овощи» дегенді білмейтін шешесіне, не екенін т үсіндіріп жатуды қажет көрмеген Шоқан, – со ған үйреніп қалған іш, Жаман Жалғызтаудан бастап жеген етті к өтере алмай жүр, апа. – Ондай ш өбіңді қайдан табамыз, қалқам-ау? – Оны ң орнына: сүт, айран, ірімшік, құрт сияқты ақ болса! – Онда о ңай болды ғой. Қайсысын әзірлесін? – Жа ңадан іріткен ақ ішімдік теріс болмас еді! Піскен қаймаққа б өктірсе тіпті жақсы!.. – Бар, Та қыр, Асыл келінге айт, тездетсін!.. – Тым тез болмасын, – деді Шо қан, – күн жаңа ғана кешкіріп келеді. Қазір асқа зауқым жоқ. Іңірсіз әкелмеңдер. – О ған дейін қарның ашпай ма, күнім-ау? – Т әтті қымыздың тоқтығы әлі басылған жоқ, апа. Зейнеп шы ғуға ыңғайланған Тақырбасқа: – Астан б ұрын келіп, жарық жағып кетерсің, – деді. Та қырбас шығып кетті. Ac уа қытын кешіктіруде Шоқанның да, Зейнептің де өзінше есептері бар. Мана жыласып к өрісуден бері, олар бір-бірімен іштей а ңдысуда, сондағы айтарлары Айжан жайындағы сөздер: Шоқанның ма қсаты – үйленуге шешесін көндіpy; Зейнептің мақсаты – баласын үйленбеуге көндіру; сондықтан мана бір-біріне түскен мейірімдерін мас болып жат қан сәтте де, ойларынан бұл мәселе шықпаған. Қазір де екеуіні ң ойы – ас әкелгенге дейін мәселенің басын ашып алмақ. – Та
қырбас шыға сөзді Шоқан бастап кетті. – Апа! – деді ол. – Әу, күнім! – «Ер жігітті ң екі сөйлегені – өлгені, емен ағаштың иілгені – сын ғаны» деген мәтел неге айтылған? – Қайдам, Қанашжан – деді Зейнеп, бұл сұраудың неге берілуін шамалай т ұра.
– «Малым – жанымны ң садағасы, жаным – арымның садағасы» деген м әтел ше?
– Мені неге м әтелдермен қамалап жатырсың, күнішегім? – деді Зейнеп, баласыны ң сөз төркінін аңғара түсіп – Та ғы бір мақал айтайын, апа? – Айт. «Ауыз ға келген түкірік, қайта жұтса мәкүрік» деген. – Қазақ – «алты жасар бала атқа шапса, алпыстағы анасы тақымын қысады» дей ме? – Дейді... – «Шеше – кеме, әке – жезде» дей ме? – Дейді!.. Неге үймелетіп кеттің бұл мақалдарды?! – М әні бар, апа. – Қандай?
– Қазір айтам. Сонымен, апа, «халық данышпандығы» дейтін ма қал-мәтелдерге қарағанда, шешенің балаға жақындығы әкеден арты қ болғаны да! «С өйткені де» деп қала жаздап, әке мен баланың арасын ашу емес, қосу ойындағы Зейнеп: – Әрқайсысы өз орнында қадырлы шығар, балам, – деді. – О ған әзірге таласпай-ақ қояйық, – деді Шоқан. Баяғыда данышпан біреуден, әлдекім, қазақта «жігіт-мігіт» деп қосақтала айтатын с өздер бар, солардың «жігіті» кім? мігіті» кім? деп сұрапты; сонда, данышпан, – «жігіт» деп с өзіне тұрақты, ойға алғанын орындамай тынбайтын, сол бетінде өжет, қайратты, өлмей ар- намысын жібермейтін адамды айтады; ал, «мігіт» деп к үн көргіш еркекті айтады депті. Ма ған осы екеуінің қайсысы болған жөн, апа?.. Зейнеп не дерін білмей жалта қтайын деп еді: – Сені «шешем» деп, «ту ған баласына турасын айтады» деп сұрап отырмын, апа! «Мігіт бол» деуге аузы барма ған Зейнеп: – «Жігіт» боласы ң да, сәулем! – деді. – Онда, сертіме жетуім керек пе мені ң? –
Ендігі оспа қтауды қажет көрмеген Шоқан: – Ап-п-а-а!..– деді еркелеген үнмен даусын соза, мойнынан құшақтап. – Ә-ә-әу, құлыным! – деді Зейнеп те аналық мейірімі ұстап кетіп, бетінен құшырлана иіскеп. – Апа, – деді еркелей т үскен дауыспен, құшағын жазып алдына шеке т үсіп отыра қалған Шоқан, – менің туысым ауылда болғанмен, т әрбием орыста болды ғой? – Ие? – Орыста қыз бен жігіт бірін-бірі таңдап қосылады... – Ол орыс қой?.. – Орыстан бас қа мәдениетті елдердің қыз-жігіттері де сөйтеді... – «
Қазақтың қыз-жігіттері де сөйтсін» дегің келе ме? – Әрине.
– Балам-ау, болмайтын ж ұмыс қой оның! – Неге? – Елді
ң сүйегіне атам заманнан сіңіп қалған ғұрып қой. Оны кім б ұза алады? – Мен!.. – Сен?!.. Қанаш?!.. – И
ә, мен Шоқан Шыңғысұлы Уәлиханов! – Қалай? – « Құл», «күң» деген сөз қазақта кемсініп айтылатын сөз екені рас қой, апа? – Солай айтылу ға тиісті! – Неге?
– Олар, не жаугершілікте т ұтқын болып келеді де, не біреуден біреу сатып алады. – Сатып алмай құл да, күң де болмайтыны рас қой, апа? – деді Шо қан әдейі шегелеп. – Оны ң несін қайталап сұрай бересің? – С ұрайтыным: біз – «қазақ» атаулы күңнен туғандарыңыз! – Астапыралда!.. Неге?.. – Қазақта қалың малға сатылмайтын қыз жоқ. Солардың бірі – өзіңсің! – Мен де к үңмін бе сонда? – Әрине! – деді Шоқан түрегеп, ерсілі-қарсылы жүре бастап. – Балам-ау,– деді Зейнеп, Шо қанның бұлай деуін күлкі көріп,– мендей к үң бола ма?! – Т ұрмыс жағынан сенің күң емесің рас, апа! Өйткені, сен хан т ұқымы – аға сұлтан Шыңғыстың әйелісің, атақты Шорман бидің қызысың... – Ендеше, не айтып отырсы ң? Әкең маған да қалың мал төлеген!.. – Айтатыным: қазақ әйелдерінің бәрінің маңдайы, сен сияқты те ңін тауып жарқырай бермейді. Қалың малдың күшімен, көп қатынның бірі болып кете баратын, кәрі шалға, кемтарларға сатылатындар аз ба? – Құдайдың бұйрығы ол! – деді, бұл сөзден тосылған Зейнеп. – Құдайдың емес, қалың малдың бұйрығы, апа! Осы бұйрықтың тамырына балта шабу керек. – Кім шабады оны? – Мен! –
– Қалың малсыз қатын алуды, сүйгеніме қосылуды қазақта бірінші болып бастаймын да, өзгеге үлгі көрсетем! Шо қанды көргелі жолағысы келмей қашқалақтап отырған сөзіне, Зейнеп амалсыз кідіріп, « қайдағы қатын?» деген сұрауды еріксіз берді. – Ма
қсатты сөзге жаңа жеттік, апа! – деді Шоқан, шешесінің алдына та ғы да жүгіне ғап, өзі бастай алмай отырған сөзін, шешесі баста
ғанға қуанып. – Апа,– деді ол жалбарын ған дауыспен,– «шеше – кеме», деген қазақ мәтелін, мана саған бекерге ескерткен жоқ едім... – Неге ескерткен еді ң? – деді Зейнеп андауси ғап. – « Қалың малдың тамырына қазақтан бірінші болып балта шабам» дедім ғой жаңа? – Қолыңнан келмейтін іс қой, құлыным, бұл! Елдің бойына атам заманнан, ата, бабасынан с үйегіне сіңіп, атадан балаға мирас болып келе жат қан әдет қой!.. – Рас айтасы ң, апа! – деді Шоқан ауыр күрсініп, – бұл бір шеті- шегі алыс қа жайылып кеткен, түбі терең телегей-теңіз. Оны кешіп өтуге, күш-қуаты зор, берік кеме керек.
– Оны қайдан табасың, балам-ау! – деді Зейнеп, баласының берер жауабын шамалай алмай ғап.
– Бар, апа, ондай кеме!.. – Қайда? – Қасымда!
– « Қасымда?» – Ие, апа! Ол – өзіңсің.
Енді ғана түсінген Зейнеп, не дерін білмей тоқырап қалғанда, оған тыныс бермей же ңуге талаптанған Шоқан, жеппелетіп кетті: – «Шеше – кеме!» дегенді қазақ сондықтан айтқан, апа!.. Ол – «екіталай жерде, шеше баласын су ға батырмайды, не өзі бұрын батады, не алып шы ғады» деген мағынада айтылған сөз. Ата- бабаны ң қаймағы бұзылмай, қаспағы қырылмай келе жатқан, өзің айт қандай, қазақ атаулы елдің сүйегіне сіңіп болған телегей-теңіз сия қты ескі әдет-ғұрыптан мені алып, өтетін жалғыз кеме – өзіңсің, апа!.. Сен өйтпесең, мен ескілік теңізіне тұншықтым, апа!.. Апа!.. Апажан! – деді Шо қан, жалбарынған үнмен, шешесін тағы құшақтап бетінен с үйіп!..– Ая, апа, құлыныңды!.. Қасқырларға талатпа оны! Зейнепті ң әлгі бір шақта қатайып алған көңілі, баласының лебінен денесіне тара ған қызуға тағы да балқып кетті. Әлгінде үп- үлкен кісі боп салғыласқан баласының, тағы да жалынышты сәби бола
қалуы, оның сай-сүйегін сырқыратып жіберді. Сол сөзімнің екпінімен: – К үнім-ау! – деді жасқа булыққан Зейнеп, – маған не істе дейсің, кеме бол ғанда?
– Өзіңнің көнуіңде күдігім жоқ, апа! – деді Шоқан, шешесін мойнынан қаусырған құшағын жазып, – өйткені, сен кемедей шешесі ң. Ал, әкемнің жақындығы қазақ айтқан – «жездедей-ақ». Оны ң да маған жаны ашиды, бірақ, нақ сендей ашымайды. Оның үстіне «хан тұқымы!» деген, «аға сұлтан!» деген, «Шыңғыс!» деген ата
қтары бар. «Сондай адамның баласы, атастырып қойған а қсүйектердің, билерді ң,
байларды ң қыздарына үйленбей, қарашысының қызына үйленді» дегенді намыс та, қорлық та көреді... – Б әсе, деймін-ау! – деді Зейнеп, Шыңғыстың бұл ойларын ма құлдағандай. – Немене «б әсе?» – деді Шоқан, шешесінің кімді қолдап отыр ғанын абайлай алмай ғап. – «Б әсе» дейтінім: қандай жерлерден құда түсіп жүр әкең саған!.. Бая ғы бала кезіңде құда түсіп қойған Жантөре ханның аға сұлтаны Ахметі, «балалар ер жетті, енді келінім т үсірсін» деп әкеңе дамылсыз кісі жібереді; К үнтиместен Сырымбетке көшерде, қалың, малына жер-суын беріп, әкең Сибанда Есенейден соңғы байы да, қадырлысы да болып ж үрген Өзденбайдың Өсібіне құда түскен ғой, оның қызы да ер жетіп отыр дейді ж әне сымбатты да, көрікті де деді; «жақын жер» деп, «жауы қса да, жақын болса да салмағы күшті» деп, Ұлытау, Кішітау бойында ғы қалың Бағаналы-Балталыны ашса – аясында, ж ұмса – жұмырында ұстап отырған Сандайдыбайдың Ерденіне де құда түсіп қойды; қызы Ерденнің шешесіне тартқан, жалқын сары б әйбіше болатын түрі бар дейді.... – Мен де естідім б ұларды, – деді.... Шоқан, қуланған кескінмен, шешесіні ң тағы да атайтын адамдары барын біліп, ар жағын ты ңдағысы келмей, – бәрін де алдырмақ па әкем солардың? – Несі бар, алдырса? Ала тулы ар ғы атаң жиырма бес қатын алған, бергі ата ң – Уәлиде жеті қатын болған. – Өз әкемде ше? – деді Шоқан қулана түсіп Тосыл ған Зейнеп күліп жіберді. – Әкеден асып қайда барам, апа? – деді Шоқан, шешесіне сынай қарап, – ол біреу ғана алса, мен де сөйтем. – Мейлі
ң, атағандардың, немесе атамағандардың біреуіңе ғана құрық сал онда. – Мені ң құрығым түсіп болған, апа! – Кімге? – деген с өз шығып кетті Зейнептің аузынан аңдаусызда. – Айжан ға! – деді Шоқан, «енді жасырудың жөні жоқ» деген ұғыммен. – Аллау, Қанашжан! – деді дәл бұл есімді осы арада атай қояды деп ойлама
ған Зейнеп, үрейлі кескінмен. – Не дедің?! – «Айжан» дедім, апа! – Шо қан шегелеп. – Аллау, к үнім-ау, жастықтың әуесқойлығына жорып жүр едім ғой, құлағым шалған бұл қауесетті? – Әуесқойлығым емес, шыным, сүйікті апа! Ол мені көркімен де, сымбатымен де, а қылымен де, білімімен де қызықтырады. «Ұлы сөзде ұяттық жоқ» дегендей, ол – менің әйелім!... – Некелері ңді кім қиып еді? – деді Зейнеп сасқанынан. – Екеумізді ң де арымыз!.. «Жаным – арымның садағасы» деген ма қалды мана тегін айтқан жоқпын да, мен не үйлену сертіме жетем, не өлем!..
– Со ңғы сөзіңді айта көрме, Қанашжан! – Айтпайын, апа!.. Өлмейін!.. Өлудің керегі де жоқ. Қолдан келіп т ұрған іске неге өледі адам? Ол – арзан өлім болар еді. Мен өзімді ондай арзан өлімге қимаймын. «Арзан» дейтінім: маған сүйгеніме үйленудегі оңай нәрсе жоқ. Бұл жайда қазақшылық қамалап бара жатса,
өзім жақсы білетін орыс заңына иек арта қоям. Оған қарсы т ұруға бір Шыңғыс түгіл, мың Шыңғыстың әлі келмейді! – Ендеше неге қиналып отырсың? – Әкемді де, сені де сыйлағандықтан. Әсіресе, сені. Маған сендерді ң ұлықсаттарың, баталарың қымбат! – Мені қойшы! – деді Зейнеп,– «пәлен-түген» дегенмен, мен от басында отыр ған қатынмын ғой. «Қатынның, қаруы – қарға адым жерге» деген, « қатынның ашуы қазан қайнатуға ғана жетеді» деген. Б ұл жұмыста барлық салмақ анау әкеңе түседі. Сені қойшы, сен с үйгеніңді аларсың да, Омбыңа ма, одан әрі ме, кете барарсың. Әкең ел ішінде, б үгінге дейін елде оның досы да, қасы да болып келді. Сен с өзіңді орындар болсаң, бұдан кейін дос азаяды да, қас көбейеді. – Білем, – деді Шо қан. – Мен оған пана бола алам! – Қалай?
– Солай боларын к үн бұрын болжап, Омбының ең үлкен ұлығына айт қанымда: «Қорықпа! Әкең де қорықпасын! Мен барда сендерге ешкімні ң, тісі бата алмайды» деген... – Ойбой, к үнім-ай! «Алыстағы жанаралдан, жақындағы генерал» демей ме? «Ел итіні ң құйрығы жуан» демей ме? – Дей берсін, «Тыш қанға мысықтан күшті жоқ» дегендей, елде д үр болып жүретін аға сұлтандарың, өзің айтқан капралдардың алдында құрдай жорғалайды. Білемісің «капралдың» кім екенін? – Қайдам. Ел аузындағы сөз болған соң айтам да. – Ол, орыс шендеріні ң ең кішкентайы. Сонымен, апа, – деді Шо қан, сөйлеуге ыңғайланған шешесін бөгеп, – ұзын сөздің қысқасы, әкем көнсе – көнді, көнбесе ырқыма көшем де, Айжанға берген сертімді орындаймын! – Әкең оған көнсе!.. – Бір-а қ адам бар, оны көндіре алатын... – Кім? – Сен»!... – Мен?!.. – Ие, сен!.. Әкем сыртқа «Шыңғыспын!» деп күпілдегенмен үйдегі биі – сенсі ң. «Еркек–бас, әйел – мойын» дегенді қазақ бекерге айтпа
ған. Мойын қайда бұрылса, бас сонда. Сен күшті мойынсың, апа!.. О
ған оқуға кеткенше көзім жеткен, кеткеннен кейін де солайын естіп жатам. Сонымен, с үйікті апа, әкем көнсін, көнбесін, мен айт
қанымды орындамай қоймаймын. Ендеше, әкем мені қастарының қатарына итермесін, әкелік мейір көрсетсін, содан кейін, өзім өлмей, оны жауларына қорлатпаймын. Осыны өзім айтуға, арандап қалам ба деп қорқам. Сен оның адал жарысың, әрі сөзіңді өткізе алатын адамысы ң. Саған салмақ салуым осыдан, апа! – Зейнеп үндемей қалды, онысы – баласының өтінішін орындауға іштей к өнуі еді; бірақ, еріне сөзі өтер-өтпесіне көзі жетпеген ол, баласыны ң: – К әне, не дейсің, апа? – деуіне, аз уақыт мелшиіп тұрғаннан кейін:
– К өрейін, балам! – деді. – К өрме, апа, осылай істе! – Қайдам! Әкең көнсе!.. – Өзің көндің ғой, апа? – К өнбегенде қайда барайын!.. – О, апа!.. Апажан! – деп Шо қан шешесін бас сап, аймалай бастады... Сол с әтте, үйге Тақырбас кіріп, шеше мен баланың бірігіп кеткендей бол ған тән-жаны бөліне берді.. – Ас даяр, – деген о ған, Зейнеп: – Әкеле беріңдер! – деді де, ол шыға Шоқанға: – Meні бір қиын қыспаққа салдың, балам, ана болған соң түспеуге амалым жоқ; несіне болса да шыдадым. Біра қ, бұл іске ыстықтай сұғынбай, ақыл- айла
қолданайық. – Қандай? – Сен Атбасары ңа аттана бер! Шиыршық атып отырып әкеңді мен еппен июге тырысайын; не жайы бол ғанын артыңнан шапқыншы жіберіп хабарлармын! І ңір асынан Шоқан піскен қаймаққа езген ақ ірімшікті ғана жеді де, сал қын сары қымыздан бірер аяғын ғана сіміріп, содан кейін салт атпен серуендеп қайтар ойын білдірді. – Біра қ, – деді ол Тақырбасқа, – қасыма өзіңнен басқа жан ермесін. Ат ж үрісі тиышты жорға болсын. Ерттеулі екі атпен олар к өл жағалап кетті. Бірге жүргісі келген То қбетке, Шоқан ермеуді бұйырды. Зейнеп: – Сендер орал ғанша осы үйде қаза намаздарымды оқып отырам, – деп қалды баласына. Оған дейін қасында Асыл отырмақ болды. Құманын Асылға көтерткен Зейнеп те дәрет алғысы кеп, тысқа шы ғуға есіктен аттай бергенде, әлдекіммен кеудесі қақтығып қалды. – Б ұ қай қанжауғыр?! – деді шалқасынан түсе жаздап оңалған Зейнеп. – Мен, апа! Даусынан тани кетті, – Жа қып.
– Сен қайдан жүрсің? – Өзің қайда барасың? – Д әретке.
– Ендеше, сен орал ғанша, мен осы үйде отыра тұрам. Асыл, сен келмей-а қ қоярсың. – Неге?
– Апаммен с өздерім бар. «С өздері» Шоқан мен Зейнеп оңашаланған шақтан бастап, оның уа қыты осы үйдің іргесінен тың тыңдаумен өткен. Ірге оған қолайлы да. О шеті мен б ұ шетіне көз жетпейтін Ақан көлінің батыс жағын орман ға бөленген тау қоршап тұратын да, қалған үш жағы белесті жала ңаш дала болып кететін. Шоқанға арналған үй шығыс жақтан к өлге құлап жататын өзенсымақтың биіктеу жарқабағына тігілген. Қонаққа арналған ауыл арғы жарқабақта. Жаз суы сарқылып жылап қана ағатын өзеннің тұла бойы түптеле өскен бұйра тал. Жа қып іргені осы талдардың арасында, жарқабақтың жиегінде жатып ты ңдады. Онысын сырлас санайтын Тақырбастан жасырмай, неге ты ңдау себебін айта кеп, «бұ маңайға жан жолатпа» деп тапсырды. Оны ң қояннан да сақ құлағы қиядағы сыбдыр мен сыбысты еркін еститін еді. Сонды қтан, шешесі мен ағасының ауыздарынан шы ққан үннің ақырынын да, қаттысын да түгел естіді. Әкесінің Шоқанға шешесін неге жұмсауын білетін ол, әкесі де бая
ғыда Омбыда оқып жүрген кезінде, бір бай татардың қызымен әулігіп, соны алам дегенде, әжесі – Айғанымның оны райынан к үшпен қайтарғанын естіген ол, Зейнеп те Шоқанды сөйтер деген үмітте еді. Онысы босқа шықты. Қайраты әжесінен артық болмаса кем емес дейтін шешесі, Шо қанға бірден құлап, алдына түсіп ап, айдаусыз жортты да отырды. Ая ғы, Шоқанның ырқына шешесінің к өнуімен тынды. Енді не болады? Жа қыптың жорамалынша, Уәлихан тұқымдарының былай да қырсық шалудан құтылмай келе жатқан абыройы, енді біржола б үлінеді: бағынышты елдері бұған дейін қақ жарлы болып, біреулері қастасса, біреулері достасып жатушы еді, енді достары да қастасады. Мысалы, Ба ғаналы Ерден. Қалың ел: Бағаналы-Балталыны ашса – аясында, жұмса ж ұмырында ұстап отырған ол, қызын Шоқан алжаса намыстанады да, К өкшетау дуанының күнгей жағындағы дүйім жұртын Шы ңғысқа жауықтырады. Ол сияқтылар әр рудан бар. Жапа- тарма ғай көтерілген соларды Малтабардың мол ақшасы қолтықтап жіберсе, ала қанның аясындай аз ғана төре төтеп бола ала ма? Оларды ң өздері де сиырдың бүйрегіндей бытырап жатқандар ғой!.. Жа қыптың осы ойлармен басы қатып отырған шақта, сырттан Асыл қолтықтаған шешесі кірді де, терге төсеген тай терісінің ж ұмсақ бөстегіне орнықты. Жақыптың манағы сөзі есінде, Асыл кетіп қалды. «Ол да ірге тыңдамасын» дегендей, Жақып тысқа бірге шы ғып, көзімен жөнелтіп салды. Шешесіні ң қасына отырған Жақып, естіген-білгенін және болаша қтан не күтетінін қысқаша түп-түгел баяндап берді. Зейнеп оны «с ұңғыла»7 деп кішкене күнінен ұнатпай, аналық бейіл білдірмей, қымс етсе сабап, қорғалтып өсірген еді. Бертінде сайқы- маза қ қылықтарына қарап, маңына жолатпай қойған. Оның ұғымында, Жақып бетімен жүріп тұратын делқұлы біреу болуға тиісті. Бір с әтте, ағасы Мұсаға ере келген төркіні Қаржас – С үйіндіктің ең тоқтаулы деген биінің біреуі – Ақпанның Секербайы (Шы ңғысқа Жақыпты нұсқап: – Жезде, сен анау бала ңды қағажулау ұстайды екенсің. «Тентектен т үзелген жақсы болады» деуші еді, көрерсің түбінде ордаңа осы не болады, – деген. Сол
құлағында қалған Зейнеп, Жақыптың мына сөздерін тыңдап отырып:
– Есі кіріп қалған екен ғой бұл жындының! – деген ойда отырды. М әселе анықталғаннан кейін, шеше мен бала Уәлі шаңырағына т өнген қауіп-қатерден аман құтылу үшін не істеу жайын ақылдасты. Олар әр түрлі жоспар құрғанмен, біреуіне де тоқырай алмай отыр ғанда Тақырбас келді. Шеше мен бала: – Heгe келді ң? – деген сұрауды қосарлана берді оған. – Жолтабарды ң Мұқаны жіберді, – деді ол, – Оны хан-ием ша қыртқан екен. Қазір жүргелі жатыр. «Жақан мырзаға жолыға кетейін деп ем» дейді. Жолтабарды ң Мұқаны, сол кезде «ата сақалы аузына біткен», «отызында орны қты үйге» айналып, «жігіт ағасы» болып жүрген кісі еді.
Қызылжардан аздап орысша және мұсылманша оқығаны бар, тілі т ұттықпалау, «он екі ата Дәуіт» аталатын Атығай руының Сырымбеттегі хан ордасына к өрші Көшқұлы, Ораз дейтін аталары бар. М
соларды ң жастарынан қазіргі «берекелісі» саналатынды қтан, Шыңғыс «қолқанат» қып, онда-мұнда жұмсап ж үрген. Бұл жолы қайда, неге жұмсауын Зейнеп пен Жақып болжай алмады. Біра қ, тегін шақыру емесін екеуі де жобалады, сондықтан: – Бар, – деді Зейнеп Жа қыпқа.
– Бізді ң кеңесіміз жайынан іштеңе сездірейін бе? – Жо қ, ойбай! «Үркейін деп тұрған жылқыға, жапырақ байласаң не жоры қ!» дегендей былай да осқырынып отырған әкеңді үркітіп алар. Бір жа ққа жұмсап жібермесе, Мұқан «ізімен қайтсын, неге ша қырғанын естиік, не амал қолдансақ та содан кейін ақылдасып к өрейік».
Жа қып барса, Мұқан атқа қонуға дайын екен, Шыңғыс жіберген адамына « қасына кісі ертпесін» деп тапсырған екен. Ол жалғыз аттанды.
ӘКЕ СЫРЫ М ұқан Шыңғысқа жеткенше, біз оқырмандарға Шыңғыстың оны неге ша қыртқан себебін айта отырайық. Шо қанның ордаға соқпай, сәлемдеспей өтіп кетуіне, шағатын б үйідей тырсиып терісіне әрең сыйып отырған Шыңғысқа, бізге өткен тараулардан белгілі – Жарылғамыс тағы бір жаңалық хабар әкелді: Уақ руының бізге белгілі атақты ұрысы – Мақаштың Қожығы, Шағалақ Керейдің ұрысы – Ертісбайдың Медебайы, «Сегіз ата –
Қарауыл» аталатын елдің ұрысы – Бекмырзаның Баубегі, «Шо
қан Атбасар жәрмеңкесінің үстінде үшеуін де ұстатады» деген қауесетпен бармауға бекініп жүреді де, қалың қолмен келеді деген, «жанарал-г үбірнадыр ауырып қап емделуге кетіпті, аз ғана солдатпен Шо қан ғана келетін Бопты» деген со ң, қапысын тауып, әрі салғанда өлтіріп, бері сал ғанда сілейте сабап алуға ұйғарыпты. Жарылғамыс Шыңғыс пен Шо қанды осы қатерден сақтандыруға келіпті. Шы ңғыс кірпі терісінен жасалған төсектің үстіне жалаңаш ауна ғандай болды. Енді Жарылғамыс келе одан да ауырлап, тұла бойы дірілдеп кетті. Өйтпегенде ше? Мал екеш мал да шамасы жеткенше, баласын жауына баласын бермеуге тырыспай ма? Үйіріне қасқырларды жолатпай, қарсы шауып қайырып тастайтын айғырларды Шыңғыс талай көрген; «сасық саналатын сиыр да т өлдерін ортаға ала қорғап, біреуіне де қасқырдың тісін тигізбейді; боталы түйеге бура не адамды, не аңды жолатпайды; жеке биені ң – құлынын, жеке сиырдың – бұзауын қасқырға алдырмағанын біледі; «ең момын» дейтін қойдың қошқары да қасқырды сүзіп басын жарғанын ел аңыз ғып айтады!.. Шы ңғыстың әкелік мейірімі ұстап, оны қайткенде «қасқырларға» талатпау, жегізбеу қамын ойлай бастады. Сонда есіне Қанжығалы Б өгембай батырдың шөбересі – Саққұлақ би түсті. Қанжығалы: Қырғызбай, Теңізбай болып бөлінгенде, Қырғызбайы – Ереймен тауын, Те ңізбай – қазіргі Қостанай облысының Урицк ауданындағы «Отына
ғаш» өлкесін мекендейтін. Аралары алшақ бұл екі ағайын, кейбір жылды ң, жазында, «Қалмақкөл», «Салқынкөл» аталатын өлкені жайлап, «өлікке – бата, тіріге – сәлем» дейтін қарым- қатынастарын жасайтын. Биыл да олар осы жайлауға келгенін Шы ңғыс естіп отырған. Б өгембай Абылай ханның тұсындағы батыр. Жасы одан үлкен Абылайды Ар қа қазағы ақ киізге салып хан көтергенде, бір бұрышын Б өгембай ұстап, аузына түкіріп бата берген, сондықтан Абылай оны өмір бойы қадыр тұтып, «қартекең» атап кеткен. Қанжығалы қарт Б өгембайды «Бөген ата» деп ұраны жасаған. Бөгембайдан – Т ұранәлі, одан – Бапан, одан – Саққұлақ. Ол өз тұсының өте беделді кісісі еді деседі. Жасы Шы ңғыстан мүшелден астам үлкен. Құсмұрында аға сұлтан болып тұрған шағында Шыңғыс Отына
ғаштағы Қанжығалының шешені – Айдапсалдың Асаубайына ренжіп, « Қорқылдақ» аталатын қонысын, Сіргелі – Уақтың Шабан
құлына тошақ, қырық тұсақ пар алып, тартып әперген. Са ққұлақ соған өкпелеп, Шыңғыстың ордасына жоламай жүргенде, ауылдары « Құлайғыр» өзенінің бойында түйісіп қап, Шыңғыс байтал сойып ерулік берген. К өңілдері содан бері жақсы еді. Шы ңғыстың оны арқа сүйеу көруі сонан. А қаннан Қалмақкөл шоқытқан атты шалдырмай жететін тұста еді. Со ған қос атпен тартқан Мұқан ертеңгі бие бауы кезінде жетіп барды. М ұқаннан хал-жайды естіген Саққұлақ, бірден көне кетті, сонда Шы ңғыс үшін емес, Шоқан үшін. Өзін әділ билердің біріне санайтын, «тура биде туған жоқ, ту ғанды биде иман жоқ» дейтін қамалды бұлжытпай қолдануға тырысатын Са ққұлақ, Шыңғысқа сырты жылтырай жүре, оның қиянатшылдығын, парақорлығын іштей қатты ұнатпайтын; оның үстіне Шоқанға кекірейген қылықтарын естіп, ете наразы еді; сонды қтан қара басына қайғы түсе қалса, қынжыла қоярлық қалпы да жо қ болатын. «Шы ңғыстың Шоқан деген баласы Омбыда орысша оқып жатыр дейді» дегенді естігені болмаса, ж үзін көрген емес. Б ұрынғы естуіне мән бермей жүрген шақта, жуық арада ғана К үрсары-Керейдің он екі мың жылқы біткен байлары Мәті мен Д әулен, әкелері – Еменге жер күңіренткендей ас берді. Ас қа шығыстан – Қарқаралы, Семейден, батыстағы – Торғай- тосыннан, К үнгейде – Ақтау, Ортаудан, Теріскейдегі – Қызылжар, Қорғаннан халық жиналған. Саққұлақ та болды сонда. Баяннан келген Шорманны ң Мұсасы, жиені – Шоқанның атағын көтеру ниетімен, Кадет корпусын бітірушілерге жасал ған тойдағы сөздерін асыра ба
ғалап, «хандықтан айрылған елімнің береке-бірлігі кетті, ол қазір қазақ әкімдерінің де, орыс әкімдерінің де талауында отыр; мен оны осы қорлықтан құтқарам!» деді дегенді айтты. Жұрттың қышыған жеріне тиген бұл сөз, азғантай біреулерді ызаландырумен қатар, мұңды көпшілікті күрсіндірді де, жылатты да. Саққұлаққа да б ұл сөз қатты эсер жасады. Шоқанның бала кезінде, Балта – Т ұрсымбай батырдың, оны «Абылай ағама айнымай тартыпты ғой» деуі елге тарап кеткен, ол с өз Саққұлаққа да жеткен. Содан бері ол, «Абылайдан ел басын құрайтын біреу болар ма?!» деп дәмеленген. Еменні ң асында Мұсаның мақтау сөзін естігеннен кейін, ол дәмесі зорайып Шо қанды көруге құмартты. Сондай Шо қанға «қауіп төнді» дегенді естіген соң Саққұлақ « қазақ даласының аспанында жаңадан жалтырады ма?!» деп д әмеленген жұлдызы сөніп қалардай көріп, оны сөндірмеу қамына тез кірісуге бекінді. Ол, әуеле, Мұқанның көзінше: – Ә-ә, ала бұт ит, саса ма екен солай?!.. Күшігіне жерігін қасқыр, қорқа ма екен ол да?! – деп, Шыңғысты біраз сыбап алды да, – аты
ңды шалдырған соң ізіңмен қайт та, сұлтаныңа сәлем айт: мені «ордасына кешікпей келеді» де, о ған дейін шамасы жетсе, баласын Атбасар
ға жібермеу қамын жасасын, ар жағын ақылдасамыз. – Қиғақ аға,– деді Мұқан,– сөзіңізді бөлгенге кешіріңіз! Шоқан кері қайта алмайтын сияқты. Жанарал «жәрмеңкесі өткізбей қайтпа!» деген б ұйрық берген сияқты... – Сонда да барсын Шы ңғыс баласына. Мен де бірер күнде жетермін А қанға; баласы мен әкесін беттестіріп, арасында әстәста айтып, д әнекер болармын. Шоқанды қорғау қамын қарастыра берермін. Шо қанды қорғау қамын Саққұлақ Мұқан аттанбай жатып-ақ қарастырды. Оның ойынша, «қанша мықты» дегенмен, – «ұры к... қуыс», ел болып ауыз біріктірсе, «көп қорқытады терең батырады». «Туды т үйген жұдырық қана ұстайды». Елді тұтастырып алса, ұрылар Шоқанға тук те істей алмайды!.. Елді т
ұтастыруды Саққұлақ Теңізбай Қанжығалының сол кездегі е ң дүмдісі – Меңдеке балаларынан бастағысы келді. Олар: Шауыпкелді, Ш әңкі, Меңдібай, Бадырақ, Арқай, Шоқай, Белгібай деген жеті а ғайынды еді; бәрі де жау түсіргіш батыр, қандарын торсы ққа құйған өжет, тұтас жүргенде рулы ел батпайтын айбынды. Қол бастайтыны – Шауыпкел, сөз бастайтыны – Шәңкі... Са ққұлақ әуеле Шәңкі мен Шауыпкелді шақырып, мән-жайларды айтты да: – Б өген атамның қолынан көтерген Абылайдың ордасын баукеспе қарақшыларға қорлата алмаймын; басы – өзім боп, атамның аруағын ша қырам. Атқа мінгелі отырмын; Қырғызбай баласы түгелімен со ңымда болады, Теңізбай, сен қайтесің? – деген тік сұрау қойды. – Біз қайтушы ек, Сақаға,– деді Шәңкі. – Бөген – бабам бүкіл Қанжығалының ұраны! Оны атасақ біз де артына ереміз. « Қалың Қанжығалыны тұтастырдым» деп сенген Саққұлақ, енді «К өкшетау дуанының көпшілігі саналатын сегіз ата Қарауыл мен он екі ата Д әуітті (Атығай) тұтастыру талабына кірісті. Са ққұлақтың табан аузында Мұқанға еріп кетерлік те жайы бар еді. Оны ң аз күнге тоқырауына екі себеп болды: Бірі – жолдаған с әлемі Шыңғысқа жетіп, оны оралымына келтіру; екіншісі – Абылай заманынан келе жат қан әдет: кім де кім ордаға барар болса, «сыба ғаң» деп, оның иесіне, ең кеміне бір семіз тайды жетектей барады, ж ұмысы барлар, я жағынғысы келгендер «сыбағаны» ту биелетіп, одан асса, қысырақ үйіріндетіп жетеді. Б ұрын бірер ғана жылқы жетектететін Саққұлақ, «Шоқанның келуіне, қонақ басты болуына» деп, қысырақтың құнажын, дөнежін, байталдарынан құралған шағын айғыр үйірін айдатып апаратын болды. Одан өзіне түсіп жатқан ауыртпалық жоқ: Теңізбай Қанжығалыда Қарасай дейтін момын адамға сол бір тұста мыңнан аса
құлалы жылқы біткенін естіген; соның Жанжігіт, Байжігіт, Молжігіт дейтін үш баласын нөкеріне ертуді сылтау ғып, қысырақ үйірін сұратты, ол сөз қатпастан беретін болды. Қасына екі Қанжығалының шек шығарларынан таңдаған он бес ша қты кісі ерткен Саққұлақ Мұқан кеткеннен екі-үш күн кейін Шы ңғыс ордасына барды да, Шоқанның орнын сипалап қалды. Оған к үні кеше Имантаудан Беклемишев басқарған бір ызбот салтты әскер келіпті де, Шо қанға Гутковскийдің кетіп бара жатуын хабарлап, Атбасар ға бәрі тығыз тартып отырыпты. Шо қан шынында бұл арадан «кетпеді», «қашты». Оған себеп, – м ұң-зарын айтушылардың көбейіп кетуі еді. «Шоқанға ешкімді де жолатпаймыз» деп, Аппас бас қарған топ төңіректі қарауылдап-ақ ба ққан еді, сонда да ие бола алмады. Қайдан ие болады? Ауылдың сырт жа ғын қоршаған көл мен таудан басқа тұстың бәрі де ашық, к өрінген жерден келуге болады; жалаңаш тұстан жолатпаса, бұталы сайлар бар, олар ға жасырынып жылжығандарды қалай бөгейді?!. Б өгей алмады, қарауылдар. Кеген күні іңір асынан кейін, қасына Та қырбасты ғана ертіп, салт атпен серуендеп кеткен Шоқан отауына та ң қараңғысында оралып, қымыздан сусындап алды да, болыскей карауатына жатып, д үние дыбысын естімейін дегендей, жамылған ж ұқа жібек жуырқанын басына дейін орап алды. Төрге жатқан шешесінен бас қа жан жоқ бұл үйде, ол тастай қатып, күн түске тармас қанда әрең оянды. Содан кейін сергіп қайту ниетімен тоғайға барса, іші қаптаған адам!.. Кімдер екенін сұрастырса, Шоқанға ша ғымын айта келгендер!.. Олар шулай қоршағанда, тазылар қамаған түлкідей, жан-жағына жалтақтаған Шоқан не айтарын білмей
қалды... Ол, осы халде ұзақ тұрар ма еді, қайтер еді, егер құлағы сақ То қымбет, тоғайда күмбірлеген үнге, мылтығын кезеніп жетіп келмесе!.. Ол жинал ғандардың әй-түйіне қарамай сөзін тыңдамаған со ң, «дөң асарының» ұңғысын аспанға қаратып, бірер рет басып жіберіп еді, мылты қ даусынан зәресі ұшқан жиын, бет-бетімен ыдырай қашты.
Ол да тыйым бола алмады. К үні бойы тысқа шықпастан әлде не кітап қа үңілген Шоқан, кешқұрым Тоқымбетті ертіп, тоғайды кезіп ж үрсе, бір топ талдың арасынан жөнеу киінген, қырбық қара мұртты, к өркемше, бойшаң жігіт шыға келді. Сақ Тоқымбет оған мылтығын кезенем дегенде «то қтат!» дегенді қабағынан білдірген Шоқан, жігітке «кімсі ң?» деп еді, анау жауап орнына, еңіреп қоя берді. Жәй с өзіне бәсеңдемеген оны, Шоқан ұрсып тоқтатып еді, анау суырыл'ып еле ң, айта бастады: Мен келдім Керекуден Шы ңғыс ханға, Бір қорғау бола ма деп ғазиз жанға; Б ұтаға қорғалаған торғай едім Ит Жа қып ұстап берді оязнайға. С өзімнің құлақ салшы, бұрмашына, С өйлестім оязнайдың тілмашына. Б әрі де қылығымның алдан шықты, Жал ғанда сырыңды айтпа ұрғашыға... Шо қан жігітті өлеңінен әрең тоқтатып, жәй-жапсарын с ұрастырса, өзінің нағашысы – Шорманның Исасының жылқышысы Араб дейтін жігіт. Өзі серілеу, палуандау екен. Иса Ертіс бойын мекендейтін Б әсентиін руының шонжары – Қазанғаптың, Бердалысынан баласы Зында ға қыз айттырады, сол қызға құда т үскенде, Араб ере барады да, Бердалының Мұса деген баласының с ұлу келіншегімен көңіл қосып, бір түнде екеуі екі жүйрік атпен зытып отырады. Қайда бару керек? О бір жылдары Зейнеп Шорман т ұқымдарына төркіндеп кеп, құрметіне ұлан-асыр той жасалғанда, күрестің бас бәйгесін Араб ал ған екен; соған риза болған Зейнеп «біздің жаққа да бір келерсің» дейді екен. Сол с өз есіне түскен Араб, апасына қорғаламақ болып, Шы ңғыс ордасына барса, Жақып оның әйеліне қызығады да, шешесіне жеткізбестен, с өзі өтетін Беклемишевке «ұры, қашқын» деп ұстатады. Арабтың Шорман тұқымының ұрыларына еріп жылқы айдайтыны да бол ған екен. Солардың куәсі – алып қашқан әйелі болады. Жа қып «өзім алам» деген соң, әйел білгендерін кейіте береді. Беклемишев Арабты Қызылжар абақтысына айдатқанда, жолда қашып, «Шоқан келеді» деген соң, оны «әділ» деп естіген соң, жолын тосып ж үр екен. Әйелін Жақып иемденіп қойыпты. Өзгеге болмаса да, Жақыпқа әлі келетін Шоқан Арабқа: – Қаласаң қайтартайын, бірақ, жобаң жақсы жігіт көрінесің, кім к өрінгенге тие беретін қатынды қайтесің, оны алма да, еліңе қайт. М ұса мырза менің тілімді алатын кісі, соған хат берейін, ол ешкімге тигізбейді,– деді. А қылды жігіт айтқанға көнді. Осындайлар ж әне одан да жаман жәбірленушілер көбейіп кетті. Оларды келтірмеуге ешкім т өтеп бере алмады. Қолында ж әбірлеушілерді тыятын құралы жоқ Шоқан, олардан қашып құтылудан басқа амал таппады. Ішкі пікірінде, Омбыға орала, б әрінің мұңын бір-ақ бітірмек. Оған әлі жетер-жетпесіне сенімі берік емес. « Құланның қасынуына, мылтықтың басуы» дегендей, жеке қашуға ыңғайсызданған, бірақ, сағат өткен сайын қашу ойы күшейе т үскен шақта, Ақанға екінші рет түнеп оянғанда, тасыр-тұсыр шап қылап ызбот келе қалды... Шоқан олармен кете барды... Са ққұлақ Шоқанның кетіп қалуын араз әкесін көргісі келмеуге жорып, ренжи қойған жоқ. Оның ойынша – «бекіре балықтың т ұмсығы тасқа тірелмей қайтпайды» дегендей, өмір теңізіне жаңа ғана құлаш ұрған оның да беті, тұмсығы тасқа тірелмей, яғни қатты бір кедергі к өрмей қайтпайды. Бір
қаза көргенінше пенде тасар. Пендені ң қатты қаза көңілін басар,– деп Орымбай а қын айтқандай, қаза көрмей, яғни өмір өрінде со ққы жемей, бұның да тасыған көңілі сабасына сарықпайды. Ендеше, бара берсін де, артынан жеткенше, қасы мен досының кімдер екенін ойлана т ұрсын.
Шо қан аттана, Зейнеп ордаға қайтқан екен де, Шыңғыспен екеуі қайшы жақтарға тартып, келісімге келе алмай, кикілжіңде отыр екен. Са ққұлақтың ортаншы тоқалы – Қоянкөз, Сүйіндік руында Қаржас Шорман тұқымымен байлықтан да, шеннен де ит жығыс т үсіп жүретін Боштай тұқымының қызы болатын; Сүйіндік, Қаржасты туыс санайтын Зейнеп, Саққұлақты бұл жағынан жезде к өріп, екінші жағынан Шыңғыстан жасы үлкен ағаға санап, еркелігі мен әзілін араластыра, маңдай шашы мен сақалының орта тұсы ақ жола қ болғандықтан «Қасқа қайнаға» дейтін де, көрінген жерде тілін де, қолын да жұмсап ойнай беретін; оны балдызы санайтын Саққұлақ « Қызыл қашар» деген ат қойып, бірінің бірі қандай ауыр ойындары болса да к өтере беретін. Зейнеп « Қасқа қайнағасының» қасындағыларын қонақ үйге жіберді де, Шы ңғыспен үшеуі оңашаланғанда, Шоқанға берген у әдесін, оған ерінің көнбей отырғанын айтып берді. Саққұлақ сабырмен екі жа ғын да тыңдап ап, өз сөзіне көшті. Әуелі ол, сыпайылы қ ретінде, елеп шақырғаны үшін, салмағын көтерер деп сенгендігі үшін, астына көпшік қоя сөйлеп, Шыңғысқа ризашылы ғын айтып алды. Содан кейін «Дос – жылата, дұшпан – к үлдіре айтады» деген мақалды сатылап, «дос көріп сенгенің рас болса» деп алдына кедергі қойып ап, «жасың кіші» дей отырып, Шы ңғыстан қымсынбай еркін сөйлеп кетті: – Біз «п әленбіз, түгенбіз» деп аталарымыздың аруағын алға ұстап шіренгенімізбен, қазақтың то қпағынан бас қаны
білмейтін қараңғымыз; ал, сен мұсылманша да, орысша да сауатың бар, қала- дала ға бізден көбірек араласқан, заман ағымына бізден жетік, көзің ашы қ адамсың; сөйте тұра, Шоқанға «ана қатынды алма, мына қатынды ал» деп көлденеңдейсің! Оның туысы сенікі болғанмен, т ұрмысы – орыстікі. Ендеше, Шоқан орыс заңына бағына ма сенің тозы ғы жеткен ескі заңыңа бағына ма? «Тозығы жеткен» дегенге келейін: үздіксіз көшіп жүретін, малы-жаны ортақ арғы аталарымыз қатынды, не жаугершілікте қармалған күндерден алады екен де, не туысы
өліп әмеңгерін алады екен; бертін, ел тоқырай, малы көп адамдар « қалың мал» дегенді шығарды да, малдылар ғана қатынданып, малсыздар тізесін құшақтауға айналған. Малды – аз, малсыз – к өп. Сол көп қатынды қайдан алады? Бұның аты – «тозығы жеткен за ң» емей немене? – Рас, – дейді Зейнеп. – Ал орыс қа келсек, – деп жалғастырды Саққұлақ сөзін, – оларда қалың мал жоқ дейді, әркім көңілі ұнатқанына қосылады дейді... – Қанашжанның да айтатыны осы, – деді Зейнеп. – Шо қанның да сөйткісі келеді деп естимін... – Үстінен түстің, қасқа жезде!.. – Сен, Шы ңғыс, балаң қарашыңның қызын алады дегенді а қсүйектік бойыңа намыс санайтын көрінесің. Сонда қай заңмен? Ата ң Абылайдың алпыс қатынының тең жарасы жаугершілікте қолға т үскен күңдер екен. Өз әкең Уәлі – тезекті күңіне аяқ салып, Шеген, Шепе содан ту ғанын білесің. Менің әкем – Бапан да, жаудан келген қалмақ қызынан туған... – Оны
ң бәрін санай беріп қайтесің, Сақа! – деді Шыңғыс,– т үйінді түсін бір-ақ білдірсейші! – Сен пай ғамбарымыз саллаһу ғайлайһе әссәләмнан қалайсың?– деді екпіндеп отыр ған Саққұлақ, іркіле алмай ғап. – Оның да төрт қатынының екеуі – кәнизак, соңғы қатыны –Ғайшаны тоғыз жасында ал ғанын кітаптан білген боларсың... Зейнеп мырс етті. – Неге к үлесің, «Қызыл қашар?» – Аты ңнан айналайын жарықтық, тым жас қызды алған екен де! – Шари ғат бөрікпен ұрғанда жығылмаған қыздың бәрін де байға беруге қосады... Шари ғатты қоя тұрып, тариқат жайын тауыс! – деді Шыңғыс. – Тауыссам, – деді Са ққұлақ, – балаң Шоқанның қатынды қайдан алуына араласпа. Онда ж ұмысың болмасын. – Енді неде болады, ж ұмысым?
Са ққұлақ «жұмысың ба?.. Жұмысың...» деген сөздерді ыңырана, салма қтай, теңселе айтып отырды да, Шыңғысқа тура қарап: Ол сені ң де, менің де, бүкіл елдің де ортақ жұмысымыз, – деді. – Қандай?
– Біз ескі за ңнан ата-баба заңынан кетіп келеміз де, жаңа заңға, орыс за ңына жете алмай келеміз. Оған біздің жетуіміз керек, онсыз к үніміз жоқ. Соған жетуді сен де білмейсің мен де білмеймін; ауылда «игі жа қсы» деп жүретіндеріміздің ешқайсысы да білмейді. Осыны «Шо қан біледі деген сөз құлаққа шалынады. «Қой асығы демеңіз, қолға жақса сақадай, жасы кіші демеңіз, ақылы жетсе атадай» депті. «Тіл-аузымыз тас қа», осы баланың ой-санасы жоғары деп естиміз; «ерді
ң ғана емес, елдің де баласы боларлық талабы бар» деседі; «ілгері бас қан жасты, кері кеткен кәрі бөгейдінің» көбі болмасын, біріміз шаужайынан, біріміз құйысқанынан тартып... дегендей, биікке өрлер ойы болса, қамалап қалжыратпайық. Кімді қатынданса да еркі, ол еркекті ң ғана жұмысы; ердің жұмысы – ел басқару; сол жағын с ұрастырайық та, алға басар адымы болса, жан-жағынан демейік! – Рас-ау, Қасқа қайнаға! – Зейнеп жылап жіберді. Сөзді одан әрі жал ғастыруға, ас даяр болған хабары келіп қалды. Ерте ңіне шақырылған кісілер де келіп қалды. «Ет дегенде бет бар ма» дегендей, б ұл жолдың өн-бойы қан сасуын сезген әр рудың қызылшыл құзғындары, Құлболды мен Жаубасарға қаптай еріп келді.
С өз төркіні төмендегіге сарықты: ашылуы жақындап қалған Атбасар ж әрмеңкесіне осылардың бәрі де барады. Оған дейін « ұрылардың әулиесі» аталып жүрген Қожыққа, сол уақыттағы «Уақ атаулыны ң то қтаулысы» дейтін
Қурай Уа қтағы « әулие»
Жолшораны ң немересі, Ермен батырдың баласы – Самыратты, Медебай ға «бүкіл Керей атаулының тоқтаулысы» дейтін Бикекерей А қмырза бидің немересі, Жаңбыршы бидің баласы – Жаназарды; Баубекте Мейрам Ар ғынның Қозған, Қақсал аталатын бұтағында әрі биі, әрі байы Сәдібектің Сәркесін жіберіп, «Шоқанға қастық қылам деу ниетінен қайтасыңдар ма? Немене, тұтасып алған төрт момынға, о ған қоса, Қанжығалы, Күрлеуітке қарсы шығасыңдар ма? Онда т ұрысатын жерлеріңді айт!» деп кісі салды. Бұлай болады деп ойлама ған мына дүмпуден, зәресі ұшқан олар артынан пысып, өйтпеуге ант-су ішті... Россия
өкіметі биыл бірінші рет мемлекеттік мән берген Атбасар ж әрмеңкесіне жиналған халықта хисап болмады. Оған: батыс шеті – Ыр ғыз бен Торғайдан, шығыс шеті – Қиыр Сібірден, күнгей шеті – Алматы мен Қапалдан, шығыс күнгейі – Әндіжан мен Қоқаннан, батыс к үнгейі – Үргеніш пен Хиуадан, батыс теріскейі Мәкәржа ( қазіргі – Горький) мен Ірбіттен сәудегер атаулы ағыл-тегіл келіп жатты. Үш жүзге бөлінетін қазақ руларынан да, ат жетер жерден келмегені жо қ. Ж әрмеңкенің осыңдай мөлшерде боларын күн бұрын болжаған Батыс Сібірді ң үкіметі, күн бұрын комиссия жіберіп орын қаратқанда, Балқаш тауынан ұзын Есілге беттеп ағатын Жабай өзенімен, Ақан тауынан басталып, Жабайға Атбасар төңірегінде т үйісетін Керегетас өзенінің Есіл жақ тілімен айтқанда, бұл ал қаптың радиусы – жүз шақырымдай; алқапқа ұйысқан жабағыдай, басы селеулі, ащы, т ұщысы аралас қалың бетеге бітеді; айнала қоршаған суы тұщы өзендерді айтпағанда белесті, тастақты келетін б ұл даланың өн-бойы толған бал-бұлақ. Шо қан бастаған әскери жүздің шатырларын Жабай мен Кереге тасты ң түйіскен сағасына орналастырды. Қастық қаупі барын құлағы шалған Қоқан, жауларына қапысын таптырмау үшін өте са қтанып, бетімен бейсауат жүруді доғарды. Ол ең қызық көретін: қаршыға, лашын, тұйғын, ителгі сияқты алғыр құстарға: қаз, үйрек, дуада
қ сияқты адал құстарды ілдірмек боп шақырған саятшыларға да, «ж
ұмыс көп» деп ермеді. Жауларынан қорғауға әкесінің қам жегенің осы ісіне пайдаланбақ боп,
Қанжығалы Саққұлаққа кісі жібергенің оның ризаласқаның А қан көлінің жағасында Жолтабардың Құқаны толық баяндаған. Шы ңғыстың бұл қылығына қатқан жүрегі жібігендей болған Шо қан Мұқанның: – Енді де с әлем бермеймісің? – деген сауалына жауап бермеген. Онда ғы ойы: «Айжанды алу ниетінен бәрібір қайтпаймын. Әкемді осы ған көндіруге шешемді жұмсадым. Икемге келсе сәлемдесермін, келмесе – бет ал ған жағыма жорта берермін». Әкесінің беталысы қалай болғанын Мұқан хабарламақ болды. « Қалауын тапса қар жанады» дегендей, Зейнеп пен Саққұлақ екі жа қтан салмақ салуына Шыңғыс шыдай алмады да, олай бұлтақтап, б ұлай бұлтақтап, ақыры «әкелік» аталатын тұйыққа қамалып, шы ғар жері қалмаған соң: – Болсын, – деді амалсыздан,– «азар болса, шіріген бір ж ұмыртқам
болар» деп баламды к өрмей-ақ кетер едім, оған шыдамым да жетер еді; ал, сен екеуі ңді қалай көрмей кете алам?!.. Зейнеп, сен – құдай қосқан некелі қатынымсың, жас кезім болса, жан-жағыма жалта
қтамай-ақ тастап, «бала – белде, қатын – жолда» деп жортып ж үре берер ем; енді «жер ортасы–көк төбеге шыққанда, сенен айрылып қайда барам?!.. Ал, Саққұлақ, сен, осы кезде, тепкен тасын, өрге домалаған, атқаның тиіп, айтқаның жөн болып тұрған адамсы
ң, сондықтан да Шоқан жайлы қысылғанда тапқан, сүйеніш к өрген сенің тіліңді алмағанда қайда барам?!.. К өнген Шыңғыс, құяңын сылтау ғып, Атбасарға бармайтын болды. – «
Әке» деген, «Шыңғыс» деген атым бар ғой, – деді ол баламның ая ғына жығылғандай, мен іздеп бармайын Шоқанды, ол мені іздеп келсін. Зейнеп пен Са ққұлақ, бұл жөн сөзге таласпады. Саққұлақ: – Егер «ел дейтін болса, бала ңды әкеп аяғыңа жығам!» – деп уәде берді.
Қуанған Зейнеп, Жолтабардың Мұқаның қос атпен Шоқанға шаптырды. Ол да қатты қуанды. Әкесіне риза болған ол, енді ж әрмеңкенің тез тарауын тіледі. НАР ҒЫЗ
Біра қ, жәрмеңке тым тез тарай алмады. Сауда-саттықтың барлық т үрі күн сайын қыза түсті. Сәудегерлердің табысына шек жоқ. Ауылдардан айдалып келген малдар, әсіресе жылқы мен қой м өлшерсіз. Бұған дейін бағасы жоқ жүн-жұрқа мен тері-терсек те тиын-тебендік т үсімге жарады. Бұл шаққа шейін ақша ілуде біреуде ғана бары естілетін еді, енді ол, әркімнің-ақ қалтасында сылдырлады. Ауылды
ң малы да, шикізаты да мейлінше арзан, бірақ, оған қарап ж үрген жан жоқ, кедей түгіл байлардың некен-саяғында бар дейтін а қша, өз алақанында жылтырайтын болған соң, сататынын бағасына қарамай ұра береді; соның салдарынан, бұрын жыртық-тесік ж үргендердің көбі бүтінденіп қалды. Өндіріс бұйымдарына сусап отыр ған даланың қант-шайды, киімдік нәрселерді алуында қисап жо қ...
Ж әрмеңке жұртқа, әсіресе қазақтарға сауда-саттықтың ғана емес, ойын-сауы қтың да майданы болды. Қазақ ойыншыларының репертуарында театр артистерінің де, цирк артистеріні ң де, концерттік өнерпаздардың да қызғылықты номерлері барын Шо қан бірінші рет көрді; қазақта: «Ақын», «жыршы», «к үйші», «бақсы», «әнші», дегендердің ел ішінде де нелер талант барын бай қады!.. «Шіркін осыларға білім берсе!» деп арман етті ол ішінен. Б ұл өнерлерді көру, былайғы халыққа да аз рахат болған жоқ. Оларды ң басы бұрын той-томалақ, үлкен астарда қосылатын еді. Кейін, барымта мен сырымта к өбейген соң, ондай жиындар өте сиреп, тек, қазақтар «базар» деп атаған жәрмеңкелерде ғана ыдыраңқы ел ж үз көрісетін. Сондықтан, «базар» өлең-жырда сауық орнына саналып, ауыл арасында – «базардан алып келген» деп басталып, «темір астау... ш әй тостаған, күміс жүген, өмілдірік, кәмшат, құндыз б өрік, опайке етік, бөз белбеу» деген сияқты өндіріс бұйымдарын мада қтау көбейіп кеткен; балалы үй – базар, баласыз үй – мазар» сия қты мақалдар да шыққан... Ауылдық бұрынғы өнерпаздары, шеберлігін енді базар ға бейімдеп, көпи ішінде көрсететін ойындарын театрлы қ түрлерге айналдырған. Базар қызу қарқынмен жүріп жатты. Оның тиыштығы да тамаша болды. Б ұдан бұрынғы шағын шақтары шатақсыз етпейтін базардың биыл тиыш болуына т өмендегідей себеп бар еді: баяғыда патша өкіметінің әскері Ақтөбеден Омбыға жол тартқанда, болашақ Атбасарды ң орнына алғаш қада қаққан жүздіктің (сотня) атаманы – Бугаев бол ған. Кавказда, Терек өзенінің бойында, туып-өскен ол,
шеніні ң кішкене күнінен-ақ содырлы болып, отарланған тұрғын халы қтың қамшыдан көзін аштырмайтын, бәрін қанша қылғыса да жемсауы толмайтын. Атбасар ға тоқыраған кезде даражасы жауылға жеткен, өскелең, қалың, жирен түсті сақалының иек тұсын ғана қырып, өзге жағын мұртына тұтастыра, еркіне қоя берген, алақандай айран к
өз, қайқы мұрын, кең танау, қапсағай, зор денелі кісі болатын. Мінезі шектен шы ққан қаһар, қымс етсе қамшы үйіріп сабап тастайды. Са қал-шашы ерте бурылданған оны қазақтар «Көк бұқа» дейді; орыс тілінде бугай б ұқа, «біздің» Бугаев жәй емес, «сүзеген б ұқа», сондықтан Атбасар төңірегіндегі қазақтар: «Боз бұқаның с үзуінен сақта!» деген тілек-бата шығарып алған. Қазақ даласында ашылған ірілі-уақты жәрмеңкелерде, «бажы алу» деген бол ған, ол – мал айдап әкелгендерден «ауыз оты», яғни жеріне отта
ғаны үшін, жергілікті адамдардың ақы төлеттіруі. «Жергілікті» дегендер – т үгелге жақын қазақ-орыстар, өйткені, үлкені болсын, кішісі болсын, ж әрмеңкелер, солардың станицаларында өтеді. Ж әрмеңке ашыларда әскерше киініп, салт ат мінген, қаруларын асын ған қазақ-орыстар топтасып жүріп, сатарман малдар жайылған т өңіректі кезеді де бажысы алынған малдың санына бояудан белгі со ғып береді. Ол кезде ақшасы жоқ қазақтар: тері-терсек, жүн-жұрқа сия қты нәрселер төлейді, немесе, тоқты-торым сияқты уақ қаралар береді. Боз б
ұқаның өзіндік бажысы бар: ол жас күнінен, орыстар «телятина» деп атайтын б ұзау етіне құмар, сондықтан бажыға, тек тірі б
ұзауды ғана алады. Атбасар ж әрмеңкесі алғаш, кішкене боп ашылған жылы, оған сиыр малы өте сирек түскен, себебі, маңайлаған көшпелі ауылдар малды
ң бұл түлігін бақпайтын, тек кең далаға сирек қоныстанған орыс селоларын ғана әкелетін, олардың көбі – қазақ-орыстар. Боз б ұқаның оларға тісі батпайды... «Сиыр малы базарда п ұл болады» деген қауесетпен, қазақтар да сиыр жинай бастап, ж әрмеңкеге жылдан-жыл көбейте әкелуге айнал ған, солардың бұзау атаулысы – Боз бұқанікі. Оған қазақтар қыңқ етпейді, себебі, басқа сояры жоқ біреу болмаса, олар бұзау т үгіл сиырдың етін де жемейді, оны «сасық» деп менсінбейді, бұзау етін ауыз ға салуға болмайтын «жылбысқа» көреді. Боз бұқаның әрбір жәрмеңкеде бажыға жинап алған бұзаулары, келесі ж әрмеңкеге дейін жеуіне еркін жетеді. Биыл ғы мол жәрмеңкенің ашылған күні бажы жинауға шыққан Боз б ұқа, базарға бұзаулы сиырын әкелген бір қазақ кедейіне кездесе кетті. Ерте туып мар қайған, енесінің сүті жағымды бұзау, үрген қуықтай сеп-семіз, доп-домалақ екен. Оған бірден қызыға қалған Боз б
ұқа, қазақша шалағай тілімен. – Әй, қырғыз, бері кел! – деді атын тебіне жақындап. – Мені қайтесің? – деді қазақ қозғалмай. – Әкел, бері, анау бұзауды! – Неге? – Байла, м ұнау шилбирга! – деп Боз бұқа ұзын қайыс шылбырыны ң ұшын ұсынды. – Неге байлаймын?!.. – Әккел, әккел!.. Әйтпесе мукулаш жейсің! – деп, Боз бұқа қамшылы қолының түйген жұдырығын көрсетті. Боз б
ұқаны танымайтын қазақ, бұл қылықтарын қалжың көріп, енді тілдеспей теріс қарай беріп еді: – Т
үс, аттан! – деді түсін суытып, қасына ерген ондыққа (десятник). Ол т үсті. – Байла анау бұзауды мойнынан шылбырыңмен! Теріс
қараған қазақ, енесін емуге ыңғайланған бұзауды онды
қтың ноқталаған шылбырды басына кигізгенін байқай алмай қалды. Ол, тек, сүйрелеуге көнбей көткеншектеген бұзауды, ат үстінен қамшымен ұрмақ болған Боз бұқаның «а, ну, соп, халера!» деген даусына б ұрылғанда ғана көрді. «Бұнысы несі?!» деп шошып кеткен
қазақ ноқтаның бау жағынан ұстап алғанша, үші Боз б ұқаның қолына тиіп үлгерді. Қарулы Боз бұқа атын тебініп, бұзауды с үйрей жөнелмек болғанда, қазақ жармаса кетті. Ол да қарулы екен. Екеуі теке-тіреспен т ұрғанда, суырып әкетуіне сенбеген Боз бұқа, қолындағы дырау қамшымен қазақты, шашы бүгін ғана алынған та қыр басына бар пәрменімен тартып кеп жіберді. Өткір қамшы осып жіберген бастан к үрең-қызыл қан бұрқ ете түсіп, самайынан төмен қарай саулай жөнелді... Қазақты ол тағы да осқылай берер ме еді, қайтер еді, егер, сырт жа ғынан өз басына да қатты бірдеме сарт ете қалмаса!.. Оның басынан да қара қан жоси жөнелді. Б ұл Шоқанның қамшысы еді. Жәрмеңкенің тиыштығын сақтауға келген Батыс Сібірді ң, соғыс губернаторы – полковник Гутковский, өзі сырттан бақылаушы болуға жәрмеңке ашылуын жұртқа биік мінберден Шо қанға жариялатқан. Оның кім екенін білетін жұрт:
– «Шо қынды» дегені қайда?!.. «Қазақ тілін ұмытып қапты» дегені қайда?!.. Мынауың қазақша сайрап тұр ғой! Өзі қалай ділмар еді! – деп
қайран қалған. Сонда қасында тұрған Гутковский, жиналыс. ыдырай:
– Ендігісін де өзің басқар, – деп, Шоқанды базарда қалдырып, өзі «тыны ғам» деп шатырына кетіп қалған. Қызғылықты базардың қызығына тоймай, қасына ерткен ондық пен ж
әне Тоқымбетпен базар ішін аралап жүрген Шоқан, Боз бұқаға кездесе кетті. Оны ң қылықтарын анадайдан, байқаған Шоқан, атын тебініп жеткенше, б ұзауға таласқан қазақтың басынан Боз бұқа қан саулатып та үлгерді. Бұл оқиғаның не екенін Шоқан айтпай жорамалдады, өйткені оның қылықтарын естуден құлағы сарсыған еді. Міне, сондай өкім-зорлығының біреуі көз алдынан кездесе кеткен со ң, буған ызаның еркімен бұл да Боз бұқаға қамшы жұмсады... Қатты соққан қамшыдан есеңгіреп қала жаздаған Боз бұқа, «бұ не болды?!» дегендей, ауыр ған тұсын алақанымен сипамақ болып еді, ала
қаны саулаған қанға тиіп жылп ете түсті. Не болғанын сонда ғана а ңғарған ол, «кім, бұл?» дегендей жалт қараса, бұған дейін танысып үлгерген Шоқан Уәлиханов!.. Оны
ң жәрмеңкедегі правосы үлкен болғанмен, Боз бұқадан чині кіші, жасы кіші, оны ң үстіне, «қырғыз» сондықтан, танысқаннан бері т әртіп сақтап, сыйлаған болып жүргенмен, ішінен «қырғыз да начальник болып па?!» деп менсінбей ж үрген. Міне, енді сол « қырғыз» қамшы соғып, басын қанатты!.. Осы ойдан Боз б ұқаны қазақ-орыс атаулының арғы-бергі намысыны ң бәрі кернеп кетіп, сол намыстың екпінімен, сол жағына асын ған қылышын қынабынан қалай суырып, Шоқанға қарай қалай к өтергенін білмей де қалды. Ол шауып жіберер ме еді, қайтер еді, егер араларына киліге берген То қымбет қылышты қолын шап бере ұстай алмаса!.. Ол ұстай алумен ғана тоқырамай, қарулы қолмен, қылышты қолды бұрып жібергенде, буыны шы
ғып кете жаздаған қолдан қылыш жерге түсіп кетті. Б ұл хабарды естіген Гутковский, ертеңгі базар ашылар алдында, мінбер т өңірегіне жұртты жинатты да, солардың көзінше, Боз б ұқаның қаруларын, пагонын, белбеуін сыпырып ап, шендерін сыпыратынын жариялап, абыройын айрандай т өкті. Боз бұқаға шамасы келетін жан жо қ деп шайтын жұрт, Шоқанға да, Гутковскийге де сансыз ал ғыс айтты. Жәрмеңкеге шыбын ызыңдамайтын тиыштық орнады.
Шо қанның қарулы әскердің қоршауында келуінен және Са ққұлақ бастаған іргелі елдің қамқор болуынан сескенген жаулар жа ғы енді тіпті бұқты. Сонда да тым-тырыс жатуға шыдамады олар, әсіресе – Малтабар. Айжанға қатты қызыққан оның, қашан қолына ілектіргенше, « қанаттыға қақтырмайды, тұмсықтыға шоқытпайды» деп сенгені Шы ңғыс пен Зейнеп еді. Ордадан Атбасарға сол сеніммен аттан
ған ол, «Шыңғыс Айжанды Сырымбеттегі ауру әкесіне жіберіпті» деген хабарды естігенде, «б ұ несі?!» деп қайран қалды. Іле себебін де білді. Біра қ, Шоқан төре басымен төлеңгітінің, оның ішінде е
ң сорлысының қызына иіліп келе қояды дегенге сенген жоқ. С өйтіп жүргенде қазақтың ұзын құлағы Омбыдан Атбасарға беттеп аттан ған жолының бойында Шоқанның қайда тоқырап, не істегенін айна- қатесіз жеткізді де отырды. Оған қарсы шабуыл жасау ға ақшадан басқа күші жоқ, қарастырып көрсе, ақшаның бас с ұғар жері жоқ... Не істеуге білмей а ңырған Малтабардың құлағына, Айжан м әселесінде, Зейнептің Шоқанға жақтас екені де, Шыңғыстың қарсы екені де шалынды. Соған есек дәмелі болып қалған Малтабар: «С ұлтанға сәлем айт, көнбесін, уәделі ақшамды жәрмеңкеден қайтқан жолы қолына ұстатып кетем» деп астыртын кісі де жіберді. Ол «Шы
ңғыстың солқылдап қапты, тегі көп тегеуріні шыдатпай, к өніп те қалған қалпы бар» деп қайтты. Бұл үміті де үзілгендей бол ған Малтабар, ендігі сенімін Шоқанға қарсы ұрыларға жүктеп еді, ел тал қысына түскен олар да тиянақты болмай шықты. Енді не істеу керек? «Осы ж
әрмеңкеде кісі өлтіргіштер бар дейді» дегенге, ол жасырын адамдар ж ұмсап іздетті; біреулер табылған сияқтанды оған, көп а қшаны Шоқанды өлтіргеннен кейін бермек боп, азымен аузын майлап еді, ретін келтіре алмады ма, к өбін артынан беруіне сенбей, азына қолын бұлғағысы келмеді ме – ол із-тұзсыз көрінбей кетті. Содан кейін табыл ғандармен «қанша бересің?», «қанша аласың?» саудасы ғана болды да, ешбір тиянаққа келген жоқ. «Мінезі тігін дейді, ұнатпағанын бас салып сабайды дейді, өшігіп іздеп ж үр дейді», деген қауесетпен, Малтабардың өзі, Шоқан жүрген жерге жоламады, қапыда бірен-саран үстінен түскенде, қалың топтың арасына ты ғылып қалды... «А қшаның алмайтыны жоқ» деген сенімдегі Малтабардың, ол құрғырға бірінші рет өкпелеуі осы ғана. Өзінше намысы бар оның, Айжан жолынан а қша аянар ниеті жоқ. Оны алудың реті келмеген к үнде де, жолында жолбарыстай жатып ап, тілеуінен тайдырған Шо қанның көзін жоюға, ең кемі, атақ-абыройын кетіруге жәрдемі тисе, а қшаны қанша болса да шашатын!.. Б ұл тілеуі де күннен-күн кесіліп келеді: Шоқанның жәрмеңкеге келе к өтеріле бастаған атақ-абыройы, сазды жердің бәйтерегіңдей, к үн сайын мәуеленіп биіктеп барады! Оның не өзіне, не тамырына шабар балта к өріну түгіл естілмейді. Малтабар ға жүктеген үміті буалдырланып кеткен жау жағы, енді оны ң жеке қара басын мұқатарлық күш іздеді, сонда тапқаны – қарақшы Қожықтың өткірлігімен де, қайраттылығымен де, өжеттігімен де, сөзуарлығымен де ел аузына іліккен, тоғыз ұлдан кейін к өріп еркелеткен, еркекшора ғып есірген «жалғызы» – Нарғыз еді, ерке аты – Нарша. Ол а ғаларына еріп ұлыққа аттанатын, соларды ң қатарында сойыл соғатын, шапқан аттың құлағында ойнайтын. Өңі – сіңір қара, аласалау тарамыс денесі тастай қатты, қара кемір шашының талдары жылқының ту құйрығындай, ойна
қшыған қап-қара көзді, қарулы, қайсар дейтін. Бір мезетте Шо қанды, Қозған руының байы – Сәдібектің Сәркесі ша қырады деген хабар дүңк ете түсті. Шоқанды шақыруға Сәркенің Шо қанмен тұстас, «Жамбай мырза» атанған баласы – Жамангөздің өзі келді. Ол Шоқанға тамақ ішкізіп қана жібермей, базардың сері жігіт, с ұлу қыздарын бірге шақыру арқылы, бірер күн қызық- қызметке ойын-сауыққа бөлемек болды. Сол оймен, Шоқанның достары т үгіл дұшпандарынан Бәубектің Мағзұмын, Медебайдың Құлғарасын, Қожықтың Текебейын, Тілемістің Ташатын тағы сондайларды қоса шақырды. – Ие бола аламысы ң? – деген әкесіне: – Т
өрт момынның баласы Шоқанды қорғауда тас-түйін екенін біледі олар, тырп ете алмайды. Егер әрекет шек болса, оларға алпыс ауыл,
Қозған – Қақсалдың да әлі келеді, – деді. С әркенің үй тіктірген жері, – көлденең, Есілге жақын, дау тұста «Т үйе қамыс» аталатын аумағы ат шаптырым Қарасудың жағасы еді. Суда балы қ та көп, құс та көп, майқоғасы–май, сүйрігі бал татиды; қасқа, қайран, суатына мал тұяғы батпайды, жиегі күлтелеген жібектей жасыл шал ғын, айналасы ұйпаланған шүйгін... Шо қанның келуіне байланысты, бұл жағаға, іші жасаулы бірнеше а қ үй тігілді. Шақырылған мезгілге Шоқан да, Ынжық балалары мен Құлғарадан басқалары да түгел жетті. Гутковский де шақырылған еді, ол «басым ауырдыны», сылтау ғып келмей қалды. Анығында, қашқаны – ет. Жас ет жесе, ішіне тоқтамайды. Жамангөз Шоқанды шара бар ғанда,–«шіркей шақпауына кепіл болайын, сояуларын шошайтып, солдаттары ңды ертпей-ақ қой, тиісті қыз-бозбала олары ңнан сескенеді де, ойын-сауығының сиқы болмайды» деген. Ж әне бір өтініші: «Қазақы киімдерін, бар деп есітем, мынау үстіңдегі тылти ған солдат киімін тастап, қазақша киініп кел!» Сол с өздерге құлақ асқан Шоқан, қазақша киінді де, қасына: Шы ңғыстың кенже қарындасы – Үкіні алған Шөбектің Сердалысын, на ғашысы,– Мұсаның өзі келмей, «сен бар» деп жұмсаған баласы – Садуа қасты, Сасық байдың шешен баласы – Мырзабекті ертіп келді. Шо қан келе, ойын-сауық басталып кетті. «Жастар, өздерің біры ңғай болыңдар» деп Шоқанның сәлемін алғаннан кейін, Жаманг өздің қонақтар түскен үйіне Сәрке де, ол құралыптылар да жола ған жоқ.
Ша қырылған қыз-бозбала үсті-үстіне келіп жатты. Олар, әрине «п әленше-екен, түгенше-екен» деген атақтылардың ғана балалары. Былай ғыларды жан-жақтағы алысқа қойылған тосқауылдар жолатпайды... Ж ұрттың басы құрала келе, қандай кең кигіз үй болса да сыймайтын болды. К үн ырайы сол бір тұста жылы да, ашық та еді. Жинал ған көпшіліктен кет дері жоғын көрген Жамангөз, мәжілістің к өл жағасында өтуін ұсынды. Жастар оған ризаласқаннан кейін, ауыл адамдары т өсеніш тасымақ болып еді: – Б ұл араның қалың бетегесі, мамық бөстекке бергісіз екен; соның үстіне отырамыз, – деп Шоқан алдыртпады. М әжіліс қыза берген шақта, сол тұсқа таяу, көктемде таситын суы шілде туа құрғап қалатын өн-бойына қалың қоғажай өсетін сайдан үш салтты қылт ете қалды. Сол шақта әлде не ақын, әлде не қызық жырды айтып, к өпшіліктің көңілін ұйытқандықтан салттыларды абайламады. Олар: Қожықтың Нарғызы, тетелес ағасы – Қанғожа, қалыңын т өлеген, бірақ әлі үйленбеген күйеуі, – Медебайдың Құлғарасы еді. Б әрі де мойындарына садақ асынған, белдеріне қылыш байлаған, о қшантайлары жебеге сірескен, ерлерінің қасына шоқпар ілген, бастарына – дулы ға, үстеріне шығыршықты сауыт киген, қамшылары жуан қарулылар. Қаннен қаперсіз отырған жұрт, оларды қастарына жақындап қалған аттар дүбірінен аңғарды да, түрлерінен түршіге қалды, әсіресе, Қожық балалары екенін танығандар.
М әжілістің қызығына батқан Шоқан, таялып келген қарулы салттылар ға мән бергенмен, ақынның жырын да қимай, айта беруін өтініп еді, әлдекім салттылардың кімдер екенін құлағына сыбырла
ғанда, ет жүрегі сескеніп, көппен бірге орнынан түрегелді. – Шы
ңғыстың Шоқаны деген қайсының? – деді Нарғыз, кескін ж әне киім жобасынан оны шамалай тұра, әдейі: – Мен! – деді Нар ғыздың атынан да, қылық-мінездерінен де хабары бар Шо қан, сөз әлпетін байқап алғанша білмеген бола т ұрғысы кеп. – Ә-ә... Жақсы!.. Өте жақсы! – деді, Шоқанның түр-тұлғасы к өңіліне ұнай қалған Нарғыз, атын тебіне жақындап,– «Мақаштың Қожығы деген кісіні біледі» деп естіген ек, мен соның қызымын... Атым – Нар ғыз... –
– Жа қсыны көрмек үшін» дейді. «Шыңғыстың жақсы туған бір баласы бар» деген со ң, «өзі дүниенің оқуын тауысқан» деген соң, әдейі көруге келдің оны сөкпессің. – Неге с
өгем? – Қожықта тоғыз ұл бар, олардан туғандарды қосқанда еркек кіндіктіміз – он жеті. Сенімен те ңдесуге жарайтындары да аз емес. солар келмей, мені ң неге келіп тұрғанымды білемісің? – Қайдам... – « Қожық тұқымын мұрнынан тізіп айдап әкетеді» дегеннен қорқып!.. – Өзің қалай келдің, онда? – Сені «орыс болып кетті» деп естіп, «орыс ұрғашыны сыйлайды» деген со ң...
Б ұл әзіл-оспақты Жамангөз бөліп жіберді. – Әу, бикеш, – деді ол Нарғызға, – жүзіңе танық болғанмен, атыңа қанық ек. «Әзілің жарасса атаңмен ойна» депті. Шоқанмен екеуін, жа қсы әзіл бастадыңдар. Ендігі сөзді аттан түсіп, алқа-қотан отырып ке ңессеңдер қайтеді? – Ма ған ат үсті де жетеді... – Д әм бар, Шоқанмен табақтас болып сыбағаңды же!.. – Сыба ғамды жеп болсам сенен. Шоқанға қарап: – кем Қожық, (Жаманг өзді қолымен нұсқап) бұның «сегіз мың жылқылы Сәдібек» атан ған бабасымен ерегісіп, сегіз жүз жылқысын тапа-тал түсте отарынан айдап ап сі ңіріп кеткен. – Рас па, Жамангөз? – Солай бол ған деседі, – деді Жамангөз, болған істен тана алмай. – Сыба ғама жете ме, сол? – деді Нарғыз Шоқанға қайнаңдай қарап. – К
өбірек те сияқты, – деді Шоқан Нарғыздың өрлігіне іштей риза бол
ғандай. – Оны айтса ң, – деді Нарғыз өршеленіп, сенің қайынағаң Ба ғаналы Ерден, әкесі Сандыбайға жер күңіренте ас беріп, нөкерімен бар ған әкемді лайықты үйге түсірмей, өкпелеген әкем желісін қиып, тапа-тал т үсте сауын биелерін зырылдауық тартып айдай жөнелткен. Сонда қумақ болған Ерденге шешесі Сары бәйбіше: «Ол жасанған жау, са ған алдырмайды және қалың қопаның қабанына ұқсаған түрі жаман, ма ңайласаң жарып тастайды, оған сен емес, мен барайын» деп «Са ғым сары» аталатын екпіні ұшқан құсты шалатын жорғасымен жеткен екен де, а ғып өтіп, алдыңдағы бір төбеде атынан түсіп тосқан екен; б әйбішені таныған әкем «неге келді екен, білейін» деп барады, Е онда, б әйбіше әкемнің сәлемін алмай: «Әй, Қожық, аңнан туып па е ң, адамнан туып па ең?» –деген де, әкем «жеңдің, бәйбіше!» деп жыл қысын қайырған екен; бәйбіше әкемді ерте барып, «Ерденнің айыбы» деп, а қ отаулы қыз, айғыр үйір жылқы берген екен. – Рас па, әлеумет? – Рас, – десті бірнеше адам. – Ма ған неге айтып тұрсың, бұларды? – деді Шоқан. – Сол Ерденні ң жыл сайын құрсағы құрғамай балалай беретің жуан б өксе, жалқаяқ семіз сары бәйбіше боларлық қызын алмай, бір к үңіңді алады деп естідім, рас па? Шо қан үндемей қалды. – Ол өзіңнің жұмысың, – деді Нарғыз, – мен өз жұмысымды айтам да, өзімше қайтам. – И ә?..
– Сені әкеме өш деп естідім. Ұры емес ол, барымташы. Оған үйреткен – өз ағаң Кенесары. Ол ағаңның қырғыздар кескен басыны
ң қу сүйегі Омбыда, өз қолыңда деп есітем... Сен де өшіктіре берме ж
ұртты. «Иттің иесі болса, түлкінің тәңірісі бар» деген. Бізде ел-ж
ұрт бар. Екіталайда бізге де қабырғасы қайысатындар аз емес. Оларды айтпа ғанда, Мақаштың кіндігінен жаралғандар да кегін жібермейді. Қыз екеш – қыз мен де мына қаруларыммен қанға қан қайтара алам! – деп, Нарғыз мойнына асынған садағын суыра берді. « Өзіне ата ма» деген қауіппен шегіншектеген Шоқанды, қасындағылардың кейбірі садақтан жасқанғанмен, кейбірі қоршай қойды, тасадағы Тоқбет те мылтығын оңтайлай бастады. Нар ғыз иығынан жылдам қимылмен садақты сыпырды да, о қшантайдан бір оқты суырып, түйенің мойнақ қайысынан көрген сіресті ң орта тұсына айырынан қадап, үзеңгіден суырған сол аяғын, б үккен тізесін ердің қасына тірей оқ қадаған сіресті оң қолымен мы қшия кері тартқанда, садақтың қыртысын еменнен жасалған сауыры до ғадай иіле қалды. Сол қалпымен, ет асылған жер-ошақты т өңіректеген тазы итті нысанаға алып, тартып кеп жібергенде, ысылдай ұшқан ұзын оқтың жебесі, иттің қос өкпесінен кірш ете т үсті. Қаңқ етіп, оршып түскен бейғам иттің шамасы, бетімен лағып, бес-алты адымдай жерге бару ға ғана жетті де, омақаса құлады. Тегі, жебе жанды жеріне тере ң қадалу керек. өлер алдында аяқтарын тырба ңдатудан басқа қимылға шамасы келмеді. Аздан кейін сұлық бола қалды. Иттің иесі тазысына оқ тие: – Ойбай-ай, енді қайтейін!..– деп тұра жүгірді де, иті өле ашуға булы ққан кескінмен бері оралын, Нарғызға бірдеме деу бейнесін к өрсеткенде: – Әй кет былай! – деді, әлгінде қауіптеніп жасқанған, Нарғыз итті ат қанда мергендігіне сүйсінген Шоқан, қоршаған топ ішінен суырыла шы ғып:
– Атты қ итім еді... – деген ит иесіне: Түйелік болса да мен төлейін, – деді. Келе ғой, – деді ит иесіне Нарғыз, айбарлы кескінмен о қшантайынан тағы бір оғын суыруға оңтайланып, – тамұққа өзіңді де иті ңнің артынан жөнелтейін!.. «Шынында да с өйтер!» деп қорыққан ит иесі, қалың топтың ішіне ты ғыла берді. – Бізді ң оқ осылай тиеді! – деді ол Шоқанға масаттана қарайды, – Жарайсы ң! – деді Шоқан. – Ал енді қылышымның қимылын көрсетейін бе? – К өрсет.
– Қолыңа ораған ағың жібек пе? – И ә,
әкел! Шо қан, «оны қайтесің?» деместен, жұқа жібек шарфын мойнынан суырды да: – Бер анау қызға! – деді серігіне. – Мына
ған деді Нарғыз, ағасы Қанғожаны нұсқап. Ол алды да, теке м
үйізінен күміспен нақыштап жасаған шақшысын бір б ұрышына түйді. Нарғыз сол жағына асқан қайқы ауыр қылышын қынабынан суыра берді. Қанғожаның Шоқан берген шарфтың бұрышына шақша түюі, ж ұқа шүберек биік ұшсын дегені. Осылай істеу оның дағдысы. Ол қарындасының: – Ал, ат аспан ға! – деген бұйрығымен, уысына жентектеген шарфты жо ғары қарай сілтеп кеп жіберді. Шамалы жерден төмендеп, кеулеген желден желбіреп келе жат қан жұқа жібекті, төбесіне жа қындай орта тұсын ала, Нарғыз қылышпен тартып кеп қалды... Қылыш шүберекті қақ айыр оның төнген жұрт, жерге түскенде ғана к өрді. – О, ғажап! – деп қалды жұрт бір ауыздан. Оларға Шоқанның да үні қосылды. – Бізді
ң қылыш осылай қырқады! – деді Нарғыз, масаттана түсіп. – Рас!..
– Ал, кеттік! – деді ол серіктеріне. Ас қа қаратудан күдер үзген Жамангөз: – Қыз-ойнақ кешке болады, алтыбақан құрылады, кел! – деді, кетуге атыны ң басын бұра берген Нарғызға. – Егер Шо қан менімен қатар отырса! – деді Нарғыз. – Отырам! – деді Шо қан.
Нар ғыз да, серіктері де аттарын тебіне жөнеліп, ілезде терең сайға жо қ болды.
– Келмейді, – деді біреулер. – Келеді, – деді Шо қан. Қазақтан бұндай қыз шығуы Шоқанның өңі түгіл түсіне кірмеген. Б ұл не ғажап көрініс?! Қарасу жағасына кешке «алтыба қан» құрылып, дәстүрлі ойындар жүріп жатты. «Қалада өскен тік бақай» дегенмен, қазақы ойындарды білуде Шоқан ауылды
ң байырғы жігіттерінен кем емес екен. Оның кемдіктері: домбыраны шерте білмейді, қазақ әндерінің бірталайын білгенмен, айту
ға даусының нашарлығынан қорғанады. Ойын
қызып жатқан шақта, өзге дүниені ұмытқан қыз- бозбаланы ң біреуінің де есіне Нарғыз кірген жоқ. Оны ойынға қайтып оралады деп ешкім ойлаған жоқ. Тек оның қара қабыланның қаншығына ұқсаған түр-тұрпаты Шоқанға ғана ара-тұра елестеп, әлгі жоқ болып кеткен сайын қараңғы түнде бірде адам, бірде аң бейнесінде қараңдап келе жатқан сияқтанды; бірақ ол Нарғыздың «келем» деген с өзін кекесінге, я қылжаққа жорып, орала қояр деген жо қ...
Бір кезде сай жа қтан шырқыраған, дүбірлеген дыбыстар естіле қалды. Ойыншылар оған алаңдай бастағанда, екі салт елең етті. «Нар
ғыз болар ма?!» Алтыба
қанға таяна, салттының біреуі атынан қарғын түсті де, екіншісіне, «м ә ұста атты!» деп шылбырын ұсынды. Әйел даусы!.. «Б ұл, әрине, Нарғыз!..» Сол екен. Қасындағысы Құлғара. – Неге а қырдыңдар? – деді ол топқа жақындай, – Шоқан қайда? – М ұндамын!.. – Серті ңе сен жетсең, мен жеттім. Кәне, отырамыз ба әткеншекке қатар? – Отырамыз!.. – Кел, ендеше!.. Шо қанды қолтықтап алды да, әткеншектің доңғалана салбырап т ұрған үш арқанының оң жақтағысына таяна беpiп бойы жетер жо ғарыдан жіпке секіріп мініп: – Ал, мырза, сен қайтесің? – деді Шоқанға. – Қыз қарғыған биікке мен де қарғи алам... – Ендеше, кел!.. Шо қан да қарғып, Нарғыздың қасына отырды. Қарсы жаққа да бір қыз, бір бозбала отырды. Төртеуі орта арқанға аяқтарын тіреген кезде, әлдекімдердің күшті қолдары шайқаған әткеншек ерсілі- қарсылы ырғала, аспандай жөнелді... Нар
ғыз сол қолымен арқаннан ұстады да, оң қолымен Шоқанның аш белін қаусырып алды. Әдейі ме, әлде екпінді шайқаудан құлармын деп қорқа ма, Шоқанға кенедей жабысып, белін қатты қысады: жаратылысы солай ма, әлде қызыққа қызынуы ма, денесінің ысты
қ лебі, Шоқанның жабысқан жағын бусандырып барады... Бала кезінде теуіп, одан кейін ұмытып кеткен әткеншекке шыдау, Шо қанға алғаш ете қиынға соқты. Арқандарды ырғаушы жігіттерді ң қолдары қарулы ма, әлде екпіндеп алған қимыл, физиканы ң үдеу заңына бағынуы ма, бірден қатты шайқалған әткеншек жоғары көтерілгенде, сол күні аспанда жиі жылтырай қалған
ж ұлдыздардың қалың ішіне
үңгігендей, т өмен құлдырағанда, жеті қабат жер астына түсіп кеткендей әсер берді. Шо қанның басы айналып, есінен танғандай, жүрегі өрекпіп құсқысы келгендей болды... Біра
қ құспады ол. Төңіректі қоршаушыларға да, ырғаушыларға да,
қасында қадала жабысқан Нарғызға да шала-шарпы есімен сыр бермеуге тырысты, өйтуді намыс көрді. Мінген қыл арқанның таңын қылыштай қиып бара жатумен ол сонда ғана сезді. Намысына тырыс қан Шоқан оған да шыдап бақты, әткеншек тоқтамай, дыбыс бермеуге бекінді. Басында, Шо қанды «қалай шыдар екен» дегендей, әткеншекті қатты ырғаған қарулы жігіттер біраздан кейін шыдауына көзі жеткенде б әсеңдете ақырын ырғады. Таңын қыл арқанның қиюын ұмытып кеткен Шоқан, төңірегін сабырмен шолуға кірісті. Сол кезде манадан бергі жары қ ай да көкжиекке жасырынып, жұлдызы жыпырла
ған аспан түнере, жер беті қарауыта қалған еді. Шоқанға ке ң даланың сол кездегі келбеті Гетенің «Фауст» аталатын драмалық поэмасында ғы «Вальпургия түніне», немесе Гогольдің Май түні» аталатын хикая поэмасына ұқсап кетті. «Екеуінің қайсысына көбірек ұқсайды?» дегенде, «Валъпургиядан» гөрі, «Май түніне» жуықтау сия
қты, өйткені, «Вальпургия» жын-шайтандардың сауығы, «Май т үні» адамдар сауығы; бірақ, мына қазақ даласында болып жатқан си қырлы көрініс «Май түнінен» де өзгеше. «Май түні» тоғайлы Днепр жа ғасында өтіп жатқан кешті сипаттаса, Атбасар даласындағы т үн: ормансыз, таусыз, өзені, көлдері жырақ, ұшы-қиырына көңіл болмаса, к өз жетпейтін жап-жалпақ, теп-тегіс бұйратты шөл далада етіп жатыр. Б ұның да тылсымы күңгірлей сөйлеп тұрған, сыры сан алуан құлпырып тұрған, тек өзіне тәуелді сиқырлы көрінісі бар!.. Гете мен Гогольді ң поэмаларын аузының суы құри қызыға оқыған Шо қанның, олардай ғажап суреттер қазақ даласынан да кездесуі, ояуда ғы есіне түгіл, ұйқыдағы түсіне де кірген жоқ-ты. Атбасар даласыны ң бүгінгі түндегі сиқырлы көрінісі де ғажайып: жан-жа қта жыпырлай жалындаған есепсіз көп от, кең даланың өн бойына т ұтас жайылып жатқан сияқты. Олардың қалыңдығы аспанда ғы жиі жұлдыздан бетер!.. Ке ң даланы кернеген ән бір-біріне ұласа, тұтасып кеткен. Оған, базар ға айдалып, үйірінен айрылған малдардың, қалың жиналған базаршыларды ң мазасы кеткен аңдар мен құстардың, шырылдаған шегірткелерді ң дыбыстары қосылып, адам мен хайуанат әлемі тамаша бір ансамбльді ң артистеріне айналғандай!.. Не деген ғажап көрініс, не деген ғажап үндер!.. Шіркін, осындай к өркемдік пен келісімділікті кемеліне келтіре суреттей алатын Гетелер мен Гогольдер қазақтан да шықса!.. Нар ғыз келгенше, жиналған жастардың алтыбақанға деген қарығы басылып қалған еді, сондықтан Нарғыз бен Шоқаннан кейін тебуге
құмарлар табылмай, ойынның өзге түрлері басталып кетті. Соларды
ң бірі,– Арғынның «Алтай», «Қарпық» аталатын руларынан бас
қа елде сирек ұшырасатын «татулық» ойыны. Оның мәні: өзге ойындар бітуге таян ған шақта, осы ойынды басқарушы «хан», ойынны
ң барлық қызметін жұптанып көрген қыздар мен боз- балаларды «енді татулы қ ойындар» деп, «уәзірлеріне» бұйрық беріп, ж ұп-жұбымен кең далаға бытыратып жібереді... Осы ойын бастал ғанда, «кетеміз» деп Нарғыз құлшынды да, ондай ойынды к өрмек түгіл естімеген Шоқан, көпшіліктен қымсынып тартынша қтанды. Бірақ, «хан» әмірі орындалып, «уәзірлер» екеуің алысыра қ тұстағы қалың шидің арасына айдап салды. Ж ұрттан оңашалана, сөзді Нарғыз бастап кетті: – Ар ғы атаң Абылайдың он бес қатыны, отыз ұлы, қызы болыпты деп есітеміз, – деді ол. – Бергі ата ң Уәліде жеті қатын бопты дейді... – Олар неге қажет болды саған? – деді Шоқан кенет кеңеске еле ңдеп.
– М әні бар. Тыңда!.. – Ты ңдадық...– деді Шоқан, ар жағын естігісі кеп. – Шеше ң Зейнеп әкеңнен мықты шығып, қос қатынға қолын жеткізбеген дейді... – Рас...
– Сонысына қарамай, әкең саған толып жатқан жерден қыз атастырып қойған дейді... – М әселен?
– Тобыл бойыны ң аға сұлтаны – Жантөренің Ахметінің, Обаған бойында ғы Сибанның байы – Өздембайдың Өсібінің, Бағаналы Сандыбайды ң Ерденінің... Қайдан естідің бұларды? Ж ұрт естігенді мен естімей не бопты? Оларды азсынсаң, Омбыда ғы жанаралдың жиенін де алады деген қауесет те бар. Қайсысын қашан алушы едің олардың? – Б
әрі де бос сөз... – «К
үңіңе үйленеді» деген ше? – деді Нарғыз, бетіне бұрыла қарап.
Шо қан үндей алмай қалды. – Оны «к өрікті қыз» деседі. Бірақ, күң ғой ол? Сен хан т ұқымысың ғой және орыс әпесері. Әкеңмен арпалыста көрінесің. Сенен г өрі оның іргесі берігірек қой!.. Түптегенде ол жеңеді. – Оны к өре жатарсың, – деді Шоқан. – Сонда маған айтқың келгені не? – Орысы
ңды білмеймін. Анау қыздардың үшеуін де көрдім. Олар баланы т өпеп таба беретін сал бөкселер. Ep ic– ер, серіге–сері боларлы
қ біреуі жоқ. – Ондайлар қайдан табылады? – деді Шоқан қуланып. – Іздесе неге табылмасын. Ел ғой, – деді Нарғыз салмақпен. – «Тап қаным – өзің десем қайтер ең?» – деді Шоқан құйқылжыған дауыспен. – Мен айта қалғандай-ақ қатын болар ем саған, – деді Нарғыз демін ауыр алып. – Біра қ, ол болмайтын іс. – Неге? – деді Шо қан қылжақтаған дауыспен. – Басы байлан ған мал, ешқайда кете алмайды, мен – солмын. – Т
үсінбедім. – Т
үсінбесең, мана күндіз де, әлгінде де солбырайып қасыма еріп ж үрген сөмпек қара, қалыңымды түгел төлеп қойған күйеуім; ол,– өзің менің әкеммен қоса ұстағалы жүрген атақты Медебай батырды
ң жалғыз баласы – Құлғара!.. – А-а-а...– деп Шо қан ойланып қалған қалпын көрсетті. – Т
әңірінің бұйрығы солай болды! – деді Нарғыз демін соза алып. – Сол б
ұйрықты бұзса қайтер еді? – Қалай?!.. – Орыс за ңымен.
– Ол – орыс за ңы. Қазақ, заңы басқа. – Ол да к үшті заң! – Әй, Шоқан, Шоқан! – деді Нарғыз басын шайқап, – қанша а қылдымын, білімдімін дегеніңмен, әлі талқыны аз көрген қайыссың ғой. Бәрі де оңай көрінеді саған, алабұртқан албырт бетіңде!.. «Бекіре балы қтың тұмсығы тасқа тимей қайтпайды» дегендей, тасты с үзбей қайтпайсың ғой, сен бұл бетіңнен!.. «Мынау бір а ғып тұрған данышпан ғой!» деп ойлап қалған Шо қан сөзін бөліп: – Осынша ке ң ой, мына жұдырықтай басыңның тар сүйегіне қалай сыйып тұр! – деді.
– Мені қойшы, тәйірі, – деді, ойының жалғасынан жаңылмай т ұрған Нарғыз, – әкенің оң жағында далдаңдап жүргенмен, «байтал шауып б әйге алмайды» дегендей, қанша ұзаққа шабар дейсің. Біреуді ң босағасына қатын боп кірген соң-ақ өзге қазақ қызы сия қты, менің де барар жер, басар тауым – от басы, ошақ қасы ғана болады. Содан кейін « қатын қайраттанса, қазан қайнатадының» кебін кием! – О, а
қылдым! – деді Шоқан, даусын соза, Нарғызды құшақтай ап орыс риза бол ған адамын сүйеді. Сені сүюге бола ма? – Ол – орыс, мен – қазақ. Қазақ қызы жаласып-жұқтасуды жек к өреді. – Қыз бозбалалар неге сүйіседі ендеше? – Олар менен бас қалар...
Шо қанға сөз таусылып қалған сияқтанды. Енді кері қайтқаннан бас қа ештеңе жоқ. Кейін қайтқанда екеуі де бірнеше қадам аттағанша үндеспеді. Ойы «д әуде болса, әкесі жайында жүрген болар» дегенге тоқыраған Шо қан:
- Нар ғыз! – деді топқа таяна. - Әу.
- Бір сертке т ұра аламысың? - Қандай?
– Әкең мен ағаларыңның ұрлық-зорлығын қойғыза аламысың? – Қайдам!
– Мына қалпыңмен қойғыза алуға күшің жетеді. – Сонда? – Ешкімні ң тие алмауына мен кепіл болар ем. – Қалай? – Омбы ға жиналған көрсету қағаздарды түгелімен ермер едім де, іздерін тып-типыл қылар ем. – Қолыңнан келе ме осы? – Келеді. Өйткені, қағаз атаулы менің қолымда. – Рас қой? – деді Нарғыз, қуанышты үнмен, жүрістен бөгеліп қарсыма-қарсы тұра қап. – Рас!
– Ендеше...– деп Шо қанды бассалып құшақтады да, ернін ерніне қатты жапсыра, құшырланып сүйді. Лебі оттай екен. Көзінен сор
ғалаған тамшылар, еңкейе құшақтаған Шоқанның бетін жыбырлата шайып кетті... ӨНЕР ӨРІНДЕ «Ж үрген аяққа жөргем ілінеді» дегендей, бұл сапарын жүлделі жол ға санаған Шоқан, тағы бір табысқа бөлене қалды: Атбасар ж әрмеңкесі тиыштықпен тарар алдында келушілер мен тұрған халық бірлесіп, той тар қар жасауға келісті. Онда, өзге ойындармен қатар ат шабыс пен палуан к үресі болмақ, екеуінің де бәйгесі – залог, ол – әркім қалаған атына да, палуанына да бәсекелесіп мал я ақша тігу; б ұл – қазақ, даласына қазақ-орыстар әкелген салт; олар үлкенді- кішілі ж әрмеңкелердің бәрінде де бұл салтын қолданбай қойған емес. Б
пен он пар палуан ға бәйге тігілді. Аттар Атбасардан отыз-қырық ша қырымдағы Терісаққан өзенінің Есілге құйылатын сағасынан шабылма қ болды, жарысқа жүзден астам ат кетті. К үрес Жабай мен Керегетас өзендерінің түйіскен тұсындағы кең жазы қта өтетін болды, жан-жағы, осындай жиналыс боларын болжап таби ғаттың өзі әдейі жасағандай, екі өзеннің сатылана ескен а ңғары. Күрес көргісі келгендер соларды жағалай отырғанда, Шо қанның есіне, суретін кітаптан көрген көне Рим амфитеатры елестеп кетті. Біра қ, театр тәрізді дөңгелене біткен бұл алқап, адам қолынан жасалған театр атаулының бәрінен де әлдеқайда кең. Рим қаласындағы ең зор амфитеатр Колизейге жетпіс мың кісі сыяды десе, б ұл арадағы жиын жүз мыңдай бар!.. К үрес пен Бәйгеге қызымпаз қазақтар, бұндай жиынды жанжалмен ая қтайтынын білетін Гутковский, даяшылық қызметті әскерге тапсырып, басқаруға Шоқанды тағайындады. Күреске т үсушілер: қазақтан, орыстан, татардан өзбектен дегендей, әр ұлттан. Соларды ң өзгелері майда ашық кескінмен шыққанда, екеуі бастарын б үркеніп келді. Сырт тұлғалары ұсқынды. Ірі бойларының биіктігі шамалас оларды ң біреуі – бесті бұқадай күжірейген жуан, екіншісі – семізден жара ған бесті аттай сидам, жұмыр. Балақтарын түрінген балтырларына қарағанда, жуан, көмірдей қара; сидам сүйріктей-ақ... Екеуіні ң де қазақ екені лақаптарынан байқалады: жуан – «Бура палуан», жі ңішке – «Кер тайлақ». Залог салу жобаларына қарағанда. «Бураны» К өкшетау дуаныны ң қазақтары, «Тайла қты»
Қарқаралының қазақтары шығарып отырған сияқты... Олардың қайдан және кімдер екенін ешкім айтпайды... Майдан ға «Бураны» Қарқаралы атынан Мөшкенің Қазанғабы8 , «Тайла қты» Көкшетау атынан Кішкентайдың Аққошқары алып шы қты. Екеуі де екі дуанның дөйлері, соған қарағанда, палуандар да д өйлер болу керек. Бұл екі палуанды өзгелерден бұрын шығаруға Шо қан себеп болды: «Ит қорыған жерге өш» дегендей, бастары б үркеулі бұларды тез жұлқыстырып, бәйгені қайсысы алуына, салт ат үстіндегі Шоқан құштар да; кітаптан, баяғы көне Римде, Колизейде арыстан, жолбарыс, б ұқа сияқты сұмдықтармен арпалысуға, өз ара қылыштасып қырқысуға гладиаторлардың бастары осылай бүркеніп шы ғатынын оқығаны бар; қазақ арасының күреске бүйтіп келетінін к өрмек түгіл, естіген емес. Даяшылар б үркеп алып келген палуандарының жамылтқыларын сыпырды да, әрқайсысы өз палуанданына «бағың ашылсын» деп қоя берді. Олар шайнасатын бурадай, с үзісетін бұқадай аз уақыт аңдысты да, ұстасуды «Тайлағы бұрын бастап, жалаңаш кеудесіне кіндік т ұсынан буған қайыс белбеуге жармаса кетті. Бұл «Бураның» ішіне кіріп үлгергенше, ол белдеме тұсынан қаусыра құшақтап үлгерді. Әдіс алысқылары келгендей, екеуі де аз дем қозғалмай тұрған қалыптарында тас болып қата қалды. Енді не болар?!.. Шо қанның тілеуі «Тайлақта» тұр: жасөспірім қайыңдай оны анау таудан құлаған кесек тастай, түбірімен құлатып баса қала ма деп з әресі жоқ. Күрестіруші екі жақ та ұран шақырып, азан-қазан, у-шу!.. Шо қан ешқайсысына қосылмайды. Оның ішкі тілеуі «Тайлақта» екенін айтты қ...
Бір кезде, аллам са қтасын, үстінен албастыдай басқан «Бураны», салма ққа майысып барып, сынбай түзеліп ауырлықты серпіп жіберген емендей, «Тайла қ» «һауп!» деді, арқалай жөнелді. Анау күш бермеуге тырысып тырба ңдаған аяқтарын жерге жеткізе алмады, «Тайлақ оны үйіре жөнеліп, айналдырып апарып тастап кеп жіберді, неге екенін білмеді, Шо қанның көзінен жас ыршып кетті. «Бура», тегі талып қалған болу керек, жығылған жерінен қозғалмай сұлық жатты; жыққанменен, күшінен асқан болу керек, бойын жазба қ болған «Тайлақ» сенделіп кетті; оны көрген Шоқан атынан қарғып түсіп құшақтай алды, кескініне сонда түссе – аумаған Жайна қ!..
– Өй, Жайнақ! – деп қалды ол. – Қанаш! – деді анау ентіккен демін зорға алып. Екеуі де е ңіреп құшақтаса кетті. О қиға былай екен: баяғыда, әлде не төренің ұзатқан қызына жетімдікке берілген Жайна қ, ірі жігіт болып өсіпті де, он алты жасынан палуан ға түсіп, жамбасы әлі күнге жерге тимепті. Содан аты к өтеріле бастаған оны, бір сәтте Қарқаралы дуанының аға сұлтаны– Құрбек иемденіп жүрген адамынан қалап ап, әлденеше бәйгеге ие бопты. Атбасар ж әрмеңкесіне де сол әкелген екен... Құшағын жазған Шоқан, Жайнақты босатпастан, күресті бір т өбенің басында қызықтап отырған Гутковскийге алып келді де, аз с өзбен мән-жайын айтып берді. – Мен с ұрап ала алмаймын мұны, – деді ол полковникке, – сіз ғана ала аласыз... Кісі жіберіп ша қыртқан Құсбек қорқатын Гутковскийге Жайнақты бермеймін дей алмады. Гутковский а қыл иесі кісі еді. Көп көзінде жарқылдауды жек к өретін ол, Атбасарға келгенде де, жәрмеңке күндерінде де жар қылдамай, жұпыны түрде ғана жүрді де, Омбыға қайтарда да с өйтті. Шоқан мен ол екі жаққа аттанды: Гутковский Омбыға тік тартатын жолмен, Шо қан, – «Ақаннан Құлаайғыр өзеніне көшіпті» деген орда ға. «Құлаайғыр» Омбы жолынан кеп бұрыс. Сонда да бармау ға болмайды: Жолтабардың Мұқаны арқылы шешесінен алған хабар ға қарағанда, амалсыздық аралынан шыға алмаған Шыңғыс, Шо қанның Айжанды алуына көніпті, бірақ, қалай?.. Ол жайды оша қбасы отырып ақылдаспақ болыпты; «бұл жолы алып кетем» деуіне, өлмей көнер емес дейді. Онысына Шо қан қынжылмады. Жайнақ ордаға онымен бірге баратын болды. Сонда бір ш үйке басты қолына ұстатады да, Айжанды қолына беріп, екеуі орданың қоңсысы бола кетеді... Гутковский Айжан жайын естіген. Оны ң қызы – Катеринаға Шо қанды үйленеді деп жорыған біреу Шоқан мен оны араздастырмақ болып, үстінен барлық жағдайды баяндайтын «домалақ қағаз» т үсірген. Гуманист Гутковский оған мән бермеген, хат алғанын Шо қанға сездірмеген, жақсы көретін көңіліне қаяу түсірмей, іштей «кімді алса да еркі» деген т ұжырымға келген. Шы ңғыс Шоқанды жыландай жиырыла қарсы алды. Бірақ, Зейнеп к үн бұрын иін қандырып тастаған ол, тек қанын ішіне тарта с ұрланып, ажар бермегені ғана болмаса, көңіліне келер қылық та к өрсеткен жоқ, сөз де айтқан жоқ. Шоқан әкесінің салқындығына м ән бермей, өз мақсатын іске асырды. Бұл беттегі оның басты ма қсаты – Жайнақты орналастыру еді. Ол үшін, ең алдымен, үйлендіру керек. Шоқанның құлағын қаққан жел бойынша, Атбасардан бірге еріп келе жат қан Жолтабардың Мұқанын да бой жетіп отыр ған, сымбатты бір қарындас бар. Соны Жайнаққа атастырма қ болып тамырын басып көріп еді, Жайнақтың жігітшілігін жо ғары бағалайтын ол, сөз айтпай көне кетті. – «Те ңі келсе тегін бер» деген, – деді ол. – Жасы жеткенше ешкімге у әде бермеуім – ақылы кемелденсін де, теңін тапсын деп ем. Ондай те ңін құдайдың өзі айдап әкелді. Бұл маған ұнайды. Маған ұнаған, қарындасыма да ұнайды. Тек қана айтарым: «Қалыңсыз қыз болса да, к әдесіз күйеу жоқ» деген. Өзі Жолтабардың қызы, Мұқанның қарындасы бола тұра, ат артына мінгестіріп жіберуім, ел-жұрттан ұят болар;
әрі әкесі өлген жетім бала, «Мұқанға не болған, бүйтіп?!» деген сын ға қалармын. Сенің жүрісің тығыз көрінеді. Жолыңнан қалма. «Маған ұнады» дегенмен, күйеу мен қалыңдық бірін-бірі к өрсін. Еншалла, ұнатысар, содан кейін жер күңіренте той жасап, үстіне үй тігіп, алдына төрт түліктен мал салып ұзатам. Екеуі осы ған келісті. Үйін түсіргеннен кейін, Айжанды Жайнақ қолына алатын болды. «Күтушілері» деген сылтаумен, Жайнақтың үйі орданың қасына тігілуді Зейнеп мақұлдады. Шыңғыс та қарсы бол
ған жоқ. Оның жаман ойы: «ажарлы қызға кім қызықпайтын еді? Құмартқанның талайы қалып қоймайтын ба еді? Шоқан да сөйтер! Жал ғыз тәуір осы деймісің! Бұдан да тәуірлер табылар, соларға әулігіп, безінер де кетер!» Жайна
қты да, Айжанды да жайғастырдым деп көңілі көншіген, «Омбы
ға тез жетем» деп Гутковскийге уәде берген Шоқан, әке тілегін орында ғандай, жолдағы Айжанға »дейі соқпай, Омбыға тете жолмен тік тартты. Ордадан Омбы ға ылаулатып аттанған Шоқанның, ұзақ жолдың ен бойында басын билеген ойы: Омбыдан Атбасар барып, одан кейін орал
ғанға дейін көрген-білгені. Соның бәрін қорытып келсе, сәтті сапар болыпты. Е ң алдымен, жайылымдағы қалың қойдан адасып қап, қайда барарын білмей, жапан т үзде жалғыз маңырап жүрген жетімек қозыдай Айжанды, осы сапарында кездескенге дейін, оны қамаған қасқырлар «әне жейді, міне жейді!» деген қауіпте еді. Кездескеннен кейін оны өз қамқорлығына алып, қасқырлар түгіл жолбарыстар мен арыстандар жолай алмайтын хал ға келтірді. Екінші, бала кезіндегі досы Жайна қты, әкесі Шыңғыс әлде не т өренің ұзатқан қызының түйесіне мінгізіп, жетімдікке беріп жіберді» дегенді естігенде жаны т үршіге қайғырып, оны азат етуді өмірдегі ең зор мақсатының біріне санаған еді. Сол Жайнақ, Атбасар ж әрмеңкесінде әлдеқалай ұшыраса қап, не жабайы біреу емес, елдің ата қты палуаны түрінде ұшырап, оны еркіне шығарды да, үстіне үй тіктіретін қойнына қалыңдық салатың орда қасына қоңсы қонатын хал ға жеткізді. Үшінші, «шеше – кеме» деген мәтелдің шындығына кемі айқын жетті. Б
ұрын да жақсы көретін шешесін ол, енді шексіз сүйіп қайтты. Қанша қатігездік көрсеткенмен, әкесін де ол сөккен жоқ. Несіне с өгеді? Оның халіндегі адам шексіз, шекпенсіз қалай күн көре алады? Бар тіршілігі со ған байланысты болған соң, ең алдымен, өз өлмеуін ойлайтын ол, шені ң шекпенін сақтауға қажет болса, қандай қымбатты болса да құрмалдыққа шалады, солардың ішінде, қатыны мен баласын да. С өйтуге шімірікпес-ақ еді ол, егер күші жете алмай қалмаса!.. Үй ішінің күшіне төтеп беріп-ақ бағар еді, егер ел-жұрт болып салма қ салмаса!.. Ел-ж ұрт!..
Оны ң не екенін Шоқан осы сапарында ғана аңдады. Сапарға шы ққанға дейін, оның түсінігінде, хандығынан айрылған, отарлық хал ға түскен «қазақ» атты елдің береке-бірлігі кетіп, бассыздық беле ң алып, бірін-бірі тыңдауды қойған, өзара атыс-шабыс көбейген, ел болудан қалған.
Енді, ішіне кіре к өрсе, олай емес. Қазақ елінің де бұзығынан түзігі к өп. Оларда береке-бірлік күшті. Сол бірлік болмаса, Малтабардың миллионда ған ақшасымен, зорлықшыл қара күштер, ең алдымен Шо қанның өзін жаншып тастар еді, өйте алмады олар «Көп қорқытады, терең батырады» деген рас екен. Шоқанға қастық қолдануға қамданған азшылық қамқор көпшіліктің терең теңізіне батып кетті. «Ел іші – алтын бесік» деген де рас екен. Жа қсы көретін ұлы – Шоқанды жаудан арашалаған олар, ел мейірімінің «алтын бесігіне» берік б өледі де, бермеді!.. Шо қанның қазақ елдігінен байқаған игіліктері бұл ғана емес. Оны қ ата-бабасынан бері құралып келе жатқан қымбаттарының қоры мол екен. К өне Европаның, көне Россияның мәдениет тарихын, әсіресе фольклорын жақсы білетін Шоқан, қазақ мұраларынан д үниежүзілік қымбат қорларға саналатын мұраларға, әсіресе, рухани» м үліктерге толып жатқан ұқсастық тапты. Бір мысал, шешендік с өз. Шоқанның атың ісін кітаптан көріп, шешендігіне бас ұрған бір адамы – көне Римнің Цицероны еді. Ондайларды ң қазақта да барын, Шоқан Атбасар жәрмеңкесінде к өзімен көріп, сөздерін құлағымен естіді. Оған әсіресе: Қанжығалы – Асаубаймен, Қарауыл – Мырзабек ұнады. Олар «ылдидан шапса т өске озған, ертеден шапса кешке озған, томаға көзді қасқа азбан» сия қтылар. Өзара әзіл-оспақпен қағысқанда, олар әдістеніп қалған тазы мен қасқырдай, біріне бірі көпке дейін алдырмайды; көпшілігі беріспей, же ңіспей кетеді. «Билер» аталатындарды ң бас қосуын, Шоқан көне Грециядағы Акропольде судьяларды ң мәжілістеріне ұқсатты. Солар сияқты қазақ билері де бірін-бірі шешендікпен, я ғни сөз логикасының ұтымдылығымен алысады екен. Қазақта – «сыйынғаныңнан с үйенгенің мықты болсын» деген мақал план шыққан сияқты. Мы қты, яғни тапқыр би, қорғаған адамын қандай қиындықтан алып шы ғатын көрінеді. Билерді ң ішінде қазақ, заңына жүйріктер де аз емес екен. Олар « Қасым ханның қасқа билігі», «Есім ханның ескі биілігі», Әз Т әукенің «жеті жарғысы» деген сияқты, қазақ, халқының заңдық кодексіне айнал ған шешімдерді жақсы біледі. Әз Тәукенің «жеті жар ғысы», Шоқанға көне римнің «он екі таспасы» (таблица) сия қтанып кетті. Шо қая қазақтың музыкалық және сөздік фольклорында шек пен шет жо ғын көрді. Көп не көрнекті музыканттар ішімен оның есінде үш адам ерекше сақталды: Бірі – Сіргелі Уа қтан шыққан қобызшы – Қоңырдың Дайрабайы. К өп заманнан атадан балаға мұра болып келе жатқан, еменнің иір т ұсынан жасалған, ұстала, майлана келе қарайып, темірдей тырсылдап қатайып алған қайқы қобызды Дайрабай сөйлеткенде, үні а ғаштікі емес, адамдікі сияқтанып, нелер ғажап оқиғаларды түсінікті тілде айтып береді де, ты ңдаушысын жылатып, күлдіріп, қайғыртып, қуантып, сүйсіндіріп, күйіндіріп дегендей нелер халге түсіреді. Сонымен
қабат, оның күйлері, оқиғалық жағынан біріне бірі жал
ғасқан қазақ тарихы. Қазақ өмірін баяғы заманда ажалдан қашып құтыла алмаған Қорқыт зарынан бастайды да, монғол Шы ңғыс хан кезіндегі «Ақсақ құлан, Жошы ханға» соғып, аяғын Шо қанның өз атасы – «Абылайдың ала байрағымен» тындырады. Осы екі арада ғы пәлен жүз жылда, қазақ халқының басынан өткен же ңіс-жеңілістердің көбіне музыкалық талдау жасайды. Мұндай к үйлердің бәрі шын мағынасындағы: драмасы, трагедиясы, комедиясы аралас, ты ңдауға қызық поэмалар. Дайр әбайдың өзі қызық адам екен: ұзындау денесі сөмпектеу келген, иы қтары қушық, қоңыр өңді, көздері шүңірек орақ мұрын; жасы жетпісті ал қымдағанмен, түсі көмірдей қара шоқша ұзын са қалына да, сирек ұзын мұртына да әлі қылау түспеген. Жүресінен отыра ғап, қобыздың қияғын қыл шегіне ысқылағанда жуан сауса қтары аспанда қанаттарын ғана дірілдетіп, басқа қимыл жасамай сайра ған боз торғай сияқтанып кетеді. Екіншісі, Сибан С үйіндік батыр тартатын сыбызғы. Кәдімгі далада өсетін қуыс қурайдың түбірін және ұшар бұтағын кесіп тастап, б ұтақтарын аршып, құлжаның өңешімен қаптап, төменгі жағына, перне орнына сегіз тесік жасап, са ңғырата кептіріп алғанда бұл тіптен әуенді келеді. Дембелше толық денелі, жуан мойынды, көсе кескінді С үйіндіктің, сыбызғы түбін қисайтып алған сол жақ ұртының азуына тірей, ішіне бар қуатымен дем бергенде, күшке т үскен күйден күре тамыры білеудей боп, көздері шарасынан шатынай шы ғып, күрең тартқан беті Ісіне қалады. Шо қанның шамалауынша, сыбызғының өзіне тәуелді күйлері бар сия қты. Мәселен, жау айдаған жылқыдан мекеніне қашқан боз ай ғырды жолда бес қасқыр қамап, солармен алысқан айғырдың ор қырай тістесіп, тепкілей тулай, арқырай кісінегенін баяндайтын «Боз ай ғыр» жау шауып кеткен елде, жар астында жатып қап, ұйқысынан ояна табынын іздеген бұқаның жолшыбай жолыққан жолбарыспен өкіре, мөңірей алысқанын сипаттайтын «Тарғыл бұқа», айрыл
ған ботасын іздеп боздаған «Боз іңген» тағы тағылар. Үшінші – домбыра. Қобыз бен сыбызғыға қарағанда, ол бертінірек жасал ған, және күнделік өмірмен тығыз байланысты аспап сияқты. Б ұның, да талай күйшілерімен кездескен Шоқанның есінде – жас та болса ел ішіне «Сайдалыны ң сары Тоқасы» атағына ие болған, жас м өлшері өзінен аз-ақ қалқыңқы, томпақ көз, жирен түкті жігіт. То қа өсе-келе де сотқар болып, өкімет оны жуық арада Семей жа ққа жер аударған екен де, домбырашы ол айдауда жүріп, «Саржайлау» деген к үй шығарған екен. Жерін сағыну тақырыбына шы ғарған бұл күй, тыңдаушының тұлабойын ерітіп Шоқанды да с өйтіп, ол көзіне жас алды. То қаның одан басқа: «Қосбасар», «Терісқақпай» деген екі күйі де ғажап екен. Бұл күйлерді тартқанда, домбыраның екі шегінің, сегіз пернесіні ң асты-үстін түгел сөйлетіп, нелер әдемі үндер шығарды. Сол
үндерден Европаның ең көп дауысты аспабы – фортепьяноның барлы
қ дыбысын естуге болады. Шо қан бұл сапарда әншілердің де талайын тыңдады. Кадет корпусында музыка саба ғында өткен ол, ноталарды және дауыстар б өлшектерін білетін еді. Қазақ, әншілеріне осы жақтан қараса, бас та, баритондар да, тенорлары да, оларды ң драмалық лирикалық т үрлеріне бөлінетіндері де бар. Әйел дауыстары да сопрано мен альтоны ң түрлеріне жүйеленіп кетеді. Бір ғажабы – орысқа араласқанға дейінгі қазақ әндері «гөй-гөй» аталып, биік шыр қалатын сияқты көретін; сөйтсе асқақтай шалқып кетеді екен. Со ңғы жүйелі әндердің, ең биігі де, ең құлпырмалысы да Біржан әндері сияқты. Шо қанның оқыған шығармаларынан Нарғызға ұқсатқаны,– Проспер Меримені ң «Кармен» аталатын хикаясының бас кейіпкері – Кармен. Шо қан оны француз тілінде оқыған. «Түсінің тоттанған жездей жылтыр
қоңырлығынан» да,
«бойыны ң тарамыс шапаттылы ғынан»
да, « қасқырдың қаншығынша құныға
қарауынан» да,
ж үріс-тұрысының «бедеу байталдай о ңтайлылығынан» да, өткір мінез-қылықтарынан да Нарғыз – нақ сол!.. Біра қ, ол Кармендей Кордов жылқы заводының қорасында, қамауда өскен «бедеу» емес, қазақтың ұшы-қиырсыз кең даласында туып ескен. Сонда і.асына еріп ж үрген «күйеу болмысы» – Медебайды ң Құлғарасы, «Кармендегі» Данкайредей бұны жауынан қорғау қамында еле ала ма? Әлде жәй бір Далбаса ғана ма? Карменді с үйгені өлтірді де, қабірін пышақпен қазып көмді!.. Нарғыздың тіршілігі немен тынба қ?.. Цыган қызы Кармен, ерлік жолында «бандит» атал ған әйел. Ал, Нарғыз ше? Ерлік пе оныкі, ұрлық па? Б ұндай адам өз ажалынан өлген емес; оны біреу өлтіреді де, не өзін өзі өлтіреді; қайсысы болса да, Нарғызды да алдынан күткен ажал сондай... Кашли кездеседі ол?.. О қырман көпшілікке бұл сұраулардың жауабын, романның ал ғашқы беттерінде береміз. Әзірше романның тартылып келе жат қан желісінен шықпайық. Қазақтың Шоқан естіген музыкалық фольклоры соншалық бай болса, с өздік фольклоры одан да бай сияқты. Есебі жоқ ертегілерді былай
қойғанда лирикалық және эпикалық шығармалардың өзі ұшан-теңіз. Батырлы қ эпостарда «Игорь полкі туралы сөзге» ұқсайтын «Ер тар ғын» сияқтылар, лиро-эпостарда «Ромео Джульеттаға ұқсайтын « Қозы Көрпеш – Баян сұлу» сияқтылар кездеседі. Ұлттық өзгешеліктермен қатар, бұлардың адамгершілік сарындары бір; көне Европаны
ң эпостарында бастан-аяқ өрбіп отыратын мифологияның, қазақ эпостарында жұқа ғана элементтері бар реалистік жағынан, қазақ, эпостары, орта ғасырлардағы жазба әдебиетіне ұқсаңқырайды.
Ж әне бір көңіл бөлетін жағы, «батырлық жыр» аталатындар, о қиғалық жағынан біріне бірі жалғасып, өзара тізбек (цикл) болып кетеді екен. Мысалы: Уа қ батырдан – қара қасқа атты Қамбар, одан Ер К өкше, одан Ер Қосай, одан Сары Баян... деген сияқты. Қазақ, эпостарында Шоқанды қайран қалдырған – ат образдары; батырларды ң біріне бірі ұқсамауы сияқты, олар мінетін тұлпарлар да бірі мен бірі даралан ған; европалық эпостармен жақсы таныс Шо қанға, отырықшы европадан шыққан жыршылар, жылқы өсірген к өшпелі елдердің жыршыларындай малды, соның ішінде ер серігі атты бейнелей алмайтын сия қты.
Театр т әрізді фольклор ше?.. Шоқан олардан: «Ақындар айтысын» к өне гректің екі артист қана ойнайтын дианис театрына, қыз- бозбаланы ң «хан жақсы ма?» аталатын ойынның көне римнің – «сатурналиіне», к өне елдердің «мим» аталатын театрын қазақтың « үндемесі» мен «мыршымына»; базарда топтасып өнер к
немесе орыста «скоморохтар» деп атайтын халы қтық театрдың артистеріне балады. Қазақта: «ойыншы, күлдіргі, қу, мысқылшыл, сы қаққой, қылжақ» аталатындардың бәрі де табиғатында артист болып ту ғандар. Жыршыларда да артистер аз емес, мысалы «Алпамысты» жырла ған Атығай Шауыпкел, «Қозы Көрпешті» жырла ған Бағаналы Жанақ, – батырдың да, шалдың да, кемпірдің де, қыздың да,
жалшыны ң да, қысқасы, осы
шы ғармаға
қатынасушылардың бәрін де өз даусымен, өзіне тәуелді қимылдармен керемет қызғылықты ғып көрсетіп береді. Бұл артистікті ң европада жоқ түрі. Ба қсылар ше? Бұғы бабайдың баяндауымен, шаман дінінен азда ған мәліметі бар Шоқан, кездескенше оларды сол діннен қалған шарла ғандар (алдаушылар) деп есептейтін еді; Атбасар жәрмеңкесіне олар да қаптап келген екен. Сонда, байқауынша, көпшілігі шатпақ- шарла ғандар болғанмен, ішінде шын мағынасындағы арбағыштар да (гипнотизер) аз емес екен. Мысалы, Сибан-Т ұяқ бақсы көптің к өзінше қызарған қызу темірді тілімен жалайды, табанына басады, үйде отырып есіктен кіріп келгенде, қайдан, қалай шығып үлгергенін сезбейсі
ң; қобызға үй хайуандарының бәрінің де даусын салып, қойларды маңыратады, сиырларды мөңіретеді, жылқыларды кісінетеді, т үйелерді боздатады... Сөйткенін Шоқан көзімен көрді. «А ңдарды да солай жақындатады» дейді, «жыланды інінен шы ғарады» дейді. «Б ұл, әрине, гипноза! – деп санайды, қаладағы гипнотизерлердің нелер ғажап фокустерін көрген Шоқан, – бұлар да, әрине, болашағы зор өнер!..»
Атбасарда к өрген осылардың бәрін көз алдына келтіріп қорытқанда, қазақ халқы ғасырлар бойы жасаған өнер м ұраларының молдығына Шоқан қайран қалды. Ол тек екі н әрсеге ғана өкінеді. Бірі – бұл мұраларды әлі жинаған, зерттеген адам жо қ. Ауыздан ауызға мұра атаулылардың бәрі бірдей к өше бермейді, бір түрлері есіп те, бір түрлері өшіп те жатады. Соларды ң ішінде теңіз түбіне тұнған асыл тастардай, іздеуші мен табушысын к үтетіндер де аз болмау керек. Қашан шығады ол к үткендер?! Шо қанның екінші өкініші: аталған қымбаттар қанша құнды бол ғанмен, олар өткен замандардың мүліктері. К өне мүліктерін бағалай, керектілерін іске асыра отырып, Европа мен Россия ол к үндерден қазір әлдеқайда ілгері кетті! Оларда қазір о қу да, ғылым да, өнер де, әдебиет •іс үздіксіз өркендеу жолында келді... Россия
ға жақтасқан жылдардың ішінде жұтқа ұшырамай, жау шабуылына ілінбей, ашаршылы қ көрмей, былайынша, азат өсіп келе жат
қан қазақ, елінің тұрмыс күйі де біркелкі тәуір еді. Ішінде байлары да, кедейлері де бола т ұра, қарасыз отқа қарап отырған шаруа ауыл ішінде кемде-кем болатын. Сонды қтан, кедей жағы тапшы т ұрғанмен, аштан өлгені кездеспейтін қайыр сұраған бірен-саран ғана ұшырасатын. Оның үстіне кең далада жазы-қысы үдере көшіп, еркін, таза ауаны ң мұхитында жүзіп жүргендіктен, мал бағудан басқа бейнеті болма ғандықтан, адамдары денелі де, ажарлы да болатын. Әсіресе қыз-бозбалалары. Олар, қазақтың «сұлу қыз, әсем жігіт бәрі сонда» деген өлеңіне куә боларлықтай. Бұларды көрген Шоқан «хал қымның түр-тұлғасы осындай екен-ау!» дегендей, шаттанды да. Біра қ, не керек, бәрі де бүгінгі думанына мәз, ертең не боларын білмейтін шыли надандар. Шо қанға ең өкініші осы. Осы өкінішінің үстіне, қараңғы қазақ Шоқанға бір қатты опық жегізді: Кадет корпусында оны ң сурет пен музыка сабақтарын да жа қсы өткенін білеміз. Сол білімін Атбасар жәрмеңкесінде іске асырып, қызғылықты талай нәрсенің қарындашпен бейнесін т үсірген еді де, жақсы көрген ән-күйлердің нотасын да жазған еді. Олар бірі – қалың, бірі – жұқа екі альбом толтырған. Бұл өнерлерден хабары толы қ Гутковскийге көрсеткенде, – «шын шеберлік және өте ба ғалы» деген баға берген осы альбомдары бір күні із-түзсіз жоғалды да кетті. Ұрлатушылар, – «адам сүгіретін салуға болмайды» деген ұғымдағы надан діншілдер. Көп алым алып ұрлап беруші – Тоқбет, Шо қан қанша тіміскілетсе де ізін таба алмады. Сөйтіп, қайран қымбат еңбектері надандықтың түпсіз теңізіне табылмастай батты да кетті!..
Б ұған қатты ренжи отыра, Шоқан өзінің де, елінің де жарқын болаша ғынан күдер үзген жоқ. Үміті – қазақ елі қазіргі күйінде м әдениет түрені тимеген құнарлы тың топырақ сияқты екен: не ексе ң де бұрқырап ене кететін!.. Тек тұқымы, азығы күні жетсін!.. |