Аққан жұлдыз. 1 кітап
жүктеу/скачать 6,71 Mb. Pdf көрінісі
|
Аққан-жұлдыз
| ШАЛДУАР ШО
ҚАН Біз Шы ңғыс пен Есенейдің арасындағы қарым-қатынастардың ізін қуып, оқырмандар құлақ түріп қалған бір жайды ұмытып кетіппіз. Ол – Шы ңғыс Сырымбеттен Құсмұрынға аттанғанда, әйелі Зейнепті ң жүкті болып қалуы. Ал ғашқы жылы «Аман» аталатын қарағайдың ішіндегі «Әулие» есімді к өлдің жағасына қыстау салдырған Шыңғыс Сырымбетке күз оралды да, со ңына қарашыларын ертіп, Зейнепті алып қайтты. Ол Ай ғанымның меншігіндегі мал-мүлікті бірге туған аға-інілеріне т үгелімен қалдырып, тігер тұяқтан жалғыз шымқай сары түсті жорға тайды ғана алды, онда да шешесінің өсиетімен. Енесінен судай жорға болып ту ған бұл тайды құлын күнінде көрген Айғаным: - «Амандық болса, Шы ғажаным мінер, бұл құлынды, ат болғаннан кейін; санына хан атамны ң ай таңбасын басып жіберіңдер, аты «Сағымсары болсын» деген. Жор ғалай аяқтанған Сағымсары, жортақ, желіс, шабыс дегендерді білмей, үнемі тайпалатын да отыратын, сол жор ғасымен шапқан атқа жеткізбейтін. Шыңғыстың әке-шешесі жина ған малдан жалғыз ғана тай алған себебі: Зейнептің төркінінен әкелген малы да жетерлік еді. Ағасы Мұса, «жетім қалған жалғыз қарындасымды жылатпаймын, еншісін берем» деп, Зейнепке әкесі Шорманнан қалған төрт түліктің бәрінен де үлес айдатқан «к өшкенде көлігі» деп жиырма бес түйе, «кісіден сауын мен соғым с ұрамасын» деп жүз шақты жылқы, «көгені де кем болмасын» деп бес ж үздей қой берген. Шы ңғыс өз меншігіндегі мұншама малды да түгел айдамай көбін туыстарына қалдырып кетті. Оған себеп - Құсмұрынға баруына үш- т өрт – ақ ай болғанмен, біреулер «ерулік» деп, біреулер «Сыбаға» деп, біреулер «К өлік» деп, біреулер: «Сауын» деп, енді біреулер – пара ға беріп... дегендей, ондағы төрт түлік малының да басы көбейіп кеткен. Зейнеп екі а қ отаумен және ас-сулық қоңыр үймен түскен еді. Оларды
ң іші, болса-болмаса да, жасау-жиһазға, ыдыс-аяққа толы. Шы ңғыстың Құсмұрынға көшерде солардың үстіне ата-бабасынан қалған мүліктерден алғаны, жалғыз қара шаңырақ қана. Оны да ал ғысы келмеп еді, аттандыруға жиналған хан тұқымының үлкен- кішісі: «Бізді ң ата-бабамыздың аруағы осы шаңыраққа үйірілген, ендігі іске татырамыз – сенсі ң, шаңырақ сенде болсын», – деп еріксіз алдырды.
Зейнеп, келер жылды ң көктемінде босанып, ұл туды. Бұл кезде ана жылы патша ға қарсы ғазауат ашып, қарулы әскерден жеңілгеннен кейін, Сыр бойына ауып кеткен Марал ишанны ң үлкен баласы – Қалқай ишан Шыңғыстың үйінде жатыр еді. Үкімет кезінде, Қасым балалары: Есенгелді, Саржан мен Кенесары, Наурызбаймен жау болып ж үретін Шыңғыс, олармен астыртын жалғасып, қат-қабат араласып жататын. Марал т ұқымымен де солай болатын. Маралдың Сырға ау ғанға дейінгі мекені – Аманқарағай ішіндегі Әулиекөлде. Оның « Әулие» аталуы да сондықтан болатын. Сол мекеніне жасырын келіп, Шы ңғыстың үйінде қонақтап жат қан Қалқай ишанға: – Әулие, сіз қойып беріңіз, нәрестенің атын! – деп өтінді Уәлі т ұқымдары, Зейнеп ұл тапқаннан кейін. Ғазауат әлі де есінен кетпеген, осы сапарға артта қалған а ғайынның әу-жәйін байқауға, реті келсе тағы да көтеруге шыққан Қалқай, Уәлі тұқымының өтінішін естігеннен кейін ұзақ ойланған жо қ. К үллі ислам дүниесінің, олардың ішіңді, «Бағдатта жиырма бес жыл о қып, он екі пәнді тәмам ғып келіпті» дейтін Қалқайдың сенімінде, б үкіл ислам тарихындағы ең зор ғазауатшы: Мұхаммед пай ғамбардың әрі қызы Фатиманы алған күйеуі, әрі әскерінің бас қолбасшысы хазірәті – Ислам дінінің ұранымен соғысу. Ғали «Оның үш қатынынан он сегіз ұлы болған, бәрі де батыр бол ған солардың ішіндегі ең батыры – Мұхаммед-Ханафия дейтін ұлы екен әкесіне еріп, ғазауат соғысын сол жүргізген деседі. «Болаша
қтың Мұхаммед-Ханафиясы болар ма екен?» – деген тілекпен Қалқай ишан Зейнептен туған ұлдың атын – Мұхаммед- Ханафия
қойды. Былай да шолжың Зейнептің бұл есімге тілі келмей с әбиін «Қанаш» деп кетті былай жұрт «Шоқан» деп кетті. Он то ғызыншы ғасырдың басында, «Бөкей ордасы» аталған өлкеде (қазіргі Батыс Қазақстан) хандық құрған Жәңгір Бөкеевті, сол кезді ң, сол маңайдағы ақыны, «Алаша» аталатын рудан шыққан Байто
қ жырау: Бір жасына келгенде, Тілі шы қты кәләммен, Екі жас қа келгенде, Қолына қағаз алды қаламмен, – деп к
өтермелейді. Сол айтқандай, Шоқанды да бір жасынан сөйлеп кетті деген әңгіме бар. Т өре тұқымында баланы тілі шыққанша бесікке бөлейтін әдет бол ған. Зейнеп сол әдетті Қанашына да қолданған. Бұл жайда ел арасында мынадай қызық әңгіме бар: бір сәтте, Зейнеп бесіктегі « Қанашын» қонақ үйде емізіп отырады да, бала ұйықтап қалғасын тыс қа шығып кетеді. Іле ол үйге қонақтар келіп түседі де, «асы ғыспыз» деген соң мал сойылмай, сүр асылады. Тез піскен тамақ қонақтардың алдына келіп, табақты айнала отырған олар етті жеуге кіріседі. Сонда бесіктегі Шо қан оянып, таңғышынан бір қолын шы ғарады да, бесіктің жабуын шетінен түріп; – Әу, қонақтар, мен аш қалмайын! – дейді. Дауыс қа жалт қараған қонақтар, көздерін бесікке тіксе, бөлеулі бала: – Рас айтам, еттен ма ған да беріңдер! – депті. Сонда біреулер: – Алла, мынау не с ұмдық?! – деп үрейлене бастапты. Оларды
ң ішінде Уақ руының беделді биінің бірі – Елембай да бар екен. Батыл да, батыр да дейтін Елембай үрейленгендерге: – Немене қаша қалғаны? Кісі жер деймісің титімдей бала? Жесе, мені жесін, - деп орнынан т ұрыпты да, - зарлатпай шешіп алайын м ұны, - деп, жөргегінен босатып қолына алыпты. Бала тығыршықтай семіз екен дейді. Оны кішкене к өйлегімен қолына көтеріп алған Елембай «Керей мен Уа қтың қай сорына тудың екен?» - деп, тасырай ған қарнына шертіпті де: – Ж ұртты жеп үйренген хан тұқымы-ай, енеңнің шуынан арылмай жатып тама қ тілейсің-ау! Сұраушының тілін кеседегі еді, мә аса! – деп аузына қазының ұлпасын тығып жіберген, бала сорып жұтып қойған. Шо қанды әке-шешесі де, Уәлінің өзге ұрпақтары да, кішкене к үнінен далдалатып, ерке ғып өсірген. Оған бір себеп төмендегідей екен: Ай
құлағына шалынған Шыңғыста «мен кімнің баласы екенмін?» деген к үдікті ой жүретін. Балтамбер әңгімесін естігеннен кейін батыл біреулер «со ған ұқсастығың бар» дейтін. Ол сөзге нанар - нанбасын білмеген Шы ңғыс: «Бұл не пәле?!» деп іштей налитын. С өйтіп жүрген күндерінің біреуінде, Шоқан апыл-тапыл баса баста ған шақта, Шыңғыстың Құсмұрындағы үйіне Керейдің Балта руынан шы ққан Тұрсынбай батыр келе қалды. «Абылай ханның туын ұстапты» дейтін бұл батырдың жасы тоқсаннан аса бастаған кезі еді. Біра
қ атқа жүруге тың да. Шаруа күйі нашар батыр, «Абылайдың немересі» деп, Шы ңғысқа әдейі жүрек жалғау үшін келіпті. Шы ңғыс Тұрсынбайды құрметпен қарсы алып, жүдеу киімдерін тастатып, жа ңадан жақсылап киіндірген, тәтті-дәмдісін аузына тос қан.
Сондай с әттің бірінде, батырдан бата алғысы келген Шыңғыс тәй- т әйлап жүрген Шоқанды қонақ үйге көтеріп жепті де, Тұрсынбайға: – Батыр ата, мынау ш өбереңе бата бер! – деп алдына тосыпты. Т ұрсынбай қолына ала берген балаға, жасаураған үлкен шағыр көзін қадай қап: – Аруа
қ, аруақ! – деп жылап қоя беріпті. – Ата, б
ұның не?! – деген Шыңғысқа: – Жылама ғанда қайтейін! – депті Тұрсынбай, – мынау балаң, аума
ған Абылай ағам ғой!.. Сол к
үннен бастап Шыңғыстың басына «балам Абылай атама тартса, мен неге Абылай ұрпағы емеспін!» дегенге ұялады. Сонды
қтан бұған дейін де жақсы көретін Мұхаммед-Ханафиясын енді тіпті де жанынан санап, ерекше еркелетіп жіберді. Шо қан тентек болып өсті, оған бас себепкер Шепе еді. Шо қан Абылайға тартты»» деген сөзге, Шепе Шыңғыстан артық болмаса, кем с үйсінген жоқ. «Әліпті таяқ» деп білмейтін ол, «хан т ұқымының түпкі атасы Күншуақтан жаралған» деген сөзге қатты иланатын еді де, ішіне өзін қоса, оларды «ақ сүйек» деп, былайғы қазақтарды «қара сүйек» деп менсінбейтін еді. Шешесінің жүрісті болуы оны ң да құлағына шалынған, сондықтан ол да «мен кімнің, баласы екенмін» деген к үдікте болатын. Сондай ойда жүргенде, Шо қанның пішіні Абылайға тартты деген сөзді естіп, «Шыңғыс атамны ң ұрпағы болса, мен неге емеспін?» деп сенді де, Уәлі т ұқымының абылайлық екендігіне куә сияқтанған Шоқанды жанындай жа қсы көрді. Шепені ң ұғымында әлсізді күшті жеу, – тәңірінің әзәлдә жазған б ұйрығы, ендеше әлің келгенді жей бер. Және оның ұғымында қазақтың «Алпыс күн атан болғанша, алты күн бура бол!» деген ма қалы дұрыс ендеше, қолда күш барында, кез келгенді жеп үлгер. Тарихтан, я ғни халық өмірінде болған оқиғалардан хабары жоқ Шепені ң, қазақша айтқанда «ақылы көз алдында» яғни көзі көрігі ж үргеннен арғының да, бергінің де оған қажеті жоқ. Оның көз алдында ғы нәрсе, – Шыңғыстың аға сұлтандығы, соған байланысты к үш-қуаты. Шепенің ойынша патшаның қарулы әскеріне с үйеген Шыңғысқа келер көр де жоқ, жетер күш те жоқ. Оның қылмысты Шыңғыстан асыра сілтеуі де содан. Шепені
ң ойынша: «төре» атаулының бәрі бері салғанда - Шы ңғыстай, әрі салғанда -өзіндей жемқор, қиянатшыл, зорлықшыл болу ға тиісті, сондықтан кішкентайынан жақын тартатын Шоқанды да Шепе осындай т әрбиеде өсіруге тырысты. Соған қоса, қазақ а қындарының кейбірі шығарған өлеңде: Не асыл затты ң бәрі жерден шығар, Меруерт, маржан тасы к өлден шығар, Жасты қта қанша күнә істегенмен, Қорқып тәуба қылатын өрден шығар, – деген с
өздер бар. Сондықтан тілі шыға сотқарлығы көріне баста
ған Шоқанды Шепе кішкене күнінен бейпілдікке баули бастады. Ен, алдымен Шо қанға ол: «Кімнің баласысың?» деген сұрауға: « Әбәй баласымын», деген жауап беруге үйретті. Сондағы «Әбәй» дегені – «Абылай» еді. Тілі т өселе бастаған шақта Шоқан: «Абылай» дегенді де ашы қ айтты. Кішкенеден зерек болып ескен Шоқанға, Шепе Абылайды ң кім екенін біртіндеп ұғындырды да, «тегін топыра қтап емес, күн нұрынан жаралған» дегенді. «асылың қара қазақтан артық» дегенді ес біле санасына сіңіре берді. Шепе Шо
қанға қара қазаққа қалай қараудың, не істеудің жолдарын да үйретуге тырысты, сондағысы «қара» дегеннің бәрін де ренжітетін қылықтар істеу, әсіресе, боқтау. Шоқанның тілі шыға Шы ңғыстың үйіне келген адамнан боқтау естімегені жоқ. Кім к өрінгеннің бетіне түкіру, мазақтау, біреулердің сақалына жармасу, мініп кеп байлап қойған атын шешіп жіберу, шідерлеген аттарды а ғыту, қамшы, бөрік, белбеу, етік, ер-тұрман сияқты нәрселерді ты ғып тастап, кейін таптырмау... Шоқанның дағдылы ісі болды. Ж әбір көрген жұрттың сөзімен, Шыңғыс Шоқанға тыйым салмақ бол ғанда, Шепе үнемі қорғаштап, көнудің орнына өзін боқтатып, маза қтатып үйретті. Шо қан сотқарлық қылықтарын жалғыз атқарған жоқ. Шы ңғыстың қарашы аталатын аулы барын білеміз. Бірталай үйден құралатын бұл ауылдың аяқ басуға жараған ұл балаларының, бәрі – Шо қанның отряды. Олардың «командирі» – өзі де, «жәрдемшісі» – Жайна қ дейтін бала Шоқан мен ол бір жылда, бір айда, бір күнде, бір мезгілде, та ң сәулесі алаулай қызарған шақта туған. Шоқан ересек жас қа дейін булығып, шарға бойлы болып өскен, ал, Жайнақ жас м өлшерінен өресі биік, бойшаң бала болған. Ая қтарын апыл-тапыл басқан соң-ақ, Шоқан мен Жайнақ бірге ойнайтын болды. Т өре баласының төлеңгіт баласына үйір болуы Шепеге ұнаған жоқ. Бірақ, Шепе оларды айыру тілегіне жете алмады, қалай айырмақ болса да екеуі қосыла берді. Ақыры, қалжыраған Шепені
ң қолынан келгені – Шоқанға Жайнақты да боқтатып, сабатып
үйретуі. Сол үйретіндімен, былай да сотқар, тыз етпе Шоқан, кейде бо қтап немесе қол қата қалса, табиғи мінезінің салма
қтылығынан ба, әлде төлеңгіт баласы екенін түсінуінен бе т өзімділік көрсетеді, ашуы да, қайтуы да тез Шоқан Жайнақпен ілезде табысады. Жайна
қ Шоқанға ойын үшін ғана емес, серіктік үшін де керек, әсіресе жаздыгүні, ел жайлауға кешкен шақта, ол кезде аралары жиі отыратын ауылдарды ң балалары, ойдың үстінде дай-дай болып т өбелесіп те қалады, «төре», «қала» демей, әлі жеткендері сабап кетеді. Сондай ша қта Шоқанға ерген балалардың ішінен ерекше қайрат көрсететіні. Ол қайратты да, мықты да, шапшаң да, жүйрік те екі айда қарсы жатын қиратып шығады қуса – жетеді, қашса – құтылады, бірге-бірге өзі қатарлас балалардың кез келгенін сұлатып салады. К үрессе – жығады, сол жәйін байқағандар, серейген бойына, к үштілігіне қарап Жайнақты «Жирен буыршын» дейді; негізі жуас Жайна қ өз бетімен ешкімге соқтықпайды, Шоқанды «төрем» деп т үсінетін ол, жұмсаған ісінен бас тартпай, не айтса да орындап ж үреді.
Осындай жа ғдайдағы Шоқан мен Жайнақ, романның оқиғасы бастал ған 1847 жылдың жазында, Шыңғысты аса ауыр күйзеушілікке ұшыратты. Шо қан «тентек» дегенмен есті тентек еді. Көптің көзіне болып жататын о қиғалардың бәрін ішіне түйіп, өзінше қорытынды жасап ж үретін.
Кейде к өзімен көріп, кейде құлағымен естіп... дегендей, Құсмұрын дуанына қарайтын елдің «игі жақсы» аталатындардың кімдер екенін Шо қан жақсы білетін еді, солардың ішінен, қайсылары әкесін жақтайтынын, қайсылары жақтамайтынын да түсінетін. Әкесіне өшіккендерге бұл да өшігіп шалдуарсыған болып сотқарлық қылықтарды көбінесе соларға істейтін. Онысы «кек алудың тәсілі» деп т үсінетін. Жәбірленушілер ол ойын аңғармай «төре баласының далдан дауы» деп не қылық жасаса да кек көрмейтін, «баламен бала болмайы қ» деп, әрі Шыңғыстан қаймығып, бетке қақпайтын тек, бір с әтте, үйіне келген Қожықтың кекештігін сықақтап, онымен де қоймай, үстіне мініп алуға айналған соң, ашуы келген Қожық ішінде Шы ңғыс та бар шаршы топтың көзінше: – Құдайдың баласы бо-болсаң да, ә-ә-әрі кетші, ша-ша- шалжа ңдамай! - деп шапалақпен бетінен тартып жіберген; ашу қысқанда өзіне ие бола алмай қалатын Қожық, қиғаш көзі шарасынан шатынай шы ғып, шапалақтың екпінімен ұшып кеткен Шо қанды бүркіттей бүрмек боп ұмтылғанда, түсінен шошыған Шо қан үйден шыға қашқан, қумақ болған Қожықты қасындағылар әрең ұстап қалған; кім көрінгенді бас салатын Шоқан, содан кейін сот
қарлығының бұл түрінен біраз тыйылып, тимеуіне көзі жетпеген адам
ға ұмтыла қоймайтын. Елді
ң тауқыметін байқап жүретін Шоқан, соңғы кезде әкесіне қарсылар көбейе түсуін де, олардың түп қазығы Есеней болып жат қанын да аңғаратын. Сондай жаулар 1847 жылдың жазы шыға тіпті қалыңдап, Құсмұрынның қырқасына қонған хан аулының ма ңында, қарашыларынан басқа ауыл қалмағанын Шоқан білді, біра қ арты неге соғарын білмеді, сондықтан хан ауылын басқа ауылдар жан-жа қтан баса-көктеп көшіп жатуына мән берген жоқ. Шо қан, тек, бір ғана ауылға мән берді: Құсмұрын көлінің теріскей жа ғында, Обаған өзенінің бойында мекендейтін Уақтың Өтей және Дәуіш аталатын екі руының ішінде, Өтей дейтін әрі байы, әрі биі, оның «атып кел, шауып келі» болған Төлеген дейтін қуы, пысы ғы бар-тын. Басқа Керей, Уақ Шыңғыстан іргесін алыстата баста ған шақта, олардың – «төбе би» боп, Төлегені - «босаға би» боп, ж ұптарын жазбайтын. Солайша болып келген Өтей мен Төлегенге Есеней бастаған Керей, Уа қ биыл 1847 жылдың көктемінде салмақ сап; «Не Шыңғыспен, не бізбен бол, қай таңдауын өздері алсын; Шыңғыспен болса – жауымыз, онда, Шы ңғысқа не көрсетсек, оларға да көрсетеріміз сол. Ал, бізбен болса, Шы ңғысқа біз не көрсетсек, соған бірге қосылады», – деген.
– Сонда бізге не қыл дейді? – деген Өтей мен Төлегенге: – Шы ңғыстың биыл шабылатын жылы, – деген елші, – содан қорқып жайлауға шықпай, орыс әскерінің бекінісіне паналағалы отыр. Сонда да шабылады. Сол кезде сойылды ң, күшінде найзаның ұшында кетпеу үшін екеуін, де елмен бірге жайлауға көшесің! Өтей мен Төлеген жайлауға жапа-тармағай көшкен елге амалсыз қосылған. Өтей мен Дәуіш жайлауда ұзақ тоқтамады. Онда да тақыршылық еді. Жаздай жа ңбыр болмаған соң қар суымен көтерілген жусан мен бетеге, шілде туа ұшты да, жайлау да қара тақырға айналып, малына ққа бытырай бастады. «Б ұлт ала, жер шола» дегендей, сол бір қысаң шақта, Тобыл мен Оба ғанды бойлай жаңбыр өтіп, тақыр жердің көктей бастаған хабары естілді. Б ұл өзендерді мекендейтін жайлаудағы елдер, оларды ң ішінде Өтей мен Дәуіщ көкке қарай сөгіле тартты. Үдере кешкен ауылдар, айдау к өрген арық-тұрақты аз күн тыңайтпақ болып, Құсмұрынның «Аяқ бұлағына» жетті де жаппа тікті. Кегі бар Шы ңғыстың Өтей мен Дәуішті Құсмұрын төңірегіне кідірткісі келмей, «жерімнен етіп қонсын»! деп кісі жіберіп еді, олар «жер адамдікі емес, құдайдікі, бұл ара бәрімізге ортақ көшімді тыны қтырғанша отырамыз» деп дау айтты. ІІІепеге салса, бекіністен солдат әкелу керек те, мылтық күшімен айдау керек. Шы ңғыс ондай қылыққа үш себептен бара алмады: бірі – Шепені ң айтағына шабудан беті талай шарпылып, ендігі өліртпесіне ая ғын аңдап басатын болған, екіншісі – жақында өтуге тиісті «шырпы-шиге» жиналатындарды ң алды.
Құсмұрын к өлін т өңіректеген ауылдарға келе бастапты», деген хабар естіліп жатты, ты ңшылардың Шыңғысқа хабарлауынша, «беттері жаман», жиналыста Өтей мен Төлеген де болуға тиісті, олардың әсіресе " Өтейдің Керей мен Уақтың арасында салмағы бар, үшіншіден жуық арада Шы ңғыстың үйіне Омбыда өзімен бірге оқыған, кейінгі жылдарда «Сібірді ң бөлекше корпусы» аталатын әскери қосында инспектор болып қызмет атқаратын - Александр Николаевич Драгомиров келіп кеткен. Оны ң хабарлауынша, – «Құсмұрынға жиналыс кезінде Орынбордан да, Омбыдан да келеді - мыс» деген әскерлік отрядтар әзірленіп жатқан шақта, Омбыға патша сарайының қасындағы сібірлік комитеттің председателі – князь Чернышев келіп, жергілікті үкіметті қазақтарға мылтық күшін қолданудан тыйып таста
ған. Онымен де қоймай Құсмұрынға арнаулы ревизия жіберуді де то
қтатқан. – Жа қында ғана бағынып, жуықтан бері ғана тыныштала бастаған отар елге к үш жұмсаудың, үрейлендірудің керегі жоқ, – деген Чернышев, – дау-шарларыны ң, бәрін де қазақтың өз әкімдеріне тастау керек, қалай бітірсе де еріктері орыс үкіметіне, қазақтардың ішкі ж ұмысына араласпау керек, сырттан ғана бақылап, Россия мемлекеттігіне қайшы келетін істерде ғана, қисығын түзеу керек, онда да к үшпен емес ақылмен, Драгомиров осы нұсқау жайында Чернышевтан Орынбор үкіметіне деп әкеле жатыр екен. Омбыдан Орынбор ға қазақ-орыс линиясымен келе жатқан ол, жаңағы хабарды Шы ңғысқа жеткізбек болып, Құсмұрынға әдейі бұрылыпты, сонда ғы ойы - достық көңілін білдіру. Осы жайды айта отырып: – Халы ң ауыр, достым, – деді Драгомиров, – үстінен жазған ша ғымдарды арқалатса, көтере алмай мертігіп өлер ең. Астыртын тексерткенде к өбі шынға айналған. Сол қылмыстарыңды орыс соты қараса, сені өлтіріп жібереді. Сондай жайын көргендіктен князьдің аузына, – «б ұл істерді қазақ билеріне тастау керек» деген сөзді салған - менмін. Істер Омбыда жата береді, дау-шарды қазақ билері ауызша с өзден тексеруге тиісті. Егер олардың, ауыз бірлігін таба алсаң, саған да, ешкімге де еш н әрсе болмайды, билер қазақтың әдеттік заңына с үйенеді де, жәбірленгендерге айып-қиып әперумен көңілдерін таба салады... Содан кейін Омбыда ғы қағаздарды жоғалту оңай. Билердің к өңілін таба алмасаң, халың қиын. Онда, құдайдан басқа ж әрдемшің жоқ. Ол да көпке топырақ шаша алмайды... Драгомиров Орынбор ға жүріп кетті. Қайтарда да соғуын өтінген Шы ңғысқа, «тырысармын» деді ол. Драгомировты ң ақылы көкейіне қонған Шыңғыс, «ел билерінің к өңілін табудың алғашқы соқпағы осы болсын» деген оймен, ең алдымен, әскерлік бекіністің тас сарайында қамаулы жатқан А ңдамасты босатты да: – «Ер шекіспей бекіспейді» деген, енді шекіспей бекісейік: ескі өкпе-назды тастайық. Басын, кететін қылмысың бар. Өкпеге қисам да, «ер жігіт» өлімге қимадым. Ендігі салмақты басқа емес, малға салам. Жо қшыларды малмен бітістірем. Малды қайдан табудың ретін келтірем. Бар. Қожыққа да, Есенейге де, басқаларға да осыны айт. Дауы құрысын. Ел тыныштығын ойлайық, – деді. Шы ңғыстың бұл сөздерін – шыны көрген Аңдамас, айтқандарын орындама қ болып аттанып кетті. Татулы қ әңгімесі елге тарап, әркімдер әр түрлі сөздер айтып жат қан шақта, Шыңғыстың төбесінен тағы бір ауыр пәле жайдың о ғындай ұрып есеңгіретті де тастады және өзге арқылы емес, өзінің баласы - Шо қан арқылы. Ол да Өтей мен Төлегенге әкесінен кем өш емес еді, олардан кек алуды әкесінен кем арман етпейтін еді. Сол арманы – оның тілеуі қабыл болғандай, Өтей мен Дәуіштің көгеннен ағытқан марқа қозылары маңырай оттаған беттерінде бұлақтың сайына өскен тырбы қ, қисық бойлы қалың қайыңның ішіне келе қалды. Өрген қозылардың беталысын келдің сол тұстағы ақ тақырында балалармен асы қ ойнап жатқан Шоқан бақылап тұрды. Оның басына жаман ой орала қалды: «өздерін ағаш ішінде түгелімен бауыздап тастаса
қ қайтеді?» деп бір ойланды ол Шепеден естіген бір әңгімесінде, біреудің өзі сияқты тентек баласы, өшіккен біреудің өрісте жүрген қойларының арасындағы қошқардың тірідей тірсегін кесіп, асы ғын алған. « Қозылардың ішіндегі қошқар боларлықтарын сөйтсек қайтеді?» деген де ой келді Шо қанға.
Со ңғы ойына бекінген Шоқан «қарным ашты, үйге барам» деген сылтаумен, т өлеңгіт балаларын аулына қайтарды да, қасына Жайна қты ғана ертіп, Аяқбұлақтың бұталы сайымен жоғары өрледі, біра қ серігіне ниетін сездірген жоқ. А ғаш арасында шырпылардың жапырағын маңырай шалып ж үрген қозылардың ішінен Шоқанның көзіне ірі денелі, үлкен құйрықты дөңес мұрынды, сенсең жүні жалпылдаған күрең еркек қозы түсе кетті. – Ұста ананы! – деді Шоқан Жайнаққа, күрең қозыны нұсқап. – Неге? - деді Жайна қ. – Не а қың бар, «неге» екенінде, «ұста!» деген соң ұста! Жайна
қ әлі де неге екенін білмей, Шоқанның бетіне қараса, кейбір қаһарына мінетін қалпына түсе қапты қатты ашуланғанда бетінің б ұлшық еттері бүлкілдеп, көздері қанталап шатынай қалатын, « қаршадайынан бұнысы не?!» деп таңданғандарға: «Қан ішкен т ұқым емес пе? Бұлар жөргегінен қанға сусап өседі», деп жауап беретін, «білемін» дейтіндер. Ол т ұқымнан батырлық қуып жауға шап қан:
Абылайды, Қасымды, Кенесарыны, Наурызбайды, Шы ңғыстың туған ағасы - Мәмкені айтпағанда, «ең жуасы» дегенні ң өзі біреумен төбелесе кетуге төбелессе - пышақ жұмсауға даяр т ұратын. «Төре» атаулының белдігінде, қынға тығулы кездігі ж үретін, кейбіреулері қанжар да асып алатын, әкімшілік құрғандары мойындарына үнемі қылыш асынатын. Шыңғыс та сөйтіп, қызмет ат қарған немесе атқа қонған шақтарында, алтын балдақты, күміс қынапты қылышын салақтатып, мойнына асып жүретін. Шепе сол да ғдыға Шоқанды да кішкене күнінен қалыптастырып, «т өреде кісесіз, кездіксіз жігіт болмайды» деп, Шоқанға арнап бір зергерге әдейі жасатқан, алтынмен әшекейлеген кісеге қыны мен екі ж үзді кездік ілдірген. Әзірше ешкімге жұмсап көрмегенмен, ашулан ған шақтарында, «салып алайын ба?» деп Шоқан да кездігін қынынан суыра жылтыңдатып қоятын. К үрең қозыны «ұста!» деп бұйырған Жайнақ айтқанын орындамай бетіне қараған соң, Шоқан «алтын кездігін» қынынан суырып алды да: – Ұста, ұста! деген соң! – деді Жайнаққа жекіп, кездігінің жылтыр ж үзін күннің шаңқан сәулесіне жалтылдатып. Қаймыққан Жайнақ қайын, шырпының дәмі қышқыл бұтақтарын өткір тісімен қырқып ап, быртылдатып рахаттана шайнаған күрең мар қаның қасына жанаса беріп, артқы аяғының біреуінен ұстай алды. Шошып кеткен мар қа, тұтылған аяғын жұлқи ілгері тартқанда: – Жы қ! – деді Шоқан. К үшті Жайнақ, марқаның денесін құшақтай, сол жақ қабырғасын астына келтіре алып ұрды.
– Бас!.. Жіберме!.. – деп б ұйырды Шоқан Жайнаққа. Т ұруға тыпырлап жанталасқан қозыға Жайнақ әрең ие боп, «б ұны не істейді?!» деген оймен Шоқанға қарап еді, ол марқаның қатты үстіңгі жақ артық аяғына жармаса кетті де, кездігімен тірсегін шорт кесіп жіберді. Жанталас қан марқа тіпті қатты бұлқынғанда, ие болмау
ға айналған, әрі марқаны аяған, әрі Шоқанның мына батылды
ғының не екеніне түсінбеген Жайнақ: – Б
ұның не, Қанаш-ау?! – деді үлкен көздері шарасынан шығып. – Не
әкеңнің құны бар, не екенінде? – деді Шоқан, кескіні мейрімсіздене т үсіп. – Обал
ғой мынауың! – Өшір үніңді, әкеңнің аузын!.. Ие бол, марқаға!.. Әйтпесе, кездікті өзіңе салам!.. Б ұйрықты орындамауға амалы жоқ Жайнақ, бұлқынған марқаға әрең ие болып, қылпылдаған кездерін Шоқанға тіксе, ол марқаның б өлтірігін де қиып, жіліншігін кейін қайырып жатыр екен... – Алла! – деді не істерге білмей сас қалақтаған?Қайнақ, бар даусымен. Шо қан марқаның асығын қоса, жіліншікті қайырып жіберді... Сол ша қта олардың құлағына. – Әй, бұларың не?! – деген еркек даусы сап ете қалды. Жалт қараса, киімдері тозыңқы, аяғына ағаш шәрке ілген, қолына жуан тая
қ ұстаған, қара буырыл сақалды, күйкі денелі адам!.. Б ұл бала шағынан Өтейдің қойын баққан, қартаң тартқанда қозыларын бағуға ауысқан, мал бағудан басқа жұмысы жоқ, қатын- балалары өлген, Жұрқа дейтін бейшара еді. Балалар Ж ұрқадан сескенгендей, қозыны қоя беріп кейін шегінді. Сындыр
ған аяғынан шойнаңдай, зарлана маңыраған марқа үш ая қтап қашты. – Шыра қтарым-ай, бұларың не?!.. Обал қайда балалар?.. – деді Ж ұрқа, жылағысы келгендей, бет-аузы бүлкілдеп, былшықты көзінде жасы м өлтілдеп... - Қозының тірсегін қиғанша менің тірсегімді қисаң нетті, балалар!.. – деп Жұрқа еңіреп қоя берді... – Кетемісі ң, жоқ па? – деп Жұрқаға кездігін жалақтата ұмтылған Шо қанды, «ойбай, қой!» деп құшақтай алды. Бұл жолы Шоқан қарсыласқан жоқ. Оны ағаш арасына қарай жетектеген Жайнақ, орнынан
қозғалмай жылап тұрған Жұрқаны сескендірмек болып, – «Кетсейші, бейшара-ау, өлесің ғой бүйтіп тұрып! Білмей тұрмысың тентекті
ң кім екенін?» деді. «Кімнің баласы еді, ойбай?» деді Жұрқа ы қылық атып. «Шыңғыс ханның!» деді Жайнақ «Кімнің баласы болса да, жетпей желкесі қиылсын!» деді Жұрқа, жасқа булығып. «Не дейді?!» деп б ұлқынған Шоқанды Жайнақ босатпай, қалың бұтаның арасына кіріп кетті... Арт
қы оң жақ аяғы тілерсегінен омырылған күрең марқаны ар қалап, басқа қозыларды айдап, ауылға алыстан аңырап келген Ж ұрқаны көргенде, ауыл адамы, әсіресе Өтей, не істерге білмей қалды. Кешікпей Өтей мен Дәуіштің аяқ басқан адамы Өтейдің аулына т үгел жиналды. Жиналғандардың ыза-кегінде шек болған жоқ. Не істеуді ң жайын, жұрт Өтейдің аузынан күтті. Естімеген, көрмеген, к үтпеген сұмдыққа кездескен ол, ашу қаншама буғанмен тартымды а қыл иесі болып келген қалпына бақты. Ақындар «қараңғыда жол тап қан, қисынсыз жерде сөз тапқан» деп мақтайтын оны, сақалының ұзындық және молдығына қарап, көтермешілер бураға теңейтін еді де, жастар жа ғы «Бура атаң» деп, құрбылары «Бөкен» деп, теңдес біреулер болмаса, « Өтей» атын ешкім аузына алмайтын еді. Өтей Шыңғыстың әкесі – Уәлімен тізелес, табақтас болған адам. Қасым мен Уәлі Абылайдың хандығына таласқанда, Уәліні жа қтаушылардың бірі – Өтей болған. Сондықтан оны «Бүкең» деп Шы ңғыс та сыйлайтын, үнемі ақылшысы, батагөйі ғып ұстайтын. Есенейді ң екпінімен Шыңғыстан биыл жаз іргесін айырғанмен, орда ға ішкі тілегі баяғыдай болатын. Міне, сондай к өңілдес жүрген Өтейге, күрең марқаның оқиғасы т өбеден тоқпақпен ұрғандай әсер жасады. « Қыздырманың қызыл тілділеріне» ерік берсе, Шыңғысқа кісі жіберу керек те, мар қаны қосалқа құнмен төлетіп, бұндай қылықты қайталамау үшін, баласына көптің көзінше дүре соқтыру керек. Біреулерді ң ойынша, бұл қылық баланікі ғана емес, әкенікі де бұны, биыл
Өтейдің ірге айыруынан өшігіп, Шыңғыстың өзі істетіп отыр, оны
ң баласына тапсырғаны, бір марқаның ғана емес, бірге өрген қозылардың бәрінің де аяғын сөйттіру, құдай одан сақтаған да, Ж ұрқа үстінен шығып қалған!.. «Не істеу керек?» дегенде, біреулер к үрең марқаны ақсаңдатпай сойып тастауды ма құл көріп еді, енді біреулер, – «сарапқа түсетін мар қа болды ғой бұл, көрерсіңдер, әскер күшіне сүйеніп отырған Шы ңғыс теңдік бермейді марқаның құнын да төлемейді, баласына д үре де салдырмайды, ендеше, бұл кеңесті дуанға жинала бастаған билерге беру керек, не десе де солар шешу керек, олай болса оташы ға мар қаның қиылған тірсегін байлатып, қолда күттіру керек» десті. «Бура
ған» біраз уақыт үндемей отырып қалған соң, тіл қата алатындары: – Б үке, не ақыл айтасың? – деді шуласып. – Қасқыр жеп кететін бір марқа ғой бұл, – деді Өтей тұқырайған басын к өтеріп, – бүйтпесе керек еді Шыңғыс. «Бала да өз бетімен істей қойды ма екен, бұны?» деген сөздеріңде де жан бар. Бұл бері сал ғанда, – Шепенің ақылы болу керек. Әрі салсаң – одан да шиеленіседі. Қалай айтқанда да бұл қылыққа қатты тыйым салмай болмайды, әйтпесе ар жағы өршіп, ұшқыннан өртке айналып кетуі м үмкін. Бірақ бұл жұмысты ашуға емес, ақылға жеңгізейік. Шы ңғысқа әуелі кісі жіберейік, себебін білейік, не істеуді содан кейін а қылдасайық. Өтей Шыңғысқа өзгені емес, өзіне жас жағынан да, бедел жа ғынан тетелес өсіп келе жатқан Төлегенді жіберді. Сондағы ұстатқан сөзі: – Баласы мына қылығын Шыңғысқа білдіріп істеді ме екен, білдірмей істеді ме екен? Қайсысы болса да түбінде анықталмай қоймайды, сондықтан шынын айтсын. Одан әрі сөйлесу жеңіл болады. Б ұл – бір. Екінші қайсысы болса да, қиын жұмыс болды бұл. Әңгіме Шыңғыстың білу-білмеуінде емес, менің марқамның сирағы буналуында. Бір мар қада тұрған түк те жоқ. Ол не қасқыр жеп кететін не кім к өрінгенге сойып тастайтын тоқты. Маған осы о қиғаның атағы жаман болып тұр. Менің әуелі – Уәлімен одан кейін Шы ңғыспен жан аяспас болғанымды дүйім жұрт біледі. «Шы ңғыстың баласы сондай досының малына пышақ жұмсапты» деген қауесет тарайды да, «құрыққа сырық жалғап» дегендей, өсекшілер, әсіресе дұшпандар бұл кеңесті өсіріп әкетіп, бір марқаны мы ң марқа қылудан қашпайды. Бұны естігенде, дұшпандар «шоқ- шо қ» деп табалайды, достар қынжылады, соның арты насырға шауып, «сыны ққа сылтау іздеп отырғандар» жұртты желіктіреді. Бұл ұшқынды үрлеушілер аз болмайды. Оның арты өртке айналып кетуі, талайларды ң бұдан шарпылуы, біреулердің күйіп өлуі қиын емес. Осы
өртті болдырмауға менің ақылым жететін емес. Шыңғыс не айтады екен б ұған?.. Т өлеген барғанша, Шыңғыс Шоқанның қылығынан хабарсыз екен. Осы ма ңайдағы шешеннің бірі саналатын Төлеген, әдеттегі қалпымен, мақсатты сөзіне алыстан орағытып келе жатыр еді, жырақ жердегі
өрттің түтінін сезген иісшіл адамдай, жаман бірдеме барын бай
қай бастаған Шыңғыс: – Әй, Төлеген! Неменені бықсытып келе жатырсың? Төркіні жаман с өзді тұтатқалы келе жатқан қалпың бар ғой өзіңнің? Орынсыз майма ңдамай, турасын айт! – деді. Турасын естігенде; – Апырай, олай болмас!.. Қанша тентек болғанмен, Қанашжан өйте қоймас. Бұны істеген Қанаш болмас, арамызға от тұтатқалы жүрген бас қа біреу болар, – деп бойына жолатқысы келмеді. – Қозышы көзімен көрген, – деген сезге де тоқырамай; – Қайдан білесің, қозышыны біреу әдейі жұмсап, марқаның, ая ғын өзіне бунатпағаның? – деген дау айтты. Бірін-бірі қалай иландырарын білмеген Шыңғыс пен Төлеген, өзінен сұрамақ болып Шоқанды іздетті. Ол жоқ. Ордалық ауылда да жо қ, қарасы ауылда да жоқ. Ауыл балаларын тексертсе, жалғыз Жайна қтан басқасы түгел. Жайнақ пен Шоқан қайда болса да бірге. Біра қ қайда олар? Ағаш арасын қаратса – жоқ. Келдің тақырында ойна ған балалар арасында жоқ. «Әскерлік бекініске қашып бармады ма екен?» деп, астыртын кісі салса - жо қ. Ешқайда жоқ. Әлде Шо қанның қылмыс жасағаны рас болып, жазадан қорыққан ол, Құсмұрын қырқасының әр жерінде көмірі қазылған үңгірлердің, немесе
қасқырлар қазатын біреуіне жасырынған болар ма? Ондайлар толып жатыр ж әне көбі бытықы-шытықы солардың қайсысына ты ғылғанын кім біледі? Бәрін тінтіп шығуға, бүкіл ел жабылмаса, б ұл арадағы ауылдардың адамы жетпейді. Қалай табу керек, ендеше? Шо қан мен Жайнақ таптырмайтын жерде еді. «Тентектің ақылы т үстен кейін кіреді» дегендей, ханзадалық намыстың айдауымен к үрең марқаның артқы бір аяғын бунап тастаған Шоқан, Жұрқа шал қылмыс үстінен шығып қап, Жайнақ шытырман ішіне сүйреп әкеткен соң ғана, не істегенін сезіне бастады, онда да Жайнақтың есіне т үсіруімен. – Шо қан - ау, төретайым - ау, не істедің?! - деді Жайнақ оған шытырман арасына кіре. – Не істедім? деді Шо қан, демін жиілете алып. – Әлгі қозының аяғын бунауың ше? – Онда не бар? – Ойбай-ау, т өретайым-ау, сыныққа сылтау таба алмай жүрген ж ұрт емес пе, маңайдағы ауылдар? Солар, мына марқаның аяғы буналуын сылтау ғып, ере түре келмесін қайдан білеміз? – Онда не істейді? – Т
өретайым-ау не дейін саған? – деді Жайнақ кейіп, – «не істедің» не? Желіккен ж ұрт орданы жан-жағынан тарпа бас салса қайтесің? – Өйте алмайды. – Неге? – Әскер бекінісін сағалап отырған жоқпыз ба? – деді Шоқан, әкесінен және Шепеден естіген сөздерін қайталап, – солардан бата алмайды.
– Әскер не істейді? Көпке топырақ шаша ма? – Ал, енді, т өретай, - деді Жайнақ, не дерге білмей кідіріп қалған, аздан кейін ғана бірдеме айтуға ыңғайлана бастаған Шоқанның с өзін аузынан жұлып ап, - бауырым, досым, бір тілегім бар сенен! – Айта ғой.
– Осы о қиғаның аяғы неге соққанша бой таса қыла тұрсақ қайтеді? – Қайда? Қалай? – Ауылда болса қ та, ағаш арасында болсақ та, іздегендер жайлы сап бізді тауып алады... – И
ә, сонда? – деді, енді ғана ашуы тарап көңіліне қауіп ұялай баста
ған Шоқан. – «
Қасқыройнақ» аталатын жарқабақтай астында үңгірлері быты
қы-шытықы бір қуыстар бар... – Білем, біра қ кіріп көрген емеспін, – деді Шоқан. – Мен кірдім, – деді Жайна қ – орда жайлауға көшкенде, қарашы ауыл осы ма ңайда қалып қоятын еді ғой, сонда балалар үңгір атаулыны
ң ішін аралап шығатын. Қуысы ең көбі -«Қасқыройнақ» болатын. Оны ң алыстап кететін бір үңгірлеріне түптеп баруға қорқатынбыз. Үлкендер «ол түкпірлерде қасқыр күшіктейді, барған адамды жеп қояды» дейтін. Соған тығылайық. – Бізді де жеп қоймай ма, қасқырлар? – деді, үңгірге тығылуға іштей к өніп қалған Шоқан. – Т әуекелге бел байлаймыз, – деді Жайнақ, – қазір ол үңгірлерде қасқыр болмау керек, Жортуға жараған бөлтіріктерін ертіп, малы көп жайлау
ға кеткен болу керек. Жүр, барайық!.. Жайна
қ Шоқанды қолынан жетектеді. Шоқан қарсыласпады. « Қасқыройнақ» – «Орта бұлақ» аталатын жылғаның қайнар т ұсындағы дөңестің, етегінде еді. Дөңестің биігінде әлдене заманда жасал ған аласалау оба бар. Сол обаның іргесінен жылап емес, саулап а ғатын бұлақ бар. «Сулы жер – нулы жер» дегендей, бұрқырай ағып, етегін ке ң жайып кететін бұлақтың қайнар тұсына қалың жыныс өскен. Солардың қартаюға айналған кейбіреулері «киелі ағашқа» саналып, ешкім балта тигізбегендіктен, т үбірлері мейлінше жуандап,
б ұтақтары тарбайып кеңіп кеткен. Көтере сөйлеуі ме, расы ма, біреулер – «ол арада аума ғы ауыл орнындай аршалар бар» деседі, « қайын мен теректен екі-үш кісінің құшағы әрең жететін түбірлер де жиі кездеседі» дейді олар, « құрыққа жарайтын тобылғылар да болушы еді, ел ондайларды кесіп қамшыға сап қылатын» дегенді де айтады. Неге екенін кім білсін, сол а ғаш тұқымдарының бәрі де қиқы-шойқы, бойлары аласа, бұтақтары қалың келеді, араласа құшақтаса өскен олардың ішінде, жаяу кісіні де жүргізбейтін т ұстары бар. Осындай паналы орын бол ғандықтан, қасқырлар обаның құлай берісіне белгісіз заманнан бері ш ұрқ-шұрқ апан қазып, етегін толып жат қан үңгірге айналдырып жіберген. Көшпелі ел, тек, көктем мен к үзде ғана малдарын жайып, былайғы уақытта тоқырамайтын кезде, қасқырлар апандарына ала-сапыран шақта күшіктейді екен де, ел жайлаудан қайтарда өргізіп әкетеді екен. «Осы арада көмір барын да елге
қасқырлар ашып берді» деген де сөз бар. Қасқыр мал баққан қазақтың ежелгі жауы. Оны аулау көшпелі елдің ата салты. « Қасқыройнақ» обасының етегінде қасқырлар ұялауын, ол арада к өмір барын ақша қазақтар, алғаш айдалада соғып алған қасқырдан бай қаған, басқа жердің қасқырының түгі таза, ал «Қасқыройнақтан» шы ғатын қасқырдың түгі қап-қара шаң! «Неліктен?» деп ойла ғаншылар қасқырдың апандарын тауып, жылтыр тас сияқтанған н әрсені қазып кірсе, – жұмсақ!.. Жағып көрсе – тұтанады!.. Ел содан бастап, тас к өмірді отынға қолданған... Іргесінен қасқырдың апандары табыл ғандықтан, бұрын аты жоқ обаны «Қасқыройнақ» қойып алған. Ел кемірін ала бастаған шақта, қасқырлар ол арадағы апандар
ға күшіктемей, тек, адам жоқ кезде ғана жиналатын ойнағына айналдыр
ған. Сондықтан оба ғана емес, оның аумағы да ел аузында « Қасқыройнақ» аталған. Шым-шытыры қ ұйпаланған сытырманың арасынан жүрер жол тауып « Қасқыройнаққа» жету, бастаған Жайнаққа да, қостаған Шо қанға да жеңіл болған жоқ. Бұталар ілген көйлек-дамбалдары жыртылып, денесіні ң ашық жерлерін сояулар тырналап, серпілген б ұтақтар беттері мен денелерін осып, жалаңаш табандарына шөгірлер еніп... дегендей, « Қасқыройнаққа» жеткенше балалар ауыр азап шекті. Дегенмен – жетті. Дуан орнап, к өміршілер қуылғаннан кейін, бұлақтың бұл са ғасына адам да, мал да аяқ баспаған, сондықтан жыл сайын қалыңдай өскен бетеге мен көде, қойдың қалың жабағысындай ұйыса туырылып кеткен. Сол ара әлі де қасқырлардың ойнағы екендігіне. ұйысқан шөптердің ұйпа-тұйпа болуы, жемтіктерінің ж үн-жұрқа, сүйек-саяқ, бас-сирақтары сияқты қалдықтарының жатуы ж әне кебіңкі де, жас та қиларының көрінуі куә. Ескі апандар опырылып бітіп кеткен. К өмірін алған қуыстардың ар жағы қап- қараңғы боп, алып аждаһаның аңырайта ашқан аузындай үңірейіп т ұр. Не істеу керек? Үңгірге кіруге балалар бата алмады. Обаның төңірегін байқаса, араласа қалың болып өскен аршалар, тобылғылар, басқа да а ғаштардың тұқымдары. Олардың арасынан ешкімді ешкім таба алмастай. Оба т өбесінен ақ ауыл да, қара ауыл да айқын көрінеді. Жыныс қа жасырынған балалар төңіректі бақылауға кірісті. Кім екенін білмегенмен, Т өлегеннің ордаға салт келіп, атын шылбырынан қонақ үйдің белдеуіне байлағанын көріп тұрды. Бұлай байлау бұрын болма
ған іс. Ордаға келуге мүмкіншілігі барлардың өздері аттарын а қ ауылдың сыртындағы дауыс жетерлік жерге қағылған ашаға шылбырынан байлап немесе өзара матастырып, жыммен тізбектеліп ж үретін қояндардай бірінің артынан бірі шұбырып жаяу келетін. Мына адамны ң өйтпей, ордаға салт атпен таянып кеп түсуі, атын белдеуге байлауы, ба қылап тұрған балаларды, әсіресе Шоқанды таң қалдырды. – К
өрерсің, – деді Жайнақ Шоқанға, – дәу де болса, осы адам к үрең қозының жайында келді. Және бұл – ашулы келіс. Және басынып келу. Б ұрынғы тәртіптерді бұзып келген адамға іштей ызаланғанмен Шо қан Жайнаққа жауап қайырмады. «Арты не болар екен?» дегендей, тіккен к өзін ордадан айырмай, қимылсыз жатты да қойды. Кешікпей орда ма ңы әбігерлікке түсуі де көрініп тұрды. Әлдекімдердің ордадан шығуы, әлдекімдердің кіруі жиіленді. Аздан кейін ат қа қонған әлдекімдер шапқылаған қалпымен сайға түсіп кетті. Енді біраз уа қытта орта бұлақтың жан-жағынан Шоқан мен Жайна
қтың аттарын атаған айғайлар шықты. Бұлар іздеушілер екенін екі бала да а ңғарды. – Дыбыс берсек қайтеді? – деді ызалана түскен Шоқан. – Қоя тұрайық, төретай! – деді Жайнақ. – Арты не боларын к үтейік.
Арты жа қсы көрініске айналмады. Ауыл араларында да, орда т өңірегінде де аттылы, жаяулы қимылдар көбейді. Күн кешкіруге айнал ған шақта, ордадан да, қарашы ауылдан да ере шыққан бірталай р р у р р аттылар мен жаяулар орта б ұлақты қаусыра жайылып бері қарай беттеді.
– Іздеушілер! – деді Жайна қ. – Бұлай отырсақ тауып алады. Үңгірге кірейік. – Тапса не істейді? – деді Шо қан қатуланып. – Олай деме, т өретай. Хан – ием ұлықсат етпесе, іздемес еді олар бізді. Сол кісі іздеткен ғой. Мына жәйлі салуларына қарағанда, істің арты шата ққа айналған ғой. Қазір ашулы отырған болар, хан – ием. Сол
қалпында қолына түссек, тілі де, қолы да тиюі мүмкін. Сол кезде жан-жа қтағы адамдардың дауыстары жақындай бастады. Екі баланы ң да қорқыныштан бойлары дірілдеп кетті. Жайна
қ Шоқанның білегінен тағы шап бере ұстап, төменге, үңгірге қарай тартты. Шоқан қарсыласқан жоқ. Олар үңгірге кірген шақта, жайылымшылар келіп те үлгерді. Т өңіректі тінте қараған олар; – Б ұл арада да жоқ екен ғой, – десті шуласып. – Үңгірге кірмесе? – десті біреулер. – Қой, кірмес, – десті үңгірдің аузына үңілген біреулер, – көрдей қараңғы ғой іші!.. Қорқар кіруге. Әсіресе мынадай бейуақ кезде!.. Ішіне кіріп бай қауға үңгір әрі қараңғы, әрі қуыстары көп, жары
қсыз қалай табады оларды? Жайлымшылар амалсыз тарады. Оларды ң дауыстары бәсеңдеген ша қта, балалар сақтанған қимылмен үңгірден шықты. Енді қайда барады? Оларды сол халында қалдыра тұрып, орда жағына барайық. Шо қанды таба алмаған жайлымшылар, бұл жайды Шыңғысқа қалай естіртудің жайын ақылдасты. Оған жанындай жақсы көретін ұлының ұшты-күйлі жоғалып кетуін естірту оңай болып па? Сонды қтан, «кәне, қайсысың барасың?» деген сұрауға ешкім де жауап бермей, үн-түнсіз тұнжырай қалғанда, Абаның «мен - ақ барайын!» деген даусынан т өңіректегілер селт ете қалысты. «Апырай, мынау не қылған жүрек жұтқан адам еді?!» деп таңдана қарады жұрт оған.
– Барса ң, жолың болсын! – деді біреулер. – Бірақ хан мен ханшаны шошытып алмай, ретін тауып естірт. – Сонда, не демекшісі ң? – деген сұрау қойды біреулер, айтар с өзінің түрін байқап алғысы қажет болса, ақыл қосқысы келіп. – Онда ж ұмысың не? – деді біреулер, сұрау бергендерді ұнатпай, – бірге өсіп – біте қайнаған, қан-жыны араласқан адамдар, қышыған жерін қалай табудың ретін білер, «барайын» деуі содан болар. – Бар, бар! – десті өзгелері. Аба орда ға кірсе үш-ақ адам отыр екен: Шепе, Шыңғыс, Зейнеп. Абаны ң есіктен басы көріне, «табылды ма?» деген сөзді үшеуі үн қоса айтты. – Табылады, – деді Аба, оларды шошытып алмайын деп. Ол с өзге қанағаттанбай, «табылды ма, жоқ па?» деді тағы үшеуі де үндерін қоса. – Табылады! – деді Аба ны қ дауыспен. Асы
ғыс Шепе Абаның созбақ жауабына ыза боп, малдасын құра отыр
ған қалпынан лып етіп шарта жүгініп алды да, қасында жатқан қамшысын оң жақ уысына бүктей ұстап, еркін сөйлейтін Абаға: – Әй, неменеге болдырған түйедей бұралаңдап тұрсың өзің, тура с ұрауға қисық жауап беріп? «Әкесі өлгенді де естіртеді» дегендей, табылса да, табылмаса да турасын айт! – деді. – Табылады! – деді Аба салма қпен. –
кілем т өселген жерді барлық пәрменімен періп-періп жіберді. Шы ңғыстың бойында ондай қайрат көрсетерлік қуат жоқ еді. К үрең марқа оқиғасы басталғалы, Шоқанның халы, өзінің халы, ордасыны ң халы не боларына көзі жетпей, ой-санасын қараңғы т ұман басып алған; өкпесі қабынып, жүрегі төмен тартып, демін зор ға алып отырған. Енді, міне, Аба «табылады» дегенмен, сөз әлпетіне қарағанда, әлі таба алмай келіп отыр. Қайдан табылады сонда?
Аба ға осы сұрауды қоюға Шыңғыстың алқынған өкпесі мен қысқан жүрегі мұрша бермей, екі-үш рет оқталды да, демі ықылық атып, дыбысын шы ғара алмады.
– Ж әй тұтығып отырған жоқ Аба, – деді Шепе, Шыңғысқа, ашулы үнін өзгертпей, – «табылады» дегені жәй сөз бұның. Ол енді табылмайтын бала!.. Шегінен шы ғара үрлеген қуықтай тырсылдап, біреу шертіп қалса жарылып кеткелі отыр ған Зейнеп, Шепенің сөзін естігенде, «аһ!» деп ай ғайлап қалды да, талықсыған бейнемен жантая берді. Аба жүгіріп кеп Зейнепті құшақтай алды да, басын қасында жатқан жастыққа с үйеді. Сасқалақтаған Шыңғыс, от орнындағы қашқар құманды алып кеп, әйелінің бетіне су бүрікті... Талықсыған жүрегі аз да болса тыныс ал ғандай басын сүйеген Абаға үлкен көзін төңкере қараған Зейнеп әлсіз дауыспен; – Қайдан? – деді. – Әйеке, есіңді жинашы! – деді Аба жалбарынған дауыспен, – «табылады» деген со ң табылады. – Бар бол ғыр-ау, – деді Шыңғыс Абаға кейіп, – екіұшты сөзіңді қойып, турасын неге айтпайсың? – Айтам, С ұлтаным, бірақ Әйекең мен екеуіңе ғана. – Мен неге б өтен болам? – деді Шепе діңкілдеп. – Тек табылса болмай ма, тентек а ға-ау? – деді Зейнеп әлсіз дауыспен. – Естиік, қайдан табылуын. Бара тұр, тентек аға! – С
өйтші, кіші аға! – деді Шыңғыс жалбарынған дауыспен. Шы ға тұруға мойындаған Шепе, қамшысын қолына тұта, есік жа ққа беттей берді де, босағаға жете, артына қайрылып, қамшылы қолын Абаға безеп: – Ылайымда табылсын – деді қаһарлы үнмен, – егер табылмады бар
ғой, ендігі ісім сенімен түссін! Керде
ңдей басқан Шепе шығып кетті. – Қанаш, дәуде болса, «Қасқыройнақтың» үңгірінде, – деді Аба Шепе кеткен со ң. – Оны қайдан білдің? – деді Шыңғыс пен Зейнеп қосарлана. – Онда болма ғанда қайда кетеді? Құс емес ұшып кететін аң емес, інге кіріп кететін; балы қ емес, суға сүңгіп кететін...
– Бай бол ғи-ау, мен бидеме біліп келген екен дешем, жоямал ма еді, айтып оти ғаның? – деді Зейнеп. – Ендеше, неге тінттірмеді ң қалың адамға үңгірді? – деді Шы ңғыс.
– Тінттірмегенім – «егер табыла қалса, Қанашты көптің көзінде ұялтпайын сағын сындырмайын» дедім. – Енді
қалай таппақсың? – Мен таппаймын анау жат қан – Құтпан табады. « Құтпан» дегені, Шыңғыстың қасқыр алатын иті. Ірі де, күшті де, ж үйрік те, батыл да бұл ит, Сібірдің «тайдай» дейтін көкжал қасқырларын аңшылап жүріп жеке алады екен. Әлдекім Құтпанды к үшік күнінде, бес-алты жасар Шоқанға тартуға әкеп берген, т ұқымы «аю алған» атанған Құтпан, күшік күнінен ежет те, күшті де бол ған соң, Шоқан жақсы көріп қайда барса да қасынан тастамайтын. Ит те оны жа қсы кәріп, қасынан қалмайтын, жоқ болса іздеп тап қанша дамыл көрмейтін. О қтын-оқтын аңсырап далаға кетіп қалатын, кейде тез оралып кей ша қта бірер күн жоғалып табылатын, кейде сау, кейде жараланып қайтатын Құтпан, Шоқан қылмыс жасар күні үйде жоқ боп, жайылымшылар Шо қанды таба алмай қайтқан шағында келген еді. Б ұл жолы денесі қан-қан боп жараланған, ол – ұялы қасқырлармен таласуыны ң белгісі. Асы ғыс Шепе Абаның созбақ жауабына ыза боп, малдасын құра отыр ған қалпынан лып етіп шарта жүгініп алды да, қасында жатқан қамшысын он, жақ уысына бүктей ұстап, еркін сөйлейтін Абаға: – Әй, неменеге болдырған түйедей бұралаңдап тұрсың өзің, тура с ұрауға қисық жауап беріп? «Әкесі өлгенді де естіртеді» дегендей, табылса да, табылмаса да турасын айт! – деді. – Табылады! – деді Аба, салма қпен. –
кілем т өселген жерді барлық пәрменімен періп-періп жіберді. Шы ңғыстың бойында ондай қайрат көрсетерлік қуат жоқ еді. К үрең марқа оқиғасы басталғалы, Шоқанның халы, өзінің халы, ордасыны ң халы не боларына көзі жетпей, ой-санасын қараңғы т ұман басып алған, өкпесі қабынып, жүрегі төмен тартып, демін зор ға алып отырған. Енді міне, Аба «табылады» дегенмен, сөз әлгі етіне қарағанда, әлі таба алмай келіп отыр. Қайдан табылады сонда? Аба ға осы сұрауды қоюға Шыңғыстың алқынған өкпесі мен қысқан жүрегі мұрша бермей, екі-үш рет оқталды да, демі ықылық атып, дыбысын шы ғара алмады. – Ж
әй тұтығып отырған жоқ Аба, – деді Шепе, Шыңғысқа ашулы үнін өзгертпей, – «табылады» дегені жәй сөз бұның. Ол енді табылмайтын бала!.. Шегінен шы ғара үрлеген қуықтай тырсылдап, біреу шертіп қалса жарылып кеткелі отыр ған Зейнеп, Шепенің сөзін естігенде, «аһ!» деп ай ғайлап қалды да, талықсыған бейнемен жантая берді. Аба жүгіріп кеп Зейнепті құшақтай алды да, басын қасында жатқан жастыққа с үйеді. Сасқалақтаған Шыңғыс, от орнындағы қашқар құманды алып кеп, әйелінің бетіне су бүрікті... Талықсыған жүрегі аз да болса тыныс ал ғандай басын сүйеген Абаға үлкен көзін төңкере қараған Зейнеп әлсіз дауыспен; – Қайдан? – деді. – Әйеке, есіңді жинашы! – деді Аба жалбарынған дауыспен, - «табылады» деген со ң табылады. – Бар бол ғыр-ау, – деді Шыңғыс Абаға кейіп, – екіұшты сөзіңді қойып, турасын неге айтпайсың? – Айтам, С ұлтаным, бірақ Әйекең мен екеуіңе ғана. – Мен неге б өтен болам? – деді Шепе діңкілдеп. – Тек табылса болмай ма, тентек а ға-ау? – деді Зейнеп әлсіз дауыспен. – Естиік, қайдан табылуын. Бара тұр, тентек аға! – С
өйтші, кіші аға! – деді Шыңғыс жалбарынған дауыспен. Шы ға тұруға мойындаған Шепе, қамшысын қолына тұта, есік жа ққа беттей берді де, босағаға жете, артына қайрылып, қамшылы қолын Абаға безеп: – Ылайымда табылсын – деді қаһарлы үнмен, – егер табылмады бар
ғой, ендігі ісім сенімен түссін! Керде
ңдей басқан Шепе шығып кетті. – Қанаш дәуде болса, «Қасқыройнақтың» үңгірінде, – деді Аба Шепе кеткен со ң. – Оны қайдан білдің? – деді Шыңғыс пен Зейнеп қосарлана. – Онда болма ғанда қайда кетеді? Құс емес ұшып кететін аң емес, інге кіріп кететін балы қ емес, суға сүңгіп кететін... – Енді
қалай таппақсың? – Мен таппаймын анау жат қан – Құтпан табады. – Аузы
ңа май! – деді қосарланып. Салт ат
қа қонып, Құтпанды қарғысынан ұзын қыл шылбырмен жетекке ал ған Аба оны еркіне жіберіп, шылбырдың ұшын ғана қолына орай ұстап отырды. Құтпанның күшті екенін сонда аңғарды, жерді тіміскілей ж үгірген Құтпан, Абаның сірестіре тартқан қарулы қолын қарыстырып, шылбырды екі қолымен ауыстырып ұстауға тура келді.
Құтпан аса иісшіл еді. Қар түгіл қара жердің өзінде, қуған аңын ізіні
ң иісімен тауып алатын. Күшік күнінен иісі сіңген Шоқанды да ол жазбай табатын. Біра қ бұл жолы адасты ол. Оған себеп – күндіз, Құсмұрынның тақырында Шоқанның асық ойнауы еді, сортаң иісі м үңкіген тақырдағы Шоқанның иісінен Құтпан айрылып қалды. Енді қайтып табуды білмегендей, Құтпан қыңсылап жанталасты. Аба содан кейін итті еркіне қоя берді. Ит олай-бұлай шапқылап, Шо қанның «Ортабұлаққа» беттеген ізін тапты да, зымырай жөнелді. Аба да артынан шапты. Біра қ жүйрік ит жеткізер емес, – ілезде і ңірдің қоюлана бастаған қараңғылығына жоқ болды... Иттің із тауып ж өнелгенін аңғарған Аба «дәу де болса Қасқыройнаққа барар» деген жобамен, сайды ң жиегін жағалай желкесіне тартты... Қайда барарын білмей дағдарып отырған Шоқан мен Жайнақ, қараңғы қалың шытырманның ішінен Құтпанның әуелі сыбдыры естіліп, ілезде өзі көрінген шақта, не ит екенін біле алмай шошып кетіп, орындарынан өре түрегелді. Шоқан сезімнің сілтеуімен қынындағы кездігіне жармасты. Иесін тани кеткен Құтпан « қорықпаңдар менмін!» дегендей еркелі үнмен қыңсылады да, даусын танып « Құтпан!» – деген Шоқанды басына секіре бассалды. Оны құшақтай алған Шоқанның көзінен жасы ыршып кетті. Итті Жайна қ та таныды. Біра қ Құтпан Шоқанмен ұзақ құшақтаспады. Ол ілезде жерге т үсіп, сол маңайды иіскелей тыпырлап қыңсылай бастады. – Қасқыр жүретін орын ғой, иісін біліп тұр! - деді Жайнақ. – Япырай, - деді Шо қан көзінің жасын саусағымен сүртіп, - итті «адам ға дос» деген рас екен ғой! Досжаран, аға-іні... дейтін адам атаулыдан ит асты - ау, іздеп кеп!.. – Мен ше? - деді Жайна қ. – Сені
ң жөнің бөлек қой, - деді Шоқан, Жайнақты құшақтап. Сол кезде қыңсылаған ит ұли беріп үңгірдің ішіне кіріп кетті. – Ішінде қасқыр болмаған да! - деді Жайнақ. – Оны
қайдан білдің? – Біріншіден, – қасқыр иісін сезбесе ит кірмейді, екіншіден, – мана, екеуміз
үңгірде отырғанда, сол жақ қуыстан әлдене ыңыранған сия
қтанды. Бөлтіріктерін емізген қаншық па деп ойлап қалдым. Са ған айтуға – үрейленер дедім. – Ендеше, ма ған да естілгендей болды сол дыбыс. Мен де сені үйрейлендірмейін деп ойладым. Сол с
әтте үңгір ішінен арс-ұрс дыбыс естіліп қалды. – Болды
қызық! – деді Жайнақ. –Қасқыр бар екен. – Несі
қызық? – деді Шоқан үрейленіп, – итті жарып тастамаса не қылсын!.. – Жар ғызбайды, біздің Құтпан! – деді Жайнақ, – оның апанға кіріп қасқырмен алысуы – бір бұл емес, «талайларын апанында жарды» дейтін а ңшылар, «талайларын тысқа тірідей сүйреп алып шы қты» дейтін... Сол с әтте арсылдасқан дыбыстар үңгірдің аузына жақындады да, ит пен қасқыр жанталаса арпалысқан қимылмен тысқа шыға келді. Қайсысының басым екенін, үрейлене қараған балалар білмей қалды. Алыса кеткісі келген олар бассалуға кезек-мезек ұмтылады да, арт қы аяқтарына өре түрегеп, ауыздарын денелеріне дарытпай, алды ңғы аяқтарымен бірін-бірі серпіп жібереді... Осындай арпалысты ң үстінде, аяқтарын тірей тік түрегелген қасқыр мен иттің арасына, Шоқанның қалай кіріп кеткенін Жайнақ а ңғармай қалды. Шоқан кейін шегінгенде, шалқалақтап құлай берген қасқырдың үстіне Құтпан міне түсті де, алқымынан қапсыра қауып қатты да қалды. Қасқыр аяқтарын серпіп жанталасуда... – Бірдеме істеді ң бе? – деді Жайнақ Шоқанға. – Қасқырдың қарнын кездікпен есіп жібердім. – Жігіт екенсі ң! – деді Жайнақ, Шоқанның ерлігіне риза боп. Дыбысы қырылдап шыққан ит қасқырдың алқымын өршеленіп сы ға түсті. Қасқырдың қимылы бәсеңдей түсті... Сол шақта, жо ғарғы жақтан аттың дүбірі естілді. «Кім?» дегендей балалар аңыра қалды. «
– Аба! – деді Шо қан.
Атын жетектеген Аба темен т үскенше, ит қасқырды тұншықтырып та үлгерген еді. Сонда да аузын алқымынан алмаған. Сыбырла ған дауыспен құшақтай амандасқан Абаға балалар ит пен қасқыр жайын айтты. Қасқырды көрсе – өлген. Иттің мінезі Абаға белгілі: «к үшім-күшім!» деп әуелі жаясынан, одан – жотасынан, одан – мойнынан сипап кеп, ма ңдайынан әлденеше сипағанша ол алған а ңын босатқан емес. Онда да, сыр - мінез адамына ғана, былайғы ж ұртты маңына да барғызбайды, барам дегендерді қауып тастайды. Аба солайша сипала ғанда Құтпан адырая қарап қойды да, «сен бе еді ң?» дегендей қапсырған аузын қасқырдың тамағынан алмақ болды. Біра қ, ала алмады: жағы қарысып қапты!.. Ондай жағдайда не істеу керек екені Аба ға белгілі. Ол иттің желкесінен де. алқымынан да сипалап, сірескен сі ңірлерін еппен босатты. Жақтары содан кейін әрең ашылған ит, орнынан тұрды да, анадай жерге барып, етбетінен жатып, езулерін тілімен жалай бастады. Онысы - сыба ға тілеген белгісі. А ң алғандағы оның сыбағасы, сол аңның қаны суымаған ж үрегі. Сол жайын білетін Аба Шоқанның кездігін сұрап алды да, қасқыр терісін төсінен шабына қарай іреп жіберіп, төс терісін етінен ажыратып, т өсті қабырғадан сөгіп, ішіне қолын тықты да, жыбырлауын до ғармаған ыстық жүректі суырып алды. Құтпанның ла қтырған кесек тамақты қағып алатын әдеті болушы еді. Қасқырдың төсі сөгіліп жатқан кезде, сыбағасы асарын білген ол, орнынан т үре келді де, «мә, Құтпаным!» деп Аба жоғары қарай ла қтырған жүректі алдыңғы аяқтарын көтере тік тұрып аузымен қағып алды... – Ал,
үйге барамыз ба, енді? – деді Аба балаларға. ү р р – Мен бармаймын, – деді Шо қан.
– Неге? – Істі
ң аяғы неге соғарын күтем. – Қайда? – Осы үңгірдің ішінде. – Тек, ойбай! – деді Аба шошы ғандай.
– Оны ң несі бар? – Жау жа ғы тауып алады. – Қалай табады? – Е ң алдымен, Құтпан тауып береді. Сені бұл арада көрген ит ма ңайыңнан шықпайды да, көптің көзіне шалынады. «Ұстап берді» деген сол болады. – Өзі не болып жатыр? – деп сұрады Шоқан. – Әзірге белгісіздеу, – деді Аба. – Маңайда жүріс-тұрыстардың, шабыстарды ң көбеюіне қарағанда, ордаға ұқсастығы барлар, қасқырдай ұлысып жиналысып жатқанға ұқсайды: – Рас, – деді, сот қарлығының арты шиеленісуге айналғанын шамала
ғандай болған Шоқан, – сөйтеді. Әрине, әсіресе, Есеней мен Қожық. Бірақ не істейді ұлып табысқанда? Мылтыққа қайсысы қарсы шаба алады. – Қай мылтық? - деді Аба түсінбей. – Бекіністі айтам! Енді
ғана түсінген Абаға кенеттен бір ой келіп кетті: «даудың дауылы басыл ғанша, – деп ойлады ол, – осы Қанат, сол бекіністі паналай т ұрса қайтеді? Ең берік пана сол ғой, бұған!». Бекініске бар ғысы келмеген Шоқанды, Аба өз жанынан сөз жасап қорқытты. – Сені үрейлендірмейін деп айта алмай отырған сөзімді енді амалсыз айту ға тура келеді, -деді ол қынжылған сияқты үнмен, – Есеней де, Қожық та осы маңда жүр екен ғой. «Төрелер мені басынды, малыма пыша қ жұмсай бастады, егер алғашқы адымында тыйып тастамаса, олар малдан құрық, бастан сырық айырмауға кірісті; « өгізге туған күн бұзауға да туады», дегендей төренің бүгін ма ған сұғынған пышағы, ертең Керей мен Уақтың өзгесіне де с ұғынады. Не айтады бұған, Есеней мен Қожық?» деп Өтей оларға кісі салады. « Үркейін деп тұрған жылқының құйрығына жапырақ байласа не жоры қ» дегендей, әлгі хабарды алғаннан кейін, Есеней - Керейге, Қожық - Уаққа ат шаптырып, ұран шақырып жатыр дейді... – Ұрандасқанда не істейді? – деді Шоқан. – Қайдам, не істейтінін? – деп ойланған болған Аба, іле жанынан та ғы бір сөз шығара қойды, – «айрылар тамыр ердің артқы қасын с ұрайды» дегендей, – деді ол, – өшігіп жүрген Есеней мен Қожық, «пыша қшыны қолымызға бермей бітіспейміз» деп отырып алса қайтеміз. – Қолына бергенде не істейді? – деді Шоқан, «жәйбарақат» бола қалған түрінен шираңқырап. – Айтпа, қалқам, оны! – деді Аба жалбарынған дауыспен, – құдай о ған келтірмесін!.. Егер келтірсе... Ар жа ғын айта алмағандай Аба құмығып қалды. Абаны ң сөздерін шынға жорып, үрейленіп отырған Жайнақ: – Т өретай, сол дұрыс қой! – деді Шоқанға. – Не д ұрыс? – деді Шоқан. – Бекініске барып паналау. – Мен де соны д ұрыс деймін! – деді Аба, жалбарынған дауыспен. – Жауды
ң беті жаман. Ол көп те, біз аз. Есеней мен Қожықтың қалың қолы лап қойса, төтеп болар күш жоқ, оларға бекініс төтеп бола алмайды. – Ендеше, мен неге ты ғылам? – деді Шоқан. – «Ауыл
ға шапса» дегенім ғой. Бекініс өз маңайына мың сан қол болса да жолатпайды. Арандай тізілген қалың мылтыққа кім қарсы шаба алады? қтарын ауыл айналасына құрмай ма? – Онда бекіністі қалай қорғайды? Шо қан тосылып қалды. – Та ғы бір сөзді айтпай амалым жоқ, – деді Аба, – әке-шешеңнің де айт дегені осы еді... – Оларды ң өздері не істеп отыр? – деді Шоқан, Абаның сөзін б өліп. – Не істеп отыр дейсі ң? – деді Аба, жыламсыраған дауыспен. – Шы қпаған жандары отыр, әсіресе, Әя апамның. Сенің халыңды ойлап з әрелері жоқ... – Мен табылмасам, оларды ң өзін бассалмай ма, Керей, Уақ? – «Балта к өтерілгенше, ағаш жал табады» дегендей, – деді Аба, – естуімше, Керей мен Уа қтың желігулері патшаның құлағына шалынып, оларды к үшпен тыю үшін, Орынбордан да, Омбыдан да қарулы қалын, әскер жібергелі жатқан көрінеді. Хан - иемнің ойы, солар Жеткенше, Керей мен Уа қты алдастырып ұстай тұру. Жеткеннен кейінгісін өзі біле жатады ғой. Мына с
өзге Шоқанның көңілі елеңдеп қалды. Шарасыздықтан қалай шығудың амалын білмей тұрған оның қараңғы маңынан, үміт с әулесі жылтыңдағандай болды, сондықтан, «ризалас, төретайым бекініске бара т ұруға!» деп жалбарынған Абаға «жарайды» деді. – Әкем қайтеді, сонда? – деген сұрауын Шоқан қайталады. – Оны ң бір жөні болар, – деді Аба, – «ел бар, жұрт бар» дегендей, Абылай ата ңның қара шаңырағын жауға жықтырып қоймас. Жауды ң өзі де ол шаңыраққа батып шаба алмас. Олар әкеңді сен ар қылы әлсіретуге тырысады. Іздеген сен табылмасаң не істейді әкеңе? Әкең қысылып бара жатса, «іздедім, таппадым, нанбасаң өзің іздес» дейді. Не болмаса, «сендер зорлап әкетпесеңдер, қалын, елдің ішінен
қайда жоғалады балам? Қайтарыңдар баламды, әйтпесе, бір бала
ға, жүз бала төлетем!» деп өздеріне пәле салады. Қанша шәйірғол дегенмен, мына сөз де Шоқанның көкейіне қонды. – Біра
қ, мен – деді ол, – бекініске жалғыз бармаймын, Жайнақпен барам.
– Ол да болсын, – деді Аба, – онда Жайна қ екеуің менің атыма мінгесі ңдер де, бекініске дөңнің көл жақ етегімен тартыңдар. К үзеттегі солдаттар Шоқанның келерін біледі. Ол маңайдан басқа бейсауат адам ж үрмейді.
Мінгескен балалар сілтеген жобамен бекініске тартты. Аба «ерте ң келіп терісін сойып алармын да, б өлтіріктерімен қапқа салып алып қайтармын» деген оймен қасқырдың өлген қаншығын, үңгірдің бір қабат ішіне тықты да, өзі жаяулап ордаға қайтты. Ертеңіне ала к өбеде келіп байқаса, қаншық жоқ! Әр жерде бұрқыраған жүн- ж ұрқаларына, бір жерлерде шашылған сүйек-саяғына қарағанда, бас қа қасқырлар жеп кеткен. Бөлтіріктердің жатқан жерін тапты, өздері жоқ. Оларды да басқа қасқырлар жеп кетті ме, әлде, әкесі келіп,
өзге орынға тасып әкетті ме, құдайың білсін. Кешегі т үнде балаларға айтқан жорамалын, Абаның аузына «періште» сал ған екен. Күрең марқа әңгімесі басталған шақта, бұл жа ққа «шырпы-шиге» қатынасу ниетімен беттеген Есеней, Оба ғанның орта тұсындағы Қараоба төңірегін жайлаған Сибанның К үңгене руында қонақтап жатыр еді. Күрең марқа әңгімесі оған әлдеқайда өскен түрінде жетті. – Өтейдің биыл жаз іргесін бөлуіне ерегісіп, - деді хабар айтушы, – Шы ңғыс жайлаудан қайтып келе жатқан оның барлық марқасын сай ға біткен шытырман ішінде мауыздатып тастапты. Бұл жұмысты өзгеге емес, өзінің баласы – Шоқанға істетіпті. Қылығын қылып ал ған ол бала, қазір әскерлік бекініске паналап жатыр дейді. Өтей те ңдік сұрап кісі салса, Шыңғыс «білгенін қылсын» деп мықтылық айтып, шашасынан келтірмейді дейді... Қожық бұл кезде Құсмұрынға жақын жердегі Қарасу өзенін жайла ған Уақтың Қараман руында қонақтап жүреді. Оған күрең мар қа әңгімесі Есенейден де өте түсіп жетті. Есеней мен Қожық өз ара ат салысып хабарласты да, әңгіменің байыбына бармастан-а қ, елді Шыңғысқа қарсы көтерудің амалына кірісті. Олай к өтеру оңай еді. Құсмұрын дуанына он үш жыл аға султан бол ғанда, Шыңғыстың азуы мен тырнағы батпаған ауыл кем де кем, әсіресе Құсмұрын көліне жақын тұстағы ауылдардан. Ж ұртты желіктіру жабдығына кіріскен Есеней мен Қожық, әуелі Құндызды жағасында жасырын бас қосып алды. – Б
ұл былай да лып еткелі тұрған өрт еді, – деді Есеней, – соны т ұтатып жіберуге Өтейдің қозысы себеп болды. Сылтау табылды. Енді осыны пайдалану керек. Сен – «жаубасарлап», мен – « ұшпайлап» екі жа қтан ұран шақырсақ, Керей, Уақтың сойыл соғар еркегінен ат қа қонбаған жан қалмайды. Олар Құсмұрынның қырқасы түгіл, к өлінің аумағын да әлденеше орап алуға жетеді. Шыңғыстың с үйеніп келгені бекіністегі солдаттар. Саны – бірер жүздей ғана дейді. Не бітіреді олар с үйеніш болып? Көпке топырақ шаша ала ма? – Еште ңе де істей алмас, – деді Қожық кейде жиіленіп кететін кекештігі б ұл жолы азайып, аздап тұтыққанмен, сөздерін еркін айтып, – мені ң қауіпім басқада. – Неде? – Абылайды ал ғаш хан көтеріп, алты ақ отау тігіп, алты қызын берген, алты ж үз жылқы, алты мың қой берген Атығай мен Қарауыл деседі
ғой. Мынау әңгіме көтеріліп, көңіліне қауіп ұялғаннан кейін, Шы ңғыс соларға жасырын ат шаптырып, «Керей, Уақ ордасын талау ға жиылып жатыр, қайтеді екен, Атығай, Қарауыл? Талатып қоя ма екен, қорғай ма екен?» депті дейді. Соған сегіз ата - Қарауыл он екі ата - Д әуіт дүрлігіп, бастығы Қанай би мен Құрымсы би боп, жігіт жинап жатыр дейді. – Та
ғы не дейді? – деді Есеней. – Бір
қауесеттерге қарағанда, – деді Қожық, – Торғай жағындағы То қал – Арғын да жігіт жинап жатқанға ұқсайды. Абылайдың билері мен батырлары: Қаз дауысты Қазыбек, Шақ-Шақ Жәнібек, Қаракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай ғой. Солардың бәрінің де елдері, – «Абылай ордасын шаптырмаймыз» деп жиналып жат қан сияқты. – Та
ғы? Қожық сөзін әрі қарай жалғастыра алмай тұтығып қалды. – Оттап отырсы ң, кекеш ит! - деді Есеней, еркін сөйлейтін Қожыққа. – Не-не-тег-г-ге? - деді Қожық. – Жинала берсін, Аты ғай – Қарауыл. Басқалары жиналса да мейлі! Жаумен санасып со ғыспайды. Жабылам десе жасанып қарсы т ұрамыз. Уақ атаңның баласы - сен Атығай -Қарауыл жаққа ие боласы ң, мен Керей атаулыны ертіп, Қыпшақ пен Арғын келетін жа ққа ие болам. Сонда қоршауда қалған ордаға олар қалай пана бола алады? Ж әне қаңғырған жалғыз үйлі төрені қорғаймын деп Керей, Уа қтың қалың қолымен қалай шабыса алады олар? Қорғайтын қай бір орда б ұл? Қазір бұл – ханның ордасы емес, орыс патшасы тіктірген бала ған ғана. Сол үшін мал басын бәйгеге тігетін, жынды ма, Ар ғын мен Қыпшақ? – Өйте алмайды, – деді Есеней, кекештене сөйлеуге әзірленіп келе жат қан Қожықты бөгеп, – бірақ қапы болмау үшін және Шы ңғыстың үрейін ұшыру үшін қаптаған қалың қол, Құсмұрын к өлінің аумағын тез қамау керек. у у р – Сонда ғы түпкі ұстар сөзіміз не болады? – деді Қожық. – «Екіні ң бірі» дейміз «не балаңды тірідей қолымызға бер, не істеуді өзіміз шешеміз немесе бізге өкпелеме, ар жағын найзаның ұшы білектің күші шешеді» дейміз.... – Ма-ма-ма құл! – деді Қожық. «А ғаш қамшы көп, аттанарда жоқ» дегендей, Керей мен Уақтың қаптаған қалың қолы Құсмұрын көлінің жан-жағына шоғырлана баста
ған шақта, Шыңғысқа доспын дейтін адамдардың ілуде біреуі ғана болмаса, орда маңайына жолай алмады. Өзгені былай қойғанда .«жау қайдалап?» дамыл бермейтін «ат, шап!» таң аузын жаппайтын, бас қарған елінің Шыңғысқа жауығуына бас себеп болған Шепенің өзі, ордаға қауіп-қатер төне бастаған шақта, елеусіз зытып отырған. қайда кеткені белгісіз. «Ата досыңмын» дейтін Өтей де Керей мен Уа қтың ауқымынан шыға алмай, тілектестігін Шыңғысқа астыртын жеткізіп, к өзге де, сөзге де түсе алмай отыр. Осындай қысыңқы уақытта, қазақ атаулыдан Шыңғыстың қасында қалған белгілікті адамдар Күрлеуіт руынан шыққан – Сатыбалдыны ң Жаманқұлы мен Қанжығалы руындағы беделді адамны
ң бірі әрі биі – Меңдекенің Шәңкісі. «Күрлеуіт те, Қанжығалы да Құсмұрын дуанында аз рулар, әрқайсысы ең көп дегенде – ж үз үйден ғана. Ұлпанды алғаннан кейін Есеней Баян аула ма ңайын мекендейтін қалың Күрлеуіттен өз қайын жұрты Обаған бойына к өшіріп алған, солардың ішінде, «қырық мың жылқы бітіпті- мыс» дейтін ата қты Нияз байдың ұрпағы Жаманқұл ақын да келген. Қанжығалы руының да қалыңы Ереймен тауының маңында. Абылайды
ң екі баласы – Уәлі мен Қасым хандыққа таласқанда, Ш әңкінің әкесі – Меңдеке Уәліні жақтаған, сондықтан хан болған У әлі оның арғы атасы – Теңізбай тұқымын Ерейменнен көшіріп, қазіргі Сарыкөл (Урицк) ауданының «Отынағаш» деген орманды, ш ұрайлы жерінен қоныс берген. Еркіне салса, Жаман құл – Күрлеуіт, Шәңкі – Қанжығалысын ерте келер еді. Өйте алмады олар. Себебі бұл арадағы Күрлеуіт ауылдарыны ң байы да, бегі де Елтіннің жігіті, ол – Есенейдің апасы – Матайдан ту ған жиен, сондықтан тілегі Есеней жақта. Жігіттің аузына қарап отырған Күрлеуіт, одан ұлықсатсыз аяғын қия баса алмайды. Жаман құлдың жалғыз да болса келген себебі Құсмұрын дуаны ашылып, Шы ңғыс аға сұлтаны болғалы үйінен шықпайтын а қыны. Жаманқұлдың суырып салма ақындығында да, халық жырларын білуінде де т үп жоқ. Халық әдебиетін жинап жүретін Шы ңғыс, одан талай жырларды жаздырып алған. «Бес жасынан хат таныды» дейтін Шо қан да тентектік қылықтарының арасында әкесінің халық фольклорын жазу ісіне жәрдемдесіп қоятын. Мысалы, біз Шо
қанның жарияланған ғылыми еңбектерінен Жаманқұл айтатын «Едіге» жырын әкесіне алты жасында қағазға түсіріп бергенін білеміз. Жаман құл Шыңғысқа шынымен берілген адам. Сонды
қтан оның «басына қатер туды» деген хабарды естіген соң а ғайындарының «елден бөлініп қайда барасың? Жаудың торына т үсіп жазым боларсың» дегеніне қарамай, Шыңғысқа қарсы топталып ж үргендердің ара-арасымен ордаға жетті, досының қасынан қозғалмай отырып алды. Ш әңкінің Қанжығалыны ерте алмаған себебі бұл руда Жәдігердің Асаубайы дейтін, Орта ж үзге аты жайылған шешен болған, өзі кедей бол ған. Жолаушылап жүрген Шыңғыс бір сәтте Асаубайдың аулына кез келіп, сонда шешен д ұрыстап қонағасы бере алмаса керек, Шы ңғыс соны кек көріп, Қанжығалыдағы Бексары дейтін даукес біреуге: «Асаубай отыр ған «Қорқылдақ» атамның жері еді, әкем Үмбеттен, Асаубайдың әкесі Жәдігер тартып алды, сол жерді өзіме қайтарып бер» деп дуанға арыз жаздырған. Қолына түскен арызды, Шы ңғыс билерінің қарамағына берген. Сонда шешен Асаубай, Бексарыны с өзден жығып, билер жер әперудің орнына өзіне ат, шапан айып сал ған. Шыңғыс «атын аруаққа кешесің» деп, шапан орнына Бексарыдан Асаубай ға бір тайша әперген екен деседі. Сонда Асаубай Шы ңғысқа:
Ойламап едім б ұлайша әпергенің бір тайша, Бексарыдай бұзықтар, Өтірік арыз жазудан Тыйылар енді қалайша? депті. Аралары содан шал
ғайланған Асаубай, Қанжығалының басым көпшілігін Шәңкіге ертпей
ұстап қалды. Азшылығы еруге жүрексінді. Шәңкі атадан алтау еді, солардан өзімен тетелес інісі – Шауыпкел батыр ғана ерді. Шы ңғыстың ордасына орныққан Жаманқұл мен Шәңкеге Балта руынан шы ққан, бізге өткен тараулардан белгілі - Тұрсынбай батыр ғана қосылды. Жасы жүзден асқанмен, салт жүруден қалмаған ол, «Абылайды ң ордасына шабуыл жасалып жатыр» деген хабарды естіді де, «хан а ғам тұсында қырық жыл қорғаған қара шаңырақты талатып, үйде қалай отырам» деп, бір немересін ертіп атқа қонды. Ертерек кезде, бір жоры қтан қайтқан оның үйінде «Абылайдың ала туы»
қалып қойған еді, ол осы туды қолына ұстай, қару-жарағын асына аттанды да, орда ға түспестен туын Құсмұрын қырқасының т ұмсығына тігіп, «келер жау болса осы арада күтемін!» деп, жатып алды. Ша қырған ауылдарға бармады ол. Сыйлайтын адамдар үстіне к үрке тікті де; асты апарып берді. Есенейді қолдаушылар күн санап молая түсті. Құсмұрын қырқасының батысындағы «Ханжатқан» сайына талай ақ үйлер тігіліп
қалды. Есеней «бұл жиынның шығынын өзім-ақ көтерем» деп, сойысты ққа жүз шамалы байталы бар қысырақ үйірлерін, «сауын ға» деп, төрт-бес айғырдың үйірін алыстағы отарынан айдатып алды, қымызды ол «жұрт қанып ішсін» деп «тайжүзгенге» құйдырды. Қол қалыңдай түсті. Есеней онымен қанағаттанбай ана жылы Шы ңғыс қонысынан қуып, Торғай жаққа айдап жіберген Ақташы руыны ң атақтысы Мамыққа, сол Қуғында Уақтың Қытай аталатын руына паналап жал ғыз үй қалған Кетебайдың Садағын жұмсап, «Өш алар кезі жетті, А қташы жиналып келсін де, Шыңғысты бізбен бірге шапсын», деп хабар айтты. Кекті А қташының қару ұстарлық еркек – кіндіктісі ат қа қонып, «Ханжатқандағы» топқа кеп қосылды. К өмір қазатын кәсібінен айрылған Тағыш руын бастап Жүргімбек батыр келді. Ана жылы қонысынан аударарда қарсылық білдірген оны, Шы ңғыс «Ит жеккенге» жер аударып, содан жақында ғана орал ған еді. Сондықтан Шыңғысқа ол да өлердей өш. Осынша қалың қол, Құсмұрынның қырқасында шекиіп отырған хан ауылын әлдеқашан бас салар еді де, күл-талқанын шығарар еді. Өйтпей салқынын алыстан салуын, Шыңғыс «бекіністегі әскерден қорқуы» деп түсінді. Жан - жақтан торлай бастаған қалың қолдың неге, не ма қсатпен жиналуынан, Шамрай хабардар. Қай тұста кімдер топталуын оларды кімдер бас қарып жүруін, Шыңғыс оған күн сайын әлденеше рет хабарлайды. Халдың ауырлап бара жатқанын көрген Шамрай, ал ғашқы күндері-ақ, топталғандарды зеңбіректің астына алып, быт-шытын шы ғару, сөйтіп беттетпей тастау еді. Олай істеуге Шы ңғыс қорықты, – «былай да өшігіп отырған елдерді, одан жаман өшіктіріп алармын» деп қауіптенді. Бірақ сақтықта қорлық жоқ деп, «егер жау жа ғы шабуылға кіріссе тойтарыс берерлік болыңдар!» деп әскерге қам жасатты. Бекініс пен орда арасына салт мінген қарулы к үзет қойғызды. Шамрай Шыңғысқа ереуілшілермен бекіністе жатып с өйлесуді ұсынды. Өйтуді намыс көрген Шыңғыс, «не де болса өз үйімде күтіп алам» деді. Жиынның қалыңдай түсуінен қауіптенген Шамрай, қазақ-орыстың линиялық әскерінің штабы т ұратын ЬІстапқа көтеріліс болу қаупін хабарлап, тығыз түрде қарулы жәрдем жіберуін өтінді. Штаб Шамрайға деген жолдап, тез арада Ыстаптан бір эскадрон, К өкшетаудан бір эскадрон жәрдем баратынын хабарлады. Орда ға күн сайын шапқысы келетін Есенейді тоқтата беретін адам, бері сал ғанда бүкіл Керей мен Уақ, әрі салғанда Арғын мен Қыпшақ бедел к өретін, Керейдің Алдай руынан шыққан Тоқсан би. Оны жұрт «тіл біткенні ң шешені, сөз біткеннің алғыры» дейді екен. Тоқсанның әкесі – Жабай да, оның әкесі – Қара да атақты билер болған. Орта ж үз Абылайды ақ кигізге отырғызып хан көтергенде, бір бұрышын Қара би ұстаған екен дейді. Оның жасы Абылайдан әлдеқайда үлкен екен. «
Қара би қартайып, жағы түсіп отырған шақта Абылай с әлемдесе келіпті. Сонда Қараның жүгіріп жүрген немересі - То қсанға Абылай қолынан ет асатып, маңдайынан сипап бата берген екен», дейді. Сонды қтан билік істерінде Тоқсан әкесі Жабайдан асып т үскен екен дейді. Абылайды ң аруағын да, ордасын да, ұрпақтарын да сыйлайтын То қсан қартайып үйінде отырып қалғанмен, «ордаға шабуыл жасал ғалы жатыр» дегенді естиді де, бармауға шыдамай қасына жолдас-жорасын ертіп ат қа қонды. Оның келуіне Есеней іштей қатты ренжіді, өзі де аруаққа сенгіш, сыйынғыш ол, жеті атасынан бері би болып келе жат қан Тоқсанды пір тұтып, алдынан өтпейтін, сөзін екі етпейтін, шаруасы ша ғын Тоқсанға жыл сайын соғым жіберіп; жаз бір, қыс бір қонаққа шақырып батасын алып тұратын. Соңғы жылдары ат қа мінуден қалған Тоқсанға жылында бір рет өзі барып с әлемдесетін, үлкен бір даулар болса немесе ел басына ауыр күндер туа қалса, Тоқсанға ақылдасып алмай, дауды шешуге, ауырлықты же ңілдетуге кіріспейтін. Тоқсан да Есенейді бірде: «Жауды жеңер батырым» деп, бірде «Шал қыған ырысым» деп, бірде «Жау жасқанар айбыным» деп еркелететін, Есенейді ң сөзін ол да екі қылмайтын. То қсанның келгендегі мақсаты, екі жақты қандастарына ынтыма ққа келтіріп татуластыру еді. Екі жақтың, әсіресе Есенейдің тамырын басып бай қаса, кенеуі кетіп қалған дүние сияқты. Әлсіреп отыр ған Шыңғыс келісімге келуге ойлағанмен, Есеней жағы қайыспастай қақиып алған, сондағы айтары баяғы бір сөз: «Не баласын
қолымызға берсін, не тұрысатын жерін айтсын!» «Баланы беруге болмайды, – деп ойлайды Шы ңғыс берсе – өлтіреді». «Сонда не істеу керек?» деген сұрауға, Шыңғыстың табар жауабы біреу ғана. «Қысылып бара жатса, қашып барып бекініске ты ғылу, одан арғы үміті – Ыстап пен Көкшетаудан келетін эскадрондар. Есеней шабуыл ға әзір болып қалған шақта Тоқсан келіп үлгерді. Ұлықсат сұраған Есенейге: – То қтай тұр, – деді Тоқсан. – Қашанға дейін? – Оны а қылдасамыз. То қсанның естуінше, «хан ордасы таланғалы жатыр» деген хабармен, Ар қа мен Сібірді мекендеген елдердің ру басылары осы ма ңға келе жатқан сияқты. Есенейді де бетке қаққысы келмеген орда ға да жаны ашыған Тоқсан мәселені солармен ақылдаса отырып шешпек. Қауесет рас болып шықты. «Абылайдың ордасы таланғалы жатыр» деген қазақтың «ұзын құлағы» кең далаға дауылды желден жылдам тарады. Сол хабарды естіген со ң мына шеті – Ұлытау, Кішітаудағы бес болыс аталатын Ба ғаналы боп, одан әрі – «Арғынның сәуірі» аталатын алпыс болыс Қуандық пен Сүйіндік боп, Қарқаралы мен Баян тауларын т өңіректеген қырық болыс Қаракесек – Қаржас болып, К өкшетау өлкесін жайлайтын сегіз ата – Қарауыл, он екі ата Дәуіт болып, «То қсан екі баулы» аталатын Қыпшақтың Үй және Тобыл өзендерін мекендейтін тең, жарысы: Ұзын, Көлденең, Торы, Қарабалық рулары болып, Торғай-Тосынды мекендейтін – Жоғарғы Шекті, Оба ғанның батысын мекендейтін Төменгі Шекті болып, Абылайды ң ордасын қорғауға ұран шақырды да, әр жерде топталып жиыла бастады. Б ұл жайларды естіген Есеней айылын да жиған жоқ. – Келе берсін, – деді ол, – «б ұл қалай болады?» деп үрейленгендер «Біз жасан ған жаумыз. Қамданған қалын, топтан жынын шашып құтырған бура да қаймығады. Көрерсіңдер, сол «жиналып жатыр» дегендерді ң ешқайсысы Керей, Уақтың қарулы қолымен сойыл со ғысуға келе алмайды, олар тек бітім сұраған билерін ғана жібереді.» Есенейді
ң айтқаны келді. «Анау жақтан келеді, мынау жақтан келеді» дегендерді ң біреуі де Керей мен Уақтың жасанған жауынгерлеріне жа қындауға бата алмай, салмағын алыстан салғысы келді де, татулы қ тілетуге, әр ру өзінің «жақсы-жайсаң» дегендерін ж ұмсады. Оларды ң ішінде аталған рулардың «пәлен би, пәлен шешен» дегендеріні ң көбі бар еді. Есеней тіктірген үйлерде бастары қосылған олар: «Б әріміз қойдай маңырап, қозыдай жамырамайық, Есенейге де, Шы ңғысқа да бітуана сөзді айтатын біреуді ғана шығарайық» десті. Орта ж үзге қарайтын алты ру: Арғын, Қыпшақ, Қоңырат, Найман, Керей, Уа қ бас қосқанда, «аға баласы» деп жолды Арғынға береді. Б ұлардың ішінен қоңыртас төрт ру кептігін салыстырғанда: «Аспандай – Ар ғын, жұлдыздай – Қыпшақ, қойдай – Керей, қозыдай – Уа қ» деп келеді. Бұдан Арғынның өзге рулардан көптігі де көрініп т ұр.
«Есеней мен Шы ңғысқа кім сөйлеседі?» дегенде өзге рулар: «аға баласы - Ар ғын сөйлессін» деді. Арғыннан Құсмұрынға жиналған билерді ң жасы үлкені де, таңдаулысы да, Аңдағұл руынан келген Өтемістің Құрымсысы болып шықты. Ол талай топқа түсіп, «қызыл тілден ж үлде алған» шешен де еді, «тоқсан ауыз сөздің тобықтай т үйінін табатын» білгір де еді. Даулас қан екі жаққа шешінді сөз айтардан бұрын, Құрымсы әуелі Шы ңғыспен, одан кейін Есенеймен оңаша сөйлесті. Ыстаптан да, К өкшетаудан да қалың қол келуін күтіп, «қарсы қазақтарды соларды ң мылтық күшімен қуам» деген сенімде отырған Шыңғыс Құрымсының: – Кеше ата ң Абылайды хан көтерген одан – әкең Уәліні ол өлген со ң шешең – Айғанымды хан сайлаған Атығай менен Қарауыл еді, өзге рулардан бір табан саған жақын еді, сондықтан Есенейден гөрі сені жа
қын тұтып, бірінші рет саған сөйлесіп отырмын, – деп бастап, татулы
қ әңгімесін айтып еді. Шыңғыс «бас асаулық» қылып, салам ба деген б ұғалығына тоқырамай, жұлқына берді. Содан кейін Құрымсы айтар сөзінің турасына көшті. – Сен неге сіресе бересі ң? – деді Құрымсы оған, – сонда сүйенерін орыс үкіметі ме? Үкімет елді қыра алмайды. Азар болса, Есенейін, Қожығы қамап, Итжеккенге айдатады. Қатыны мен еркегі құрып қалмаса, Керей мен Уақтан Есенейлер мен Қожықтар тағы туады. Үкімет оларды ит жеккенге айдап тауыса алмайды. Ерлерін айдату, елді
ң өшпенділігін күшейте береді. Өшіккен ел кегін алмай қоймайды. Түбінде үкімет жеңбейді, ел жеңеді. Ендеше елмен есептеспей болмайды. Ж ұрт сені «ақылгөй емес, тасыр қой» деуші еді, рас екен ғой сонысы! «Әлін білмеген әлек» дегендей, өлеріңді білмейтін адам ба еді ң сен? Керей, Уақтың қолына беріп отырған шылбырын босатайыншы, не істер екен са ған? Олар аспандағы ж ұлдыздай, сен арасындағы үркердейсің. Бір шайқауына келемісің оларды ң? Ерегісіп көрші, күліңді көкке ұшырсын! Орта жүздің игі жа қсылары сені сыйлап кеп отырған жоқ, Абылайдың аруағын сыйлап келіп отыр. Тілін алмай к өрші, олар да безеді сенен!... Сонда не істемексі ң? Құрымсының шешендік торына іліккен Шыңғыс, амалсыздығын к өрді де:
– Сонда, не істе дейсі ң маған? – деді. – Істе дейтінім: басын аман, малын т үгел кезде, бұл Құсмұрыннан кет. –
– Оны ойлан. « Өзі болған жігітке, бір кісілік орын бар» дегендей, өнеріңе лайық орынды табарсың! «Жарайды» дей қоюға, Шыңғыс әрі «шылқы май» көретін орнын қимады, әрі «Есенейден қорқып кетіпті» деген атақты қорлық көрді. Біра қ «ақылына айғыр салып» байқаса, Құрымсының айтып отыр ғаны шындық. Ендігі оны ң ақылдасары, - Орынборға кеткен Драгомиров. «Жаны шын ашиды» деп ойлайтын Драгомировті ң Орынбор сапарынан оралар уа қыты болып қалды, сөзінде тұрса, келіп қалуға тиісті. Ойы со ған тоқыраған Шыңғыс: – Жарайды қабырғама ақылдасайын, – деді. – Ұзақ ақылдаспа, – деді Құрымсы, – тезірек шеш. Маған ертең – б үрсігүні Есенеймен сөйлесу керек. Соған дейін жауабыңды күтем. – Тым ты ғыздатып әкеттің ғой, Құреке, Әуелі Есенеймен сөйлесіп ап, мені соны ң бетін көргеннен кейін сынамаймысың? – деді Шы ңғыс.
– Ол да д ұрыс екен, – деді Құрымсы. К өмейінде тұрған бір сөзді Құрымсы Шыңғысқа айтпады, ол «А ға сұлтандығыңды Есенейге бер де, өзің бұл арадан тай!» еді. Оны айту үшін әуелі Есенеймен сөйлесіп алу қажет болды. Есенейді ң алғашқы әйелі – Қанікей, Құрымсымен аталас – Зіл ғараның қызы екенін еткен тараулардан білеміз. Сондықтан жасы кіші бол ғанмен, жолығысқан шақтарда Құрымсы оны «жездей» деп, өзін еркелейтін «балдыз» орнына ұстап, ойынды-шынды сөздерін батыл айта беретін. Ойын ға доғал Есеней ел әдетімен «балдыздық» к өтере жүріп, қытығына тиген бірер жолда, «оттама, балдызым» деп бетінен қатты қауып тастағаны бар. Содан тауы шағылған Құрымсы, кейін бай қап әзілдесетін болған. Б ұл жолы сөйлескелі отырған кеңесі – қалжың араластыратын н әрсе емес, салмақты нәрсе. Сондықтан Құрымсы, Есенеймен с өйлескенде «тиегін» яғни Тоқсанды қасына ала отыруға ұйғарды. То қсан мен Құрымсы жасты болатын, талай рет кездескен олар, « құрдаспыз» деп қатты ойнайтын, сонымен қатар, бір-біріне сөздері ты ңдаулы да. Кейде, кейбір дауларды олар сәлем айтумен де бітіріп тастайтын. Біз сипаттап отыр ған жиынға Құрымсыны төбе - би қоюда, Тоқсанның рөлі ерекше болған.
Есенейді ң алдын ала Тоқсанмен жолығысқан Құрымсы: – Құрдас-ау, сен түлкі жортағыңды қоя тұрып, тура сұрауға, тура жауабы ңды берші: Керей, Уақ осынша қара тер болып шап қылағанда, түпкі мақсатың не? – деді. – Оны ң несін сұрайсың, құрдас-ау! – деді Тоқсан, – Атығай мен Қарауыл – алдымызға өзің салып берген жолың бар емес пе? Біз де сонымен ж үреміз – дағы. «Жол» деп отыр ғаны, – Абылайдың Сырымбет тауында тігілген «ханды
қ» ордасының аға сұлтаны Атығайдың Андағұл руынан шы ққан Зілғараның болуы еді. Дуанды аз жыл басқарған Зілғара, « қартайдым, жүріс-тұрысты көтере алмаймын» деп, аға султандығын баласы – М ұсаға берген. Мұса сол қызметінде әлі де тұрған. (Жақша ішінде айта кететін с өз: Қызылжардың батысында, сексен шақырым жерде, Есіл өзенінің бойында, орысша «Явленко» аталатын қала бар, қазақтар соны «Мүсін» дейді, онысы «Мусин» яғни «Мұсаның қаласы» дегені, олай дейтіні, қала түскенше, сол ара Мұсаның, одан кейін балаларыны ң қыстауы болған). То қсанның не айтқалы отырғанын тұспалды сөзінен түсіне қалған Құрымсы: – Сонда
ғы атағалы отырғаның Есеней ме? – деп сұрады. – Үстінен түскен сөздің несін қайталайын, – деді. – Мен то қырармын-ау оған, – деді Құрымсы, – елің тоқырай ма Есенейге? – Онда ж ұмысың болмасын, құрдасжан. Төрелік беруге жолың бос. Тізгінге қол созба. Оны кімге берерін Керей мен Уақтың өзі білсін.
– Ма құл, құрдасжан. Есеней п әлденбей, құрылысшы айтқан ұсынысты құшақтай алды. – Біра қ, – деген шартын айтты ол, – егер бұл арадан аман кетем десе, Шы ңғыс мына жағы ЬІстаптан, ана жағы – Көкшетаудан ша қыртып отырған қарулы әскерін ізімен кейін қайтарсын. Олар шегінбей татулы ғым жоқ. Егер шегінбесе, – соғысам. Қай тұста келе жатуларынан биені ң сауыны сайын хабар алып тұрмын. Ыстаптан шы ққан әскер бүгін Қараобаға жеткен, Көкшетаудікі – Қойбағар к өліне. Сол жерлерден бір табан бері аттаса, қашан қырып таста ғанша Шыңғысты ұлып – отанымен жоқ қып жіберем. Б ұл сөзге Тоқсан да қосылды. Есенейдің айтқанын істемей тынбайтынын білетін Құрымсы:
– С өйлесейін, Шыңғысқа, – деді. – С өйлесу-мөйлесуіңді білмеймін би, – деді Есеней үлкен айран к өзін шатыната қарап, – айтқаным айтқан. Шыңғыс шақырған әскеріне бүгіннен бастап шапқын жіберіп, шерулерін шегіндірмесе, екі би ма ған өкпелемеңдер, мен онда Шыңғыстың түсірген аспанын к өріп алам да, өзімнің қимылыма кірісем. – Ма құл, – десті билер. Құрымсының башайлап айтқан сөздеріне Шыңғыс «көрерміз, а қылдасармыз» деген ғана жауап айтты, сондағысы Орынбордан оралатын Драгомировпен а қылдасу еді. Сол күні келген Драгомиров, әуелі болып жатқан оқиғаға Шыңғыстан қанып алды да алдымен Есенейді
ң талабын орындатып, екі жақтан да келе жатқан әскер басты
қтарына өз атынан «кейін қайтсын» деген бұйрық хатпен кісі шаптырды. Шы ңғысқа айтқаны: – Қызметіңнен алу мәселесін, мен шешпеймін, Омбының генерал- губернаторы шешеді. Ал ма ған салсаң, бұл қызметіңнен өзің арыз беріп босануы ң керек.
– Неге?! – деді Шы ңғыс, Драгомировтің кескініне таңдана қарап. – Біріншіден, – деді Драгомиров, с өзін нығыздай айтып, – Омбыда үстіңнен жиналған материалдарды жинастырып көрсем, көбі шынды
ққа жатады. Егер ол материалдар сотқа түссе, қызметіңнен босау былай т ұрсын, талайларды қолыңнан айдатқан алыстағы Сібірге
өзің айдаласың. – Қызметтен түскенмен құтылам ба ол істерден? – деді Шыңғыс. – Құтыласың. – Қалай?
– Материалдарды өртетіп жібереді. – Т үспей де істемеймісің соны? – Істей алмаймын. – Неге?!
– Бас қарып отырған еліңнің ауқымына қарағанда, үстіңнен жазылар ша ғымның шегі жоқ сияқты. Бұрынғы материалдарды жой ғанмен, жаңа материалдар орнын басады. Түптегенде олар тексерілмей қоймайды. Жасалатын қорытынды белгілі. – Екінші с өзіңді айт, – деді Шыңғыс бастапқы ұсынысқа іштей к өніп.
– Екіншім, – өзің Омбыға менімен бірге аттан және бекіністе қорғалап отырған балаңды ерте аттан. – Неге?!
– Мені ң байқауымша, балаң осы арада тұрса, өшігіп алған жұрт, оны ң көзін жоймай тынбайды. – М үмкін, – деді Шыңғыс. – Ж әне айтарым, – деді Драгомиров, – хандық заманыңды к өксегеніңмен, ол сенің қолыңнан ұшып кеткен, енді қайтып қонбайтын құс. Сен қазір «хан» емессің. Россия үкіметінің чиновнигі ғанасың.
– Рас! – деді Шы ңғыс ауыр күрсініп. – Сауатсыз кісі Россияда чиновник бола алмайды. Кенесарыны жой
ған шақта патша үкіметі жергілікті елдің, білгілікті адамдарынан ж әрдемшілер тапты да, оларға чиндер, шекпендер берді. Қазір қазақ даласында сотник, ясаул, хорунжий дегендер толып жатыр, соларды ң бірі өзіңмен жауласып отырған Есеней Естемесов. Солардың бірен - сара
ңы ғана болмаса берілген наградалардың не екеніне көбі т үсінбейді. – Рас, – деді Шы ңғыс.
– Келешекте оларды ң бәрінен орысша оқыған қазақ озады. Оған мысал – Т ұрлыбек Көшенов. – Рас. – Ендеше болаша қта «кісі болсын» десең үкімет тізгінін ұстасын» десе
ң, балаларыңды, ең алдымен анау тентек балаңды Омбыға апар да, орыс о қуына бер! Олар осы
ған келісті. Билер бас қосқанда, Шыңғыс жиналған жұртқа, бұл дуанның аға с ұлтандығынан еркімен босанатындығын, ол үшін қазір Омбыға ж үріп, ондағы үкіметке арыз беретінін айтты. Қай «ризашылық» екенін біле тұра, жақтаушылар да, қарсылар да с өз көтерген жоқ. Драгомировтің қолынан жасалған піргеуірде – К өкшетаудағы туыстарына барғысы келеді» деген сылтаумен, жұрт Шы ңғысқа алғыс айтып босатпақ болды да, үкіметтен оның орнына «ел қалаған» Есенейді отырғызуын өтінді. Сол кезде Құсмұрынға келе жатқан әскерлердің кейін қайтқан хабары да алынды. Есеней жина ған топ тарай бастады. Шыңғыс Омбы ға жүруге әзірленді. Шо қан бұл кезде бекіністен үйіне келген еді. Оның қылмысын ешкім бетіне бас қан жоқ, жалғыз шешесі ғана болмаса, басқалардан жан адам жылы ұшыраған жоқ. Сондай суы қтыққа мән бермей жүрген тентек баланың құлағына, әкесінің Омбыдағы орыс оқуына алып кету хабары шалынды. Баланы шошытпау үшін, еркімен апару үшін жүрерден бірер күн б ұрын, Шыңғыс шақыртып алды да, балалық санасына сіңетін түрде т үсіндірді. Шоқан үндемей шығып кетті. «Барар, – деп сенді Шы ңғыс, – барғысы келмесе, еркіне қарамаспын». «Ерте
ң аттанамыз» деген күннің кешіне, Шоқан жоғалып шықты. Еш қайда жоқ!.. Дос к өретін Құтпаны, Шоқанға бұл жолы қас болып шықты. « Қасқыройнақтың» апанына тығылған оны, Шындығында іздеген адамдарына Құтпан тауып берді... Үйіне еріксіз сүйреп әкелген Шоқан, көнудің орнына бейпілдігіне басып, Шы ңғыстың аузы - басынан боқтамаған түгін қойған жоқ. К өнбейтінін көрген Шыңғыс «тағы қашып кетер» деген оймен, Шепені ң үйіне қаматты да, оның зор, семіз денелі жалпақ бет, долы мінезді шикіл сары қатыны, - Шоңайнаның қолына берді. Өзін «д үмді жердің қызымын» деп ойлайтын ол мейлі кім болса да алдына жан шы ғарған әйел емес. Өзге түгіл Айғаным да одан қорқып беттеспеуге тырысатын, беттесе қалса, жүнін жығылған жағына сыйпап, ж өніне қарай кешетін. Ол бұрын Шоқанды «тентек» деп жа қсы көретін еді. Сол тентектіктің сойылы, ақыры өз басына тиіп, к үйеуі – Шепе сотқарлығының салдарынан қашып кетті. Содан кейін, « құдай қолыма түсірсе!» деп, жұдырығын түйіп, тісін қайрап ж үргенде Шоқан қолына лекті. Оны «шүу» дегеннен ықтырып алмақ боп, Шо ңайна алақандай көзін қадалта бір қарап. – Бар ана т өрге! Жат мейлің, отыр мейлің – еркің. Қашып құтылам деп ойлама! Тілімді алмаса ң, менен жамандық таппа! – деді. Өзгеден қорқпайтын Шоқан, Шепенің ұйтқыттауымен, кішірек кезінде Шо ңайнаны боқтап қап, артынан қолына түскенде ауыр саныны
ң астына басып отырып, біраз мытыған. Денесі көкала қойдай боп боса
ған Шоқан жылап барып шешесіне шаққанда: – К
өк долы қатын екенін білмейтін бе едің, балам-ау? – деген Зейнеп, – біле т ұра неге соқтықтың? Оны құдайдан басқа ешкім де же ңбейді. Тимесін десең жолама, атын атап, жөнін жөндеме, аулақ ж үр! – деген. Шы ңғыс та Шоқанды Шоңайнаның үйіне сондай мінезін білгендіктен қаматты. Тырп етсе тағы да таяқ жейтінін білген Шоқан, Шо ңайна қолымен нұсқаған төрге барды да, басына жастық салмастан, т өсеулі жатқан ескі, кір, құрамыс үлкен көрпенің ішіне кіріп, басын т ұмшалай бүркеп ап, арқасын сүйекпен әшекейлеген ж үкаяққа тіреп, бүкшие жатып қалды. Сол қалпынан ол, келер таң атқанша қозғалған жоқ. Іңірде шешесі - Зейнеп кеп, а ғыл-тегіл жылаған дыбыспен, оятқысы құшағына алғысы келіп, бас жағынан қозғап керіп еді, ояу жатқан Шо қан, қасақана қатты ұйықтаған боп, ешбір сес бермеді. Зейнеп онысын шын ұйықтағанға жорып, денесін алдына өңгеріп алмақ болып еді, бала талып жат қан адамдай былқ-сылқ етіп икемге келмеді. «М ұнысы несі?!.. Әлде есінен танып жатыр ма?!» деп қорыққан Зейнеп, Шо қанның былқылдаған денесін күшпен алдына өңгеріп еді: – Тарт
қолыңды! – деген қатал даусы естілді баланың. – Мен апа ңмын, құлыным! – деп еңіреп қоя берген Зейнепке: – Ұстама! – деді Шоқан даусын қатайта түсіп. – Менмін ғой, Қанашжан, апаңмын ғой, – деді Зейнеп құшағын қаусыра түспек боп. – «Тиме» дедім ғой, – деді Шоқан, шешесінің қаусырған құшағын жазба
қ боп. Қара көлеңкеде, босағада шынтақтап қисайып жатқан Шоңайна: – Үкілі келін-ау, – деді Зейнепке, – өз денеңнен шыққан балаға сонша жалынбай, неге шапала қпен екі жағына тартып-тартып жібермейсі ң? Сонда ол «тимені» айтпас еді! Зейнеп жауап бермеді. Шо ңайнаның қаталдығын Зейнеп «өкшесі қанамаудан» деп жоритын. Шоңайна әсіресе, келеді» деген сылтаумен, ж ұрт Шыңғысқа алғыс айтып босатпақ болды да, үкіметтен оның орнына «ел қалаған» Есенейді отырғызуын өтінді. Сол кезде Құсмұрынға келе жатқан әскерлердің кейін қайтқан хабары да алынды. Есеней жина ған топ тарай бастады. Шыңғыс Омбы ға жүруге әзірленді. Шо қан бұл кезде бекіністен үйіне келген еді. Оның қылмысын ешкім бетіне бас қан жоқ, жалғыз шешесі ғана болмаса, басқалардан жан адам жылы ұшыраған жоқ. Сондай суы қтыққа мән бермей жүрген тентек баланың құлағына әкесінің Омбыдағы орыс оқуына алып кету хабары шалынды. Баланы шошытпау үшін, еркімен апару үшін жүрерден бірер күн б ұрын, Шыңғыс шақыртып алды да, балалық санасына сіңетін түрде т үсіндірді. Шоқан үндемей шығып кетті. «Барар, – деп сенді Шы ңғыс, – барғысы келмесе, еркіне қарамаспын». «Ерте
ң аттанамыз» деген күннің кешіне, Шоқан жоғалып шықты. Еш қайда жоқ!.. Дос к өретін Құтпаны, Шоқанға бұл жолы қас болып шықты. « Қасқыройнақтың» апанына тығылған оны, Шыңғысын іздеген адамдарына Құтпан тауып берді... Үйіне еріксіз сүйреп әкелген Шоқан көнудің орнына бейпілдігіне басып, Шы ңғыстың аузы - басынан боқтамаған түгін қойған жоқ. К өнбейтінін көрген Шыңғыс «тағы қашып кетер» деген оймен, Шепені ң үйіне қаматты да, оның зор, семіз денелі жалпақ бет, долы мінезді шикіл сары қатыны, - Шоңайнаның қолына берді. Өзін «д үмді жердің қызымын» деп ойлайтын ол, мейлі кім болса да алдына жан шы ғарған әйел емес. Өзге түгіл Айғаным да одан қорқып беттеспеуге тырысатын, беттесе қалса, жүнін жығылған жағына сипап, ж өніне қарай көшетін. Ол бұрын Шоқанды «тентек» деп жа қсы көретін еді. Сол тентектіктің сойылы, ақыры өз басына тиіп к үйеуі – Шепе сотқарлығының салдарынан қашып кетті. Содан кейін, « құдай қолыма түсірсе!» деп, жұдырығын түйіп, тісін қайрап ж үргенде Шоқан қолына лекті. Оны «шүу» дегеннен ықтырып алмақ боп, Шо ңайна алақандай көзін қадалта бір қарап. – Бар, ана т өрге! Жат мейлің отыр мейлің – еркің. Қашып құтылам деп ойлама! Тілімді алмаса ң, менен жамандық таппа! – деді. Өзгеден қорқпайтын Шоқан, Шепенің кішірек кезінде Шоңайнаны бо қтап қап, артынан қолына түскенде ауыр санының астына басып отырып, біраз мыты ған. Денесі көкала қойдай боп босаған Шоқан жылап барып шешесіне ша ққанда:
– К өкдолы қатын екенін білмейтін бе едің, балам-ay? – деген Зейнеп, – біле т ұра неге соқтықтың? Оны құдайдан басқа ешкім де же ңбейді. Тимесін десең жолама, атын атап, жөнін жөндеме аулақ ж үр! – деген. Шы ңғыс та Шоқанды Шоңайнаның үйіне сондай мінезін білгендіктен қаматты. Тырп етсе тағы да таяқ жейтінін білген Шоқан, Шо қайна қолымен нұсқаған төрге барды да, басына жастық салмастан, т өсеулі жатқан ескі, кір, құрамыс үлкен көрпенің ішіне кіріп, басын т ұмшалай бүркеп ап, арқасын сүйекпен әшекейлеген ж үкаяққа тіреп, бүкшие жатып қалды. Сол қалпынан ол келер таң атқанша қозғалған жоқ. Іңірде шешесі - Зейнеп кеп, а ғыл-тегіл жылаған дыбыспен, оятқысы құшағына ал ғысы келіп, бас жағынан қозғап көріп еді, ояу жатқан Шоқан, қасақана қатты ұйықтаған боп, ешбір сес бермеді. Зейнеп онысын шын
ұйықтағанға жорып, денесін алдына өңгеріп алмақ болып еді, бала талып жат қан адамдай былқ-сылқ етіп икемге келмеді. «Мұнысы несі?!.. Әлде есінен танып жатыр ма?!» деп қорыққан Зейнеп, Шо қанның былқылдаған денесін күшпен алдына өңгеріп еді: – Тарт қолыңды! - деген қатал даусы естілді баланың. – Құлыным! - деп еңіреп қоя берген Зейнепке: – Ұстама! - деді Шоқан даусын қатайта түсіп. – Менмін ғой, Қанашжан апаңмын ғой, – деді Зейнеп құшағын қаусыра түспек боп. – «Тиме» дедім ғой, - деді Шоқан шешесінің қаусырған құшағын жазба
қ боп. Қара көлеңкеде, босағада шынтақтап қисайып жатқан Шоңайна: – Үкілі келін-ау, – деді Зейнепке, – өз денеңнен шыққан балаға сонша жалынбай, неге шапала қпен екі жағына тартып-тартып жібермейсі ң? Сонда ол «тимені» айтпас еді! Зейнеп жауап бермеді. Шо ңайнаның қаталдығын Зейнеп «өкшесі қанамаудан» деп жоритын. Шоңайна әсіресе балаларға қатал да, үйіне бала маңайлай қалса-ақ тілі жеткенше сөгіп, онысын тыңдай қоймаса, қолына не түссе сонымен періп қалатын, қолы жетпесе ба қан, сырық, балта сияқты нәрселерді жіберіп, өлер-тірілеріне қарамайтын. Кейбір балаларды ол мертіктіріп те тастаған. Содан кейін, бала атаулы о ған маңайлауға қорқатын. Құшағынан тырмыса шығып, құрамыс көрпеге енді қалың оранып ал ған Шоқанды ырқына көндіре алмасын байқаған соң, іші уылжы ған Зейнеп, бұл түнді осы үйде, соның қасына еткізуге бекінді. Д әулеті де жақсы бола тұра, табысы да көп бола тұра, тазалық жа ғынан бұл үй ең ластардың бірі еді. Не базардан, не киіттен, не парадан келген нелер асыл м үліктер, бұл үйдің, босағасын аттап кіргеннен бір жыл кейін танымасты қ дәрежеде өзгеріп, кірленетін; тегенелеріні ң, аяқ табақтарының іші-сыртына баттасқан кірді, тырна қпен соқа жыртқан жердің қыртысындай сыдырып түсіруге болатын, ол үй мал саумайтын шайға құятын қойдың сүтін ордадан ая қтап сұрап алатын, жылқы саны жүзден асып жығылатын бұл үй, ел санатынан қалмай, көктемнен күзге дейін айғыр үйір сауын байлайтын, бие с үтін құятын торсықтары күтілмегендіктен іші-сырты к өгеріп, қымызы өңезденіп кететін, аз пісілгендіктен - қымызы а қырған ащы болатын, сондай жайын білгендіктен және көрші үй – ордада а ғыл-тегіл тәтті қымыз болғандықтан, қыдырушылар Шепені ң үйіне басын аз сұғатын, ешкім ішпейтін қымыз молайып кетсе, Шо ңайна түнде, жұрт жата, жер ошаққа төге беретін, сөйте т ұра үйіне аш-арықтар келе қалса, қымыз татырмайтын. – Неге? – деген с ұрауға.
– Олар ішкенше ит ішсін, – деп жауап беретін. – Ит жер – оша қтан іше ала ма? – десе. – Жер ішсін, – дейтін. Үй-ішін, ас-суын күтуге сондай салақ Шоңайна, күйеуінің және өзінің үсті-басына да мейлінше салақ оның да, Шепенің де таза к өйлек-дамбалмен жүретін күні болмайды, кірі асқынып кеткен к өйлек-көншекті босағаға тастай береді, кейде олар үйіліп жатады, киер к өйлек-дамбал қалмаған шақта ғана қарашы ауылдан кір- қоңын жуатын қатынды шақырып алады, оған ішер асынан басқа еште
ңе бермейді, үнемі ұстауға ас-суын шығынсынады. Ал өзі үй ж ұмысын атқарудың орнына ертеден қара кешке шыпши терлеп, бырылдап ұйықтайды да жатады, бұл қылығына іштей наразы бол ғанмен, Шепе үн қата алмайды. Баяғыда бір үн қатын сабамақ бол ғанда, ірі денелі, қарулы Шоңайна, қол тоқпақтай Шепені алып ұрып, астына басып жатып, тізерлей төмпештеген. Таяқ батып, ы қылық атқан Шепеге: – Ендіг әрі бүйтемісің? – дегенде: – Жо-жо қ! – деген Шепе, демін әрең алып. Сол «жо-жо қ» анты сияқтанып, Шепе оған қол түгіл тіл тигізуді де қойған. Кейде ашуы қозып, еліріп келе жатса, Шоңайнаның «болды, болды!» деп қадала қарауы жететін. Ар жағында тым-тырыс бола қалатын.
Сала қ, лас иісті үйге Зейнеп көптен бері бас сұқпайтын еді. Енді міне, Шо қан үшін амалсыз бас сұқты. Ол ол ма? Шоқан үшін осы үйге түнемек те болды. Елжіреген аналық сезімі сабасына түсіп, осында
ұйқтауға бел байлаған Зейнеп төңірегіне мұрнын шүйіріп к өрсе сасық иісі мүңкіп барады. Үнемі тазалықта тұрып келе жатқан Зейнепті ң мына иістен жүрегі лоблып, құсқысы келгендей болып кетті. Баласы мен Зейнепті ң үнсіз қалуына таңданған Шоңайна: – Үкілі келін! – деп дыбыс берді. – Ие, Сары - апа? – деді Зейнеп. – Не істеп отырсы ң? – Ж
әй мына Қанаштың қасында. – Ояу ма, ұйықтады ма? – Ұйықтады. – Өзің неғып отырсың? – Қараңғы түнде қалай отыра бересің, жападан-жалғыз? – Енді не істеймін? – Жасты
қ берейін, қисай! Қараңғыда жүрісі сыбдырлаған Шоңайна, Зейнептің қасына сылқ еткізіп бірдемені тастай берді. Зейнеп сипап қараса, үлкен жастық пен б үктелген көрпе екен. Шо ңайна үн-түнсіз жөнеле берді де. ү ү рд д – Үкілі келін! – деді аздан кейін. – У ә, Сары - апа. – Мен енді ұйықтаймын. Балаңа не бол. Бізді ұйықтатып тастап, қашып кетіп, Төрежанның (Шыңғысты солай дейтін С. М.) алдында ұятты боп қалмайық. Өйтсе ол бала тірі болмайды. Зейнеп үндемеді. Шоңайнаның тапсыруымен емес, аналық ж үрегінің, бұйрығымен таң атқанша көз шырымын алған жоқ. Жантая сала қорылдай қалған Шоңайнаның дыбысын естігеннен кейін баласыны ң да ұйқыға кеткен пысылы естілгеннен кейін, «мен де қалғырма екем?» деген оймен Зейнеп бүктеулі көрпені астына тартып, жасты қты жоғарырақ салып қисайып еді, оның күлімсі иісі өңменін атып кетті де, жиіркенген қалпымен басын көтеріп алды. Тізесін
құшақтай бүкшиген Зейнеп ойға кетті. Шоқанның осынша тентек болуына бас айыпты - Шы ңғыстың өзі. Баяғыда Балта Т ұрсынбай батырдың: «Абылай ағама тартқан екен» деген бір ауыз с өзінен кейін мейлінше далдандатып, не істесе де бетінен қақпаған Шо қан, қайда барса да қасынан тастамаған Шоқан, міне ақыры, өзі де опы қ жеді, әкесіне де опық жегізді. Шыңғыс Шоқанның тентектігінен ғана аға сұлтандықтан түсіп отырмағанын Зейнеп жа қсы біледі. Шоқан тек: «құланның қасуына, мылтықтың басуы» дегендей, а ңдаусызда оққа ұшты әйтпесе, оның қылмысы әкесі жаса ған қылмыстың мыңнан бірі. Шыңғысқа келіп тұрған көр: «К өп асуға бір тосудың» көбі. Қолында өктемдік барда Шыңғыстың кімдерге қандай жәбіршілік істегені Зейнептің алақанында. Оның сол істерін ойла ғанда, Зейнептің есіне: «Баяғыда бір ұры болған екен, – деген қазақ аңызы түседі, – оған әкесі, «ұрлық түбі қорлық» деген, балам мынауы ңнан тыйыл!» десе, баласы тыңдамапты. Сөзін еткізе алма ған әкесі, баласы ұрлап әкеп сойған малдардың етінен бір-бір жапыра қты темір істікке шанша беріпті. Сол еттер істіктің ұшынан ас қан кезде баласы да ұсталып, абақтыға кетіпті. Содан бері м өлшерінен асқан әрбір істі қазақ: «Істік ұшына шықты» дейді. Сол а ңыз айтқандай , Құсмұрын дуанына аға султан болғаннан бастап, кеше ел «т үссін» деп піргеуір жасағанға дейін, Шыңғыстың ба ғынышты еліне көрсетпеген қорлығы жоқ, соларына қарағанда, қайта өлтіріп тастамай, тірі жіберіп отыр. Енді не істемек, Шы ңғыс? Ол тек тәңіріге ғана аян. Егер Шыңғыс «Хан та
ғында» отырса, Шоқанды алыстағы Омбыға, орыс оқуына Зейнеп тірі отырып жібермес еді, өйткені «орысша оқыды» деген Шы ңғыс не бітірді? Шоқан да не бітірмек орысша оқып? Соны ойла ған Зейнеп, Шыңғыстың сездеріне көнбей: «Мені өлтіріп тастасаң ғана әкетесің Қанашжанды бұл үйден тіріде бермеймін» деп қасарғанда, Александр Николаевич Драгомиров әрең иліктірді. Орысша, қазақша, татарша сөздерден араласа құралатын әңгімесінде ол: – Байбуша, сенікі суз ярами; ( өз жүрегін алақанымен басып) сертса («шеше», «ана» деген с өздерді білмей) маить, қатынь яхшы, баранчук (« қазақ баланы солай атайды» деп түсінетін) яхшы. Ну, жигит яхши болар ға кирәк. Қалай? Окумаған бык - огуз. Окуган (бармағын шошайтып) вон, - яхшы, орус окуган (екі барма ғын бірдей шошайтып) дважды яхшы. Яхшы туре. Патша ға яхшы служит, награда, алать, А окумаган – шайтан, (т үкіріп жіберіп) тіфу жаман... Осы с өздердің өзін теріп әрең тапқан Драгомиров әңгімесін әрі созу ға жарай алмай, кекештене бастаған соң, ар жағын Шыңғыс жал ғастырып әкетті. – Орыс екеш орыс та айтып отыр, баламызды ң пайдасын. Өлімге ж ұмсап отырған жоқ өнерге жұмсап отыр, – деді Зейнепке. Зейнеп а қыр көнген қалпын көрсетті. Ол үйде бұрын топырлап жататын қонақ әнеугі сүргіннен кейін азайып, со ңғы кейбір күндерде атымен болмай қалған. Бүгін кешке келген әлдекімдерді Шыңғыстың көргісі келмей, «қонақ үйде болсын» дей сал ған, оның ордада Зейнеппен ғана қалғысы келген. І ңірде Зейнеп: – Ерте ң жүреміз дедің ғой, мен Қанашжанның қасында болайын, – деген. Шы ңғыс қарсылық білдірмеген. Зейнеп осы жайларды ң бәрін көз алдынан кешіріп отырған шақта, Шо қан ыңырсыған сияқтанды. «Неге бүйтті екен?!» дегендей, сипалап к өрсе көрпесі ашылып қалған екен. Өзі ұйқыда сияқты. «Б ұл да оранған көрпенің иісінен жиіркенген болар» деген оймен, Зейнеп Шо қанды құшағына алмақ болды да, бір қолын мойын астынан, екінші қолын тақым астынан ақырын сұқты. Бала оянбады. Зейнеп баланы а қырын қимылмен алдына алып бауырына басты. Шо қан үнемі Зейнептің қасына ұйықтаушы еді. Өзге балаларын қысымда ұстайтын Зейнеп, «тұла бойы тұңғышым» деп оны ерекше жа қсы көретін еді де, басқа балаларын бөлек төсекке алысырақ жат қызғанда Шоқанды үнемі қасына алатын. Шоқанның дағдысы – солында жататын шешесіні ң кеудесіне оң қолын тығып, мамасын ұстап ұйықтайтын. Егер ұйқыдағы қалпында әлдеқалай айрылып
қалса, шошып оянғандай «апа!» деп бақырып қоя беретін, мамасын қайта ұстамай ұйықтамайтын. Шепені ң қараңғы үйінде алдына алған ағасын ол білді ме, машық да ғдысымен кеудесін сипалай бастады. Еміреніп кеткен енесі, к үмістен жасаған үзбелі түймесі бар, қара қазинадан тіккен төс қамзолы баласының қолына бөгет болатынын абайлады да, тез а ғытыла қоймаған, тұқылы толарсақтай, бауы білемдей үзбелерді бытырлатып үзіп жіберді. Ішкі көйлектің омырауы кең. Шоқан содан қолын тықты да енесінің емшегін сығымдап қыса қойды. Зейнептің т ұла бойы түгел иіп, суалуына көп болған емшек үрпінен сүт саулап кеткен т әрізденді. Бала мен ана та ң сібірлегенше, осы қалыптарынан тырп еткен жоқ. Шы ңғыс ше?
Ордада о ңаша қалған, ертең Шоқан мен Драгомировты ертіп сапар шегуге бекінген ол, Тобыл мен Оба ған өзендерінің түйіскен жеріндегі орысша – Звериноголовск, қазақша – Бағлан аталатын қазақ-орыс станицасына қай жолмен жетудің жайын ойлады. Сол станицаға дейін бекіністі ң аттарымен бармақ та одан әрі «қазақ-орыс линиясы» аталатын жиекпен Омбы ға дейін «Жәмшік даңғылы» аталатын жолмен ылаулатып кетпек. Олай ж үруге Драгомировтың қолында «фургонный лист» аталатын, ылауды тегін мінетін қағаз бар. Құсмұрынға аға сұлтан болғаннан бері, ол Омбыға екі рет барған еді: бірінде – Құсмұрыннан Сырымбеттегі туыстарына, одан Баян аулада
ғы қайын жұртына соғып, ар жағында Кереку арқылы Ертісті бойла
ған; келер жолы қанатын кеңірек жайып, Атбасар, Ақмола, Ереймен, Қарқаралы арқылы Семейге жетіп, одан Омбыға пароходпен т үскен; бастапқы жолы «төркіндетем» деген сылтаумен, әйелі Зейнепті ертіп, балуанын, әншісін, күйшісін, шешенің құсбегін... дегендей жер қайысқан қалың қолмен, жолшыбай ойын- сауы
ғын жасай отыра, асықпай барған ол сапарынан абыройлы қайтқан Шыңғыс, келер жолы, жолшыбайғы елдерге сұс көрсеткісі келіп, Атбасарды ң А
Сайдалыны ң Алшынбай, Қазанқабына... дегендей ылғи шонжарларына соғып, «мені көр!» дегендей ой қас берген. Енді міне, үшінші сапарға шығарда, «жағам жығылды» деген ұғымдағы Шыңғыс, алғашқы екі сапардай «бүлінбей», «кәріп жолы қайсы» дегендей, елеусіз аттануға тырысты. Егер Драгомиров болмаса, қасына Аба мен Шоқанды ертер еді де, Бағланға дейін салт кетер еді. Драгомиров бірге ж үретін болған соң, Шамрайдан к үймесіне жегетін пар ат сұратты және «жалпы ат» емес, маңдайына бас қан екі атын сұратты. Оларды «Жылан-сырт» аталатын, шымқай қула екі арғымақ болатын. Шамрай ж үріске деген он шақты атын салқын қорада жеммен к үттіріп, семіз күйінде тоқ -жарау ғып ұстайтын. Солардың ішінен «Жылан – сырттарды» ерекше баптап, өзге аттар шөппен жемделгенде, б ұл екеуінің ауыздарын қолына түсетін аз ғана сұлыдан айырмайтын, бас қалардың тақымын тигізбей, үнемі өзі ғана мінетін, «желден ж үйрік» аталатын қос «Жылан-сырт» үш жүз елу шақырым дейтін Қызылжарға, Құсмұрыннан ерте шығып, сол күнгі іңірде бара беретін, ертеден қара кешкі желіске талмайтын, мінген адамдар шаршап то қтатпаса, өздері тынығуды, шалдыруды тілемейтін. Өздері то қ – жарау күйлерінде жылқы баласының сұлуы: түлеген кезде шым қай сары түктері алтындай жалтылдайды, өресі – шоқтығына соз ған қол әрең жететін биік, жондары – үстіне төсек сап жатқандай жалпа қ, астаудай төңкерілген кең сауыры – шыңның тайқия біткен жылтыр тасындай, қысыр жылан өзекті» дегендей, – жуан денесі жұп - ж ұмыр алдыңғы екі аяғы, -ақ қайыңның жуан діңгегіндей тіп-тік т өс қасқасы далиған жалпақ, артқы сандары бурадай дөп-дөңгелек, тілерсектері жолбарыстай жерге т өселе майысып қалған, бас сипаты қазақ эпостарында: Құлағын біздей қадаған, Кекілін қыздай тараған... Қолтыраудай танаулы, Сапты - ая қтан ерінді, Сарымса
қтай азулы... – дегенге д әл келеді. Қара - қоңыр түстің алдары қызық, бірінің жалы - о ңға, бірінікі - солға жығылған, ал екеуінің де шоқтығы – аттанар жа қта. (Қазақтың салт атқа сол жағынан, европалықтардың – о
ң жағынан мінетіні мәлім, сондықтан қазақтың «аттанары» - сол жа қ), сол қара – қоңыр жалдан басталып, омыртқаларының, қырқа жонын бойлай, сол т үсті құйрыққа жалғасатын жіңішке қара жолақ бар, т үрі созылып жатқан қара жыланға ұқсайды, аттарды – «Жылан- сырт» деуі содан. «Жылан-сырттар ға» адамның тақымын тигізіп көрмеген Шамрай, Шо қанды алып Омбыға аттанатын Шыңғысты Бағланға дейін мініп баруына, іштей қатты қынжыла тұра, амалсыз көнді. Ол көнбес те еді, егер Шы ңғыспен бірге Драгомиров те аттанбаса. Шамрай одан қатты қорқулы істеріне ревизия жасалғанда және халықтан сұрастырғанда,
толып жат қан қылмыстары ашылды, ішінде басы кететін ауырлары да бар. Драгомиров Шамрай ға «осылай да осылай екен» дегенде зәресі ұшқан Шамрай: – Арты не болады, б ұның? – деп сұрады. – Оны Омбыда ғы начальниктер біледі, – деді Драгомиров, – менің міндетім солар ға істің әділетін баяндау. Шамрай не істеуге білмей қалды. Драгомировтан бұрын келіп, осылай
қадалған бірер ревизорлардың аузын ол жақсылап майлап жіберген еді де, қопақардай қылмыстар аяқсыз қалып қойған еді. Сырт естуінше Драгомиров ондайды ң адамы емес, ол параға б ұрылмайды бірер жерде пара ұсынғандарды жазаға тартқаны да бар деседі. Сонды қтан пара ұсынуға батылы жетпеген Шамрай, Шы ңғысты жұмсап еді, ол белгілі айлакерлігіне басып: – С өйлестім. Дәл айтуға менің де батылым жетпеді, оспақтап айт қаныма түсінген -түсінбегенін шамалай алмадым, басы жұмыр пенде емес пе, к өмекейі бос сияқты. Оны енді мұнда емес, жолда айналдырам. Т әңірі бергенін алып кетпесе сәтін келтірермін. Малға б ұрылатын болса, оның көмекейін тығындауға жетерлік ақшам бар. Артынан ауыса жатармыз, – деді. Шы ңғыстың осындай «соз – бұйда» жетегіне түсіп қалған Шамрай, жол ға екі «Жылан-сыртты» Драгомировтың атын қоса с ұрағанда: – Алсын, – деді амалы жо қтықтан.
Шамрай аттарын с әнді тұрмандарымен безендіріп, үнемі к өлеңкеде, бабында ұстайтын; соларды мінгенде ғана жегетін, тұрқы ұзын, іші кең, отырғышы терең, белі қайқы, рессоры солқылдақ, ашылып-жабылмалы шатырыны ң сырты қара бұлғарымен, іші қызғылт бұлғарымен астарланған, үзеңгісі жалпақ, доңғалақтары мен жетегі қара және ақ сырмен әшекейленген, алдында екі-үш делбеші еркін сыйып отырарлы қ бөксе - баспайы бар күймесі болатын. Іші - сыртында ғы әшекейлерінің жолағы көп бол ғандықтан, халық ол күймені – «жолбарыс» атап кеткен. Айбын к өрсетер жолға шықса, Шамрай «Жылан сырттарын» жегіп осы к үймесіне мінетін. Бар жағы «Шамрай келеді» деп емес, «жолбарыс келеді» деп д үрлігіп «қайсымызды талап жер екен?» деп үрейленіп отыратын. Былай да қаһар Шамрай, «жолбарысына» мінген жолы, кездескен елді «шауып – шаншып» дегендей, қиян-кескі ғып бүлдіріп кететін. Өз қара басын қазақтар «сұрапыл сұмырай» қойып алған Шамрай, Құсмұрын дуанындағы елдерге, дүние жүзіндегі ең мықты адам к өрінетін. Сондықтан Шыңғыстың үстінен патшаға, Омбы әкімдеріне арыз жаудырғыш қазақтар, ол арыздарға қолын қоюға, немесе барма ғын басуға қорықпағанмен, Шамрайдың үстінен кейбір батылдары ғана «домалақ қағаз» (ананимка) айдап, аты-жөндерін а ңғартпайтын, сонда айтары «қарға қарғаның көзін шоқымайды» я ғни патша да, Омбы әкімдері де жергілікті орыс әкімдеріне тимейді; осындай ойда ғы қазақтар – «атыстағы жандаралдан, жақындағы кіпірал» деген ма қал шығарып, шамасы келгенше Шамрайға жа ғынуға тырысатын оны «қырдың жанарлы» көретін. Шы ңғыс «қыр жанаралының» «Жылан-сырттарына» қоса, оның «жолбарысын» да с ұратқан еді. Қылмыстарынан қорыққан Шамрай, оны да бермек болды. Әйтпесе, «Драгомиров» түгіл, қандай «Миров» болса да, үстіне мінгізбек түгіл, көзіне де көрсетпес еді. Айтуды ұмытып барады екенбіз. Кенесарымен соғысқанда, қолға тірі т үскендерге мейлінше мейрімсіздік көрсеткендігі үшін, Орынборды ң жазалаушы отрядын бастап келген инфантериян генерал - Игельстрем, өзі мініп келген осы күймені, Шамрайға сыйға берген. Екі «Жылан сыртты» Ор қаласында арғымақтар заводын ұстайтын кавалерияны ң отставкадағы генералы – (ол да Кенесарыны қуысқан) граф – Столпнер, Шамрай қонақтап барғанда құлын күндерінде сыйла ған.
Құсмұрыннан Бағланға екі жолмен барады біреуі – көлдің батыс жа ғын орап, қалың Қыпшақтың ішін аралай отырып, Тобылға жетеді де, сол өзенді жағалап отырып, Тобылға құятын үй өзенінің са ғасында қазақша «Қырықбойдақ», орысша – «Устьеуйск» аталатын қазақ-орыс станицасынан барады. Одан Тобылдың «орыс жағы» аталатын қырқасымен Бағланға жетеді, екінші жол Құсмұрын к өлінің ығын орап, Обаған өзенінің шығысын жағалап отырады да, сол өзеннің Тобылға құятын «Қара молда» атты сағасына апарады. Ба ғлан сол арада. Бастап қы жолмен жүру көңілдірек жаз айларында қазақ ауылдары к үнгей жақтағы алыс жайлауға көшіп кеткенмен, жолшыбайғы к өлдердің, өзендердің бойларында, кедей қазақтардың кейбірі, үй өзенінің арғы бетіндегі қазақ-орыс кедейлері бірігіп, аздап егін салады, соларыны ң ішінде қауын, қияр, қарбыз сияқты, Шыңғыстың құмартатын тағамдары да өседі. Биылғы жазда бұл жолмен сапар шегу тіпті қызық болуы мүмкін сол маңнан жаз ортасы ауа өткен қалың жаңбыр, шөліркеген жердің отын көтергендіктен, тақыр жайлауда
ғы елдер көшіп кеп жатыр деген хабары бар. Б ұл бетте Шыңғыстың талай таныстары, достары бар. Орынбор әкімшілігіне қарайтын олар, Шыңғыстың дәулеті де, дәрежесі де өрге басып тұрған шақта, жыл сайын кезекпен қонаққа шақырып құрмет
к өрсететін. Біреулері Абылайды
ң Құсмұрындағы т ұқымының қыздарына құда түсуі, біреулерінен олар қыз айттырып... дегендей, қат-қабат құда болысып кеткен. Мысалы, Ар ғын руының, сол тұстағы атақты байлары мен шонжарлары: жо ғарғы шектіде - Шеген тұқымымен, төменгі шектіде – Беген т ұқымымен, одан әрі – «Тоқал Арғын» аталатын елдің дәулері – А қбас, Байтұрсынмен, Қыпшақтың «Ұзын» аталатын руынан Қанқожа, Балқожамен, «көлденең» аталатын руынан Ізбастымен, та ғы тағыларымен құдандалы да. Солардың бір де біреуі, кеше Шы ңғыстың басына күн туып, ордасын Керей, Уақтың қалың қолы шаппа қ болып қамап алғанда, жауына қарсы сойыл соғысу түгіл ат ізін салу ға да жараған жоқ. Енді оларды Шыңғыс қалай көрмек? Шы ңғыстың ең ауыр өкпесі – Ахмет Жантуринде. Орынбор әкімшілігіне қарайтын ол, батысы – Орынбор мен Орға, күнгейі – Сыр
ға, теріскейі – Үйге, шығысы – Обағанға тірелетін өлкенің сол кездегі а ға сұлтаны. Оның арғы тегі – Кіші жүздің хан Әбілхайырдан, оның бір баласы, Хиуада хандық құрған – Қайыптан келеді. Қыстаулары Үй мен Тобыл қосылатын тұстағы жері аса құнарлы – кең арал. Осы Ахмет Құсмұрын дуанына аға сұлтан болып келген Шы ңғысты бір емес, сан рет қонаққа шақырған. Со ңғы бір қонақта, Шыңғыс қасына бес-алты жастағы Шоқанды ертіп бар ған. Сонда Ахмет: – Сен де хан т ұқымысың, мен де хан тұқымымын. Аталарымыз алыстан қосылады. Екеуміз жақындап сүйек алысайық, – депті. – Алысса қ алысайық, – депті Шыңғыс. Ахметті ң Мұқан деген інісі бар екен. Соның бесіктегі қызын Шы ңғыс Шоқанға атастырып, екі жақ «құда болып, құйрық-бауыр жескен. Шо қанның пысықтығына, тентектігіне, ұққыштығына қызыққан Ахмет пен Мұқан Шыңғысқа: – Бізді
ң тұқым жуасыңқырап барады, мына балаңды бізге күшік- к үйеу ғып бер, босаңсыған жібімізді біраз ширатсын, – депті. Шы ңғыс «көрерміз» деп емексітіпті. ...Міне, сондай дос бол ған Ахмет Жантурин де кеше Шыңғыстың ордасын Керей, Уа қ, қамап тұрған шақта хабар-ошарсыз тым-тырыс жатып алды. Б ұған өкпелемегенде, неге өкпелейді, Шыңғыс? Б ұрын оларды беліне таңу керуші еді. Енді байқаса, Арғын-Шоқай би айт қандай, – «Құдайға сенген құстай ұшады» екен де, адамға сенген «м ұрттай ұшады» екен. Ендеше «жолда отыр» дегенмен, қысылғанда қолғабысы тимеген «достарын» көріп қайтеді? Осы оймен бірінші жолдан бас тартты Шы ңғыс. Оны
ң екінші жолы да жарқырап тұрған жоқ-ты. Қалың Керей, Уа қ қастаса бастаған шақта, Керейде ол екі адамды қолына ұстаған: бірі – Есенейді ң ет-жақыны, Сибан руынан шыққан Өздембайдың Өсібі. Есеней мен ол, Сибанның Қошқарбай дейтін баласынан тара
ған, екіншісі – Матақай руынан – Қаржаудың Сырымы. Өсіп Сибанның Есенейден соңғы байы екен. Оны Есеней қоныс жайлы өкпелетіп Бүркеу деңгейінде «Қарамырза» аталатын қыстауынан Обағанға көшірген, Шыңғыс соны пайдаланып Өсіптің жолын тос қан да, жақын жерде қалың ағашы – «Күн тимес», аумағы «Мы
ң қой» аталатын бір мырыққа мекендеткен. Шоқаннан кейінгі баласы – Жа қып туған соң, Шыңғыс Өсіптің бесікте жатқан қызы – А қықты атастырып, екеуі «құдай дескен құда» болып кеткен. Шы ңғыстың дәуірі жүріп тұрған кезде Өсіп жылына бір рет, әсіресе мал семірген к үзге қарай, жер қайысқан нөкерімен қонақ қып жіберетін. « Өсіптің асы -өсіп түседі. Өтенің асы – өшіп түседі» деген ма қал содан қалған. Өте – сараң кісі екен де. Өсіп – береген кісі екен. Сондай береген Өсіп үйіне Шыңғыс келгенде тіпті «шабылып», «сайдан май а ғызатын» болған. Күнтимес орманының түбінен басталып, к өктемде су тасып, жаз шыға құрғап қалатын, арнасы «Той сай» аталатын жыл ғаға қосылатын, жыра бар, аты «Май сай». Өсіп Шы ңғысты қонаққа осы сайдың жағасына өскен бұйрат қайыңның ішінде к үздіктеп отырып шақырады екен де, сайға төккен сорпаның майы, сор ға байланған түз құсап, ағарып жатады екен. Оны ит кеміріп тауыса алмай, ел кеткен со ң қасқырларға азық болады-мыс. «Май сайды ң» жырасы, «Той сай» аталатын өзен сымаққа қосылады. Олай аталатын себебі: Шыңғыс көп құда түскенде, Өсіп тойына
қырық ту байтал сойып, шекқарнын жуудан, майлы сорпаларды т өгуден, сайдағы жылғаның суы май татып кетіп, келер жылы тасы ғанға дейін мал да, адам да суын тата алмаған екен деседі. Шы ңғыстың Өсіпке құда болудағы мақсаты, - оған ерген Сибанды Есенейге қарсы ұстау болған. Бірақ, Өсіп Шыңғысқа оншалы қты пана бола алмаған - қулығы Шыңғыстан асып кетпесе кем т үспейтін Есеней, оның түпкі ниетін болжаған да, Өсіпті екі б үйірінен қысып, бір жағына Сибаннан өзін жақтайтын, көп үйлі Ж әйілғанды, екінші жағына ең көп Сибан Күңгөнені қоныстатып, тынысын тарылтып ұстаған.
Мата қай сан жағынан Керей руларының ішіндегі азы, 1723 жылы қазақ халқы басынан өткерген атақты «Ақтабан шұбырынды» жаугершілігінде, қалың қазақ Сырдариядан Арқаға босады да, өзге рулар сия қты Керейлер де бытшыт боп: Семей, Ақмола, Көкшетау, Қызылжар, Омбы аталған өлкелеріне бөлініп кетеді. Сонда, Керей ішіндегі «атты ң төбеліндей» аз ғана Матақай Обаған бойына келіп, ж ұбын жазбастан отырып қалады. Барымта заманында жан-жағынан қысым көрген Матақай жаңғақтай жұмырланып, «жеймін» деген талайларды ң тісі батпайды, батырам дегендерінікі сынады. Мата
қайдың бес атасы: Қара кемпір, Аққошқар, Байқошқар, Құлшықай, Кенжетай ішінде берекелісі, бастаушысы – Аққошқар бол ған. Одан: Жүзжасар, Мыңжасар, Әйтімбет, Тұрсын, Тілес болып кетеді, оларды ң «шек шығары» – Жүзжасар, одан – Сырымның әкесі – Қаржау.
Есенейді ң қалың жылқысы бір жылы Обаған түбегіне тебінге т үседі. Сонда жер қорғағыш Қаржау, «көктемдік жайылымымды жеп қойды» деп, Есенейдің семіз байталын сойып алады. Есеней «сен оны істесе
ң, мен мұны істейін» деп, Керейдің: Балта, Көшебе аталатын руларыны
ң бір бөлшегін қаптата кешіріп әкеп, Матақайдың «Балы
қшы Құлшықай» аталған кедейлеу бір атасынан басқасын, ішіне
Қаржауды қоса, Обағанның орта тұсындағы қыратқа айдайды да тастайды. Б ұны Шыңғыс пайдаланып, Матақайды бауырына тартады, е ң бай, ең беделді деген Қаржаудың Сырымын оң қолына ұстайды, онымен де құда болады. «А ғаш қамшы көп, аттанарда жоқ» дегендей, Шыңғыстың басына к үн туып, қалың Керей, Уақ ордасын қамап алғанда, Өсіп пен Сырым да шылбыр үшін бере алмай, бой көрсете алмай бұғып қалады. Қалай көрсетсін: жолдарында арыстандай гүрілдеп Есеней жатыр, ол қапса, бір жерін еңсеріп тастайтыны, немесе өлтіріп жіберетіні м әлім. Ажалға қарсы шабатын жындары бар ма?!.. Шы ңғыстың оларға да соққысы, өздері шалқайып жатқан адамдар ға бас иіп барғысы келмеді. Несіне барсын, – ол достардың б әрінің де, Шыңғысқа ешбірінің керегі жоқ. Шыңғыс енді оларға ісім т үседі деп ойламайды. Енді қалай жүреді? Осы жайда а қылдасқанда, бұл маңайдың барлық жолын ала қанының сызығындай білетін Аба төмендегідей ұсыныс жасады: – Осыдан Құсмұрын келінің шығыс жағымен кетеміз де. Құндызды өзенін жағалап отырып, Бес Шалқар көлінің біріне
т үнейміз. Сол көлдердің жағасында балықшылар болуы мүмкін... – Бекініс оларды қуған еді ғой, – деді Шыңғыс. – Қуса да жыл сайын келіп, аулаған балықтарының тең жарасын бекініске тегін беретін болып ж үр.
– Биыл қалай екен? – Е - е болды ма, биыл т өңіректі шолатын? Көктемнен бастап екі бірдей б үйірімізге қызыл желдей қадалған Керей, Уақ тыныс алдырды ма бізге? Есімізді енді ғана жия бастаған жоқпыз ба, хан - ием? – Рас, – деп қойды Шыңғыс күрсініп. – Биыл балы қшы бар-жоғын білмедім, – деп жалғастырды Аба с өзін, – оны жолда көреміз. Егер бергі – Өсіп, арғы – Сырымға со қпаймын
десе ңіз,
Оба ғанға
таяу Ая қшалқар мен Боса
ғашалқардың арасындағы қылыдан өтіп, Обағанның сол жа ғына шығамыз да, Бурабай көліне тура түсіп, Теңіз арқылы Ба ғланға жетеміз. Бұл жолда ел жоқ, қадақ-құдақ балықшылар ғана бар. Олар осылай ж үрмек болды. Шыңғыстың емес, Драгомировтың аманды
ғын сақтау үшін, Шамрай қарамағындағы әскерден, басы унтер-офицер ғып, пар аттың алды-артын орап шауып отыратын қарулы взвод жібермек еді, Драгомиров қаласа, өзі де қосылмақ еді, о ған Драгомиров ұлықсат етпеді. Шамрайға іштей өшігіп алған ол, әр жағдайда бетін қайыра беретін қылығын көрсетіп: – Өздерің жау жоқта жалау көтеріп, елді дүрліктіретін. «Қазақтар орыс қа өш» дегендерің жалған сөз, оны осы даланы сан рет арала ғанда көрдім. Мен де орыспын және үкіметтің дыңдай қызметкерімін. Маған неге тимейді қазақтар, егер «орыс» атаулыға еш болса? Талай рет жал ғыз аралап та көрдім. Еш жерде маңдайыма шертпек т үгілі қатты сөз де айтқан жоқ. Өйтудің орнына жылы қабақпен қарсы алады да, төріне отырғызып, бар дәмді асын аузыңа тосады. Өзі тимей, ешкімге тиген қазақты көрген емен. Біреу тисе, ол да тиеді, әрине. Ал, тие қалса, қамшысы сенен гөрі қаттырақ оның. Кенесарыны орыс әскері жеңген жоқ, одан қорлық көрген қазақтар же ңді. Шыңғыс та солай. Ретсіз жұмсаған таяғы ақырда өз басына со ғылып және қаттырақ соғылып, міне енді, Омбыға есеңгіреген к үйде аттанғалы отыр. Омбыдағы халі не болары әлі мәлімсіз. Әсіресе, сенің халің. Б ұл сөздер жеп жүрген таяғын күшейте түскен ІІІамрай Драгомировке: « Өзіңіз біліңізден» басқаны айта алмады. – Ешбір қарауылдың керегі жоқ бізге, – деді Драгомиров, – жол білетін делбеші болса жетеді. Құлдық ұруын өткізе алмаған Шамрай: – Аттарым мы қты да, жүрісті де, күйлі де төтемен кетсеңіздер, сіздерді Омбы ға бірер күннің ішінде жеткізеді, – деп еді: – Жо қ, ол да болмайды, – деді Драгомиров, – біз Звериноголовскиге (Ба ғлан) жетеміз де, ар жағында жәмшік жолымен кетеміз. С өз осыған тоқырап, Шамрайдың күймеге пар жеккен «Жылан- сырттарын» Аба Шы ңғыс ордасына алып келді. Соңғы күндері бекініске т үнеп жүрген Драгомиров бірге келді. Аба аттарды Шы ңғыс ордасының алдына бертінде қағылған ді ңгекке байлады. Драгомиров күймеден түсті де, «кешікпей оралам» деп Құсмұрын тұмсығының сүйір басында қалың тобылғы өскен жыра ға кетті. Атты байла ған Аба ордаға қарай беттегенде, арғы қонақ үйден шы ққандар бері беттеді. Аба олардың көбін тани кетті. Іштерінде Қанжығалыдан - Шәңкі мен Сандыбай, Уақтан -Өтей мен Төлеген. Тосып т
ұрып сәлем берген Абадан олар: – С
ұлтан жүретін болды ма? – деп сұрап еді: – Білмедім, – деді Аба әдейі. – С
ұлтанға бізді «сәлемдесе келіп тұр» де, – деді бірнешеуі қосынан.
Д әуірлеп тұрған шағында Шыңғысқа ұлықсатсыз кірмейтін б ұлардың ендігі іркілісі неге екенін түсінбеген Аба: – Айтайын, – деді де орда ға кіріп кетті. Шы ңғыстың бұларды кешеден қабылдамауы Абаға түсінікті еді. Ордасын Керей, Уа қ қамағанда көмегі тимеген достықтың Шы ңғысқа керегі қанша?.. Орда ға кірген Аба, сыртта тұрғандардың жайын айтып еді: – Т ұра берсін, – деді Шыңғыс салқын түспен. – Менің жолдық киімдерім қайда?
– Қайсысын айтасыз? Қазақшасы ма, орысшасы ма? – Қазақша киініп, мен ауылдың айты мен тойына бара жатыр ма ем? – деді Шы ңғыс жекіп, - әскерлік киімімді әкел! Шы ңғыстың адъютанты сияқты болып жүретін Аба, қай киімінің қайда тұратынын жақсы біледі. Оның «әскерлік» дегені: жасыл ш ұғадан белін қынамалау ғып, етегін тізесінен асыра тіккен, өңірлері мен етегі же ңдерінің ұшы жалпақ алтын оқамен көмкерілген, т үймелері - алтын, иығында полковник дәрежелі офицердің шаша қты, жалпақ эполеттері бар, одан омырауына салбырай түскен аксельбант ширатындыларыны ң түсті қарындаштар жалғанған ұштары түймелерге қосақталған мундир. Оның ішінде: зермен әшекейлене тоқылған матадан тігілген жеңсіз, етегі келте – капот, оны ң ішінде жібектен кең ғып, етегін ұзын ғып, жеңдерінің аузын б үрмелі ғып тіккен әр түсті көйлектер. Көк шұғадан қазақша кең ғып тіккен шалбардың балақ аузы алтын оқамен жиектелген. Қазақтың патша үкіметінен чин алған адамдарын «шұбар төс, шынжыр бала қ» деуі содан. «Шұбар төсі» – кеудесіне қадаған ордендер мен медальдар. « Әскер киімі» дегені осы. Оның сыртында егер жауын - шашын болса, немесе жол ша ңдатса бүркеніп алатын жеңсіз, кең жамылтқы бар. Әдетте, офицерлер жаз айларында жеңіл картуз киеді ғой. Оны Шы ңғыс полковниктік дәрежесіне олқысынып, тықыр құндыздан папаха т үрінде тіктірген, шошақ төбесін алтын зермен тыстатқан б өркін киетін. Салқын түгіл, ыстық күндерде де сөйтетін. Әскерлік қызметтен босанғалы, Шыңғысқа қылыштан басқа қару берілген емес Шым болаттан жасал ған, егеулі – жүзінің өткірлігі ұстарадан күміс қынапты, алтын шашақты, алтын тұтқалы бұл қылыштың сағасында «Шыңғыс Уалихановқа, Кенесары бандасын қуғанда көрсеткен ерлігі үшін, Омбы генерал-губернаторы, 1833 жыл» деген, алтын әріптермен қондырылған жазу бар. Атал ған киімдер мен қылыш, орданың он бүйіріне басын уыққа тірей қойған, темірден, жасалған денесін де, қайқы қошқар мүйіз тарма қтарын да күміс сыммен әшекейлеген адалбақанға ілініп, үстінен ақ зонт шымылдықпен бүркеліп қойылатын еді. Оларды Шы ңғысқа әперуші де, ілуші де Аба болатын. Киіндіргенде де, шешіндіргенде де Шы ңғыс тік түрегеп, тас құдайдай қақия қалатын, же ңдерін кигізгенде - қолдарын, шалбарын кигізгенде – аяқтарын әлсіз қимылмен тосқаны болмаса, басқа ешбір қозғалыс к өрсетпейтін, шалбарының бауын Аба байлап, түймелерін Аба салатын орыс саудагерлері киетін шегірен етіктен бас қаны Шыңғыс кимейтін, оны ң шұлғауын аяғына Аба орап, қонышын Аба тартатын. Б ұл жолы да Аба сөйтті. Далада к үтіп тұрған қонақтар, не «кір» демеуіне, не тысқа тез шы ға қоймауына ыза болып тұрды. Киініп болған Шыңғыс: – Бізді ң қатын қайда екен осы? – деді Абаға. – Шепе а ғаңның үйінде еді ғой, әлі де сонда болар, – деді Аба. – Бар, ша қыр, мұнда!.. Өзің Шоқанға ие бол, қашып кетпесін. – Әй, – деді Шыңғыс жөнеле берген Абаға. Ол артына қарады. – Әлгі Қанжығалылар мен Уақтар тыста тұрса «кірсін» де. Аба үндемей шығып кетті. Шыңғыстың ұлықсатын күтіп шаршады ма, әлде көп күттірген қылығына ренжіді ме, қонақтар жат қан үйіне қарай кетіп барады екен. Аба оларға үн қатпады. Ол Шепені ң үйіне кірсе отырған күйлерінде үн-түнсіз айқаса құшақтасқан Зейнеп пен Шоқаннан басқа ешкім жоқ. Аба Шы ңғыстың шақырғанын айтып еді, Зейнеп үндемеді. Шоқанда да үн жоқ. Екеуі бір денедей жабысып қатып қапты. Аба: – «Хан-ием ша қырады» дедім ғой, Үкілі келін, – деп тықылдай берген со ң: – Барайын, к үнім, – деді Зейнеп Шоқанға, құшағын жазып, – қыңыр атқыған жақтарыңнан түзелмейтін әдеттерін, бар емес пе, хан әулеті? «Әкетем» деген соң әкетеді әкең. Аттар да келіп қалды. Мен үйге барып киім-кешектеріңді даярлайын. Шо қан қарсыласқан жоқ. Зейнеп қайтып келсе, жүкаяққа белін тіреген Шоқан, екі тізесін қаусыра құшақтап, басын төмен салбыратып отыр екен. – Әкең шықты, – деді Зейнеп оған. – Орыстың төресі де келді. Екеуі к үйме қасында тұр. Әлгі отырысында, Омбыға жүруге іштей көніп қалған Шоқанды, да ғдылы қиқарлығы жеңе қалды да: – Бара берсін өздері! – деді. р р д р д д – К
үнім-ау, – деді даусы қалтыраған Зейнеп, - болмайтын іске ерегіспесе ңші!.. Бәрібір әкетеді ғой!.. Шо қан үн-түнсіз отырып алған шақта, әлгінде ғана далаға шы ққан Аба қайта келді. – «Шы қсын» дейді әкең, – деді ол Шоқанға. Шо қан қозғалмады, үндемеді. Шы ңғыстың бұйрығы: «Шықпаса көтеріп әкел!» деді. Аба үшін оны ң бұйрығынан үлкен бұйрық жоқ. Ол үндемеген Шоқанға таянды да, алып қолдарымен денесін қаусыра құшақтап көтеріп алды. Б ұлқынған Шоқанды ол шопақ құрлы көрмей, тебінуіне, бетіне т үкіруіне қарамай, есікке қарай жөнеле берді. Қорғағысы келгенмен Зейнепте әл жоқ. Оның сол сәттегі халы, темір ыдыста ғы тоң майдай. Сондай ыдысты қызулы жалынға тоссаң еріп ж
үре береді ғой, Зейнеп те сондай. Баласын қорғап қалуға шамасы жо ғын аңғарған оның аналық жүрегі, дүрсілдей соғып, денесін
қыздыра жөнелді де, бар болмысын шыжғырып әкетті. Жан- т әнімен еріп кеткен Зейнептің көз жасы шүмектен құйылған с ұйықтай саулап ағыл-тегіл ақтарылды. Қара күшке ерік берген Аба, бо қтай сөйлеп бақырған Шоқанда есіктен зорлықпен алып шы ққанда, Зейнеп «аһ!» деді де талып түсті... Ол кезде ба ғанадан шешілген, жүріске елірген қос «Жылан сыртты» қарулы екі жігіт, тізгіндерінен әрең ұстап тұр еді. – Әкел, – деді Шыңғыс Абаға Шоқанның арпалысып келе жат қанын көріп, - арбаға таңып аламыз. Жол ға алған шумақ қыл арқанды бір жігіт арбадан алып жаза бергенде: – Байлатпа! – деді, д әрмені кеткен Шоқан әкесіне, – Абылай т ұқымынан байланғандар, айдалғандар жетерлік болған! – Ендеше, мін, мына арба ға! – деді Шыңғыс Шоқанға күймені н ұсқап.
– Босат! – деді Шо қан Абаға. – Жібер! – деді Шы ңғыс.
Қысқан құшақтан шыққан Шоқан, жүгіре басып күймеге барды да, оны
ң тереңі ішіне жоқ болды. Шы ңғыс пен Драгомиров те мінді. Аба делбешілік орнына отырды. – Ж үр, – деді Шыңғыс оған. Ерігіп т ұрған семіз, жарау аттар Аба делбені қозғап қалғанда ж ұлқына жөнелді... жүктеу/скачать 6,71 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|