Аққан жұлдыз. 1 кітап

Компрессті  жолшыбай 

әлденеше  рет  ауыстырғанмен,  Шоқанның

ысты

ғы  басылмады.  Ол  біраздан  кейін  сандырақтауға  айналған

сия

қтанды. Сонда айтары өрт!.. обал!..»

Жолаушылар Ба

ғланға күн көтеріле жетті. Бұл станицаға сан рет

келгенмен  Шы

ңғыстың  етене  танысы  жалғыз  ғана  Ғилаж  есімді

с

әудегер татар еді. Ол жыл сайынғы көктемде «ханшаға сыйлағым»

деп,  Зейнепке  бір  ж

әшік  қант,  шай  әкеліп  беретін  де,  сол  үйдің  бір

қыста  сойған  малдарының  тері-терсегін,  көктемде  күзелген

жыл

қылардың  қыл-қыбырын  табан  ылау  ғып  алып  кететін.  Биылғы

к

өктемнен  бастап  Шыңғыс  ордасына  бүлік  кіруін  естіген  ол

«п

әлесіне ілігермін» деген қауіппен бармай қойған. Сонда да «кеңілі

бая

ғыдай  болар»  деген  үмітпен,  Бағланның  көшесіне  кірген

Шы

ңғыс, Абаға, – «Ғилажға тарт» деді.

Олар  жа

қындағанда,  қақпасынан  шыға  берген  Ғилаж  қайтадан

кіріп  кетті.  Аттарды  то

қтатқан  Аба  қақпаны  қақса,  ешкім  дыбыс

бермейді!..  Б

ұ  несі?!.  Ғилаждың  бойын  көріп  қалған  Аба,  «әдейі

ашпай  т

ұр»  деді  де,  ерегіскендей,  қақпаны  екі  жұдырығымен  кезек

-мезек со

ққылай бастады.

Ар жа

ғында иттер шәуілдеді. Бір мезетте әлде не әйел:

– 

Ұрма!.. Кісі жоқ!.. – деп дыбыс берді де үнін өшірді.

– 

Қап, мына шақша бастың қылығын-ай! – деп ызаланған Абаға:

– Мында кел! – деді Шы

ңғыс, – ашпайын дегені ғой. Мін, арбаға!

– Ж

әмшік үйіне, – деді Драгомировке.

«Ж

әмшік  үйі»  дегені,  осы  станицаның  казак-орысы  –  Терентий

Ямщиков  дегендікі.  Ол  талай  атасынан  бері 

қарай  жәмшік  айдауды

к

әсіп  қылған  адам  еді.  Салбыраған  қалың  көк  бурыл  мұртының

қияқтары кеудесіне, үстіңгі жағы иегіне түсетін, биік бойлы, сөмпек

денелі  ол  казак  -  орысты  Шы

ңғыс  та  жақсы  танитын.  Әскерлік

қызметте жүргенде, одан бірер рет ылау мінгені де бар.

Тарихшыларды

ң  айтуынша,  орыстың  «ямшим»,  «ямщина»  деген

с

өздерінің  арғы  түбі,  –  монғолдың  «жам»,  яки  -  «жамбы»  деген

с

өзінен  шыққан.  Монғолдар  –  «жамбы»  деп  күмістен,  алтыннан

құйылып,  мөлшеріне  қарай  «қой  тұяқ»,  «құлын  тұяқ»,  «тай  тұяқ»

аталатын  н

әрсені  айтқан.  Той,  ас  сияқты  жиындарда  мергендіктің

«жабы  ату»  дейтін  т

үрлері  болғанын  білеміз.  Оның  ар  жағында

жат

қан тарихи шындық былай болған: монғол Шыңғыс хан батысқа

қарай жорық жасағанда, майдан шебінен күн сайын хабар алып тұру

үшін,  әр  шақырымға  жүйрік  ат  мінгізген  тосқауылдар  қойып,  олар

жа

ңа  хабарды  біріне-бірі  тез  жеткізіп  тұрған.  Сонда  қызметін

ойда

ғыдай  орындаушыға,  сыйлыққа  жамбы  берілген,  олар,

«жамбышылар» атал

ған.

Орысты

ң  «ямщина»  немесе  «ямщик»  деген  сөздері  де  осы

ма

ғынада:  қызмет  бабымен  жолаушылайтын  адамдар,  мақсатты

жерлеріне  барып 

қайту  үшін,  жол  бойына  үкімет  тарапынан  ақылы

ылаулар байлан

ған, орыстар сол орындарды, – ямщина, ылаушыларды

–  ямщик  деп  ата

ған.  Жалданып  «ямщина»  айдаушылар,  яғни  ұзақ

жолды

ң  өн  бойына  шамалы  шақырымдарға  ат  байлап,  қазыналық

ж

үргіншілерді апарып тастаушылар.

Ж

әмшік  жолы  Европаның  барлық  мемлекетінде  де  болған,  бірақ

оларды

ң  ешқайсысы  да  Россияның  жәмшік  жолымен  өлшеуге

келмейді.  Мысалы  Москва  мен  Петербургтен  басталып. 

Қиыр

Шы

ғыстағы  –  Владивостокке  немесе  Хабаровскіге,  немесе  Орта

Азия

ға  созылатын  жәмшік  жолымен  салыстырғанда,  бүкіл

Европаны

ң барлық жәмшік жолы, оннан біріне жетпейді.

Қазақ елі Россияға бағынғаннан бастап, жәмшіктің бір ұзақ жолы

Каспий те

ңізінің теріскей шығысындағы орысша – Гурьев, қазақша –

Үйшік  аталатын  қаладан  басталды  да  Жайық  өзенінің  жоғарғы

жа

ғындағы:  Теке  (Уральск),  Орынбор,  Op,  Талқала  (Белорецк)

ша

һарларын  басып  отырып  Троицкіге,  одан  казак-орыстың  қазақ

даласын 

қырқалайтын: 

Ба

ғлан 

(Звериноголовск), 

Ыстап

(Пресногорьковка),  Кіпитан  (Пресновка)  станицалары  ар

қылы

Қызылжар  мен  Омбыға  барады,  одан  Ертісті  жағалап:  Кереку

(Павлодар), Семей, 

Өскемен, Зайсан арқылы Қытай шегіне тірелді.

Советтік д

әуірге дейін екі жүз жылдай тарихы болған бұл жәмшік

жолында,  Ба

ғландағы  біз  атап  отырған  Терентий  Ямщиков  сияқты

ата-бабасынан ж

әмшік айдап келе жатқан семьялар жиі ұшырасады.

Терентий  сондайларды

ң  біреуі  еді.  Біз  сипаттап  отырған  жылы

оны

ң жасы жетпістен асқан. Өмір бойы жәмшіктік қызмет атқарған

әкесі оны да аяғын апыл-тапыл басқан күннен қасына ерткен. Әкесі

өлгенде орнын басқан. Содан бері – жәмшік.

– Осы жасымда, – дейді Терентий ма

қтанған шақтарында, – бергі

чиновниктерді  былай 

қойғанда,  Романовтардан  үш  патша  арбама

мінді: Павел, бірінші Александр, бірінші Николай!..

Қазақ даласын билейтін Орынбор мен Омбы әкімдері өзара тығыз

байланысты  болып,  бергісі  –  урядник,  ар

ғысы  –  генерал-

губернаторлар 

қарым-қатынасын үзбеген, сондағы жәмшік жолында,

Ба

ғланнан қашса құтыла алмайды.

Таби

ғатында  пысық  Терентий,  үйіне  осынша  көп  түсетін

чиновниктерді

ң  бәрімен  де  танысып,  біразымен,  әсіресе  ірілерімен

дос  болып  алатын,  сонды

қтан  бертінірек  келе,  жоғарғы  чиндер

болмаса, 

ұсақтарын  елемеуге,  менсінбеуге  айналған.  Оның

ұғымында  «қырғыз»  аталатын  қазақтар  -  табиғатында  нашар

жарал

ған  адамдар,  жетпістен  асқан  жасында,  маңайдағы  ауылдарда

ешбір 

қазақпен жақын болып жанасқан емес, маңына жолаған емес.

Егер 

әлдене  қазақ  жұғысайын  десе,  ытырынып  бойын  аулаққа

салады,  ма

ңайласа  боқтап,  сабап...  дегендей,  қорлайды.  Қарапайым

қазақ былай тұрсын, ол қазақтан шыққан әкімдерді де менсінбейді.

Сонды

қтан  да,  бұрын  бірер  рет  ылау  мінген  Шыңғысқа  да  шікірейе

қарап, жөнді тіл қатыспаған.

Терентий за

ңшыл адам еді. Ол қандай ірі чиновник келіп түссе де,

әуелі  мандаттарын  көріп,  тіркеу  кінежкесіне  жазып  алмай,  ылау

бермейтін.  Шаруашылы

қ  жағынан  Терентий  станицадағы  орта

д

әулеттілердің  бірі.  Жәмшікке  жегетін  төрт  жақсы  аттары  мен  екі

әдемі  фургонінен  басқа,  оның  қарағайдан  қиған  төрт  бөлмелі  үйі,

ке

ң сарайлары саны қырық -елуден кемімейтін сарықтары, он шақты

сауын  сиыры,  ж

ұмысқа  жегілетін  алты-жеті  өгізі,  жүз  елуге  тарта

қаздары,  тауықтары,  үйректері  болатын.  Азық-түлігі  мол  Терентий,

к

өңілі  ұнатқан  жолаушыларға  ғана  керегін  сатып  беріп,

былай

ғыларына «өліп бара жатырмын» десе нәр татырмайтын.

Бізді

ң  жолаушыларға  ол  жүз  көріскеннен-ақ  қырсыға  қалды.

С

әлемдескеннен кейін, әдетінше жолаушылардан мандат сұраса, ылау

мінетін хат Драгомировте бар да, Шы

ңғыста жоқ. Оның бар мандаты,

Құсмұрын  дуанының  аға  сұлтаны  екендігін  ғана  куәландыратын

диплом. Терентий онысына 

қарамас па еді, қайтер еді егер сөйлескен

ша

қтарында  Шыңғыс  «подполковникпін»  деп  кеуде  көтермесе.

Терентий сол с

өзіне ерегісе қалды да:

–  Фургон  алатын  хаты  жо

қ  кісіге  ылау  бере  алмаймын,  –  деп,

қиқайып  отырып  алды.  Драгомировке  беретін  ылауына  да

мінгізбеймін деп, сілелерін біраз 

қатырды да, әрең дегенде кенді. Енді

ылау

ға,  кісі  басы  шақырымына  бес  тиыннан  ақша  төлеу  керек.

Жететін  жерлері  –  Ыстап.  Ол  Ба

ғланнан  қырық  шақырым.  Сонда,

Шо

қан  мен  Шыңғысқа  төрт  сом  төлеу  керек.  Ондай  ақша

Шы

ңғыста  болмай  шықты.  Ал  Терентий  тиісті  ақшасын  алақанына

салмай,  Шы

ңғысты  арба  маңына  жолатар  емес.  Драгомировтің

қалтасында  езіне  ғана  жететін  ұсақ  бар  екен.  Одан  басқа  ақшасы

т

ұтас  он  сом.  Оны  айыра  алатын  адам,  бүкіл  Бағланнан  табылмады.

Енді не істеу керек?

Жы

ғылған  жағынан  тұрмайтын  Терентий  тағы  бір  қаталдық

к

өрсетті,  денесінің  өртенуі  әлі  бәсеңдемеген,  жалынды  қызудан

кезерген  еріндеріні

ң  терісі  жарылып  кеткен  Шоқан  қаталап  сусын

с

ұраса,  үйінде  сүт,  айран,  куәш  сияқты  сусындары  бола  тұра,

к

әдушкедегі  жылымшы  судан  басқа  нәр  татырмады.  Бала  жалындап

барады.  Б

ұл  қалпында  жазым  боларлық  қаупі  бар.  Ілкі  уақытта

станицада

ғы  әскерлік  бөлімде  емші  болушы  еді,  ол  өткен  жылы

Ба

ғланнан  кешкен  әскермен  бірге  кетіп  қалған.  Ендігі  дәрігер  –

Ыстапта 

ғана. Ауру баламен кейін қайту қиын, қысқа жол, – үйлері

өртенген балықшылар арқылы ғана, онымен жүруге болмайды, ұзын

жол – Оба

ған өзенін жағалап кетеді, ол – тым жырақ, – ауру баламен

қалай жүреді!..

Осы  а

қырудың  бәрін  күйме  ішінде  естіп  жатқан  Шоқан,  әкесін

Аба ар

қылы қасына шақырды да, әуелі:

– 

Қалтаңда  қу  тиының  болмаған  соң,  баяғыдан  бері  несіне  «аға

с

ұлтанмын»  деп  жүргенсің?!  –  деп  кейіп  ап,  –  өлсем  шорт-төбей

жолда 

өлейін, кеттік, келген аттарымызбен! – деді.

Бас

қаша амал жоқ.

Терентий 

әлдеқайда  кетті  де  оралмай  қойды.  Оның  әйелі  бір

к

үрішке  куәшті  Шоқанға  әрең  берді.  Жолаушылар  Ыстапқа  жең

тартты.

Аурудан 

қалжырады  ма,  әлде  ұйқы  жеңді  ме,  Шоқан  Бағланнан

былай  шы

ға  қалғып  кетті.  Шыңғыс  оны  алдына  өңгере  құшақтап

алды. Баланы

ң сұлқ түсуіне ол мазасызданайын деп еді, Драгомиров

тамырын 

ұстады да:

Қызуы  бәсеңдеген,  сырқатының  беті  қайтуы  болар,  тиышталсын,

ұйқысын  бұзбайық,  –  деді.  Өз  ішінде,  –  «тек,  жақсылықтың

нышанасы бол

ғай да, әлсіреуі болмаған да» деген қауіп те бар.

Жолаушылар бір-біріне 

ұзақ уақыт үн қатысқан жоқ. Шыңғыстың

басында «Шо

қанның сырқаты не болар екен?!» деген қауіп қана. Аба

Ба

ғланға  келген  ізімен  кейін  қайтпай,  ЬІстапқа  қарай  беттеуіне

қуанышты.  Балықшылар  селосының  өртенуіне  себепкер  болған  ол,

«содан  да  тоса  ма, 

қайтеді?!»  деген  қауіппен,  жырақтан  орайтын

Оба

ған  өзенінің  жолымен  жүруге  де  жүрексінеді.  Ыстаптан

Құсмұрынға тік тартатын жол бар.

Өзін  ойшылдардың  біріне  санайтын  Драгомировтің  бұл  жолы

басын  билеп  келе  жат

қан  нәрсе,  отырықшы  елдермен,  көшпелі

елдерді

ң  қонақ  жайлылық  салттары.  «Көшпелі»  дейтіндерден  оның

арала

ғаны,  –  Сібірдегі  буряттар,  монғолдар,  қалмақтар,  қазақтар.

Б

ұл  елдерде  тамағын  қонағына  сатып  беру  әдеті  атымен  жоқ.  Сан

тапсырмамен б

ұл елдерді талай аралағанда, хал-қадары беретін асына

еш  жерде  к

өк  тиын  күреш  алған,  не  жамбас  ақы  сұраған  жанды

жолы

қтырған емес. Қайда барса да тегін тағам, тегін орын...

Оны

ң осы жолғы бір айға шыққан сапарына, бас-аяғы алпыс бес

сом  берілген  еді.  Сонда

ғы  есебі:  мың  шақырымға  шамалаған  жол

т

ұрқы, шақырымына бес тиыннан елу сом, күніне жиырма тиыннан,

отыз  к

үннің  тамағы  алты  сом,  елу  алты  сомдық  шығынның  ар

жа

ғында  қала  қалғаны  болжалсыз  бірдемелерге  арналған  аванс.

Омбыдан  шы

ққаннан  бері  айдан  артық  жол  шеккен  Драгомировтің

барлы

қ шығыны - Омбы мен Құсмұрын арасында ылауға төлеген он

бес сом мен тама

ғына кеткен бес сом ғана. Орыс селоларында тамақ

арзан,  ж

ұмыртқаның  оны  бір  тиын,  сүттің  күрішкесі  –  ширек  тиын,

айрандікі  –  жарты  тиын,  кішірек 

қалаш  –  бір  жарым  тиын.

Қанағатшыл Драгомировтің тоюына күрішке сүт, немесе - айран, екі

ж

ұмыртқа,  бір  сындырым  қалаш  жетіп  жатады.  Осылар  болса,  оған

өзге тамақтың керегі жоқ.

Қазақ аулына қолы іліге, Бағланға қайтіп оралғанша, ол тамақ пен

ылау

ға көк тиын ұстаған жоқ. Қалтасында қалыңдамай да жұқармай

да ж

үре берген қырық бес сомның үш сомына, Торғай облысындағы

аталы

қты  бір  қазақтың  әкесінен  қалған  алтынмен  әшекейлеген

кісесін  сатып  алды,  та

ғы бір он сомға жүзік, сырға, шолпы, білезік,

ал

қа  сияқты  қазақы  бұйымдарды  алды  өзге  отыз  сомы  мен  тиын-

тебен 

ұсақтары қалтасында. Тиындарын Терентийдің ылауына төледі.

Драгомиров  ж

үрген  жерінің  шежіресін  де,  әдет-ғұрпын  да,  салт-

санасын  да  бай

қастыратын  еді.  Қазақ  елі  туралы  да  жинаған

материалдары кеп, солардан кітап жазарлы

қ та ойы бар.

Оны

ң  шұқшия  зерттеген  бір  мәселесі,  –  қазақ  елінің

меймандосты

ғы,  қолындағы  тәтті-дәмдісін  қонағына  тосып,  ешбір

а

қы-пұл  алмауы.  Бұл  әдет  ешбір  қазақтың  дәулеті  қандайлығында

емес, байларды, ау

қаттыларды былай қойғанда, «сіңірі шығып отыр»

дейтін  кедейлерді

ң  де  салты  солай  «жақынсын»,  «жатсын»  демейді,

«

қай  елсің»,  «қай  ұлтсың»  демейді,  «әйелсің»,  «еркексің»  демейді,

«жассы

ң», «кәрісің» демейді, - барын аузыңа тосады.

Адам 

қоғамының  өркендеу  тарихынан  хабары  бар  Драгомиров,

алдына  «б

ұл  неліктен?»  деген  сұрау  қояды.  «Қоғамның  алғашқы

коммунасынан  келе  жат

қан  салт»  дейін  десе,  ол  дәуірді  бұл  ел

басынан кешіп кеткен сия

қты. Бұлар – меншік иелері.

Отыры

қшы  елдерде  бұндай  салт  жоқ.  Олар  сындырым  нанын  да,

ұрттам  айраны  мен  сүтін  де,  басқа  тағамын  да  сатып  береді.

Драгомиров  онан,  себебін  -  «отыры

қшы  елдердің  тұрмысы  базарға

байланысты  болуынан»  деп  жорамалдайды.  Базаршылау 

қазақта  да

бар сия

қты. Әсіресе, Россияға бағынғаннан бері «ақша» дегеннің не

екенін  ауыл  да  білетін.  Ендеше,  неге 

қонақтарынан  ақы-пұл

алмайды?!..

Осы  с

ұрауға  жауап  іздеу,  Драгомировтің  ойын  Ыстапқа  жеткенге

дейін шырмады.

«Ыстап»  дегеніміз,  орысты

ң  «штаб»  деген  сөзі.  Станицаның

орысша аты – Пресногорьковка.

Ол 

қазақшылағанда – «Тұщылы - ащылы» деген сөз. Олай дейтіні

–  станица  орна

ған  дөңнің  оң  жақ  етегінде  суы  тұщы,  сол  жақ

етегінде  –  сорта

ң  көлдер  бар.  Осындай  «Қос»  я  «Қоржын»  аталатын

т

ұщылы,  ащылы  көлдер  –  Пресногорьковкадан  Қызылжарға

созылатын  казак-орыс  линияларыны

ң  бәрінен  де  ұшырасады.

Сонды

қтан  да,  сол  маңайдағы  казак-орыстардың  әрі  бай,  әрі  серісі

бол

ған,  қазақтар  «Салқара»  деп  атаған  Қарас  Казинды,  Арғыннан

шы

ққан Көтеш ақын мақтағанда:

Ыстап  пен 

Қызылжардың  арасында,  Ащылы-тұщылының

жа

ғасында,  Қазақпен  дос  болмаған  біреуі  жоқ,  Салқара  түгіл,  ата-

бабасында, – деген екен дейді.

Пресногорькованы 

қазақтар  «Ыстап»  дейді,  Орынбор  мен

Омбыны

ң  арасындағы  казак-орыс  линиясында,  казак-орыстың

«Екінші б

өлім» аталатын атты әскерінің штабы, көгі жылдар бойына,

осы  Пресногорьковкада  т

ұрған.  Көкшетау,  Атбасар,  Ақмола  жағын

отарлану

ға 

шеру 

тарт

қан 

патша 

үкіметінің 

әскері,

Пресногорьковкадан 

аттан

ған. 

К

өшпелілердің 

шабуылынан

қорыққан  штаб,  линиядағы  станицалардың,  әсіресе  штаб  тұратын

Пресногорьковканы

ң  төңірегін  бытықы-шытықы  терең,  көк

орлармен 

қоршатып,  бекініс  жасаған.  Олардың  ішіне  үнемі  қарулы

к

үзет қойылған.

Осы  к

үзет  кезінде,  кейбір  қызық  оқиғалар  да  болып  жүрген.

Ыстап  пен 

Қорған  қаласының  орталық  тұсында  орысша  –

Половинка, 

қазақша  –  Ақ  сиыр  аталатын  деревня  бар,  оның  да

т

өңірегі ормен қоршалған. Сонда қойылған күзет бір күні ұйықтап

қалады  да,  әлдене  дүрсілден  оянып  кетеді.  «Бұл  не?!»  деп  қараса,

аппа

қ  бірдемелер  келе  жатыр!..  Күзетшінің  естуінше,  көшпелілер

т

үнде  үстіне  ақ  жамылып  келеді  екен.  Мына  ағараңдағандарды

«келіп 

қалған жау екен» деп ұққан күзетші тұра қашады, «жау келді,

жау!»  деп  шырт 

ұйқыда  жатқан  деревня  адамдарын  бөрліктіреді.

Шошы

ған  жұрт  опыр  -  топыр  болады.  Бірақ  жау  жоқ!..  Естері

кіргеннен,  тиыштал

ғаннан  кейін  бақса,  ағараңдаған  -  өзіне  тартқан

тайша,  торпа

қтарымен  өрісте  қалған,  түнде  мекеніне  қайтып  келе

жат

қан,  меңсіз  ақ  сиыр  екен.  Содан  деревняны  қазақтар  күлкі  ғып,

к

үні бүгінге дейін «Ақ сиыр» деп атайды...

Батыс  жа

ғы  ойпатты  жазық  дала  болып  кететін  Ыстап,  әсіресе

оны

ң  сыртқы  ақпен  боялған  шіркеуі  жырақ  жерден  көрінеді.  Сол

шіркеу  а

ғараңдай  бастағанда,  тамырың  ғана  ұстап,  денесінің

ысты

ғын  өлшеуден  басқа  қимыл  көрсетпеген  Бағланнан  шыққалы

құшағында үн-түнсіз қозғалмай келе жатқан Шоқанды Шыңғыс:

–  Оян, 

Қанашжан!  –  деп  қозғады.  Денесінің  қызуы  басылған

Шо

қан бұл кезде шырт ұйқыда еді. Ол ояна қоймаған соң Шыңғыс

қаттырақ  сілкіледі.  Еріксіз  оянған  Шоқан,  есеңгіреген  кескінмен,

былшы

қтанған көзін кең ашып әкесіне қарап еді:

– Келіп 

қалдық! – деді ол.

– 

Қайда?

– Ыстап

қа.

Б

ұл атты Шоқанның естігені болмаса, станицаны көргені жоқ еді.

Естуінше, 

«б

ұл 

ма

ңайдағы 

станицаларды

ң 

е

ң 

әдемісі».

Қалғығанына біраз уақыт болған Шоқанның ұйқысы қанып қалған

болу  керек, 

әкесі  «оян»  деп  жұлқылағанда,  көздерін  уқалап  жіберді

де, Абаны

ң қасына мініп алды.

Ыстапты

ң  дөңіне  көтерілгенше,  жолаушылар  бір-біріне  жауап

қатысқан жоқ.

Ернеулеріне 

үйілген  балшықтары  биік,  шұқырлары  терең

орларды

ң арасынан аттар үрке жортақтап, кей жерде күймені аударып

та  тастай  жаздады.  Сол  б

ұлталақпен,  ол  кезде  ұзынша  жалғыз-ақ

к

өшесі бар Ыстапқа кіре бергенде:

– Аба! – деді Шы

ңғыс.

– 

Әу, хан-ием! – деді ол.

– Осы 

қалада «Сапақтың Тілемісі» деген жатақ жігіт болуға тиісті

еді 

ғой?

Аба  кешеден  бері  ж

өндеп  тамақ  жемей  қарны  ашып  келе  жатқан

Шы

ңғыстың,  сол  жігіттің  үйіне  түсіп,  тойынғысы  келгенін

жорамалдады. 

Қазақтың  ең  «сіңірі  шыққан»  дейтін  күнін  зорға

к

өріп  отырған  кедейінің  де  бар  дәмін  қонақтың  аузына  тосатын

салты.  Орыс  селоларында  мал  ба

ғып  күнелтетін  жатақ  қазақтар  да

барын  Шы

ңғыс  талай  рет  көрген.  Оның  үстіне,  ана  жылы  ордаға

келген  Тілемісті

ң  еті  тірі  жігіт  екенін  байқаған.  Қонағасы  тауып

бермеуі  м

үмкін  емес.  Аба  да  сондай  ұғымда  еді,  сондықтан  «Хан-

иесіні

ң» ыңғайына көшіп.

– Кейінгі жылдары кетіп 

қалмаса, бұрын бар болатын, – деді.

– 

Үйін таба аласың ба, оның?

– 

Қайдам.  Орыс  қаласында  мал  бағатын,  жатақтардың  жаздыгүні

т

ұрақты  мекені,  қала  шетіндегі  диірмендердің  төңірегі  болушы  еді.

Б

ұл да сондай жерде шығар.

– Б

ұл қаланың диірмендері қайда екенін білуші ме ең?

– Білем.

– Ендеше, тарт, со

ған қарай!

Б

ұл кеңестің жобасына түсіне тұра, Драгомиров сөз қосқан жоқ.

Шы

ңғыс Тілемістің үйіне жеткенше, біз оқырман көпшілікті оның

кім  екендігімен  таныстыра  т

ұрайық.  Ол  қазақтың  «Уақ»  аталатын

руыны

ң  «Шәйгөз»  дейтін  бұтағынан.  Әкесінің  аты  –  Сапақ.

Ыстапты

ң  орнаған  жері  Сапақтың  ата  мекені  екен.  Станица  ірге

тепкен кезде, ауыл ол арадан 

қуылады да, кедей Сапақ бақташы болып

қалып қояды.

Ондай  ба

қташылардың  революцияға  дейінгі  аты  –  жатақ.

Орысты

ң  атақты  ғалымы,  демократы,  шығысты,  әсіресе  қазақ

өмірін  зерттеушісі  –  Г.  Н.  Потанин,  өткен  ғасырдың  алпысыншы

жылдарында,  патша 

үкіметіне  берген  хатында,  «қазір  Сібірдегі

т

ұрғындардың  ішінде  тұрмысы,  халы  жатақтардан  ауыр  адам  жоқ,

олар  станица  кулактарыны

ң  шын  мағынасындағы  құлы»  деген.

Сондай халын же

ңілдету туралы ұсыныстырын айтқан, олары әрине,

–  «утопия.  К

өп  жерде  жатақшылық  тұқым  қуалап,  әкеден  балаға

«мирас» бол

ған. Сапақ та, балалары да сондайлардың біреуі еді.

Ауыр  т

ұрмыстағы  жатақтардың  бір  жүйесі,  «христиан  дініне

к

өшсем  жеңілденем  бе»  деген  үмітпен  шоқынған  да.  Ондайлар

Сібірдегі  казак-орыс  линиясын  мекендеген  станицаларды

ң  көбінен

табыл

ған.  Шоқындылардан  байып  кеткендері  де  болғанмен,

к

өпшілігі  кедей.  Кей  жатақ  нашар  тұрса  да  шоқынбаған.  Солардың

бірі – Сапа

қ. Бірақ, Сапақ, мұсылмандардың шошқа хайуанатын жек

р

р

ұ

р

у

к

өретін, жоламайтын салтына қарамай, ақыны өзге түліктен көбірек

т

өлеуіне  қызығып,  Ыстаптың  шошқа  табынын  ұстайды  екен  дейді.

Ыстапты

ң  күнгей  жағында,  отыз-қырық  километрдей  жерде

«Сарыоба»  аталатын  биік  т

өбе  бар.  Сапақ  шошқа  табынын  сол

«Сарыоба» т

өңірегіне бағатын болған.

Өткен  ғасырдың  отызыншы  жылдарында,  «Россияға»  деп,

Кенесары  Ыстап  ма

ңындағы  Керей  мен  Уақ  руын  көп  малын,  көп

жанын  жаулап 

әкетеді.  Содан  кейін  Керей  мен  Уақтың  сол  кездегі

байы да, батыры да атан

ған Есеней, қалың қолмен Кенесарыны қуып,

жаула

ған  мал-жанды  құтқарады  да,  қолға  түскен  жауды  байлап-

матап, Ыстапта

ғы орыс әскерінің штабына тапсырмақ болады. Жолда

олар  «Сарыоба

ға»  кездесіп,  жайылып  жүрген  шошқаларды  көреді,

біра

қ  әлгінде  оба  үстінде  қараңдаған  бақташысы  жоқ!..  Обаның

айналасы 

қасқырлардың  апаны  екен.  Бақташыны  соларға

жасырын

ған болар деген оймен Есеней іздетеді, бір апаннан Сапақты

суыртып  алады.  Ж

өн  сұрасқаннан  кейін  Есеней  Сапаққа:  «бағуыңа

шош

қадан  басқа  табылмады  ма?»  деп  дүреге  жығады.  Сапақ  сол

со

ққыдан  өледі.  Оның  пысық  туған,  жігіт  болған  баласы  –  Тілеміс

осы  жайда, 

Құсмұрында  аға  сұлтандық  құрып  жүрген  Шыңғысқа

барып  ша

ғым  айтады.  Ол  Шыңғыстың  Есенейден  қатты  сескенген

кезі екен, сонды

қтан «менің тісім батпайтын іс» деп жоламайды.

Қазіргі  сапарында  Шыңғыстың  сол  Тілемісті  көргісі  кеп  келе

жатыр, онда

ғы ойы – Есенейге қарсы жұмсаудың қарызын байқау. Өз

ойында 

үлкен  бір  жоспары  бар:  әнеугүні,  Құсмұрын  дуанының

барлы

қ  қазақтары  болып,  қызметінен  түскен  Шыңғыстың  орнына

Есенейді 

ұсынуы,  документтері  Омбыға  жөнелтілуі,  бізге  өткен

тараулардан  м

әлім.  Егер  Есеней  аға  сұлтан  боп  бекіле  қалса,  оған

орыс  тілін  білетін  ж

әрдемші  керек,  бұл  маңайда  Тілемістен  басқа

ондай адам жо

қ. Ол Есенейге дұшпан кісі. Есеней Тілемістің ондайын

білмеуге  тиісті.  Егер  ол  Есенейге  тілм

әш бола қалса, ар жағында ор

қазуы  оңай.  Шыңғыстың  тағы  бір  арамдық  ойы  –  «Есенейдің  жас

то

қалы қылшылдаған жігіт Тілеміспен неғып әулікпес екен?»

Ыстапты

ң  шығыс  жағы  бұрын  қарағайы,  қайыңы,  терегі  аралас

қалың  орман  болатын.  Станица  орнай,  тұрғындар  ол  орманды

құрылыс ісіне отап, кейік түбірлерден өрбіген бұталар ғана қалған.

Т

үбі  сиреп,  төбесі  күнге  таласпай  өскендіктен,  тырбиған  теректер

мен 

қайыңдардың  бойлары  болмаса  атты  кісі  жүре  алмайтын.

Сонды

қтан  да  ішіне  ақ  дар  толып,  түн  жамылған  түлкілері

станицаны

ң  тауықтарын  ұрлап,  қояндары  огородтарды  қырқып

дамыл  бермейтін.  Станицаны

ң  сарықтары  мен  мәстектерін

қымқыратын ұрыларға да бұл орман таптырмайтын баспана. Іші қан

сасып  жататын  б

ұл орманды, орыстар «Красная роща» деп, қазақтар

«

Қызыл  қырман»  деп,  немесе  «Қызыл»  деп  атаған.  Ыстаптың

диірмендері  сол  «

Қызылдың»  жиегінде.  Сапақ  өлгеннен  кейін  оның

ба

қташылық кәсібін, баласы – Күлеміс атқарған. Станицаның сауын

сиырын  ба

ққан  ол,  әкесінен  мұраға  қалған  қара-құрым  кигіз  үйі,

жаз айларында, 

қызылдың диірменге жақын қойнауына тігеді екен.

Сапа

қтан:  Күлеміс,  Тілеміс  дейтін  екі  ұлы  болған.  Күлемісі  –

үлкені,  Тілемісі  –  кішісі.  Араларының  алшақтығы  бес-алты  жас.

К

үлемісі  мал  –  түлігі  болғалы  бақташы,  әкесінің  күші  бар  ол  да

әкесіндей  –  ерінбес,  иіс  –  алмас  адам.  Түр-тұлғасы,  кескін-кейіп

жа

ғынан да әкесіне тартқан: өңі қоңыр, тұмсығы кейкілеу, безеу бет,

кескінсіздеу кісі еді деседі. «Мінез жа

ғынан да әкесіндей қой аузынан

ш

өп алмайтын жуас еді, ашуланса томырақ еді» дейді.

Тілемісті

ң  түр-тұлғасы,  кескін-кейпі,  мінез-қылығы  шешесіне

тарт

қан:  сарғылт  өңді,  сымбатты  денелі,  көркем  кескінді,  пысық,

шапша

ң  адам  екен.  Енеден  қағына  асып,  он  үш  жасынан  ұрлыққа

араласады.  Сол 

қылмыспен,  бала  жігіт  кезінде  тұтқынға  алынып,

біраз  жыл  Сібірге  жер  ауып  кетеді.  Сол  жа

қта  орыстың  тілін  және

хатын  біліп  алады.  Айдаудан 

қайтқан  Тілеміс  «адал»  кәсіпке  кірісіп,

қорған қаласына жақын жердегі Светлов есімді помещикте біраз жыл

пірк

әшік  болады.  Қазақтар  әспеттеу  деп  атаған  бұл  помещик

қиянатшыл  адам  екен.  Содан  ба,  әлде  ақшасына  қызықты  ма,  –

жолаушылап ж

үргенде, әлдекім оны өлтіріп кетіп, «соның жаласы ауа

ма»  деген 

қауіппен  Тілеміс  Ұлытау  жақтағы  нағашысына  қашып

кетіп,  Ыстап

қа  Әспеттеу  оқиғасының  ыстық-суығы  басылған  соң

оралады. Содан кейінгі к

әсібі, – Ыстапта тұратын әскери бөлімшенің

к

өлік, азық-түлік, ер-тұрман сияқты қажетін тауып беру ғана.

Станицамен  жыл  сайын  к

өктемде  отыратын  шартқа  Тілеміс  қол

қоюшы  еді  де,  бақташылық  қызметін  Күлеміс  атқарушы  еді.

Оларды

ң  мекен  жайлары  да  бөлек:  бала-шағасымен  жаз  айларында

диірмен  т

үбіне  тігілетін  қара-құрым  үйде  тұратын  Күлеміс  қыс

кедейлеу 

қазақ-орыстық  біреуіне  қоңсы  бола  кетеді.  Тілеміс

үйленгеннен бері, Ыстаптағы ауқатты адамның бірі – Свинаркиннің

флигелінде тегін т

ұрып келеді. Оның ажарлы әйелі – Қырмызы, – он

сауса

ғынан  өнері  тамған  шебер,  киімдерді  де  әдемі  пішіп,  сәнді

тігеді,  то

қыма  істеріне  де  мейлінше  сыралғы,  ас-суға  да  қылап...

Сондай  істерімен  жа

ққан  Қырмызының  ері  де,  балалары  да,  өзі  де

Свинаркин 

үйінің сыйлы адамдары.

Ал,  К

үлемістікі  –  «өлмешінің  күні».  Ол  жас  күнінен  «ағаштан

т

үйін  түйеді»  дейтін  балташы  адам  еді.  Балалары  мал  түлігі  бола,

жалдан

ған табынын ол соларға жайдырады да, өзі шеберлік кәсібіне

отырды.  Сонда, 

қысы-жазы  дамылсыз  жасайтыны  –  екі  доңғалақты

қазақ  арба.  Ертерек  ұзап  көшетін  бұл  маңайдың  ауылдары,  кейін

қазақ-орыс станицаларымен іргелес бола, солардан күн көрістік кәсіп

тауып,  жаз  айларында 

ғана  көшетін  де,  қыс  айларында  соларды

са

ғалап  қыстайтын.  Жазда  тым  жыраққа  көшпейтін.  Бұрын  ұзап

к

өшкенде жүктерін түйелерге тиейтін олар, орыспен араласа, «қазақ

арба»  аталатын  екі  до

ңғалақты  арба  жасатып,  жүктерін  соларға

артатын. Осындай арба жасауды

ң бұл маңайдағы бірден бір шебері –

К

үлеміс.  Ол  араның  қазақ  арбаға  берік  ағашы  –  қайың.  Оның

«

қызыл» және «сау» аталатын екі түрі бар: қызылы бұйра қайың, ол

тез сынбайды да, жарылмайды да, ал, «сауы» – сы

ңғақ та, жарылғақ

та. К

үлеміс арбаларын қызыл қайыңнан жасайды. Сондықтан ол көп

жыл

ға  шыдайды.  Жұмысын  адал  атқаратын  ол  орман  ішін  кезіп,

арба

ға қолайлыларын таңдайды да, оларды асықпай бабына келтіреді.

Солайша 

қимылдағанда,  жылына  ол  екі-үш  арбадан  артық  жасай

алмайды, сонда, арба басына алатын а

қысы екі-үш қозылы қой. Мал

ба

ғудан, арба жасаудан алатын ақылары, күн көрісіне жетпейді.

Неге екенін кім білсін, Сібірді

ң қазақтары орыстың мейрамдық –

жексенбі  к

үнін  «азына»  дейді.  Орыс  селоларында  мал  бағатын

жата

қтардың  бәріне  ортақ  бір  салт,  –  азына  күні  қап  арқалап  малы

ба

ғылатын үйлердің бәрінен азық жылуын жинайды. Біреулер – нан,

біреулер – ж

ұмыртқа, біреулер – картоп, біреулер – ірімшік, біреулер –

қаймақ, кейбіреулер – ет сияқты тағамдар беріп, бақташы азына күні

қарық болып қалады, бұл қазынада жинағаны келер қазынаға дейін

мол  жетеді,  кейде  артылып  та 

қалып,  қысқы  азықтарына  үнемдейді.

К

үлеміс  үйінің,  де  күн  көретіні,  осы  азына  күндерінің  жылуы.

Осындай  халдегі  К

үлемістің  семьясы,  жыл  тәулігінде  «тоқ-жарау»

боп 

қана күн кешеді. Мол тұратын Тілеміс оған жөнді қараспайды.

Сапа

қ  балаларының  бұл  жайынан  Шыңғыстың  хабары  жоқ  еді

ж

әне  бұған  дейін  білем  деп  тырыспаған  да.  Өзін  «ақ  сүйек»,

былай

ғы  қазақтарды  «қара  сүйек»  деп  есептейтін  ол,  дәрежелі

немесе  д

әулетті  қара  сүйектерді  сырттай  теңсінгенмен,  іштей

менсінбейтін.  Тілемісті 

Құсмұрында  көргенде  де  сөйткен  ол.  Үлкен

қара  көзді,  қоңқай  әдемі  мұрынды,  қияғы  ұзын  мұрты  мен  иегіне

шо

қтала  өскен  сақалының  түсі  де  шымқай  қап-қара,  сұр  өңді

Тілеміске  Шы

ңғыс  мұнша  әдемі  көрікті  қимаған,  оның  үстіне,

ты

қылдаған  пысықтығын  да  ұнатпаған,  егер  елей  қалса,  үйреніп

ал

ғаннан  кейін  басынып  кетер  деген  қауіппен,  бойын  сырғақ

ұстаған.  Оған  еркек  атаулының  сұлуы  сияқтанған.  Оның  үстіне,

денесі де, жарат

қан аттай жұп-жұмыр, мінезі де көкпарының атындай

ойна

қы,  сөздері  де  сайдың  тасындай  түйдек.  Осындай  көрік  пен

қылықты  Шыңғыс  Тілеміске  қимай,  оны  төмендету  үшін,  әдейі

менсінбей 

қараған мінез көрсеткен.

Ол  кезде  Есенеймен  араздасам  деп  ойлап  па  Шы

ңғыс?  Тілеміске

к

үнім  түсер  деп  ойлап  па?  Енді,  міне,  Есенеймен  де  араздасты,

Тілеміске  де  к

үні  түскендей  болып  келеді  Осыны  ойлағанда  демін

ауыр ал

ған Шыңғыс, ішінен «аумалы-төкпелі дүние-ай!»деп күрсініп

қояды.

Тілемісті  де  «жата

қ»  деп,  «бақташы»  деп  ойлайтын  Шыңғыстың

Аба

ға  «үйіне  жүр»  деуі,  «елеп  барсам,  іске  жарар  ма  екен?»  деген

үмітте болуы еді. Сондықтан жәй - жапсары келісе қалса, ойы – қона

кету, 

әйтпесе,  елегендік  көңілін  білдіргеннен  кейін,  орыстардың

жа

қын маңайдағы бір үйіне сырғи салу. Драгомировтің берік бекініп

келе  жат

қаны,  Шыңғыс  орныққаннан  кейін,  шомылып  жататын

моншасы бар 

үй тауып алып, сонда түнеу.

Б

ұлар диірмен түбіндегі қара құрым киіз үйге, күн кештікке қарай

е

ңкейгенде  жетті.  Ол  үйден  жолаушылардың  өздері  түгіл  аттары

үріккендей  боп,  жақындай  бере  жалтара  бастады.  Өйтпеуге

болмайтын  да  еді.  Малшы  елді

ң  кезімен  қарағанда,  үйдің  сырт

н

ұсқасы:  қыстан  көтерем  болып  шығып,  аяғын  әрең  басқан,  тұла

бойы  шидей 

қотыр,  елі  жүні  жалба-жұлба  тайлаққа  ұқсайтын.

Былайша  ж

үрістен  қажып,  денелері  босаңсып  келе  жатқан  аттар,

сый

қсыз  қара  құрым  үйді  әлдене  жыртқыш  аңға  меңзегендей

қапелімде  үркіп  жамбастарынан  жалт  берді,  күйме  аударылып  қала

жаздады.

Сол 

үйде  үлкендігі  тайша-бұқадай,  қарала  түсті,  шолақ  құйрық

т

өбет  болушы  еді,  даусының  аса  жуандығына  қарап,  Күлеміс  оның

атын  «К

үрілдек»  қойған.  Орыстар  «Курка»  дейтін.  Ол  көбінесе,  үй

қасындағы қисық ағашта шынжырмен байлаулы жататын. Бос жүрсе,

жаяу  т

үгіл атты адамды да алып тастайтын. Сонда, жыққанын талап

тастамай 

үй  жандарынан  біреу  кеп  айырып  алғанша  басып  жататын.

Өзінің  салмағы  зілдей,  –  астында  жатқан  адам  бура  тізерлегендей

халде болады. Оны

ң үстіне түсі сұмдық суық: ағы қанталаған қып-

қызыл  үлкен  көздерін  қадағанда,  өңменнен  өтіп  кете  жаздайды,

басып  жат

қаны  қимылдайын  десе,  ұрттары  иегінен  төмен  салбырап

т

ұратын,  жырасы  құлақтарына  жететін  үлкен  аузын  ыржита  ашып,

зілдене 

қарайды,  сонда  көрінген  азу  тістерінің  сомдығы  балғадай.

Сонымен 

қапса не оңдырар!..

К

үрілдектен адам түгіл аңда қорқып, сол үйдің маңында түнейтін,

саны  азаймайтын  да,  к

өбеймейтін  де  жалғыз  сиырдың  не  өзіне,  не

қасында байланған бұзауына, «Қызыл қырманның» ішінде шұбырып

ж

үретін  қасқырлар,  ешуақытта  жолаған  емес.  Күлемістің  өзі  үйде

бол

ған  шақта,  «Күрілдек»  көбіне  бос  жүреді,  ол  «жат!»  десе,  кімді

к

өрсе  де,  нені  көрсе  де  ит  тырп  етпейді...  Құлағы  аздап  мүкістеу

бол

ған,  жақындағы  дыбыс  болмаса  алысырақтағыны  ести

қоймайтын, «Күрілдек» қиядағы сыбысты сезетін.

Шы

ңғыстар  мінген  күйме  осы  жаққа  беттеп  келе  жатқанын,

жолаушылар 

қаладан  бері  беттей  бергенде-ақ  сезіп,  жат-жара  барын

иесіне  білдіру 

үшін  «оф!»  деп  үн  салды.  Итінің  босқа  өйтпейтінін

білетін К

үлеміс «қала халқынан біреулер болар» деген оймен, «жат!»

дей салды. Иесін ты

ңдағыш ит, дыбысын доғарды да, түрі дағдыдан

тыс

қары көрінген пар аттың қайда барарын білгісі келгендей, қырағы

к

өздерін тесірейте қарады да жатты.

Арбалы  атты

ң  жүрісін  Күлеміс  үйіне  жолаушылар  жақындаған

ша

қта  ғана  естіді.  Ыстапта  арбаға  ат  жегетіндер  аз  болмайды.  Осы

ма

ңайды  жанып  ететін  жолдармен  ерсілі-қарсылы  ағылып  жататын

жолаушыларды  былай 

қойғанда,  қызылға  арбамен  келіп  отын

әкететіндер  де  жиі  ұшырасады.  «Сондайлардың  бірі  шығар»  деген

оймен,  сабырлы  балташылы

қ жұмысын атқара беріп еді, «Күрілдек»

әуелі  ырылын  көбейте  түсті  де,  аздан  кейін  «аф»  деп  атып  тұрып,

то

ңқаңдай  жүгіре  жөнелді.  «Бұ  несі?!»  дегендей  Күлеміс  алдынан

жа

ңқаны сілкіне түрегеп, үйдің иті кеткен жағына шықты. Аттары өз

үйіне қарай бұрылған жолаушыларды сонда көрді.

«К

үрілдектің»  бір  әдеті,  -  «көзіне  көрінгенге  ұмтыла  бермейтін

еді,  егер 

ұмтыла  қалса,  шошытпай  тынбайтын  еді.  Сонда  оның

адамнан 

өші - жаяулар емес, аттылар. Жаяуларды ол үріп қорқытқаны

болмаса,  тарпа  бассалып  талай 

қоймайтын.  Ал,  салт  аттыны  көрсе,

атыны

ң  не  танауынан,  не  тірсегінен  түстеп  үркітетін,  тулататын,

сондай  жа

ғдайда,  иесінің  кейбірі  құлап  та  қалатын,  құлағанда

«К

үрілдек»  тимейтін,  арбалы  адамның  да  атының  тұмсығынан

қауып, ат жалтарғанда, арба аударылып қалатын...

Шы

ңғыстар  мінген  пар  ат  қараша  үйден  үркіп  жалт  бергенде,

алдын  ора

ған  «Күрілдек»  машық  дағдысымен  қарғып  қап,

жалтар

ған  аттардың  оң  жақтағысын  танауынан  қапсыра  кеп  қапты.

Итті

ң  тісі  батқан  ат,  арбаның  қиқайған  жағына  қарай  қатты

б

ұрылғанда,  күйме  төңкеріліп  түсті.  Үстіндегілер  ұшып  кетті.

Ма

қсатына  жетуіне  масаттанғандай,  «Күрілдек»  құлағандарға

ұмтылмай, аңырып қарай қалды.

Арбада

ғылардың  кім  екенін  білмеген  Күлеміс,  ит  біреуін  қауып

тастар  деген 

қауіппен,  жүгіре  басып  жақындады  да,  қарғы  бауынан

ұстай  алды.  Арба  аударылғанмен,  жүрістен  қажыған  аттар  ала

қашпай,  делбесінен  тартқан  Абаның  ырқына  көніп,  «құр,  жануар,

құр!» дегенде, тоқтай қалды. Сол кезде станица жақтан шауып келген

бір  салт, 

құлаған  жолаушылардың  қасына  таяна  беріп,  атынан

қарғып түсті.

Ол,  Тілеміс  еді.  «Ел 

құлағы  елу»  дегендей,  Шыңғыстың  аға

с

ұлтандықтан түскенін, бір баласын ертіп Омбыға жүргелі жатқанын

естіген. Біра

қ, Бағланнан Қорғанға тартып кетуін, я линиямен жүруін

біле  алма

ған.  «Егер  линиямен  жүріп,  маған  соға  қалса  қамсыз

отырмайын»  деп  бір  орыстан  семіз  сары

қ  сатып  ап,  ақ  ұннан

бауырса

қ пісіртіп, тұрған пәтерін жинастырып қойған.

Солайша  к

үткен  Шыңғыстың  Ыстаптың  көшесінен  ағып  өте

шы

ғуы,  пәтерінің  қақпасынан  көріп  тұрған  Тілемісті  қайран

қалдырды.  Оған  келген  ойлар:  «әлі  күн  ерте  болғанмен,  аттарының

жобасы  боса

ңсыған,  ендеше  Ыстаптан  өтіп  қайда  барып  қонады?!

Кірк

өйлекке ме? Онда кімі бар қонатын? Естуінше орыс қалаларына

кезіксе,  егер  онда 

қазақ  үйі  болса,  Шыңғыс  үнемі  соларға  түседі.

Кірк

өйлектегі  қазақтар-шоқындылар.  Олардың  ішінде,  бұған

қонағасы бере алатыны жоқ. Оның ар жағында – Қабан. Оған мына

аттарымен б

үгін жете алмайды. Ендеше, Ыстаптан бұл өтіп кетуі қай

етіп кету?! Ыстапта а

ғайынды екеумізден басқа қазақ жоғын білуі ме,

б

ұл?!. Бізді менсінбеуі ме?..»

Со

ңғы ойынан намысы қоза қалғанмен, Шыңғыстың қай жолмен

кетерін  ба

қылағысы  келген  Тілеміс,  ерттеулі  тұрған  атына  мінді  де,

«

Қызыл  қырманның»  бір  қабат  жиегін  ала  шоқытты.  Шыңғыстың

к

үймесі Ыстаптан шыға, Кіркөйлекке қарай ойысатын жолға түспей,

диірмендерге беттегенде: – «Б

ұ несі?! Әлде, мені де мал бағып отыр

деп  ойла

ғаны  ма?»  деді  де,  шоқытқан  атынын,  екпінін  бәсеңдетіп,

к

үймеге  жегілген  аттардың  басы  қайда  тірелеріне  көз  тікті.  Қараша

үйге таяна беріп аттар жалт бергенде. Тілеміс жақын тұста еді. Содан

кейінгі  халдерді  к

өзінен  өткерген  ол,  атынан  қарғып  түсті  де,

құлаған  орнынан  тұруға  тырмысқан  Шыңғысты  қолтығынан

с

үйемелдей берді. Шыңғыс оны тани кетті.

– Апырай, С

ұлтан-ай, денең аман ба? – деді Тілеміс.

С

үйектері сау сияқтанғанмен, етінің қатты ауырып қалғанын сезе

баста

ған Шыңғыс сыр бермегенсіп:

– Ж

әй... былай... әншейін... – дей салды.

Тілемісті

ң  сүйемелдеуімен,  орнынан  созыла  тік  тұрған  Шыңғыс

ая

қтарын  кібіртіктей  басып,  оң  жағына  ақсаңдаңқырап  қалды.

Драгомировті

ң бір жақ шекесін құлаған жері жыртып кетіп, жарасын

орамалымен  басып  т

ұр.  Етбетінен  жығылған  Шоқан,  мұрнының

қанағанын  танауына  жылымшы  бірдеме  жорғалағанда  ғана  сипалап

білді.  От

қа  күймейтін,  суға  батпайтын  Аба,  бұл  құлаудан  да  еш

жеріне  жара

қат  түсірмей,  өзгелері  оңалып  болғанша,  аттары  мен

к

үймесін ретіне келтіріп те үлгерді. Құлағандардың кімдер екенін әлі

де  білмеген  К

үлеміс,  итінің  қарғыбауынан  ұстаған  қалпымен

қалшиып тұр. Онысын ерсі көргендей:

– Не

ғып тұрсын сілейіп? – деді Тілеміс, қаттырақ дауыспен. Ондай

үнді ұнатпайтын Күлеміс:

– Т

ұрмағанда не істейін? – деді.

– Біліп т

ұрсың ба, бұл кісілердің кім екенін?

– Мейлі кім болса да.

– Сені

ң итің ғой, бұл кісілерді осындай халге келтірген.

– Мен итіме «с

өйт!» деп ақыл үйреткен жоқпын және «келе ғой»

деп 

үйіме ешкімді шақырған жоқпын.

Ш

әлкес сөйлеген ағасының, ерегісе қалса, одан да тұрпайы сөздер

айтып кету м

үмкіндігі барын білетін Тілеміс:

– 

Ұят  болды,  –  деді  ол  Шыңғысқа  жампаңдап,  –  біздің  үйге

барайы

қ, төрем, мініңдер күймелеріңе!

Тілеміске  не  жауап  айтарын  білмей  а

ңырған  қалпын  байқаған

Драгомиров;

–  К

үн кешкіріп барады, – деді оған. – Өзіміз аздап ауырсынып та

қалдық. Бүгін, тегі, осы станицада дем алғанымыз мақұл болар.

– О

қасы жоқ, – деді Шыңғыс ризалық білдірген дауыспен.

– Міні

ңіз, төрем! – деп Тілеміс Шыңғысқа күймесін нұсқады. Ол

к

үймеге  беттей  бергенде,  бұның  не  «төре»  екенін  білмей  тұрған

К

үлеміс,інісіне «бұл кім?» деп сыбырлап еді:

–  Шы

ңғыс!..  Кәдімгі  –  аға  сұлтан  Шыңғыс...  Абылай  ханның

немересі! – деп жауап айырды Тілеміс.

К

үлеміс  елеңдей  қалды.  «Мал  бағудан  басқада  жұмысы  жоқ»

дегенмен,  Абылай  ханды  да,  У

әлі  ханды  да,  Айғанымды  да,

Шы

ңғысты  да,  оның  Құсмұрынға  аға  сұлтан  болуын  да,  әкесінің

ж

әй-жапсарын  айтуға  барған  Тілемісті  елемеуін  де  Күлеміс  естіген.

Содан  Шы

ңғысқа  сырттай  өшігіп  жүретін.  «Шыңғыс  аға

с

ұлтандықтан  түсіпті»  деген  хабарға  ол  қуанған.  Солай  көретін

Шы

ңғыс, міне, енді өзінің қара құрым үйінің қасына келіп тұр!..

Қазақ  «үйге  келгенде  үйдей  өкпеңді  айтпа»  дейді,  «қуыс  үйден

құр шықпа» дейді, «таспен ұрғанды аспен ұр» дейді.

Осы  ма

қалдарды қатты қуаттайтын Күлеміс қонақтың кім екенін

інісінен білгеннен кейін:

– Атыны

ң басын біздің үйге тіреп еді ғой, мұнда неге қонбайды, –

деді Тілеміске.

– Ойбай, 

қалай қонады? – деді Тілеміс сыбырлаған дауыспен.

– Несі бар 

қонса?

– 

Қай  жеріне  отырады,  үйіңнің?  Бұл  –  жұмсақ  бөстек,  мамық

жасты

қ үстінде өскен адам.

– 

Өсе  берсін.  Мен  үйіме  келген  адамға  дәм  татырмай  жібере

алмаймын.

– Не д

әміңді бересің сонда?

– Не оттап т

ұрсың өзің? – деді Күлеміс кейіп – таба алмайды деп

т

ұрсың ба мені, орыстың сен соятын салпаң құйрық сарығын?

А

ғасының  намысына  тиіп  алуын  көрген  Тілеміс,  бұл  кеңесті  әрі

қарай үдетпей:

– Д

әм татырсаң жетеді, көке. Айран-шалап болса да, Ондай бар ма

еді?

К

үлеміс  бөгеліп  қалды.  Жалғыз  сиырдың  ағы  айран  ұйытуға

келмейтін  б

ұл  үй,  сүтті  тары  көжеге  қатып  сусын  ететін  еді.

Сонды

қтан «айран-шалап» бар дей қоймай.

– Мал

ға қарамаса, тататын дәм табармыз, – деді.

– Ендеше 

өзің шақыр, – деді Тілеміс.

К

үлемістің  кім  екенін  сұрамаған  Шыңғыс  «не  ағасы,  не  туысы

болар»  деген  жобамен  жорамалдап  еді,  сонды

қтан  Тілеміспен  екеуі

к

үбірлесе қалған соң, өзі жайлы кеңесіп тұрған болар деп жобалап,

к

үймеге жеткенмен, сыпайылық қып мінбей тұрған. Драгомиров пен

Шо

қан мініп алған.

Шы

ңғысқа ағалы-інілі Сапақ ұлдары қатар жетті.

–  Б

ұл  кісі  біздің  ағамыз  еді,  аты  Күлеміс,  –  деп  таныстырды

Тілеміс. 

Қарапайым адамды керсе қақия қалатын Шыңғыс:

Қ р

д д

р

– 

Ә-ә, – дей салды.

Ар

ғы сөзді Күлеміс іліп әкетті. Ол сөзге ұтқыр адам болушы еді.

Қонақтың  көңілін  табу  ниетімен,  білетін  әдемі  сөздерінің  бәрін

қолданып,  ақыр  аяғын  үйінен  дәм  татуға  шақырумен  бітірді.

Сырт

қы  түрінен  шошынған  Шыңғыстың,  бұл  қара  құрым  үйдің

ішіне кіргісі келмей-а

қ тұр. Оған керегі Күлеміс емес, Тілеміс. Оның

к

үні  соған  ғана  түсулі.  Ендеше,  «иесін  сыйлағанның  итіне  сүйек

сал» дегендей, Тілемісті

ң туған ағасы болғасын, «сыйламасқа» амал

жо

қ.  Оған  қосымша  «ерді  кебенек  ішінде  таны»  деген  де  сөз  бар.

Кебенек - адамны

ң үстіне ілетін шоқпыт киімі. Сөз түріне қарағанда,

жамаулы  ж

ұмыс  киіміндегі  Күлемістің  адамдық  жобасы  бүтін

сия

қты.  Қазақта  «қыдыр  қараша  үйде  қонақтайды»  деген  сөз  бар.

«

Қыдыр»  дегені,  –  «орыстың  әулиесі».  Сол  жақтарын  ойлай  кеп,

үйіне дәм татуға шақырған Күлеміске:

– Жа

қсы, татсақ татайық, – деді.

Драгомиров  ша

қырғанға  бармады.  Қарақұрым  үйдің,  ішін

Шо

қанның көргісі келді. Сыртқы жобасынан ол да шошып тұр. Ауыл

арасында 

қандай қараша үйлерді көре жүре, дәл мынадай сорлы үйді

ол кездестірген емес.

Олар 

үйге беттеді.

Жол ма

ңайдағы елдердің айтуынша, кейінгі кезде үй саны мыңнан

ас

қан Шәйгөз руының қара шаңырағы тұқым қуалай кеп - Сапақта,

одан  кейін  -  К

үлемісте  қалған.  Пәлен  ғасыр  бұрын  көтерген  бұл

үйдің  кигіздері  де,  қаңқасы  да  сан  рет  жаңарғанмен,  шаңырағы

ешуа

қытта ауыспаған. «Үлкен шаңырақ» деп қастерлеп, үнемі күтіп

ұстағандықтан,  «еменнен  иіпті-міс»  дейтін  шаңырақ,  ағаштан

темірге  айнал

ғандай  қатайып  алған.  Оны  ұстаған  кейінгі

ұрпақтардың  көбі  кедей  болғанмен,  жамылтқышы  да,  қаңқасы  да

тозып, 

үйліктен  қара  құрым  күркелікке  айналғанмен,  бүкіл

«Ш

әйгөз»  атаулы  болып,  қара  шаңырағын  қадыр  тұтатын,  ішін

«

құттыхана»  көріп,  ауру-сырқаулар,  бала  тілейтіндер  босағасына

т

үнеп  жүретін.  Ал,  «құттыхананың»  сырты  түгіл,  іші  тозуында  да

қисап  жоқ,  сырты  жалба-жұлба,  қара  құрым  бұл  үйдің  кереге-

уы

қтарының  да  тозығы  жетіп,  алқам-салқам  болған,  үй  содан  жыл

сайын  кішірейе  келіп,  а

қырында  күркеге  айналған.  «Сілкіп  салар

сырма

ғы  жоқ»  дегендей,  бұл  күркеде  жасау  -  жиһаз  деген  жоқ.

К

үлемістің  өзі  ағаштан  жасаған  ыдыс-аяқтары  да  сиықсыз  «ас»

дегені, - 

қазынадан жиналатын кәкір-шүкірлер, өзіндік бар тағамы -

тарыны

ң «қатықты қара» аталатын жалғыз сиырының сүтін қататын

к

өжесі,  қайдан  табары  мәлімсіз,  Күлемістің  сірі  талысынан,  түйген

тарыны

ң  қоры  еш  уақытта  үзілмейді,  ашытатын  ыдысы  –  еменнен

ұңғып  жасаған  күбі,  ол  біреу  емес,  екеу.  Күлемістің  әйелі  –  Ұлту,

жаманын  жа

қсартып  ұстайтын,  тұрмысқа  мейлінше  қылап  кісі.  Ол

к

үбілерді  кезекпен  ұстап,  босағанын  тазалап,  жуып,  ысталып  тұруы

үшін  үнемі  аузын  төмен  қаратып  шаңыраққа  іліп  қояды,  сондай

ыдыс

қа құйған көже өте дәмді болып ішкендердің тілін үйіреді.

Шы

ңғыстар  келгенде  Ұлту  үйде  жоқ  еді,  ол  бүгін  азына

бол

ғандықтан,  қабын  арқалап,  балаларын  ертіп,  қаладан  жылу

жинау

ға кеткен. Есік ішкі жағынан тиектеулі тұрған. Түндік жабулы

да.

Қонақтар кірерден бұрын, Күлеміс жабық түндіктің бір бұрышын

бауымен 

қайырды  да,  керегенің  көгінен  қол  тығып,  тиегін  көтеріп,

есігін  ашты.  Б

ұл  үйге  қамалған  қара  шыбында  қисап  болмайтын.

Олар 

қара көлеңкеде құрым кигіздің қуыстарына тығылып отыратын

да, жары

қ түссе-ақ ду көтерілетін.

Қазір  де  сөйтті.  Қонақтар  үйге  басын  сұққан  шақта,  жарық

к

өрген қара шыбындар ду ете түсіп, түп-түгел ұшқан еді де, құрым

үйдің  ішіне  лық  тола  сапырылысқан  еді,  бәрі  үн  қоса

ызы

ңдағандықтан,  дауыстары  құлақты  керең  қылатын.  Онымен

қоймай, үйге кірген адамдардың үстіне жапырлай қонып, дем тартқан

ауыздары  мен  м

ұрындарына  кіре  бастаған  соң,  сыртқа  қашып

шы

қты. Көмекейіне кетіп қалған бірер шыбынды қақырып түсірмек

бол

ған  Шыңғыстың  жүрегі  айнып  құсты.  Құспағанмен,  Шоқан  да

ло

қсып,  көгалға  етбетінен  жата  кетті.  Бұл  кезде  ағалы-інілі

Сапа

қовтар,  Шыңғыстан  оңашаланыңқырап,  ақырын,  бірақ  зілді

үнмен  кикілжіңдесіп  тұр  еді:  Тілеміс  Күлеміске  «кірмейтін  үйге

кіргізесі

ң!» деп, Күлеміс Тілемесіке «барым осы болса қайтпекпін?»

деп.

Сол жанжал 

ұлғайып кетер ме еді, қайтер еді, егер жылудан толған

қапшықты  арқалап  Ұлту  оның  артын  шала,  қатарласа  жарысқан

Тілемісті

ң үлкен ұлы – Ташат пен Күлемістің кіші ұлы – Данияр келе

қалмаса.  Бүтін  көйлек-жаулығы  бола  тұра,  қаладан  жылу  жинарда,

орыстарды

ң көзіне сорлы көріну үшін, Ұлту үстіне әдейі әрі кір, әрі

жырты

қ  көйлек-жаулығын  ілетін.  Жат-жарадан  кісі  боларын  білмей,

осы 

қалпымен жетіп келгенде, Шыңғыстан ұялғаннан Тілеміс жерге

кіріп  кете  жаздады.  Ойда  жо

қта,  алдынан  әдемі  киімді,  алтын  иық

қазақ  төресі  кезіге  кеткенде,  Ұлту  да  сасып  қап,  арқалаған

қапшығын үйдің тасасына тастай берді де, үйге сып беріп кіріп кетті.

Ташат  пен  Данияр 

үй  маңында  жолаушылар  барын,  олардың  кім

екенін біліп кеп т

ұр. «Төре Шыңғыс келеді, баласымен келеді» деген

хабарды,  Шо

қанмен  жасты  Ташат  әкесінен  әлдеқашан  естіген.

«Т

өре»  дегеннен  оның  ұғары  –  ел  басқару  қызметіндегілер,

ондайлардан 

әзірге көргендері – орыстар. «Қазақтан да төре болады»

дегенді  ол  та

ңырқай  тыңдайтын  да,  көруге  құмартатын  еді.

«Баласымен  келді»  дегенге,  «т

өренің  баласы  қандай  болады  екен?»

деп те ойлап 

қойған ол.

К

үймелі  арбамен  көшеден  өтіп  бара  жатқан  Шыңғысты  көріп,

Тілеміс  со

ңынан  атқа  міне  қуғанда,  Ташат  пен  Данияр  бір  топ  орыс

баласымен сиырды

ң асықтары мен бақайшақтарынан жасалған топай

ойыныны

ң  үстінде  еді.  Орыс  арасында  туып,  орыс  арасында  өскен

Ташат  та,  одан  екі  жас  кіші  –  Данияр  да,  орысты

ң  тілін  орыс

балаларынан  кем  білмейтін.  Оны

ң  үстіне  Ташатты  әкесі  орыс

саба

ғына  беріп,  зиректік  жағынан  алдыңғы  қатардағы  балалардың

қатарына  қосылатын.  Оған  жаратылысындағы  пысықтығы  мен

өткірлігі  қосылып,  станицадағы  балалардың  «атаманы»  аталған.

Даниярды  «шо

қынып  кетеді»  деп,  ескішіл  Күлеміс  орыс  оқуына

бермеген.  Сонда  да  оны

ң  орыс  тіліне  жетіктігі  Ташаттан  кем  емес.

Данияр мінез жа

ғынан салмақты, ақылды бала. Төре келуін, қасында

баласы  барын  ол  Ташаттан  естіген.  Тілеміс  ат

қа  міне  шапқанда  екі

бала артынан ере ж

үгірді де, үйге Ұлту барған кезде жетті. Бұл кезде

Шы

ңғыс та, Шоқан да жатқан жерлерінен тік түре келісті.

Әскерше  киінген,  жарқылдағы  көп  Шыңғысқа  таңдана  қараған

балалар, 

қалашалау  киініп  қасында  тылтия  қалған  Шоқанға

назарларын к

өбірек аударды. Былай да тәкаппарсып жүретін Шоқан,

өзімен  тұстас  балаларды  керсе  тіпті  кердеңдей  қалатын  еді.  Сол

қалпына  бағып,  көздерін  тіккен  Ташат  пен  Даниярға  «неменеге

та

ңданасыңдар?»  дегендей  қабағын  түйді.  Одан  әрі  де  айбат  шегер

ме еді, 

қайтер еді, егер көңілін Тілемістің Шыңғысқа:

– К

әне, жүрейік төрем! – деген даусы бөліп жібермесе.

– 

Қайда? – деді Шыңғыс.

– Бізді

ң үйге.

– 

Қайда еді ол?

– 

Қалада.

Шы

ңғыс 

ризашылы

қ 

білдіргендей, 

к

үймесіне 

беттеуге

ы

ңғайланған:

– Сабыр, т

өрем! – деді Күлеміс, – «қуыс үйден құр шықпа» деген

с

өзі бар ғой, аталарымыздың? Дәм тат.

«

Қайда?»  дегендей  Шыңғысқа,  енді  «үйге  кір»  деуді

ы

ңғайсызданған Күлеміс, есік алдында жатқан жуан түбірді нұсқады

ү

у

ү р

ұ

да:

– Ана

ған отыра тұр, мен дәм алып шығайын, – деді.

Шы

ңғыс түбірге отырды да, «не дәм әкелер екен?» деген ойдағы

Шо

қан,  әкесінің  иығына  сүйеніп  түрегеп  тұрды.  Әлден  уақытта,

қайыңның  безінен  өзі  ойып  жасаған,  түбі  шұңғыл  үлкен  аяққа

м

өймілдеген  әлдене  сұйықты  толтыра  құйып  Күлеміс  шықты.  Ол

Шы

ңғысқа сөйлене жақындап:

–  К

өже,  төрем.  Тары  көже.  Жалғыз  сиырдың  сүтін  қатамыз  да,

сусын 

қыламыз.  Қонсаң  сойып  беретін  мал  да  табам.  Қазір  ата  –

асымыз, осы к

өжеден басқа дәміміз жоқ, – деп аяғын ұсынды.

Аш

қылтым  иісі  бұрқыраған  көженің  түсі  қарабурыл  екен.

Ш

өлдеп  отырған  Шыңғыс,  әуелі  дәмін  татайын  деп  ернін  тигізіп

к

өрсе,  тәттілігі  тілді  үйіріп  барады.  Содаң  кейін  құныға  жұтқан

к

өжені,  басына  қалай  көтере  салғанын  аңғармай  да  қалды.

А

ңғарғаны,  –  іші-бауырын  аралап  бара  жатқан  көжеден  жаны  рахат

тауып,  сусыны 

қанғандықтан,  тұла  бойы  жіпсіп  қоя  берді,  маңдай

тері сор

ғалап кетті.

Әкесінің  бұл  рахатын  айтпай  сезгендей,  өзі  де  сусап  тұрған

Шо

қанның аузынан сілекейі шұбыра қалды. Сондықтан Күлемістің:

– Балам, са

ған ше? – деген сұрауына;

– 

Әкеліңіз! – деген сап – берме, жауап қайырды.

Орталау 

ғып  әкелген  аяқты  ол  да  қотара  сап,  жаны  жайлана

қалған сезімін жасыра алмай:

– Мынада екен 

ғой, құдайдың рахаты! – деп жіберді.

– Ма

ған да! – деп дыбыс берді, көше кеңесін естіп тұрған Аба бері

беттеп.

– Сен 

үйге кіріп іш! – деді оған Күлеміс.

Ол да 

үйден қанып шықты.

Суса

ғанда таңдайына салып сорар пилюлясы бар Драгомиров, «сіз

ше?» деп ша

қырғанға рахмет айтты да келген жоқ. Аттанар алдында,

Тілеміс а

ғасына сыбырлап:

– Же

ңешем екеуің келіп қонақ күтісіңдер, – деді.

–  Ма

құл,  –  деді,  Шыңғыстың  көжені  шіміркенбей  ішуіне  риза

бол

ған Күлеміс.

Атына  мінген  Тілеміс,  арбасына  отыр

ған  жолаушыларды  бастай

ж

өнелді. Қай тәтемен жүгіргендерін кім білсін, Ташат пен Данияр да

Тілемісті

ң пәтер үйіне аттылармен қарбалас жетті.

К

үтініп  тұрған  Тілемістің  қораға  қамаған  семіз  сарығын  қасап

К

үлеміс  ілезде  сойып,  мүшелеп,  ішек-қарнын  Ұлту  тез  аршып,  ет

асылып  та 

қалды,  самауыр  қойылып,  бауырсақ  пісіріліп,  шай  да  тез

даярланды.  Ас  даярлы

ғының  үстінде  Шыңғыстың  байқағаны,

«а

ғама  жеңгем  сай»  дегендей,  Тілемістің  қызыл  шырайлы  әдемі

кескінді,  семізше  жина

қты  денелі  әйелі  -  Қырмызы,  жүрісті

байталдай 

қимылдары шапшаң, алдынан іс үркіп жататын адам екен.

Әркімдермен ара-тұра тіл қағысып қалуына қарағанда, орысшаға да

а

ғып тұр. Сұлу ұрғашы ұшыраса, қызыл көрген қаршығадай мойны

қылқадай  қалатын  Шыңғыс,  көздері  жаудырап,  реті  келсе  қона

т

үсуге әзір сияқтанып отыр.

Шо

қанның  ермегі  басқаша.  Ол  Тілемістің  пәтеріне  келе,

арттарынан 

қуып жеткен Ташат пен Даниярға танысып, тез үйір бола

кетті.  «Бір  тауды

ң  текесі»  дегендей.  Ыстаптағы  балалардың  бір

ж

үйесіне  «атаман»  болып  өскен  Ташат  төре  баласының  әу-жайын

бай

қағаннан  кейін  дағдылы  менмендігіне  басып,  ырқына  көше

қойған жоқ. Өйтпегенде ше?.. Жас жағынан екеуі құрдас бола тұра,

денесі Шо

қаннан ірілеу де, сомдау да екен, кескін-кейпі де одан сұлу.

Шо

қан бозамықтау, Ташат шешесі сияқты бетінен қаны тамған қып-

қызыл;  Ташат  орыс  тіліне  жетік.  Шоқан  хабарсыз.  Осындай

жа

қтардан  өзін  Шоқаннан  артықпын  деп  санаған  Ташат,  асық

ойнау

ға  кірісерде  Шоқанмен  ілінісіп  қалды.  Бұндай  ойын  алдында

са

қа  соғыстыру  барын,  кімнің  сақасы  алшы  түссе,  кеней  атуды  сол

бастайтынын  білеміз.  Ташатты

қ  кенейлері  сиырдың  бақайынан,

са

қасы асығынан екені бізге мәлім.

Са

қаларды  ең  алдымен  соғыстыру  жолы  қонақ  болғандықтан

Шо

қанға келді. Сақа үшеу: Ташаттікі, Даниярдікі Шоқанның таңдап

ал

ғаны.

Сиырды

ң асығынан шіге жағы майдаланып жасаған добалдай үш

үлкен  сақа,  Шоқанның  жіңішке,  нәзік  алақанына  сыймады  ма,

немене, ол о

ң қолына ұстаған сақаларды, құлаштай үйіріп, «қожыр-

қожыр  тәйкем  соқ!»  деп  жерді  тастай  беріп  еді,  Ташаттың  сары

са

қасы  алшысынан,  Даниярдың  қоңыр  ала  сақасы  бүгесінен,

Шо

қанның  күреңі  түсті.  Ендеше,  ату  жолы  –  Ташаттікі.  Ол  сөйтпек

болып еді:

– Жо

қ, мен атам, – деді Шоқан.

– Неге, сен атасы

ң? – деді Ташат. – Алшы түскен менікі ғой?

– Рас..

– Ендеше не дауы

ң бар.

– Менікі ойыма т

үсті. Мен бұрын атам.

– Ондай ойын жо

қ қой.

– Бар.

– Бізде жо

қ.

– Б

әрібір, мен атам.

– Неге?

– «Атам» деген со

ң, атам.

– Кіммін деп? (Шо

қан жауап бермеді). Төремін деп пе?

–  Десем  не 

қылмақсың?  –  деді.  Шоқанның  ерегіскіштігі  ұстап

кетіп.

– С... мен, ондай т

өрелігіңді! – деді, ашу керней қалған Ташат.

Сол  секундте  жала

ңаш  тақыр  басының  шекесіне  ауыр  қалайша

сарт ете т

үскенін Ташат аңдамай да қалды. Есі ауытқыған ол, айнала

беріп 

ұшып түсті. Данияр бар даусымен, «ойбай не болды?!» деді де,

құлаған Ташатты құшақтай алды.

Даниярды

қ  ащы  даусына,  терезесі  ашық  үйдегілер  елеңдей

қалғанда:

– 

Өлді! – деген даусы естілді Даниярдың.

– Не дейді?! – деп орнынан 

ұша түрегелген Тілеміс, үйден жүгіре

шы

ғып,  дауыс  естілген  тұсқа  барса,  аузынан  көбік  ақтарылған

Ташатты

ң  былқылдаған  басын,  Данияр  тізесіне  сүйей  құшақтап

отыр!..

– Не болды?! – деп сас

қалақтаған Тілеміске:

– 

Өлтірді, ойбай! – деп жылап қоя берді Данияр.

– Кім?!..

– 

Әлгі төре бала! – деді Данияр, Шоқанның аты аузына түспей.

– Немен?!.. 

Қалай?..

– Са

қамен.

– 

Қай жеріне?

–  Мына  жеріне,  –  деп  к

өрсеткен  Ташаттың  шекесін  Тілеміс  сипап

к

өрсе, жұдырықтай болып ісіп кеткен, ісіктің үсті жылымшы қан!..

–  Ойбай-ай, 

әкеңнің  аузын...  қанішер  хан  тұқымы-ай,  түбімізге

жеткен екен 

ғой! – деп Тілеміс құшақтай алғанда Ташат ыңырсыды.

– Жаны бар екен 

ғой! – деді.

Әлгі  сөздердің  бәрін  естіген  Ташат  жатқан  жерге  жүгіріп  келген

Шы

ңғыс – «үйге апарайық!» деді. Сол араға шуласа, біреулері жылай

келген  ж

ұрт  бірталай  болды.  Драгомиров  те  бірге  келген  еді.  Ол

Ташатты

ң тамырын ұстап көрді де:

– Со

ғуы жаман емес. Бұған тиыштық керек. Шуламаңдар. Дәрігер

ша

қыру  керек.  Оған  дейін  осы  арадан  қозғамаңдар.  Төсеніш

салы

ңдар, – деді.

«Тірі  дегенге  к

өңілі  көншігендей  болған  жұрт,  шуын  доғарды.

Ташатты

ң  астына  көрпе,  басына  жастық  салынды.  Біреу  салт  атпен

әскерлік  емшіге  шапты.  «Ол  келгенше»  деп,  Драгомиров  күймедегі

саквояжын ашты да, спирт 

құтысының түбінде қалған жұғынын ақ

ш

үберекке малшып, Ташаттың жаралы шекесіне басты. Еті ашынған

бала  ы

ңырси  түсті,  ол  дыбыстан,  жұрттың  қашқан  құты  жинала

т

үсті.

Оларды

ң есіне Шоқан сонда ғана түсті. Біреулер:

– Сол 

қанішер бала қайда өзі? – десті.

– Б

әсе, қайда? – деді барлығы.

Мана, осы о

қиға басталғанда, күймеге қашып барған оны, соның

ішінде  дамылдап  жат

қан  Аба,  қораның  әлдеқайдағы  бұрышына

үйілген  ескі  сабанның  астына  тығып  қойған  еді.  Ол  Ташат  пен

Шо

қанның  сөздерін  де  естіп  жатқан,  қимылдарын  да  көріп  жатқан.

Егер Ташат 

өлсе, бұл үйден тұра қашпақ боп, мініп келген екі атты да

қолайлы  жерге  байлап  қойған.  Оның  ойынша,  егер  Ташат  өлсе

туыстары Шо

қанды да өлтіреді.

Еш

қайдан табылмаған Шоқанды, «әлдекім өлтіріп, белгісіз жерге

ты

ға  салды  ма»  деп  қауіптенген  Шыңғысқа  бір  қаға  берісте  хал-

жайды айтты. Оны

ң көңілі көншігендей болды. Ендігі ойы– «әліптің

артын ба

ғу».

Дыбысына, 

қимылына  қарағанда,  Ташаттың  беті  бері  қараған

сия

қты. Бірақ, одан қайғы -уайым кеміген жоқ. Тілемістің қайғысы-

за

қымы ауыр боп, баласы әрі салғанда, өліп қала ма, бері салғанда –

кемтар  боп 

қала  ма?!.  Шыңғыстың  уайымы  –  аттанып  кету  ұят,

м

үмкін жібермеулері, аттанбай отырудың лайығы да, сәні де жоқ!..

Олар  сол 

қалыппен  сенделді  де  отырды.  Емші  табылмады.  Ол

әлдеқайда кетіп қалған. Енді не істеу керек?

Бір  мезетте  Шо

қан  тығылған  жақтан  шу  шыға  қалды.  Жұрт

ж

үгіріп  барса,  Күлеміс  тіміскілеп  жүріп  Шоқанды  тауып  алған  екен

де, 

қылғындырып  өлтіргелі  жатқанда  Аба  бар,  тағы  біреулер  бар,

әрең  айырып  алған  екен.  Долдануы  үдей  түскен  Күлеміс,  «жібер,

өлтірем,  қасқырдың  бөлтірігін»  деп  ұстаған  адамдардың  арасында

б

ұлқынып  тұр  екен.  Өзі  хан  тұқымының  түп-тұқиянынан  түк

тастамай сыбай бо

қтап, еңіреп жылап тұр. Сол күйінде қасына келген

Шы

ңғыс басу айтайын деп еді, Күлеміс бәсеңдеу орнына үдеп кетіп:

–  Хан  болма

қ  түгіл  құдай  болсаң  да,  көзіме  көрінбей  тез  аттан,

әкеңнің аузын... – деп боқтап жіберді.

Шы

ңғыстың берекесі енді тіпті кетті. Әлгінде, жүріп кету жағын

ескерткенде:

–  Асы

қпа,  төрем,  –  деген  Тілеміс,  ішінен  күйіне  отыра,  сыртынан

сабырлымсып,  –  ажалы  болса 

өлер,  бала,  әйтпесе,  құдай  сақтар.

Өзіңе арналған қонағасыңды жеп аттан.

Тілемісті

ң  олай  деудегі  бір  ойы  –  «балам  не  болар  екен»  дегендік

еді.  Егер 

өлер  болса,  қанды  қанмен  жуып,  Шоқанды  тірі  жібермек

емес.

Шо

қан табылып, жұрт оны Күлемістен арашалағаннан кейін, есін

еркін жи

ған Ташат үйіне кіргізілді. Бірақ, онымен тиыштық табылған

жо

қ.  Басы  көнектей  боп  ісіп  кеткен  Ташаттың  ыңқылы,  аунақшуы

к

үшейді.  Біреулердін,  ақылымен  оның  жарасына  қойдық  шикі

құйрығы  тартылды.  Ақыры,  солай  арпалысып  жатып,  бір  мезетте

қалғыды.  Не  қалғу  екенін  жұрт  біле  алмады:  қалжырауы  ма,

тишы

ғуы ма?!

«Ішкені  –  ірі

ң,  жегені  –  желім  болған»  жолаушылар,  ұзақ  түнді

к

өрер көзімен атқарды да, Ыстаптағы жәмшіктен алған ылаумен, таң

біліне ж

үріп кетті. Шыңғыс Тілеміске соққан мақсатына жете алған

жо

қ. «Жоны қашқан итке сүйек жуымайды» деген осы да!» деп кейіді

ол  ішінен.  Сонымен 

қатар,  көңіліне  медеу  болғаны  –  Ташаттың  тірі

қап, түн бойына жақсы ұйықтап шығуы. Ол өліп қалса қайтер еді?!.

Үйінен бұл сапарға аттанғанда, Шыңғыстың Есенейге қарсы іске

асыра  ж

үргісі  келген  бірталай  жоспары  бар  еді,  солардың  бірі,  –

Тілеміспен  ауыз  біріктіру  еді,  оны

ң  сәті  түспеді.  Одан  кейінгі

со

ққысы  келгені,  «Қабан  аталатын  станицада  тұрады»  деген

Сатыбалды шо

қынды. Тілеміс тралы ойын қырсық шалғаннан кейін,

Сатыбалды

ға соғу – соқпауын, бірі – Капитанға Құтырлаған арқылы

кететін,  біреуі  – 

Қабан  мен  Қорғанскей  арқылы  кететін  екі  жолдың

айырымына жеткенше Шы

ңғыс шеше алған жоқ. Ыстаптың жәмшік

айда

ған  шалдау  адамы,  акценті  орысша  бола  тұра  қазақшаға  судай

екен.  Ол  к

өп  жыл  бойына  Имантау  станицасында  солдат  болып

қызмет  атқарған,  сонда  Сырымбеттегі  хан  тұқымдарымен,  олардың

ішінде  –  Ай

ғаныммен  әкей-үкей  болған  кісі  екен.  Шыңғыстың  кім

екенін естіген ол, ат жегерден б

ұрын өзін таныстырып:

–  Сенікі  атай, 

әжей,  Сартай,  Апдильда  бәрімен  біз  тамыр  болған,

ох, 

қандай  жақсы  болған  олар!..  Алтын  адамдар!  Бызбен  вроде  –

а

ғайын!..  Мен  барғанда,  қымыз,  қатық,  сүр,  бәрі  даяр  болған,  ox,

орданікі  тама

қ  цик  тәтті  еді,  ех!..  –  деп  басын  шайқап,  көзіне  жас

ал

ған. Аттар жегілгеннен кейін:

– Ал, 

қайда Чингиз Валиевич? – деп сұрағанда:

– Капитан

ға қарай, – деген Шыңғыс.

– Айырына жетерде айтармын, – деген.

Да

ңғыл  жол  екіге  айрылар  тұста,  шал  үсті  кең  тірәшпанға  пар

жеккен  аттарды

ң  басын  тежеп,  қай  жол  қайда  апарарын,  қайсысына

т

үсерін сұраған. Кіркөйлек жолы оң жақтағы саянға қарай ойысады

екен, 

Қабан  жолы  сол  жақтағы  қырқаға  өскен  орманды  жиектеп

кетеді екен.

– Сол

ға! – деді Шыңғыс, Сатыбалды шоқындыға соғар көңілі сол

арада бекіп.

Шал  ылау

ға кеп жегіліп қырсау болған жалқау жүрісте аттардың

бетін 

Қабан жаққа бұрды да, кендірден жасалған жуан шыбыртқымен

жондарына осып-осып жіберді. Тая

қ еткен аттар тайраңдай жөнелді.

Олар  солай  бара  берсін,  біз  о

қырман  көпшілікке  Сатыбалды

шо

қындының  кім  екенін  баяндай  тұрайық.  Ол  Керей  руындағы

Сибан  тайпасына  жатады.  Оны

ң  ішінде  -  Жайылғақ  тұқымының

адамы. 

Әкесі  Мақыбай  –  кедей,  бірақ,  пысық  болған  жігіт  екен.  Бір

с

әтте пішен шауып жүрген Мақыбай, Есенейдің сол тұсқа жайылып

келген 

қойларынан  бір  марқасын  басып  қалады  да,  осы  ұрлығынан

кейін,  Есеней  оны  ша

қыртады.  Бара  қалса  не  істейтіні  белгілі:

ар

қасын  жалаңаштап  қойып  жігіттеріне  Дүре  соқтырады.  Дүренің

саны 

үштен  жиырма  беске  дейін.  Бұл  жазалаудан  өліп  кеткендер  де,

өмірінше  кемтар  боп  қалғандар  да  болған,  талай  адамның  жонында

тырты

қтап қалған...

Осындай  жазадан 

қорыққан  Мақыбай  Қабан  станицасына  қашып

барады  да,  соны

ң  ірі  байы,  әрі  беделді  адамы  –  Қарас  Казинге

қорғалайды.  Қарастың  арғы  атасы  –  қазіргі  Тюмень  қаласының

орнында  бол

ған.  Көшім  хандығының  ордасы  –  Шаңғы  Тұраның

қазысы  екен.  Сол  маңайды  он  алтыншы  ғасырдың,  сексенінші

жылдарында Ермак жаулап ап, Кешім Но

ғайлы хандығына қашқанда,

қазы  (аты  мәлімсіз)  қолға  түскен.  Сонда  Ермак  қазыға  -  «христиан

дініне  шо

қынсаң  тірі  қаласың  әйтпесе  өлтіреміз»  деген.  Қорыққан

қазы шоқынған. Содан өрбіген ұрпақтың бәрі – «Казин» аталған.

Казиндер  ерте  заманнан  бай  да  бол

ған,  атамандық  чин  де

қолдарынан  кетпеген  ірі  тұқым  екен.  1812  жылдың  Отандық

со

ғысында Кирилл Казин аса ерлік көрсетіп, француздар жеңілгеннен

кейін  Россияда  бірінші  Александрды

ң  әрі  –  сүйіктісі,  әрі  –

сарайыны

ң күзетінде тұратын сенімді адамы болған деседі.

Біз  атап  отыр

ған  Қарас  Казин,  сол  Кириллдан  өрбіген.  Біраз  жыл

Ыстапта

ғы  әскерлік  бөлімде  сотник  болған  ол,  сақа  жігіт  шағында

отставка

ға шығады да, Қабанда тұратын ағайындарына келіп, сонда

үйленеді. Алған әйелі, осы станицадағы мықты және бай тұқымның

бірі  –  Куяновтарды

ң  отырыңқырап  қалған  көртамыштау  қызы  –

Глафира  екен.  Содан  бас

қа  баласы  болмаған  дәулетті  әке,  біреуді

к

үшік күйеу ғып кіргізіп алу ниетінде жүргенде, отставкаға шыққан

Қарас кезіге қалды. Куяновтар мен Казиндер бұрыннан да бір-бірімен

қат-қабат құда екен. Олай үйлесе кетеді.

Ауыр д

әулеттің ішіне кірген Қарас, шаруаны тез меңгеріп әкетеді.

Ол 

қайын атасының егінін де, малын да әрі қарай молайтып әкетеді.

Ба

ғына қарай, әйелі де шаруашыл адам болып шығады. Екеуі бірігіп

құрастырған дәулет, аз жылдың ішінде, Қабан түгіл, сол маңайдағы

станица байларыны

ң маңдай алдына жетеді.

Ма

қыбай Қарастың қолына осы кезде келеді. Таныса келе байқаса,

Қарас  мейлінше  қазақуар.  Қазақтың  сол  кездегі  байларымен,

билерімен, 

әкімдерімен тамыр-таныс. Ол қыс қалада тұрады екен де,

жаз 

қазақ  ауылдарына  араласып  жайлауға  көшіп,  ақ  киіз  үй  тігіп,

желілеп  бие  байлап, 

қой  көгендеп,  тамырларымен  қонаққа

ша

қырысып  үйіне  барғанда  қазақша  қонағасы  беріп...  дегендей,

қазақ ғұрпын да қолданады екен. Қазақтың тілін де білетін ол, ауыл

арасында

ғы  дау-шарды  шешуге  де  араласып,  билік  те  құрады  екен.

Сонды

қтан  қазақтар  оны  -  «Қарас  би»  деп  те  атап  кеткен.

Қазақтардан  ол,  арғы  атасының  Көшім  хандығына  имам  болғанын,

Ермактан 

қорқып 

амалсыз 

шо

қынғанын 

жасырмай,

«м

ұсылмандығын  тастамай  күндіз  шіркеуге  барып  шоқынса,  түнде

үйінде  намаз  оқып,  өлерінде  молдаға  иман  айтқызған»  деп,

«к

өмгеннен  кейін  көкке  ұшып  кеткенін  көрген  кісі  бар»  деп,  «алда

сада

ғаң кетейін-ай!» деп біреулері жылап та алады екен. Қазақтардың

сол сезімін к

үшейте түсу үшін, «бергілеріміздің де көбіміз іштей ата

жолындамыз,  мен 

өзім  де  солаймын,  мысалы,  шіркеуге  бармаймын,

шош

қа етін татпаймын» дейді екен. Расында да ол қала, далада қара

малды

ң  ғана  етін  жеп,  қыстыгүні  жылқы  малынан  қазақша  соғым

сояды  екен  ж

әне  біреулеп  емес,  бірнешеулеп.  Өйтуіне  жылқысы

жетеді  екен:  білетіндер  «оны

ң  жылқысының  саны  мыңнан  асты»

деседі.

Қазақтарға  «іштей  мұсылманмын»  дейтін  Қарас,  сенімінде  шын

ма

ғынасындағы  православие  дінінің  адамы  еді.  Ол  тілін  алатын

қазақтардың  бірталайының  әсіресе  жалшыларын  жасырын  үгіттеп,

шо

қынуларына себепкер болды. Сондықтан да біздің заманда үй саны

үш  жүзден  асатын  Қабанның  тең  жарасына  жақыны  –  шоқынған

қазақтардың тұқымы.

Есенейден 

қашып барып қорғалаған Мақыбайға да Қарас машық

әдісін қолданды.

–  Есеней  к

үшті  кісі,  –  деді  ол,  –  шоқынсаң,  ғана  әлі  келмейді

са

ған, әйтпесе ұстап тұра алмаймыз.

Ма

қыбай амалсыз шоқынды.

Бір  с

әтте  ол  ауылда  қалған  Қатындарын  ұрлап  әкелді.  Онда

баланы

ң  басы  жеті-сегіз  еді.  Жаңа  орын  жақпады  ма,  әлде  есі  кіріп

қалған  балалар  бұл  орынды  жатырқады  ма,  аз  жылда  өзгелері  өліп,

ересек жаста

ғы жалғыз Сатыбалды ғана қалды.

Ол  т

үр-тұлға  жағынан  да,  кескін-кейіп  жағынан  да,  мінез-құлық

жа

ғынан да аумаған әкесі: екеуі де қара өңді, екеуі де кеспелтек орта

денелі,  екеуіне  де  бала  ша

ғында  қалың  шешек  шыққандықтан,

кескіндері 

қалық  қара  бұжыр,  екеуі  де  кейкі  танау,  екеуі  де

сы

ғырайған қыпылық көз, екеуі де тілдерін жылтыңдатып жоғарғы

еріндерін  сорып  отыратын  жала

қ,  екеуі  де  жатып  атар  қу,  екеуі  де

үзеңгінің көзінен өтетін жылпос. Сондықтан да сыншы біреу, әкелі-

балалы екеуіне 

қарап отырып:

– Ж

ұрт орысты сүгіретші дейді, шын сүгіретші қазақта екен ғой! –

депті.

– Неге олай деді

ң? – деген сұрауға:

– 

Қараңдаршы,  анау  әкелі-балалы  екеуіне!  Осылардай  біріне-бірін

д

әл ұқсатқан сүгіретші көрдіңдер ме? – депті.

Қарас  ірі  сәудегер  де  болған.  Ол:  Танша,  Атбасар,  Қоянды

аталатын сол кезді

ң ірі жәрмеңкелерінен қысыр сиырларды, өгіздерді

табындап  сатып  алады  екен  де,  жаздай  жайылымда 

ұстап,  семіздерін

Қорған,  Челяба,  Тюмень,  Ірбіт,  Тобыл  сияқты  қалалардың

қырмандарына күздігүні тоғытып, арықтарын жемге қойып семіртіп,

қыс  сатады  екен.  Осы  шаруаны  ол  Мақыбайға  басқартқан.  Қабанға

жа

қын  жерде  Қарастың  «Моховик»  аталатын  заимкасы  болған.

Білемін  дейтіндер  сол  есімді  Ма

қыбайдың  атына  байланыстырады.

Ма

қыбайды  орыстар  «Моховой»  деп  атайды  екен.  Сол  жердің  осы

есімі 

әлі күнге дейін сақталған.

Ма

қыбайдың  қолына  келген  Сатыбалдыны  Қарас  үйіне  қол  бала

ғып  алады.  Ол  жігіт  бола  бастаған  кезде  Қарас  өледі.  Қараста  бала

болмайды. 

Өсекші ауыздар, - «жастарының алшақтығы екі мүшелдей

бол

ғанмен, Глафира Сатыбалдыны әрі баласы, әрі байы ғып ұстады»

дейді.  Глафира

ға  қазақтардың  қойған  аты  -  Күлпара.  Ол  да  ері

сия

қты  мейлінше  қазақуар  адам  болған,  сондықтан  жасы  үлкендер

оны - «К

үлпара келін» деп, кішілері «Күлпара жеңгей» деп, біреулері

«К

үлпара  бәйбіше»  деп  атанды  екен.  Жасында  биік  сидам  денелі

Глафира,  егделене  шарланып,  кейін  есікке 

әрең  сыйып  кіретіндей

хал

ға жеткен. Сарғылт шырайлы ол жасында мейлінше сұлу кескінді

әйел екен, «Сол сипатын семіргенде де сақтап, денесі жалпайғанмен,

бет  бейнесі  б

үлінген  жоқ  еді,  толған  айдай  дөңгеленген  бетімен,

салбырап  кеудесіне  т

үскен  бұғағы  көзді  еріксіз  тартушы  еді»  дейді

к

өргендер.

Сатыбалды  да  Глафираны 

өле-өлгенше  «Күлпара  жеңгей»  деп

ата

ған. Ол жеңгейінің айтқанын екі етпей, еш уақыт қарсы шықпай,

үнемі айдаған жағына жортқан да отырған. Сондықтан Глафира оны

өте жақсы көріп атын Садько қояды да (орыстың ертегісінде Садько

есімді  аса  бай,  аса  мырза,  аса  сауы

қшыл  сәудегер  барын  білеміз).

Мал-м

үлкінің  билігін  түгелімен  қолына  беріпті.  Күлпараға  еліктеп

қазақтар  да  Сатыбалдының  атын  –  Сәтке  қойып  алады.  Күлпара

же

ңгейі,  өлерінен  бұрын,  жақсы  көретін  Садькосын  мал-мүліктерін

за

ң  алдында  ие  ғып,  ақтасын  қолына  ұстатты.  Мақыбай  сол  кезде

өліп, шаруаның бәрін Сатыбалды жалғыз басқарады.

Глафирадан 

қалған  ауыр  дәулетті  Сатыбалды  әрі  қарай  өсіріп

әкетеді.  Ол  салтанатын  да  түзеп,  бұрын  орамның  бұрышында  ғана

т

ұратын  Қарастың  алты  бөлмелі  қарағай  үйін  жалшыларына

жата

қхана  жасайды  да,  өзі  сол  орамды  айналдыра,  бір  бетіне  сауда

д

үкенін,  және  бір  бетіне  асты  кірпіш,  үсті  қарағай  екі  этажды  үй

салдырып,  т

өңірегін  тақтай  шарбақпен  қоршатып  тастайды.  Малды

да асылдандырып, жыл

қыдан - арғымақтарды, сиырдан - салмағы да

ауыр,  с

үті  де  көп  швицтерді,  қойдан  -  биязы  жүнділерді,  шошқадан

-«миргородты

ң  қара  аласы»  аталатын,  Россия  шошқаларының  ең

ауырын,  е

ң  семіргішін  асырайды,  тауықтардың  да,  қаздардың  да,

үйректердің де ірілерін өсірді... «Пайдасы бар-ау» деген нәрсені кесе-

к

өлденең өткізбейтін Сатыбалды, біраз жылдан бері,

Қабанның жәмшігін де қолына ұстады...

Оны

ң  әкесі  Мақыбай  шошқа  етін  татпаған  адам  еді.  Ал,

Сатыбалды  шош

қаның  кірпіштенген  қыртыс  майларын  кесек-

кесегімен  асайды. 

Өзге  тамаққа  да  өлердей  мешкей  ту  қойдың  етін

е

ңсеріп  тастайды,  сорпаны  керсеңдеп  ішеді,  жуан  бөлке  нандар

ж

ұмырына  жүк  болмайды,  арақты  да  судай  сіміреді.  Сондықтан  да

жасына  жетпей  семіріп, 

қырықтарды  алқымдай  есікке  әрең  сиятын,

салт  міне  алмайтын,  тарантас

қа  мінсе  арысы  солқылдайтын,  өз

бетімен  шомыла  алмайтын,  мейлінше  жуан  адам  болды.  Глафира  сол

үйде  аспаздық  қызмет  істейтін  өзі  «Маржа»  дейтін,  Мария  есімді

жесір жас 

әйелге үйленді де, одан туған тұңғыш ұлының атын поп

«Ефим» 

қойды. орыстың көп сезіне тілі келмейтін Сатыбалды «Екім»

деп  атады.  Екімнен  кейін,  екі  жылда 

үш  бала  тауып,  кейде  екеуден

тауып,  он  ша

қты  жылда  Маржадан  туған  баланың  саны  он  бестен

асты.  Олардан  еш

қайсысы  шетінемей,  үйелмелі-сүйелмелі  боп  қаз-

қатар  өсті.  Маржа  жирен  -  шұбар  кісі  еді.  Ал,  ұлдарының  да,

қыздарының да бәрі түгелімен әкесіне тартып, кейкі мұрын қаралар

болды.  Сы

қақ  қылатындар  оларды  «қара  қарғаның  тобыры»  деп

атады.  Бай  шаруалы  адам  бола  т

ұра  Сатыбалды  сәнденіп  киінбей,

денесіне с

ұғуға жарағанды іліп жүре беретін еді. Балаларын да ол өз

әдетіне бағындырып, жылдың жылы айларында қыздарына тізесінен

т

өмен түсетін сиса көйлек қана кигізіп, ұлдарына оны да бұйыртпай,

кішірек жа

қтары қарындары қампиып жалаңаш жүреді де, үлкендері

бала

ғы шолақ кенеп дамбалдан басқаны кимеді.

Шы

ңғыс  оның  үйіне,  жәй-күйінің  осындай  шағында  келді.

Қабанның  жәмшігін  Сатыбалды  айдайтынын,  оның  қандай  адам

екенін ылаушы шал Шы

ңғысқа жолшыбай дәттетіп келген, Шыңғыс

оны к

өруге асыққан. Қабанның көшесіне жақындай бере:

–  Мана  айтып  ем 

ғой,  туысы  асылым,  –  деді  ылаушы  шал

Шы

ңғысқа, – «Садко орамының төрт тағында төрт қақпа бар» деп,

ат басын соларды

ң қайсысына тірейміз?

– 

Өзі тұратын жақ қақпадан, – деді Шыңғыс.

Қазақ-орыстардың  бұл  линиядағы  өзге  станицалары  сияқты,

Қабанның орталық үлкен көшесіндегі үйлердің көпшілігі бөренеден

қиылғандар  екен,  олардың  басым  көпшілігінің  шатыры  тақтаймен

жабыл

ған.  Қаңылтырмен  жабылғандары  некен-саяқ.  Солардың

үлкенді-кішілі  болып  жасалған  бәрін  тұтас  алғанда,  бұл  станицада

екі  этажды 

үй  жалғыз  Сатыбалдінікі  ғана  еді.  Сондықтан  ол  үй,

жолаушылар 

Қабанға  жақындағанда,  көп  жылқының  ішіндегі

жал

ғыз  түйеге  ұқсап,  сонадайдан  одырайып  көрінді.  Жеткенше

к

өздерін  сол  биік  үйден  айырмаған  жолаушылар,  жақындап  келіп

қараса, шатыры жасыл сырмен, үстіңгі этажының сырты көк сырмен

боял

ған,  әр  этаждың  көшеге  қараған  қабырғасында  оннан  астам

терезелері  бар,  оларды

ң  қайырып  тастаған  қақпалары  әр  түсте

боял

ған оюлармен әшекейленген, жабық тұрған биік, кең қақпаның

оюлы  беті,  терезе 

қақпаларына  ұқсас  сырланған  ылау  көшенің

ортасымен  тартып  отырып,  Сатыбалды 

үйінін,  қақпасына  деңгейлес

келе,  ой

қастап  бұрылды.  Доғасына  қоңырау  байлау,  жәмшік

атаулыны

ң  дағдысы.  Сол  қоңырау  екі  түрлі  болады:  әдепкі

жолаушылар

ға даусы шіңгірлеген кішкене қоңыраулы доға жегіледі,

«ма

ңызды»  дейтіндерге,  даусы  күмбірлеген  үлкен  қоңыраулы  доға

жегіледі. 

Қандай дәрежелі жолаушы келе жатқанын жәмшіктер содан

айырады. Ірі чиндермен 

әкей-үкей болуды жақсы көретін Сатыбалды,

батыста  –  Ыстапта  т

ұратын,  шығыста  Капитанда  тұратын

әріптестерін,  –  «маңызды  чинь  болса  тура  тұрақ  үйіме  әкеп  түсір,

бас

қаларын  қонақ  үйге  апар»  деп  тапсыратын.  Маңыздылары  келе

қалғанда,  ерекше  ықлас  көрсетіп,  құрақ  ұшып  күтетін,

әдепкілерінің көбіне дәм де татырмайтын. Сонысын білетін ылаушы

шал,  –  «хан  т

ұқымы»  деп  те,  «орыс  офицері»  деп  те  жақсы  көрген

Шы

ңғысқа үлкен қоңыраулы доғасын жегіп, неге өйтуін айта кеп:

– 

Үйіне сұспен барып түсейік, – деген.

Ылаушы  аттарын 

қатты  айдамайтын  кісі.  Ыстаптан  бері  шыға,

белгілі  б

ұлаң-құйрықпен  жортып  келе  жатқан  аттарын,  Қабанның

к

өшесіне  кіре,  екпіндете  жүргізу  мақсатымен,  кендір  бишікті

жондарына  к

өніңкіреп  жіберді.  Ол  –  қолы  қатты  шал  да.  Құлашын

қатты  сілтей  шықпыртып  жіберсе,  қандай  жалқау  дейтін  жылқылар

дедектеп  кететін.  Мына  жегіліп  келе  жат

қан  сыр  мінез  екі  ат,

құлаштай  көтеріп  алған  бишіктің  ысқырығы  естілгенде-ақ

сабатпастан ж

ұлқына жөнелетін.

Б

ұл  жолы  да  сөйтті.  Шал  «аля-һоп!»  деген  дауыспен  бишігін

к

өтеріп алғанда, екпіндей желіп жөнелді. Ондайда ұрмайды шал. Тек,

құлаш  екпінімен  үші  аспанға  көтеріліп  ысылдаған  бишікті  ауаға

сілтеп,  сартылда

ған  дыбысын  шығарады  да  қояды.  Оның  аттарды

ж

үргізетін  және  бір  әдісі  –  делбені  тартыңқырап  ұстау.  Онысы

аттар

ға, – «қатты желмесең сабаймын» дегені. Таяқтан «оқымысты»

бол

ған аттар, айдаушының бұл ойын айтпай ұғады, делбе босағанша

дедектей  береді.  Шал  к

өрші  ылаушыларға  үнемі  бұндай  екпінмен

келе бермейді. Ал 

қатты жүрсе, қоңырау да қатты қаңғырлайды. Бұл

жолы  екпіндетуі,  – 

қатты  қаңғырлаған  қоңырау  даусымен

Сатыбалды

ға. – «ерекше адам келе жатыр» дегенді сездіру.

Сатыбалды  б

ұл  кезде  үйінің  қора  ішіне  қарайтын  есігінің

алдында

ғы  төбесі  жабық,  қабырғасы  ашық  зәуезңесіңде  әлденені

ермек 

қып  отыр  еді.  Даусы  мәлім  доға  қоңырауының  күмбірлеген

үні  құлағына  шалынғанда,  «кім  болды  екен  бұл?  Қайда  тоқырар

екен?» деген оймен, орнынан т

ұрып, қақпаға барып, оның қақ-жарлы

жігінен  сы

ғалады.  Екпіндей  жортқан  аттар  қақпасына  қарай

ойыс

қанда, – «ірі біреу болды ғой бұл!.. Үйіме түсуге бұрылды ғой»

деп, 

өз  бетімен  шалқасынан  ашылып  кететін  қақпаның  салтқысын

суыра 

қойды.

Б

ұл  қақпаның  үнемі  жабық  тұратын  себебі,  -  қорада  жемделетін

бір  топ  шош

қа,  әсіресе  сирақтарының  қысқалығы  болмаса,  өзге

денесіні

ң  үлкендігі  атан  өгіздей  теңбіл  қара  түсті  қабан  сыртқа

ұмтылып, ретін тапса шыға қашатын еді, егер өйте қалса, маңайдағы

огородтарды

ң  кез  келгенін  тұмсығымен  қопарып  бүлдіретін  еді.

Кішкене  к

үніңнен  күтіп,  ығыстырып  өсірген  адамы  Бошыбай  ғана

болмаса, 

қара  қабан  былайғы  жұрттан  қорқу  түгіл,  айдайын  десе

т

ұра  ұмтылып,  қуып  жеткенін  сүзіп  жығатын  еді,  олардың

кейбіреулерін  мертіктіріп  те  тастайтын  еді.  Ж

ұрт  қару  жұмсауға

Сатыбалдыдан бата алмайтын еді. 

Қабанның сондай мінезін білетін үй

адамдары, оны 

үнемі қамауда ұстайтын.

Қайдан кеп қалғанын кім білсін, Сатыбалды қақпаны ашқан кезде,

қара қабан, қасынан сып беріп көшеге шыға жөнелді. Оны қайырмақ

бол

ғанша, жәмшік аттары қақпаға таялып қалды. Сатыбалды қайыру

бермеген 

қара қабанмен әуре боп жүргенде, торайларын ерткен үйірі

де к

өшеге жапырлап шыға келді.

–  Бошыбай!  –  деп  ай

ғай  салды,  шошқаларына  ие  бола  алмауына

к

өзі жеткен Сатыбалды.

Онда  «ай

ғай»  дейтін  айғай  да  жоқ  еді  тамағында  арылмайтын

лепсісі барлы

қтан және өңешін май басқандықтан, даусы жіңішкере,

булы

ға шығатын, оның үстіне, осы бір тұста лепсісі үдеңкіреп, даусы

қырылдап  қалған  Бошыбай  осы  үйдің  бадырағы.  Жасы

Сатыбалдымен  тетелес,  бала  к

үнінен  бейнетте  өскен  оның  түр-

т

ұрпаты,  тастардың  жігіне  шыққан  тырбық  тораңғыдай  қиқы-

шой

қы боп тарбиып қалған. Жасы егде тартқанмен үйленбеген адам.

Денесіні

ң  аттығынан  жоғарғы  жағы  әдепкі  еркек  сияқтанғанмен,

тізелеріні

ң  арасы  табан  кездей  алшақтанып  тұратын  қотан  -  аяқта,

сонды

қтан сыртқы ұсқыны тапырайған тап-тапал көрінетін. Пышақ

тигізбейтін, таралмайтын, бурылдан

ған сақал-мұрты өртке ұшыраған

ұйпа-тұйпа  көде  сияқты  да.  Жал  айларында  жамаулы  көйлек-

дамбалдан  бас

қа  киімді  үстіне  ілмейтін,  жіңішке  білектері  мен

жіліншіктерін  сидитып,  дамбалыны

ң  балағы  мен  көйлегінің

же

ңдерін  түріп  алатын.  Сақал-мұрт  ерте  шығып,  ерте  бурылдана

баста

ған  ол,  бала  шағынан  үнемі  шошқа  күту  қызметінде  жүретін.

Өзін  «мұсылманмын»  деп  ойлайтын  оның  шошқадан  жиренуінде

қисап  жоқ.  Ол  шошқалардың  өзі  түгел  иісінен  де  жиіркеніп,

жайла

ған  шақтарында,  мұрнын  шүберекпен  байлап  алады.  Сонда  да

к

үтеді  және  жақсы  күтеді.  Күткендері  мейлінше  семіз  болады.

Торайларды да 

қолынан сол туғызып, сол өсіреді. Ол боқтампаз кісі.

«Танауы

ңды...»  деген  боқтық,  оның  аузынан  еш  уақытта  түспейді.

Т

үсінде  сандырақтаса  да  айтары  сол.  Кейде  ол  Сатыбалдының,  өзін

де,  балаларын  да  «танауы

ңды...»  деп  сыбап  алады.  Ырысы  көретін

Бошыбайды

ң  ол  боқтауын  Сатыбалды  еш  уақытта  кек  кермей,

«болды, шош

қа, болды!» деп күледі де қояды.

Кейде,  ашуы 

қатты  келгенде,  Сатыбалдының  Бошыбайды  сабап

алатыны  да  болушы  еді.  «Ит  ашуын  тырнадан  алады»  дегендей,

қайыру  бермеген  шошқалардың  ашуын,  талтаңдай  жүгіріп  келе

жат

қан Бошыбайдан алып, жақындай берген оған Сатыбалды майлы

ж

ұдырығын көміп-көміп жіберді. Бұндай сабауға үйренгендіктен бе,

әлде,  тегеуіріні  әлсіз  майлы  жұдырық  батпай  ма,  –  Бошыбай  елең-

ала

ң қыла қоймады. Сатыбалдының одан әрі төмшетеуіне, екпіндеп

келген  аттар, 

қақпадан  өре  шыққан  шошқаларға  және  Бошыбайды

саба

ған  Сатыбалдыға  соқтығып  қала  жаздап  қақпаның  жақтауына

тіреле 

әрең тоқтады.

Б

ұл  көрініс  өзгелерден  гөрі  Шоқанға  қызық  көрінді.  Кеше

Ташатпен жанжалдас

қаннан кейін, оның туыстарына көз ғып, «сенен-

а

қ  өлетін  болдым-ау!»  деп,  жұмсақтау  болса  да  Шыңғыс  Шоқанды

шапала

қпен  бірер  рет  тартып  қалған.  Қылмысын  мойындаған

Шо

қан,  батпаса  да  батқандай  әсер  қалдырмақ  боп,  шапалақ  тиген

жа

ғын алақанымен баса қойған. Тағы да ұрмақ болғандай, Шыңғыс

Шо

қанға  ұмтыла  бергенде,  біреулер  араша  түсіп  тигізбеген.  Шоқан

содан кейін, мініп келген к

үйме ішіне кірген еді де, шақырған ас-суға

да бармай, та

ң атқанша тым-тырыс жатып алған еді. Ол оқуға бармай

кері 

қайтуға  зауқы  соққанын  айтқанда,  түні  бойы  қасында  болған

Аба:

– 

Өзің  білесің,  Қанашжан  менің  өзімнен  артылар  ақылым  жоқ.

Дегенмен, 

әкеңнің еркіне де көнгенің жөн.

– «Мекіре балы

қтың тұмсығы тасқа тимей қайтпайды» дегендей,

хан-иемні

ң сені Омбыға апармай көңілі көншімейтінін көріп келеміз.

Әке  ғой  ол.  Күші  де  келеді  саған.  «Өшпейтін  дауды  өспейтін  ұл

қуады»  дегендей,  болмайтын  іске  несіне  тырмысасың.  Әкеңнің

ма

ңдайына  тиіп  жүрген  соққы  аз  емес.  Соның  үстіне  «тілін  өзге

т

үгіл туған баласы да алмайды екен» деген атақ жақсы ма. Бар, апара

жат

қан  Омбысына.  Ар  жағын  көрерсің,  –  деген.  Бұл  ақылды  іштей

ма

құл  көрген  Шоқан,  әкесі  Ыстаптан  ылау  алып  ілгері  жөнелмек

бол

ғанда,  ешбір  сыр  білдірмеген.  Ылауға  ризашылығымен  отырған

ол,  шалды

ң  қасына  қатар  мінген  де,  есіріктерінің  ешқайсысына

жолшыбай тіл 

қатпаған.

Енді  міне,  Сатыбалдыны

ң  өзін  және  шошқаларын  көргенде,

Шо

қан алақандарын шапалақтап, қарқылдай күліп жіберді.

– Са

ған не болды?! – деген әкесіне:

– 

Қызықты көрмей тұрмысың? – деді ол.

– Не 

қызық?

–  Анау  шош

қа  ма,  адам  ба?  –  деді  ол,  саусағымен  Сатыбалдыны

н

ұсқап.

–  Тиыш  отыр,  ойбай!  –  деп  Шы

ңғыс  Шоқанды  жұдырығымен

н

ұқып қалды.

–  Шош

қадан  ауған  жоқ!  –  деді  Шоқан,  әкесінің  нұқуын

ты

ңдамай.  –  Нанбасаң,  анау  қара  қабанға  қара  да,  жуан  адамға

қара!..  Айырмалары  біреуі  –  екі  аяқты  да,  біреуі  –  төрт  аяқты.

Құдайшылығыңды айтшы, басқа денелері бір-біріне ұқсас емес пе?

–  «

Қой!»  дедім  ғой,  Қанашжан,  –  деді  Шыңғыс  Шоқанның

құлағына аузын тақай, ақырын сыбырлап, зілді үнмен. – Сол жуаның

ұ

у

р

р

ү

у

біз іздеп келе жат

қан адам болу керек.

– Бола берсін. К

өргенді айтқанның несі айып?..

– 

Өшір, үніңді!.. Бізге беттеді... Естіп қалар...

Дауыл  ыр

ғалтқан  домалақ  қара  кигіз  үйдей  теңселе  басқан

Сатыбалды,  Бошыбайды  сабауын  до

ғарды  да,  қақпа  алдына  кідірген

жолаушылар

ға  беттеді.  Оның  кім  екенін  аңғартпақ  болған  ылаушы

шал:

–  Садько  деген  бай  –  купец  осы  болады,  асыл  туыстым,  –  деп

сыбырлап 

қалды Шыңғысқа.

Шы

ңғыс  оған  күймеде  отырып,  я  түсіп  амандасудың  қайсысы

қолайлы  екенін  ойлағанша,  шал  арбадан  жерге  сырғыды  да,  қолын

берген  Сатыбалдыны

ң  құлағына  әлденені  сыбырлады.  Оның

біртіндеп  айт

қан  сөздері  «Ханның  бурылданған  сақал-мұрты  өртке

ұшыраған  ұйпа-тұйпа  көде  сияқты  да.  Жал  айларында  жамаулы

к

өйлек-дамбалдан басқа киімді үстіне ілмейтін, жіңішке білектері мен

жіліншіктерін  сидитып,  дамбалыны

ң,  балағы  мен  көйлегінің

же

ңдерін  түріп  алатын.  Сақал-мұрт  ерте  шығып,  ерте  бурылдана

баста

ған  ол,  бала  шағынан  үнемі  шошқа  күту  қызметінде  жүретін.

Өзін  «мұсылманмын»  деп  ойлайтын  оның  шошқадан  жиренуінде

қисап  жоқ.  Ол  шошқалардың  өзі  түгіл  иісінен  де  жиіркеніп,

жайла

ған  шақтарында,  мұрнын  шүберекпен  байлап  алады.  Сонда  да

к

үтеді  және  жақсы  күтеді.  Күткендері  мейлінше  семіз  болады.

Торайларды да 

қолынан сол туғызып, сол өсіреді. Ол боқтампаз кісі.

«Танауы

ңды...»  деген  боқтық,  оның  аузынан  еш  уақытта  түспейді.

Т

үсінде  сандырақтаса  да  айтары  сол.  Кейде  ол  Сатыбалдының  өзін

де,  балаларын  да  «танауы

ңды...»  деп  сыбап  алады.  Ырысы  көретін

Бошыбайды

ң  ол  боқтауын  Сатыбалды  еш  уақытта  кек  көрмей,

«болды, шош

қа, болды!» деп күледі де қояды.

Кейде,  ашуы 

қатты  келгенде,  Сатыбалдының  Бошыбайды  сабап

алатыны  да  болушы  еді.  «Ит  ашуын  тырнадан  алады»  дегендей,

қайыру  бермеген  шошқалардың  ашуын,  талтаңдай  жүгіріп  келе

жат

қан Бошыбайдан алып, жақындай берген оған Сатыбалды майлы

ж

ұдырығын көміп-көміп жіберді. Бұндай сабауға үйренгендіктен бе,

әлде,  тегеуіріні  әлсіз  майлы  жұдырық  батпай  ма,  -  Бошыбай  елең-

ала

ң  қыла  қоймады.  Сатыбалдының  одан  әрі  төмендеуіне,  екпіндеп

келген  аттар, 

қақпадан  өре  шыққан  шошқаларға  және  Бошыбайды

саба

ған  Сатыбалдыға  соқтығып  қала  жаздап  қақпаның  жақтауына

тіреле 

әрең тоқтады.

Б

ұл  көрініс  өзгелерден  гөрі  Шоқанға  қызық  көрінді.  Кеше

Ташатпен жанжалдас

қаннан кейін, оның туыстарына көз ғып, «сенен-

а

қ  өлетін  болдым-ау!»  деп,  жұмсақтау  болса  да  Шыңғыс  Шоқанды

шапала

қпен  бірер  рет  тартып  қалған.  Қылмысын  мойындаған

Шо

қан,  батпаса  да  батқандай  әсер  қалдырмақ  боп,  шапалақ  тиген

жа

ғын алақанымен баса қойған. Тағы да ұрмақ болғандай, Шыңғыс

Шо

қанға  ұмтыла  бергенде,  біреулер  араша  түсіп  тигізбеген.  Шоқан

содан кейін мініп келген к

үйме ішіне кірген еді де, шақырған ас-суға

да бармай, та

ң атқанша тым-тырыс жатып алған еді. Ол оқуға бармай

кері 

қайтуға  зауқы  соққанын  айтқанда,  түні  бойы  қасында  болған

Аба:

– 

Өзің  білесің,  Қанашжан  менің  өзімнен  артылар  ақылым  жоқ.

Дегенмен, 

әкеңнің еркіне де көнгенің жөн.

Мекіре  балы

қтың  тұмсығы  тасқа  тимей  қайтпайды»  дегендей,

хан-иемні

ң сені Омбыға апармай көңілі көншімейтінін көріп келеміз.

Әке  ғой  ол.  Күші  де  келеді  саған.  «Өнбейтін  дауды  өспейтін  ұл

қуады»  дегендей,  болмайтын  іске  бекіне  тырмысасың.  Әкеңнің

ма

ңдайына  тиіп  жүрген  соққы  аз  емес.  Соның  үстіне  «тілін  өзге

т

үгіл туған баласы да алмайды екен» деген атақ жақсы ма. Бар, апара

жат

қан  Омбысына.  Ар  жағын  көрерсің,  –  деген.  Бұл  ақылды  іштей

ма

құл  көрген  Шоқан,  әкесі  Ыстаптан  ылау  алып  ілгері  жөнелмек

бол

ғанда,  ешбір  сыр  білдірмеген.  Ылауға  ризашылығымен  отырған

ол,  шалды

ң  қасына  қатар  мінген  де,  серіктерінің  ешқайсысына

жолшыбай тіл 

қатпаған.

Енді  міне,  Сатыбалдыны

ң  өзін  және  шошқаларын  көргенде,

Шо

қан алақандарын шапалақтап, қарқылдай күліп жіберді.

– Са

ған не болды?! – деген әкесіне:

– 

Қызықты көрмей тұрмысың? – деді ол.

– Не 

қызық?

–  Анау  шош

қа  ма,  адам  ба?  –  деді  ол,  саусағымен  Сатыбалдыны

н

ұсқап.

–  Тиыш  отыр,  ойбай!  –  деп  Шы

ңғыс  Шоқанды  жұдырығымен

н

ұқып қалды.

–  Шош

қадан  ауған  жоқ!  –  деді  Шоқан,  әкесінің  нұқуын

ты

ңдамай.  –  Нанбасаң,  анау  қара  қабанға  қара  да,  жуан  адамға

қара!..  Айырмалары  біреуі  –  екі  аяқты  да,  біреуі  –  төрт  аяқты.

Құдайшылығыңды айтшы, басқа денелері бір-біріне ұқсас емес пе?

–  «

Қой!»  дедім  ғой,  Қанашжан,  –  деді  Шыңғыс  Шоқанның

құлағына аузын тақай, ақырын сыбырлап, зілді үнмен. –Сол жуаның

біз іздеп келе жат

қан адам болу керек.

– Бола берсін. К

өргенді айтқанның несі айып?..

– 

Өшір, үніңді!.. Бізге беттеді... Естіп қалар...

Дауыл  ыр

ғалтқан  домалақ  қара  кигіз  үйдей  теңселе  басқан

Сатыбалды,  Бошыбайды  сабауын  до

ғарды  да,  қақпа  алдына  кідірген

жолаушылар

ға  беттеді.  Оның  кім  екенін  аңғартпақ  болған  ылаушы

шал:

–  Садько  деген  бай  -  купец  осы  болады,  асыл  туыстым,  –  деп

сыбырлап 

қалды Шыңғысқа.

– Осы, есі д

ұрыс бала ма? Жынды бала ма? – деп те қалды.

–  Д

ұрыс  еді,  –  деді  қысылып  отырған  Шыңғыс,  –  не  шайтан

т

үртпектегенін қайдан білейін.

Шай

ға қанып, сыртқа желпініске шыққанда Шыңғыс:

–  Тыямысы

ң  күлкіңді,  болмаса,  өзіңе  тағы  да  бірдеме  керек  боп

т

ұр ма?! – деп, жұдырығын түйген, тістенген кескінмен жақындаған:

– 

Ұр! – деді Шоқан тайсалмай.

– 

Ұрмағанға қара жер! – деді Шыңғыс. – Қайда барсаң сыймайтын

болды

ң  ғой  сен!..  Аяқ  басқан  жерің  –  бүліншілік!..  Осынау  аумағы

ауылды

ң қотанынан үлкен үйге де сыймайық деп отырмыз ғой енді,

сені

ң кесіріңнен.. Не, қой күлкіңді. Қоймасаң аттанайық!..

– Шо

қан «қоям», «қоймаймын» демеді. Оның тек айтқаны:

–  «Б

үлікшіл»  десең,  құтылғалы  келе  жатырсың  ғой,  әке.

Ескертерім: 

қашан құтылғанша қолыңды тигізбе, енді. Егер тигізсең,

ұзындығы тұсаудай ғана жіп жалынсын.

– Ол не жіп? – деді Шы

ңғыс шала түсінгендей.

– Асылып 

өлем.

Шы

ңғыс үндемей қалды.

–  Рас  айтам,  –  деді  Шо

қан  шегелеген  дауыспен.  –  Нанбасаң  қол

қатып  көр!..  Е,  құдай,  көрінген  шошқа  үшін  сабай  берсең,  жаным

қала ма?..

Шы

ңғыс  үндемей  қалды.  Баласының  бұрын  да,  осы  сапарға

шы

ққалы  да  істеп  жүрген  мінез  -  қылығына  қарағанда,  ондай

батылды

ққа  баруы  мүмкін-ақ.  Аталастарында  асылып  өлгендер  де,

жарылып 

өлгендер де болған. Бұның да сөйтпеуіне кім кепіл?

«С

өйтуі мүмкін» деп баласынан қорыққан, оның күлкісін де тыя

алма

ған  Шыңғыс,  сол  күнгі  кеште  кірпі  терісінен  жасалған

т

өсеніште  отырғандай  халде  болды.  Сонда  Шоқан  күлейін  деп

к

үлмейді - ау, ұмытқысыз әсер қалдырған манағы көрініс есіне түсе

қалса, ықтиярынан тысқары күліп жібереді. Есінен шығарайын десе,

шош

қалар  мен  Сатыбалды  семьясынан  алған  әсерлері  сиреудің

орнына 

қоюлана түседі.

Баласыны

ң  неге  күліп  отырғанын  Сатыбалды  түсініп  қалар  деп,

Шы

ңғыс  қатты  сасқалақтауда.  Ол  Шоқанның  жынды  баладай

қарқылдап  күлу  себебін  мана  қақпа  алдында  жорамалдап,  іштей

тыжырын

ған  да  қойған.  Содан  кейін,  сол  сезімі  ширатыла  түспесе

әлсіреген жоқ.

К

өлденең  кісімен  шүйіркелесе  қою  әдетінде  жоқ  Сатыбалды,

Шо

қанға өшіге түсу салдарынан тіпті тұйықтанып, жолаушылардың

өздері  бірдеме  сұрамаса,  үн  қатпай  тым  -тырыс  отырып  алды.

С

ұраған сөзге де ол тұжырымды, қысқа ғана жауап берді.

Осындай жа

ғдайда Шыңғыс онымен қалай тілдеспек. Оның үйіне

неліктен со

ғып отырғанын қалайша айтпақ?

Ре

ң  бермеген  Сатыбалды  Шыңғысты  сыбағасынан  қаққан  жоқ.

Ол 

үйінде  жүретін  қазақ  жігіттерінің  біреуіне  бір  семіз  қойды

сойдырды  да,  етін  т

үгел  астырып,  үстіне  сүрленген  тұтас  жал,  жая,

қазы, қарта салдырып, жүргіншілерге арналған үйінде қазақша ұлан-

асыр 

қонағасы  берді.  Және  Шыңғыстың  мұсылмандығын  есте

т

ұтып,  ас-суын  қазақтарға  даярлатты.  Жататын  бөлмесіне,  қазақша

белуардан  т

өсек  салдырды.  Ал,  Сатыбалдының  өзі  қабақ  маңына

жоламай,  ас  ішкенде  келмей, 

үйінде сіресіп жатып алуы, Шыңғысқа

өте  ауыр  соқты.  Жұмсақ  құс  төсекте  түні  бойы  дөңбекшіген  ол,

к

өрер  таңды  көзінен  атырды.  Сонда,  бірде  –  іштей.  бірде  дыбысын

шы

ғара айтқаны: – «Ә, құдай, күнімді Сатыбалды шоқынды сияқты

шош

қаларға түсіргенше, алсаң нетті!!.»

Ертемен  т

ұрып  сұрастырса,  Сатыбалды  әлдене  жұмысымен  кетіп

қапты.  Бірақ  ылаудан  да  қақпай,  кісі  отыруға  арналып  жасалған

с

әнді  бричкаға  екі  әдемі  арғымақты  пар  жеккізіп,  «қалаған  жеріне

апар» деп, Бошыбайды даярлап 

қойыпты. Шошқаларды күтуден безіп

бол

ған  Бошыбай,  аз  уақытқа  болса  да  бойын  жазғысы  кеп,  бірден

ризаласты. Олар ж

үріп кетті.

Та

ғы  да  тым-тырыс.  Түні  бойы  көз  шырымын  алмаған  Шыңғыс,

былай  шы

ға  қалғи  бастады.  Ойшыл  Драгомиров  көрген-білгендерін

а

қыл таразысына салумен әуре боп келеді. Түні бойы жақсы ұйықтап

денесі  де,  ойы  да  сергіп  т

ұрған  Шоқанның  Қабаннан  шыға  ермегі

Бошыбай болды.

Б

ұл шал оның ойын алғашқы көргеннен-ақ бөлген еді. Қазақтың

«

Қаңбақшал»  дейтін  ертегісін  жақсы  білетін  Шоқан,  түр-тұлғасына

қарап,  «мынау  дәл  сол  сияқты  ғой»  деп  қалған  да.  Содан  кейін,

Бошыбайды  к

өрген  сайын  жорамалы  күшейе  түсіп,  жүріс-тұрысын,

мінезін, 

қылықтарын,  сөз  әлпетін  бақылауға  кіріскен.  Сонда

а

ңғарғаны,  –  Қаңбақшал  сияқты  бұл  да  айлакер,  тәсілқой,

қулықшы,  күлдіргіш  екен.  Кеше  кешке  қарай  Сатыбалды  үйінін,

т

өңірегіне  жиналған  шақта  еркек  -  әйелі,  кәрі-жасы  аралас

қазақтардың  саны  бірталай  болған.  Киім-кешектеріне,  сөз

жобаларына 

қарағанда,  бәрі  де  кедей,  біреулері  Сатыбалдыға

жалшылар,  біреулері  –  к

өрші-қолаңдар  әзіл  түрлеріне  қарағанда,

біреулері  –  м

ұсылмандар,  біреулері  –  шоқындылар  сияқты;  «ет

дегенде  бет  бар  ма»  дегендей,  «

қызылшыл»  қазақтар,  қонаққа  қой

сойылуын  пайдаланып,  сорпам-суын  ішуге  жинал

ған  көрінеді,  сөз

әлпеттеріне  қарағанда,  Сатыбалдының  үйі  бұндайда  бейілін  кеңге

салып, 

қонақтан қалған-құтқан тамақты олардан аямайтын сияқты...

А

қысын ұттырмайтын, есепқор Сатыбалды, олардың күшін осындай

«

өкпе» тастаумен кейде арзан, кейде тегін пайдаланатын еді.

Бошыбай сол 

қазақтардың күлдіргісі екен. Кейініректе балалардан

бастап,  е

ңкейген  кемпір-шалдарға  дейін  оның  қылжақтаспайтыны

жо

қ екен. Өзі бейпіл - ауыз, екі сөзінің бірі - боқтау... және «еркек»

демей,  «

әйел»  демей  «кәрі»  демей,  «жас»  демей,  кез  келгенін  сыбай

береді  екен.  Онысын  кек  к

өрер  жан  жоқ  сияқты.  Бәрі  де  ашулану

орнына  к

үледі,  тыю  орнына  шаптап,  ойындарын  үдете  түседі.

Бошыбайды

ң  қылжақсыз  кеңестері  де  көп  екен.  Бәрі  де

қызғылықты, бәрі де күлкілі...

Осындай  жа

ғдайын  көрген  Шоқан,  Бошыбайды  Қабаннан  шыға

айналдырып еді, ол ыр

қына көне кетті. Кеңесіп көрсе, Бошыбайдың

әңгімелерінде,  әсіресе  ертегілерінде  түп  жоқ  және  бәрі  де  өлердей

қызық.  Ол  насыбайшы  екен.  Қошқардың  қоржын  терісінен  илеп

жаса

ған, аузы бүрмелі шөнтегіне насыбайды мол үгіп салады екен де,

ке

ңес кезінде әлсін -әлсін атып, көйіте береді екен. Астыңғы ерніне

мол 

ғып  салатын  насыбайы,  сілекейі  мен  ағып  таусылады  екен,

сауса

ғымен  алып  тастамайды  екен,  сондықтан  да  ұйысып  жүретін

са

қалы  сауыстан  арылмайды  екен.  Насыбайдан  ба,  әлде  зақымы  бар

ма,  Бошыбайды

ң  жаялықтай  үлкен  аузында  дүрдиген  қалың

еріндеріні

ң  көгілдір  түсті  терілері  үнемі  тілім-тілім  боп  жарылып

ж

үреді екен.

Шо

қанға  әуелгі  айтқан  кеңестерін  келте  қайырып  отырған

Бошыбай, біраздан кейін «

Қыран – қарақшы» немесе «Жалғыз көзді

жалмауыз»  сия

қты  ұзақ  ертегілерге  түсіп  кетті.  Қабаннан  шыға,

Құтырлағанды  (орысша  –  Екатериновка),  Куқаланы  (орысша  –

Островка) баса, Капитан

ға тартатын жол аса даңғыл еді және сол бір

т

ұста  жаңбыр  болмай  құрғақ  тұрған.  Соны  бойлай  талай  жүрген

аттар,  да

ғдылы  бұлаң-құйрығына  салып,  жолдан  жазбай  айдаусыз

жортады да отырады. К

өзі бақырая, аузын аша, иегін екі алақанымен

бірдей  тіреп  отыр

ған  Шоқан,  әңгіме  оқиғасының  сырына  қарай

кейде  к

үледі,  кейде,  кейбір  аянышты  тұстарда  үрейі  ұшып,  бір

с

әттерде көзіне жас та кеп қалады....

Міне, 

әңгіменің 

осынша 

қызықтығынан 

«араларыны

ң

алша

қтығы қырық шақырым» дейтін Куқалаға қалай жеткенін олар

білмей де 

қалды.

Б

ұл  да  екі  үлкен  көлдің  арасындағы  ені  тар  дөңеске  салынған

станица еді. Біреулер оны «Балан мен 

Қызылжардың, аралығындағы

стани

ңалардың бәрінен бұрын осы орнапты» дейді.

Ку

қаланың  атаманы  –  Андрей  Бекетов,  Шыңғыстың  Кенесарыны

Ар

қадан  бірге  қуысқан  жорықтас  жолдасы  еді.  Және  екеуі  дос  та.

Кенесары  Т

үркістан  жаққа  ауып  кеткеннен  кейін,  Шыңғыс

Құсмұрын  дуанына  аға  сұлтан  болғанда,  Бекетов  туған  жері  –

Қуқалаға  кеп,  атаманы  сайланған.  Құсмұрыннан  Омбыға  барған

бірер сапарында Шы

ңғыс Бекетовке әдейі соғып, аунап-қунап кеткен.

Сондай  досына  б

ұл сапарында да соқпақ ниетін Қабаннан аттанарда

Бошыбай

ға ескертіп қойған.

Қабаннан шыға қалғыған Шыңғыс Қуқалаға жеткенше қалғыды.

Қаланың  батыс  шетіне  жақын  жерде,  сирек  қайыңдары  мейлінше

жуандап 

өскен шоқ ағаш болушы еді. Ішінде, сол маңайдағы Көшебе

руынан  шы

ққан  атақты  бай  –  Ырсай  ауылының  зираты  бар.  Ырсай

Россияны жа

қтайтын адам болған. Абылай хан тұқымынан Россияға

қарсылардың бірі – Әбайділдәні казак-орыстар осы жақтан қуғанда,

Ырсай  басшылы

қ  еткен  екен  дейді.  Сондықтан  ел,  патша  үкіметінен

хорунжий чинін ал

ған. Островканың «Куқала» аталатын себебі, оның

казак-орыстары  осы  ара

ға  келіп  ірге  тепкенде,  «мал  баспасын»  деп,

Ырсай ауылыны

ң зиратын терең ғып айнала орнатқан, «бір қабырдан

т

үнде  шырақ  жанады»  деп,  шарбақпен  қоршатып  қойғаны  сол

Ырсайды

ң  атасы  –  Жоламанның  зираты  екен  дейді.  «Осының  бәрі  -

Ырсайды

ң  көңілін  табу  үшін  жасалған»  деп,  қазақтар  станицаның

атын «Ку

қала» қойған...

Қалғыған  Шыңғысты  Бошыбай  Ырсай  ауылының  зиратына

жа

қындай  бере  оятты.  Жолда  зират  кездессе,  атын  тоқтатып,  жерге

т

үсіп,  «аруақтарға»  дұға  оқу  Шыңғыстың  ежелгі  әдеті  еді.  Бұл

жолы да с

өйтіп, дұғасын оқып болғаннан кейін:

– Андрей Бекетовті

ң үйін білетін бе едің? – деді ол Бошыбайға.

– Білем.

– Ендеше, тарт со

ған.

Олар та

қтай шатыры да, өн бойы да көп жыл жасап қоңырланған

үлкен  ағаш  үйдің  алдына  келсе,  ашық  қақпаның  сыртқы

боса

ғасында жатқан жуан келте бөрененің үстінде, ясаулдың жазғы

киімінде, 

қаба  сақалы  мен  қалық  дудар  шашы  бурылданған  орыс,

т

үтінін  бұрқырата  трубка  тартып  бөрененің  үстінде  отыр  екен.  Ол

таянып келген жолаушылар

ға мән бергендей, одырая қарай қалды да,

әлдекімін  танығандай  кескінмен,  орнынан  тұрып,  бастары  тежелген

аттар

ға беттеді. Таялып келіп;

–  Хаталаспасам,  сіз  Шы

ңғыс  Валиевич  боларсыз?  –  деді.  «Бұл

кім?» дегендей 

қарай қалған Шыңғыс та сақалдыны шырамытып:

– Николай Ильич болма

ған едіңіз! – деді.

– И

ә, сол, Потанин!

Шы

ңғыс арбадан қарғып түсіп, екеуі құшақтаса кетті...

Олар  мау

қын  басқанша,  біз  оқырмандарға  Николай  Ильичтің  кім

екенін 

қысқаша  таныстырып  алайық.  Россияның  Ертіс  бойын  он

сегізінші 

ғасырдың  басынан  отарлануға  кірісуі  мәлім.  Сонда  І-

Петрды

ң  бұйрығымен,  Тобыл  қаласынан  подполковник  Бухгольц

бас

қарып  аттанған  орыс  воеводтарынан  Ертіс  бойына  орыстың

бірінші 

қаласы  болып  түскен  Ямышеваға  Аркадий  Потанин  атаман

болып 

қалған. Бұл, 1715 жылы. Аз жылдан кейін, Ертіс бойына Омбы

мен  Семей 

қалалары  ірге  теуіп  молайғанша,  Ямышева  -  шығыс

жа

қтан  -  қытайлардың,  оңтүстік  жақтан  –  Орта  Азия

ханды

қтарының,  батыстан  -Россияның  саудагерлері  қысы-жазы

а

ғылып,  сауда  қатынасын  жасап  жататын  жерлері  болған.  Соның

б

әрін Аркадий Потанин басқарған.

Ащылы

өзек 

бойына 

казак-орыстар 

18-

ғасырдың 

екінші

жартысынан  бастап  орнайды.  Сол  кезде 

Қызылжар  мен  Алтынтөбе

(Троицк)  арасына  бірінші  болып  ірге  тепкен  –  біз  жо

ғарыда  атаған

Ку

қала  екен.  Осы  қалаға  бірінші  болып  мекен  салған  адам,

Аркадийді

ң  баласы  –  Илья  екен.  Ол  –  Шыңғысқа  Куқалада  кезігіп

т

ұрған Николайдың әкесі.

Илья  Николайды  1813  жылы  казак-орыс  балаларынан  офицерлер

даярлау  ма

қсатымен  Омбыда  ашылған  училищеге  оқуға  береді,

Николай  ол  о

қуды  1816  жылы  жиырма  жасында  корнет  чинімен

бітіреді.  Содан  кейін  біраз  жыл  училищені

ң  өзінде,  ішкі  тәртіпті

са

қтайтын  урядник  қызметін  атқарады.  Осы  кезде  Шыңғыс

училищені

ң  азиялық  бөліміне  оқуға  түседі.  Қазақуар  Николай

Шы

ңғыстың  шешесі  Айғаныммен  де  танысып,  аралас-құралас

болып  кетеді.  Шы

ңғыс  оқуын  бітіргенше  сол  үймен  тығыз

байланысты болады.

Николай  Ильич  пысы

қ  та,  зирек  те,  соғыстың  сол  кездегі  айла-

әдісіне  білгір  де  адам  екен,  сондықтан  Қоқан  хандығының  1829

жылы  Петербургке  келіп,  патша

ға  жолығып,  сыйлар  алып  Омбыға

келген 

өкілін  Қоқанға  дейін  жеткізіп  салған  казак-орыс  жүздігін

бас

қарады.  Осы  сапарында  ол,  Қоқан  хандығын  Россияға  қалай

ба

ғындырудың алғашқы жоспарын жасап қайтады. Кейін, Арқадағы

қазақтардың  көтерілісін  басқан  отрядпен,  Николай  Созақ  қаласы

ар

қылы Шымкентке дейін барып, бұл жолы Түркістан мен Ташкентті

Россия

ға  бағындырудың  жоспарын  жасайды.  Сол  жорықтан

қайтқаннан  кейін  отставкаға  шығады  да,  туыстары  тұратын

Ямышева

ға  оралады.  Баян  аула  станицасына  келіп,  артиллерия

капитаны – Турнинні

ң Варвара Филипповна есімді қызына үйленеді.

Содан  кейін  Ямышевада  жыл 

ғана  тұрып,  Баян  аула  дуанының  аға

с

ұлтаны, Шыңғыстың балдызы – Шорманның Мұсасына тілмаш боп

қызметке кіреді. Тағы біраз жылдан кейін капитанға ауысады да, бір

жа

ғынан  сондағы  әскери  бөлімшенің  штаттан  тысқары  атаманы

болып,  екінші  жа

қтан,  саяхат  сапарларын  сипаттайтын  еңбектер

жазу

ға кіріседі. Чині –подполковник.

Ол  Варварадан  жеті-сегіз  бала  к

өреді.  Үлкен  ұлы  –  Григорий

Ямышевада,  одан  кейінгі  екі-

үш  баласы  –  Баянда,  кейінгілері  –

Капитанда туады.

Өзінен  бастап,  семьясының  барлық  мүшелері  қазақтармен  аралас

өскендіктен,  бәрі  де  қазақ  тіліне  мейлінше  жетік.  Григорий  кейін,

қартайған  шағында  жазған  өмірбаянында:  «Жалпы  Ямышеваның

т

ұрғындары, олардың ішінде - біздің семья орыс және қазақ тілінде

қатар  сөйлейтін  еді,  казак-орыстың  қыз,  бозбалалары  үйде  де,

к

өшеде  де  орыс  әндерімен  қатар  қазақ  әндерін  айтушы  еді,  қазақ

ғұрпын орыс ғұрпымен бірдей қолданушы еді» дейді.

Міне,  сондай  семья  Николай  Ильич  Шы

ңғыспен  кездескенде,

Капитаннан Ку

қаладағы туыстарына келіп қонақтап жатыр еді.

Шы

ңғыс  пен  Николай  құшақтарын  жаза  бергенде,  қақпа  ішінен

кадет  корпусы  ш

әкірттерінің  жазғы  формасындағы  Григорий  шыға

келді. Жат жолаушылар

ға таңырқай қарап тоқтай қалған оны:

– 

Үлкен ұлым. Қазақша аты – Күркерей, орысша аты – Григорий, –

деп таныстырды Николай Шы

ңғысқа.

– «

Қазақша ат дегені несі?» дегендей қараған Шыңғысқа:

– «А

қсары Керей, Құрсары Керей» дегендер бар емес пе, қазақта?

– деді Николай к

үлімсірей қарап.

– Бар.

–  «К

үр»  деген  сөздің  не  екенін  білмеймін.  Бірақ  «қазақ  білмей

қоймайтын  шығар,  ондай  атты»  деп,  мен  «Күрсары  Керейге  ұқсас

болсын» деп, «К

үркерей» қойдым, егер оны атау қиын болса, «Керей»

дей бер, – деді.

Шы

ңғыс  Николайдың  қазақша  жақсы  білетіндігіне  риза

бол

ғандай күлді.

– 

Әкеңе сәлем бер! – деді Николай баласына, Шыңғысты нұсқап.

Бала тайсалмастан таза 

қазақша:

– Ассалау ма

ғалайкүм! – деп, қолын ұсынды. Бұнысына тіпті риза

болып кеткен Шы

ңғыс:

–  Уа

ғалайкүм-әссәләм!  –  деп  қолын  алды  да,  –  өркенің  өссін,

ба

қытты бол! – деп арқаға қақты.

Қызғаншақ  Шоқан,  орыстың  «төреше»  киініп  тылтия  қалған

баласын 

ұнатпады.  Оның  таңданғаны:  әкелі-балалы  екеуінің  қазақ

тіліне судайлы

ғы. Оның өткір көзі әке мен баланың біріне-бірі айна-

қатесіз ұқсайтынын да тез шалды: әкесі шарғалау бойлы, баласынын,

да денесі сондай болатын сый

қы бар; әкесі қоңырлау өңді, баласы да

сондай; 

әкесінің  сақал-шашы  қара  сарғылт,  баласынын,  шашы  да

сондай,  басын  дударлан

ған  қалың  шаш  жауып  тұрғанмен,  «тақия

сыймас  шекелім»  дегендей, 

әкесінің  шекесі  жалпақ,  екен,  маңдай

жа

ғына  кекіл  ғана  қойған  баласының  да  шекесі  сондай,  бетінің

к

өзінің асты мен мұрнының үстінен басқа жерін қалың қаба сақал-

м

ұрт  жапқан  әкесінің  бет  сүйегі  шығыңқылау,  қалмақ  кескінділеу

екен,  баласыны

ң  беті  де  сондай,  әкесінің  кішірек  мұрны  таңқылау,

баласы  да  сондай, 

әкесінің  көздері  шүңіректеу,  кішілеу,  баласы  да

сондай.

Біріне-бірі  айнымай  тарт

қан  әке  мен  балаға  қарай  қалған

Шо

қанды, Шыңғыс Николайға:

–  Балам.  О

қуға  әкеле  жатырмын,  –  деп  таныстырды  да.  –  Түс,

Қанашжан, сен де сәлем бер, бұл кісіге! – деп Николайды нұсқады.

Қазақтың  орысқа  мұсылманша  сәлем  беруін  бұған  дейін

к

өрмеуден бе, әлде қирақылығы ұстай қалды ма, Шоқан бетін теріс

б

ұрды  да,  арбадан  түспеді.  Ол  қылығын  ұнатпаған  Шыңғыс,

«Николайды

ң көңіліне келмесін» дегендей:

– Орыс арасына 

үйренген жоқ еді, әрі еркелеу, – деді.

–  О

қасы  жоқ,  –  деді  Николай.  –  Ал,  қалай  болады  бұл,  Шыңғыс

Валиевич?  Мені

ң  үйім  –  Капитанда.  Мұнда  туыстарым  тұрады.

Солар

ға  қатыныммен,  балаларыммен  қонаққа  келіп  жатырмын.

Менімен бірге 

қонақтайсың ба, әлде Капитанға барамыз ба?

Мол  ет 

қала  тұра,  «бұл  әкең  –  Уәлінің  сыбағасы»  деп  құлын

сой

ғызды.  Үшінші  күні  «шешең  -  Айғаным  бәйбішенің  сыбағасы»

деп  ту 

қой  сойғызды.  Төртінші  күні  де  қой  соймақ  еді,  «қанын

ішеміз  бе  оны

ң.  Осы  үйдегі  өлі  ет  жетеді»  деп  Шыңғыс  ұлықсат

етпеді.  Бесінші  -  аттанар  к

үні  «өз  сыбағаң,  және  балаңның

сыба

ғасы»  деп  екі  марқаны  қатар  сойғызды.  Сонда,  соншама  етті

Шы

ңғыстың  өзіне  ғана  жегізе  берген  жоқ.  Маңайдағы  Көшебе

руыны

ң  Шыңғысқа  зыйттығы  барын  естіген  ол,  өзінің  де,

Шы

ңғыстың  да  беделін  көтере  түсу  үшін,  сол  рудың  байлары  мен

билерін 

қасақана шақырып, табақтас етті. Олардың келмеске шарасы

жо

қ  Потанинның  бұл  станицада  беделді  адам  екенін  біледі,  өшіге

қалса, азулы да адам және оларды шақырудың залалы да жоқ, әскер

т

ұрған  станицада  Шыңғысқа  қарсы  қылық  көрсете  алмайды...

Қонаққа  амалсыз  келген  Көшебелер,  сыпайылық  қып  Шыңғысты

қонаққа шақырған болып еді:

– К

үтіп жіберуге күшім жетеді, – деп Потанин жібермеді. Барғысы

келе 

қоймаған Шыңғыс «Потанин біледіні» сылтау етті.

Николай 

әңгімелерін  жұрт  көзінше  де  айтады,  оңашада

Шы

ңғысқа  да  айтады,  қандай  жағдайда  айтса  да  Шоқан  қарама-

қарсы  жүресінен  отырып  алады  да,  зейін  қоя  бар  ынты-шынтымен,

к

өздерін  айырмастан  тыңдайды  да  отырады.  Түнде  де  сөйтіп,

қалжырап барып қалғиды.

–  Мынау  бала

ң  ба,  Шыңғыс  Василиевич,  –  деп  қояды  Николай

Потанин  сондай  ша

қтарда,  –  тірі  болса,  бұл  балаң  нағыз

саяхатшыны

ң өзі болады.

Потанинны

ң үйінде жатқанда, Шыңғыстың, қорыққаны, «баласы

оны

ң  баласымен  шекісіп  қап,  тағы  да  шырқ  бұза  ма»  дегендік  еді.

Шо

қан Григорийге алғаш осқырына қарағанмен, арты олай болмады.

М

үмкін,  өр  кеуде  балаға  жаны  өш  Шоқан,  алғашқы  осқырынған

қалпымен кете барар ма еді, қайтер еді, егер жанасуды момын, жатық

мінезді Григорийді

ң өзі бастамаса. Ол Шоқанмен түйдей құрдас екен.

Кішкене  к

үнінен  қазақ  балаларымен  аралас  өскен  ол  Шоқанның  да

қыбын  тауып  өзіне  тез  үйір  ғып  алды.  «Григорий»  деуге  тілі  келе

қоймай, «Күркерей» деуді де қиынсынып, атын «Керей» қойып алды

да,  одан  ж

ұбын  жазбай,  кеңеске  алданбаған  сағаттарының  бәрін

бірге 

өткізді.  Асықты  да  бірге  ойнады,  атқа  да  бірге  мінді,  станица

іргесіндегі  шал

қар  көлге  де  бірге  шомылды,  асты  да  бірге  ішті,

«балалар б

өлмесіндегі» жалпақ ағаш кроватьқа да құшақтасып бірге

ұйықтады.

Шо

қан бұның бәрін әдейі, белгілі бір мақсатпен істеп жүр. Сұрап

білуінше,  ал

ғаш  Капитанның  бастауыш  школасын  бітірген  Керей,

1845  жылды

ң  күзінде  училищеден  Кадет  корпусына  айналған  оқуға

ауыс

қан  екен  де,  46  жылдың  басынан  оқып,  биыл  көктемде

корпусты

ң бір курсын тауысып, үйіне жазғы демалыста келген екен,

Омбы

ға  жуық  арада  жүрмек.  Оның  естуінше  Шоқан  да  сол  оқуға

т

үскелі  бара  жатыр.  Сондықтан  елеусіз  түрде  школа  жайын

с

ұрастырып алмақ.

Шо

қанның  әкесі  сол  мақсатпен  әкеле  жатуын  естіген  Григорий,

қызықтыру үшін, школа тіршілігін көтермелей сөйледі. Шоқан сабақ

жайларын да с

ұрастырды. Училище кезінде бұл школада татар тілінің

саба

ғы  болған  екен,  кадет  корпусына  айналғаннан  кейін,  сабақ

т

үгелімен орыс тілінде жүретін болған.

– Сонда, мен ол саба

қтарды қалай үлгерем? – деген сұрауға:

– Т

үк қиындығы болмайды, – деп жауап береді Григорий, – Сібірде

т

ұратын  монғол  және  түрік  тілдес  халықтардан  да  талай  балалар

о

қиды, олар орыстың тілін бір қыста біліп шығады.

Григорий  Шо

қанға  орыс  тілінің  әліппесін  көрсетіп,  әріптермен

таныстыра бастайды.

Өткен қыстың оқуында, Григорий татар тілінің сабағына үздіксіз

қатынасқан  еді,  сонда  арабша  әріптердің  бәрін  де  біліп,  татарша

жазу

ға да, оқуға да төселіп қалған. Оның сондағы «татарша» дегені

- 

қазақша  болып  шығады,  қазақ  тілін  жақсы  білетін  ол,  татар

с

өздерін қазақшылап оқиды.

Григорий 

үйіне  татар  тілінің  де  әліппесін  ала  келген  еді.

Шо

қанның мұсылманша хат тануын естіп, татар кітаптарын көрсетсе,

саулатып  о

қи  жөнелді.  Сауаты  сондай  Шоқан  Григорийдің

ж

әрдемімен,  орыс  әріптері  мен  араб  әріптерін  салыстырып,

Капитанда  жат

қан  төрт-бес  күнде,  орыс  әріптерін  де  біліп  алды.

Ендігі 

қажеті - орысша сөздерді құрастыру. Одан Капитанда білгені, я

– мен, ты – сен, он - ол, су - вода, нан - хлеб, мен жеймін - я кушаю,

сен  жейсі

ң  -  ты  кушаешь,  ол  жейді  -  он  кушает...»  деген  сияқты

аз

ғантай ғана сөздер...

Балаларыны

ң  бұлайша  үйірсектенуіне  екі  әке  де  қуанды.

Шы

ңғыстың қуанышы, -баласына бірге оқитын, қазақ тілін білетін,

мінезі, 

қылығы  жақсы  орыс  баласының  табылуы  Николайдың

қуанышы  -  сол  школада  оқуға  қазақ  балаларынан  бірінші  болып

Шо

қанның бара жатуы.

Монархиялы

қ  ұғымдағы  адам  болғанымен,  қазақтармен  көп

аралас

қан,  олардың  арасынан  көптеген  достар  тапқан,  қазақ  елінің

тарихынан,  этнографиясынан,  м

әдениетінен  хабары  бар,  оны  «ақ

к

өңіл,  адал  халық»  деп  түсінетін,  сондықтан  жақсы  көретін

Николайды

ң  қазақ  халқын  орыс  мәдениетіне  байланыстыру,  сөйтіп

азаматты

қ  өркендеуіне  жол  ашу,  ол  үшін  қазақ  балаларын  орыс

о

қуына  тарту,  үлкен  армандарының  бірі  еді.  Сол  мақсатпен,  өзімен

достас

қан  талай  қазаққа  «баланды  орыс  оқуына  бер»  деген  ұсыныс

айт

қан,  бірақ  біреуіне  де  тілін  алдыра  алмаған,  міне,  енді,  көктен

тілегені  жерден  табыл

ғандай  Шыңғыс  баласын  орыс  оқуына  әкеле

жатыр!..

Шо

қан  мен  Шыңғысты  Қызылжарға  Николай  Ильичтің  өзі

апарып салды. Олар

ға Григорий де ерді. Қызылжар мен Капитанның

екі арасы, мы

қты пар атпен ерте шығып кешке жететін жер еді.

– 

Қызылжарда  көңілдес  байым  бар  еді,  –  деді  ол  жолға  шыға

Николай

ға, – мен, тегі, соның үйіне түсермін.

Линиямен ж

үрген пар атты жолаушылар жорта берсін, біз оқырман

к

өпшілікке, Шыңғыспен көңілдес байды таныстыра тұрайық.

Абылай  ханны

ң  әйелдері  де,  балалары  да  көп  болғанын  білеміз.

К

өп  әйелдің  біреуі  қашқарлық  ұйғырлардың  бегілер-бегі  сыйға

жіберген  Баба

қ  сұлу  екен.  Одан  туған  көп  ұлдың  біреуі  –  Рүстем

деген болыпты.

Абылайды

ң  көп  ұлдарын,  Ұлы  және  Орта  жүздегі  қазақ  рулары

с

ұлтандыққа сұрап алатыны мәлім. Сонда Рүстемді, Балқаш көлінің

теріскей-шы

ғысынан құятын Тоқырауын өзеніндегі Дадан – Тобықты

с

ұрап  алған  екен  дейді.  Рүстем  Кенесарының  әкесі  –  Қасымға

жа

қтас болған, ол Россияға бағынбай жанжал жасағандардың біреуі.

Қасым  сол  бетінде  Қоқан  хандығына  ауып  барады  да,  оны  сенімсіз

к

өрген хан басын алған.

Қасымның  бәйбішесінен  Есенгелді,  Саржан,  тоқалынан  –

Кенесары,  Наурызбай  ту

ған. Бәйбіше балалары да Россиядан қашып

Қоқанға барса, хан олардың да басын Шабады.

Осы хабарды естіген Р

үстем аты «өзбектің» бәрін Жау көріп, еліне

келгендерін 

өлтіре береді.

Бір  мезетте  Р

үстем  Ұлытау  бойын  жайлаған  Бағаналы  руында

қонақтайды  да,  сол  елдің  атақты  ақыны  -  Жанақты  қасына  ертіп

ж

үріп,  мекеніне  ораларда  «алдағы  жазда  қонаққа  кел»  деп

ша

қырады.

У

әделі уақытта Жанақ іздеп барса, Рүстем Тоқырауын бойындағы

жыл

қыларының арасында жүр екен.

– Сен бара бер, мен кешірек барам, – деп Р

үстем Жанаққа аулының

жобасын сілтейді.

Жана

қ барса, Рүстемнің «орда» аталатын ақ үйі, көп үйлі ауылдың

т

өрінде  екен.  Үйге  кірсе,  тораңғы  төсектің  астынан  өзбектің  жас

шамалары  алты-жетідегі  екі 

ұл  баласының  көздері  жылтырайды,

кескіндері 

үрейлі төсектің бас жағында, бес биенің сабасындай, қара

қоңыр енді қартаң әйел отыр. Оның өңі де солғын...

Жана

қ бұлардың неге бүйтуін білмей отырғанда, сырттан ат дүбірі

естілді. К

өп кешікпей Рүстем келді. Балалардың жетім екендігін, құм

арасынан  тауып  ал

ғанын  айта  кеп,  алыстағы  ауылдарға  апарып

тастауын 

өтінді.  Жанақ  көнді.  Рүстем  берген  түйеге  екі  баланы

мінгестіріп алды. 

Үлкенінің аты Малтабар да, кішісінің аты Құлтабар

екен.

Жана

қ,  Малтабар  мен  Құлтабарды  Қорғалжын  бойын  жайлаған

Б

өрші-Темеш  руларына  жеткізіп  тастайды,  сөзі:  -  «Балқаштың

ш

өлінде қаңғырып жүрген жерінен тауып алдым».

Қаршадайынан ел ақтап, қайыр сұраған екі бала, нелер адамдарға

жалшы  болып,  нелер 

қорлықтарды  керіп,  жастары  он  төрт,  он  бесті

қусырғанда,  Айыртау  төңірегін  мекендеген  Қарауыл  руындағы

ата

қты  бай,  Байсарының  Шебегіне  кездеседі.  Екі  жасөспірімді  ол

қойларын бағу жұмысына салады.

Байсары  да,  Шебек  те  Ай

ғаныммен дос-жар екен. Олар жаз – бір,

к

үз – бір, қыс – бір үйіне қонаққа шақырып сыбағасын жегізеді екен.

Бір  с

әтте  Айғаным  Шебектің  үйіне  келеді  де,  қорлықта  жүрген

қос  жетімді  кереді.  Жетім-жесірді  есіркегіш  Айғаным  екі  жетімге

ерекше  к

өңіл  бөледі.  Екеуінің  де  кескін-кейіптері  өзбек.  Қожа

т

ұқымынан шыққан, қожалардың арғы түбі – өзбектер деп түсінетін

Ай

ғаным, кездескен өзбектерге жан тартып, жақсылық жасауға бейім

т

ұратын  еді.  Ата  тегін  білмейтін,  бірақ,  өзбек  балалары  екендігінде

ш

әк  жоқ  екі  жетімді,  Айғаным  «менің  қолымда  болсын»  деп,

Шебектен  с

ұрап  әкетеді.  Олар  Айғанымның  қолында  жігіт  бола

бастайды.  Мінез, 

қылықтары  екі  басқа:  Малтабар  пысық,  өткір,

жылпос, таза, а

қылды. Құлтабар жуас, болбыр, иіс – алмас.

Бір  с

әтте  Қызылжардан  Көкшетау  еліне  келіп  жүретін,

Ай

ғанымның,  жыл  тәулігіне  жетер  қант-шайын  тегін  беріп  кететін

татар  саудагері,  Малтабарды 

қалап  әкетеді  де  піркәншігі  ғып  ел

аралатады.

Сол  кезде, 

қазіргі  Солтүстік  Қазақстан  облысының  Ленин

ауданында

ғы  Мүсін  (Явленко)  және  Ақжар  (Петровка)  дейтін

поселкаларыны

ң  аралық  тұсында,  Зілғара,  Шапан  дейтін  екі  ірі  бай

бол

ған.  Шопанның  Қосшығұлында  бес  мыңдай  жылқы,  он  мыңдай

қой  болған  деседі.  Мейлінше  діндар  болған,  Мекеге  әлденеше  рет

хажылы

ққа барған, көп жерге мешіт салдырған, ескішіл Қосшығұл,

«орыс  а

қшасында  кірештің  таңбасы  бар,  оны  иемденген  адам

шо

қынғанмен  бірдей»  деп,  малдарын  да,  олардың  жүн-жұрқа,  тері-

терсек, 

қыл-қыбырларын да ақшаға сатпайды екен.

Қызылжарға орныққан Малтабар, қызметін атқарған саудагерінің

ж

ұмсауымен, қазақ арасына шығады да, Торанғұл аталатын шалқар

келді  жайлайтын 

Қосшығұл  аулына  кездеседі.  Бұл  күзгі  күземнің

уа

қыты  екен.  Мыңдаған  қойлардан  қырқылған  мая-мая  жүнді

Қосшығұл  үйі  ас  қайнататын  жер  ошаққа  отын  ғып  жағады  екен.

Малтабар соны к

өреді де, бір жәшік қант пен шайды тегін беріп, бір

мая ж

үнді тегін алады.

Осы  «айырбасты»  Малтабар  жыл  сайын 

үдетіп,  Қосшығұлдың

маяла

ған жүндерімен, шемелеген қыл-қыбырын түгелімен түйелерге

те

ңдеп әкетіп жүреді...

Солайша байы

ған Малтабар, біраздан кейін ірі саудагерге айналып,

шы

ғыста Алматы, Қапал жағынан мыңдаған қазақы арзан қойларды

Қызылжарға  әкетеді  де,  онда  завод  ашып,  жаз  қойдың  майларын

шыж

ғыртып,  етінен  консерва  жасатып,  ішкі  Россияға  жүздеген

ылаумен ж

өнелтеді, қыс айларында, сол қойлардың жаздай мұздаққа

қатырған  терілерін  илетіп,  жәрмеңкелерге  ылау-ылау  тондар

ж

өнелтеді.  Сонымен  ол  аз  жылда  Қызылжар  түгіл  Сібірдегі  атақты

миллионерлерді

ң біреуі болады.

Шы

ңғысты  бала  күнінде  Омбыдағы  оқуға  апара  жатқан

Ай

ғаным, Қызылжардағы Малтабарға піркәншік кезінде соққан еді.

Ол  кезде  Малтабар  «крестовой»  аталатын  т

өрт  бөлмелі  қарағай  үй

ғана  бар.  Ауылмен  салыстырғанда,  Айғанымға  соның  өзі  «Мүсір

-ш

әріндей»  көрініп,  «Апырау,  аз  жылда  мұншама  қалай  түзелген!»

деп 

қайран  қалған.  Кейін  Малтабардың  одан  да  керемет  болып,

первый-гильды  саудагер  ата

ғына  ие  болғанын,  Шыңғыс  жігіт

ша

ғында  естіген.  Қызылжарға  бірер  соққанда,  жаңадан  салынған

ж

ұрттарын  көрген.  Бір  орамды  тұтас  қаусырған  бұл  орамның  бір

қабырғасында, «Ақтас» аталатын, терезелері кең, биік, аумағы үлкен

үй, екінші қабырғасында, түсі сондай, бір-ақ этажды бір ғана дүкен,

та

ғы  бір  қабырғасында  екі  мұнаралы  үлкен  мешіт,  төртінші

қабырғасында  қызыл  кірпіштен  қаланған  медіресе  тұрған.  Сонша

байлы

қ  пен  салтанатты,  «кеше  есігінде  жүрді»  деген  Малтабарға

Шы

ңғыс қимай, үйіне барып жолығуды хан басына кемшілік көріп,

қақпасынан бас сұқпай кеткен...

Енді,  Шо

қанды  оқуға  әкеле  жатқан  мына  сапарында,  кекірейген

басын амалсыз имек. Олай еттіретін н

әрсе – ақша. Енесінен туып ес

білгеннен бері, Шы

ңғысқа ақшаның зары дәл осы сапарындай еткен

емес. А

қшасыздығын, ең алдымен туған ұлы – Шоқан бетіне басып,

ж

әмшік жолындағы кідірген жерлердің бәрінде көзге шұқыды, бала

орыс  селоларында  бірдемелерге 

қызығып  алайын  десе,  бәрі  де

сатулы,  о

ған  төлер  ақша  жоқ!..  Ақшаның  зары  сонша  өткен

Шы

ңғыс,  ертең,  Омбыға  барғанда  тіпті  зарығарын  еске  ап,  реті

келсе, Малтабардан а

қша ала кетпек...

Дес  бергенде,  Малтабар  Шы

ңғысты  өте  жақсы  қабылдады.

Шы

ңғыс кеп атының басын қақпасының алдына тірегенде, астыңғы

б

өлмелердің  бірінде  түскі  шайын  ішіп  отырған  ол,  «кім  екен,  біліп

келші!»  деп  бір  жігітін  ж

ұмсады  да  «Шыңғыс  хан  екен»  деген

хабарды  ал

ғаннан  кейін,  терлеп-тепшіп,  жалан,  аяқ,  жалаң  бас

отыр

ған  қалпымен,  аяғына  резеңке  галошын  іле  сап  тысқа  жүгіріп

шы

қты. Ылауға жақындай, қолдарын кеудесіне баса, белін ие, басын

т

өмендете, әлденеше рет құлдық ұрған бейне көрсетті.

Шы

ңғыс  оны  анадайдан  тани  кетті.  Алғашқы  көргенде  қырбық

қара  мұртты  ғана  жігіт  еді.  Енді  иегіне  дөңгелетіп  татарша  сақал

қойыпты.  Бұрын  орта  бойлы,  талдырмаштау  еді,  қазір  толығып,

т

өртпақтаныпты.

Таны

ған  Малтабарға  Шыңғыс  арбадан  қарғып  түсіп  амандасты.

Шо

қанға  ол  Малтабардың  тарихын  қысқаша  айтып  берген  еді  де,

а

қша  сұрау  ниетін  сездірмеген  еді.  Өркеуде  Шоқан  Малтабарға  да

кекірлік  к

өрсетіп,  әкесі  таныстырғанша,  Малтабар  иба  көрсеткен

бейнемен «т

үсіңіз, мырза!» дегенше орнынан қозғалған жоқ.

Малтабар  Шы

ңғыс  пен  Шоқанды  үйінің  үстіңгі  этажындағы

салтанатты  бір  б

өлмесіне,  өзгелерін  соған  қатар  екінші  бөлмесіне

орналастырды.  Дастар

қанды  үшінші  бөлмеге  жайдырды.  Қала

м

ұсылмандарының  ғұрпымен  ол,  бірі  –  қазақ,  бірі  –  татар,  бірі  –

өзбек,  үш  әйелінің,  біреуін  де  Шыңғысқа  көрсетпей,  тамақтарды

жігіттеріне  тасытты,  ыдыстарды  Шы

ңғысқа  өз  қолынан  тосып,  етті

өз қолынан турап... дегендей, құрақ ұшты. Татар мен қазақ ғұрпын

араластыра 

қолданатын 

оны

ң 

дастар

қаны 

мейлінше 

бай,

та

ғамдарының  түрлері  мейлінше  көп  және  бәрі  де  тілді  үйіретін

т

әтті  екен!..  Мұндай  дастарқанды  Шыңғыс  баяғы  оқып  жүрген

кезінде,  Сейф-Саттарды

ң  үйінде  ғана  көрген,  одан  бері  кездестірген

емес.

Қандай хан-қара, би-төренің, жақсы-жайсаңның, мырза, шораның

үйлерінде қонақтай жүре, Шоқан да бұндай салтанатты дастарқанды

бірінші рет к

өрді!..

Астарды

ң  арасында  Шоқан  мен  Григорий  Малтабардың

орамында

ғы  сән-салтанаттың  бәрін  де  аралап  шықты,  тұрқы  ұзын

д

үкеннің  іші  түрлі  түсті  сатарман  мүлікке  тұнып  тұр,  бәрі  де

тамаша!..  Мешітті

ң  ашық  есігінен  сығыла,  кең  залға  лық  толған

діндарлар,  мехраб  т

ұсында  жалғыз  тұрған  ақ  сәлдесінің  үлкендігі

қара қазандай, жотасы жуан астаудың, төңкерілген түбі сияқты жап-

жалпа

қ  имамға  ұйып,  еңкейе,  тоңқая  құлшылық  қып  жатыр.

Шы

ңғыс  пен  Малтабар  да  осы  қалың  топтың  ішінде  болуға  тиісті.

Біра

қ олар көп адамның арасына батып кеткен, көрінер емес.

Балалар сол 

қалыптарында ұзақ тұрып қалар ма еді, қайтер еді, –

егер,  боса

ғаға  жақын  тұрған  біреу  сыбдырларын  есітіп,  алая  қарап

«кет!» деген жекуін к

өздерімен білдірмесе!..

Ремонтта

ғы медіресенің есіктері жабық. Оның ішін балалар темір

торлы терезелерінен сы

ғалап қана қарады. Бөлмелері кең, терезелері

жары

қ, төбелері биік.

Ол  к

үн  сонымен  өтіп,  ертеңіне  Малтабар  қонақтарына  заводын

к

өрсетті.  Есіл  өзені  ол  маңайда  Қызылжардың  батыс  жағын  орай

а

ғады. Биік жардың Есіл ағатын өлкесі «Алқап» аталатын кең ойпат.

К

өктемде Есіл тасығанда осы ойпатқа су толып теңіз боп кетеді де, су

тартыла 

қалың  шалғын  шығып,  шабылған  кезінде  жүздеген  мая

т

ұрады.  Малтабар  осы  алқаптың  көлемі  кең  бір  тұсын,  жыл  сайын

қазынадан жалға алады екен де, «жүздік» шаптырады екен, онысы –

«ж

үз шөмеле шөп» жүздіктің құны, – бір қой. Толтыра алмағандарға

а

қша  төлемейді,  көп  адам  қарыздар  болып  қалады  екен  де,  көпке

дейін 

өтей  алмай,  жылдан  жыл  борышқа  батумен  соры  қайнайды

екен. Ш

өпке ол, қысқа дейін өтпей қалған сауда малын қояды.

Завод  сол  ал

қаптағы  қалың  қара  талдың  падалы  қойнауына

орна

ған  екен.  Мыңдаған  пұт  майды  шыжғыратын,  мыңдаған

терілерді илейтін заводты

ң іші түгіл, маңайы да мұрынға жағымсыз

иіс-

қоқыс екен. Оған жолаушылардың бала жақтары түгіл, ересектері

де  шыдамай, 

өндіріс  жайларымен  сырттай,  ауызша  ғана  танысты.

Одан  Шо

қанның  есінде  қалғаны:  Алматы,  Қапал  жағынан  сатып

алатын 

құйрықты  ту  қойлардың  әр  бірінің  бағасы  бір  сомның,

т

өңірегінде,  ал,  Қызылжарда  шыжғырып  қазынаға  өткізетін  тоң

майды

ң  бір  пұты  сексен  тиын,  шыжғырғанға  бір  ту  қойдан  пұт

жарымдай май а

ғады, сонда қойдың еті мен терісі Малтабарға тегін

т

үседі.  Малтабар  күзеп  соятын  қойлардың  жүнінен  кигіз  бастырып,

ішкі Россияны

ң қалаларына ылаулап жөнелтеді екен.

– Сонда, жылына 

қанша ылау? – деген сұрауға:

– К

өбіне бірер жүз, кей жылдары бірнеше жүз, – деп жауап береді

Малтабар.

– Т

үсімі?

– Бір кесек кигіз екі 

қойдың бағасын шығарады...

Осынша шал

қып жатқан дәулетті естігеннен кейін, Шыңғыс ақша

жа

ғын ескертіп еді:

– Б

ұйырғаны болар, – деді Малтабар іркілместен. - Бұл жолы ғана

емес, б

ұдан кейін де керек болған ақшаны қымсынбай сұрай беріңіз.

Осы д

әулетке мені, кешегі хан әжем жетектеп кіргізді.

Малтабарды

ң  іші-сырты  басқаша.  «Түбінде  бір  керек-ау»  деген

адамды а

қшамен осылай шырмап қою оның әдетіне айналған. – «Аға

с

ұлтандық  қызметінен  түсті»  дегенмен,  Шыңғысты  «тұғырынан

біржола  т

үскен»  адамға  есептемейді,  әлі  де  «тісі  мен  тырнағы

б

үтінге»  санап,  пайдасы  тиюіне  есек-дәмелі.  Шоқанға  да  осы

д

әмемен қарайды.

Малтабарды

ң  сән-салтанатымен,  байлығымен  танысып  жүрген

к

үндері, Шоқан оның інісі – Құлтабармен кездесіп қалды. Малтабар

үйінен  келімді-кетімді  кісілер  арылмайды  екен.  Солардың  «тәуір»

дегенін  Малтабар 

үйіне  қонақтатады  екен  де,  «былайғы»,

аталатындарын 

қора  ішіндегі  сарайға  орналастырады  екен.  Шыңғыс

келе  ол,  «о

ңаша  күтетін  қасиетті  қонағым  бар»  деген  сылтаумен

«т

әуір»  дегендерді  де  сарайға  тоғытты,  Құлтабарға  ол,  осы

қонақтардың неткен адам екендіктерін білу мақсатымен араласқанда

танысты.  Д

үнияда  ондай  адам  барын  Шоқан  әкесінен  естіген.

Малтабар  жайын  баянда

ған  ол,  Шоқанға  «сонымен,  сол  інісі  елде

қала берген. Естуімше, әлде де елде болса керек. Бірақ біздің ауылда

емес, бала к

үнінде үйреніскен ауылы – Байсарының Шөбегіне қайтып

барып 

қоңсы  болған.  Дәулеті  болмаса  керек.  Шөбектің  жалшы-

қоңсыларының бірі болса керек» деген.

Шы

ңғыс  Шоқанды  Қызылжарға  ертіп  апарған  жылы  Малтабар

қырық  жетіде,  Құлтабар  қырық  бесте  екен.  Малтабар  екі  беті

ши

қандай  жап-жас,  сақал-мұрттары  қап-қара,  ал,  Құлтабар  қырып

ж

үретін  басының  қылтан  шаштары  –  ақ  бурыл,  ұйыса  қалың  өскен

са

қал-мұрты  қара  бурыл.  Оның  киімдері  де  өте  жобалғы  және

к

өбінің тозығы жеткен екен. Осындай халын көр Шоқан, тіл тартып:

–  А

ғаң  бай,  бұлайша  жүдеп  жүруіңнің  мәні  қалай,  ақсақал?  –

десе, 

Құлтабар:

– Малды о

ған да құдай берді. Мені де құдай кедей қылды. Барыма

қанағат, – деп жауап берді.

– 

Өзі біліп қараспай ма, саған? – дегенге:

– 

Қараспайды,  –  деп  турасын  айтты  Құлтабар,  –  «тышқанға  жүн

біткен  сайын 

қалтырауық»  дегендей,  бұл  ағам  байыған  сайын

сара

ңдана түседі.

Шы

ңғысты  Омбыға  Малтабардың  өзі  апарып  салатын  болды.

Сыпайылы

қ көрсеткісі келген Шыңғыс:

–  Жабды

қтарын,  көп  көрінеді  қайтесің,  уақыт  кетіріп?  Бір  пар

аты

ң мен бір жігітіңді берсең болады, өзіміз кете барамыз, – деген.

– «Жа

қсылық қылсаң бүтін қыл» деген. Үйіме әдейілеп кеп түскен

со

ң,  мына  тұрған  Омбыға  апарып  салмасам,  кім  болғаным?  Ол

жа

ғынан  сөз  қозғамаңыз,  –  деп,  Малтабар  кесінді  сөз  айтты.

Малтабар Шы

ңғыссыз да Омбыға жиі барып жүретін кісі еді. Онда да

шаруашылы

қ  жұмыстары  көп.  «Қызылжардан  180  шақырымы»

дейтін  Омбы

ға  мықты,  жүргіш,  күйлі  пар  атпен  ерте  шығып,  кеш

жете береді. Аттанар алдында Малтабар Шы

ңғысқа:

–  Та

қсыр,  әлгі  бір  «тиын-сиын»  жағын  құлаққағыс  қылған

еді

ңіз,  қанша  аласыз?  -  деп  еді,  көп  ақшаны  иемденіп  көрмеген

бай

ғұс аузын тар ашып:

– Бір ж

ұдырық берсең жетеді ғой, Мәке, – деді.

«Ж

ұдырықтың» «жүз», я «мың» екенін біле алмаған Малтабар:

– Оны

ңыз қанша? – деді.

Шы

ңғыстың  ойға  алғаны  –  «жүз»  еді.  «Малтабар  да  солай

т

үсінген болар» деп жорыған ол, қайталап сұрауына қарап «көпсінді

ме?» деген т

үйткілмен:

– Арты

ғын берсең де жетеді – деді.

Онысыны

ң  «елу»,  «бес  жүз»  екенін  біле  алмаған  Малтабар,  әрі

қарай арбасқысы келмей:

–  Та

қсыр,  ауылдан  кеткеніме  көп  болды  ғой  менің  мөлшерлей

алмай т

ұрмын, керек ақшаңыздың цифрын атасаңызшы! – деді.

Малтабарды

ң  бұлай  егесуінен,  «бергісі  келмей  отыр  ма?  Әлде  аз

бергісі келе ме?» деп ойла

ған Шыңғыс, «не болса да тәуекел» деп:

–  Елу  сом!  –  деген  с

өзді  қойып  қалды.  Ол  да  аз  сума  емес  еді:

ды

ңдай  төрт  аттың  құны.  Малтабарға  түк  те  емес  ол.  Орыстың

саудагерлеріне  де  араласып  кеткен  Малтабар, 

қысы-жазы  біріне-бірі

жал

ғасып  жататын  жәрмеңкелерге  жиналғанда,  «пайдасы  тиеді-ау»

дегендерді 

қонаққа шақыратын, сонда, көбіне он шақты аттың, жүз

ша

қты қойдың құнын төге салатын.

Шы

ңғыстың  қорғалай  соғуын  «борышқа  батудан  қорқуы»  деп

т

үсінген Малтабар, «үнемі сұрай бермес, бір сұрағанда құмықтырып

тастайын» деп ойлады да, алдымен к

өңілін көншітпек боп:

–  Та

қсыр,  аз  ал,  көп  ал,  ешбір  борыштығы  жоқ.  Ол  менің  хан  -

әкеме қарызымды, өтеуім, – деп төс қалтасында бос жүретін ұзынша

«к

өк-аланың»  жап-жаңа  екеуін  суырды  да,  жақын  отырған

Шы

ңғысқа, еңбектеп кеп, «мінекей» деп алдына қойды.

«К

өк ала» жүз сомдықтар!.. Аса бір ірі сәудегерлер болмаса бұлар

чиновниктер  т

үгіл,  анау-мынау  уақ  саудагерлердің  де  қалталарына

т

үспейді...  Екі  жүз  сом!..  Жиырма  шақты  жақсы  аттардың  құны!..

М

ұншама атты кімге кім сыйға тартқан?!. Неше жыл аға сұлтан боп

елді билегенде, кейде «со

ғым» деп, кейде «сый» деп пара ұсынғандар

да бірер жыл

қыдан артық бермейтін. Мынау – жиырма ат!

Алдына  таста

ған  көк-алаларды  бас  салуға  ұялған  Шыңғыс,

сытырла

ған  жаңа  қағаздарды  көргенде,  қазақтың  бұл  не  деген

батпан 

құйрық, далада тегін жатқан құй деген мақалын еске түсірді.

Ма

қалдың шығу тарихын қазақтар былайша баяндайды, әлдене елде,

әлдеқайдағы қасқырлар, әлдене ауылдың, қойларына дамыл бермей,

шы

ғынға ұшыратады да жүреді, мазасы кеткен ауылдар қойдың май

құйрығына  у  себеді  де,  қасқырлар  жататын  апанның  төңірегіне

тастанды, 

ұялы  қасқыр  ішінен,  жортуылға  ең  алдымен  ана

қаншықтың шығатыны белгілі, күндіз апанында ұйықтайтын сондай

қаншық  қызыл  іңірде  жортуылға  кетпек  боп  шыға  келсе,  мұрнына

шикі  майды

ң  исі  сезіледі;  тіміскілей  барса,  қойдың  кетпектей  май

құйрығы!..  Сонда,  ақылды  қасқыр  «бұл  не  деген  батпан  құйрық,

далада тегін жат

қан құйрық?!» деп күдіктенеді де жемей кетеді...

Ол – 

қасқыр. Шыңғыс – адам. Мынау – екі көк-ала да сол құйрық

сия

қты, алдына тегін келіп түсті. Неге?!.. Не үшін?!..

Осындай оймен кідіріп 

қалған Шыңғысқа:

–  Алы

ңыз,  тақсыр!  Борыш-қарышы  жоқ!  –  деді,  еңбектеп  келген

қалпынан әлі шегінбей, жүресінен шөккен Малтабар.

Шы

ңғыс  көздерін  мөлие  тіккен  Малтабарға  рахмет  айтты  да,

а

қшаны  қалтасына  салды.  Олар  кешікпей  пәуескеге  жеккен  бір  пар

атпен  тарантас

қа  жалғыз  жеккен  атпен  жолға  шықты.  Пәуескеге  –

Шы

ңғыс,  Шоқан,  Григорий  және  атшы  –  төртеуі  отырды.  Жеке

тарантас

қа Малтабардың жалғыз өзі отырды. Григорийдің Шоқанмен

дос  болуына  к

өзі  жеткен  Шыңғыс,  «Гриша  бізбен  барар»  деп,  кеше

Николай Ильичті 

үйіне қайырған.

Қызылжардан ерте шығып, кешке баратын Омбыға, бұлар төрт-бес

к

үнде әрең жетті. «Жолдыөзек» аталатын жолшыбайғы ұзын сайдың

өн  бойы  Керей  руының  «Сақал»  аталатын  бұтағымен,  Уақ  руының

«Шо

ға»  аталатын  бұтағына  қарайтын  ауылдарға  тұнып  отыр  екен.

Әкімшілік  жағынан  бұлар  Көкшетау  дуанына  қарайды.  Оның  аға

с

ұлтаны, – Атығай руының Андағұл аталатын бұтағынан шыққан –

Зіл

ғара. Ол аға сұлтандықты Абылай тұқымынан тартып алған. Одан

жапа шеккен ел У

әлі заманын, Айғаным заманын көксейтін еді. «Ел

құлағы  елу»  дегендей,  Шыңғыстың  Құсмұрындағы  аға

с

ұлтандығынан түскенін, Омбыға келе жатқанын бұл елдер де естіп

отыр

ған.  Өсекшілер  осы  хабарға  өз  жандарынан  сөз  қосып,

«

Құсмұрын  дуаны  енді  жойылып,  елі  Көкшетау  дуанына  қосылады

дейді,  біріккен  дуандарды

ң  бастығы  Шыңғыс  болады  дейді»  деген

қауесет  таратқан.  Кім  билесе  жеңіл  боларын  білмейтін  халық,

«Шы

ңғыс  Зілғарадан  тәуір  болар  ма»  деген  дәмемен,  біріне-бірі

хабарласып, оны жолшыбай к

үтіп жібермеу қамында отырған.

К

үтім  көрген  Шыңғыстың  басы,  Омбыға  барғаннан  кейінгі  күні

не  боларын  ойлаумен 

қатуда.  «Екі  дуан  бірігеді  -  мыс,  аға  султаны

Шы

ңғыс  болады-мыс»  деген  қауесетті  оның  да  құлағы  шалады.

Біра

қ  ресми  сөз  әлі  жоқ.  «Жел  болмаса  шөп  басы  қимылдамайды»

дейді 

қазақ. Төркінсіз болса қайдан шығады бұл сөз?!.. Шыңғыстың

арманы,  – 

қауесеттің  шын  болуы.  «Ылайымда  солай  болғай»  деп  ол

екі аруа

қ, бір құдайға сыйынуда.

Ал, Шо

қан ше?

Шы

ңғыстан көз таса жерде, оның ермегі Григорийден орыс тілін,

орыс  саба

ғын  үйрену.  Ол  Омбыға  жеткенше  орыс  әліппесін  түгел

ме

ңгеріп,  былдырақтатса  да  орысша  сөздердің  басын  құрап,

бірдемелерді 

ұғындырарлық болып қалды. Ойын есебінде ермек қып

ж

үрген  бұл  оқуды  Шоқанның  осынша  тез  қағып  алуына  Григорий

та

ң-тамаша!.. Ол «мына қалпымен оқу шыдатпас!» деген ойда. Өз ара

шарттары: о

қумен бұлай шұғылдануларын өздерінен басқа жан адам

сезбеуге тиіс.

Басы  о

қудан  бос  шақтағы  ойы,  –  туған  ауылынан  осы  сапарға

шы

ққаннан  бергі  көрген-білгені.  Соларын  шамалап  байқаса,  бұл

жол

ғы  көргендерінің  қасында,  таудың  қасындағы  төмпешікке

ұқсайды.

Есін  білгелі  бауырында 

өскенмен,  әкесін  де  ол,  осы  сапарда  ғана

еркін  таны

ған  сияқты.  «Тышқанға  мысықтан  күшті  аң  жоқ»

дегендей,  ауыл  арасында  д

үрдиіп  жүретін  ол,  мына  сапарда  пыштай.

Оны  балы

қшылар  қаласындағы  Керала  да  басынды...  Ыстаптағы

К

үлеміс  те  басынды...  Қабанда  Сатыбалды  шоқынды  да  басынды...

Енді,  міне, 

Қызылжарға  келе,  ол  Малтабардың  құлы  сияқты  боп,

жатса да айтары – Малтеке, т

ұрса да айтары – Малтеке, қымс етсе –

«Малтеке» де, «Малтеке!...»

Басында  д

әурен  тұрған  шақта,  естіп  пе  еді  Шыңғыс?!..  Жалшы-

жа

қыбайлар, саудагер-маудагерлер былай тұрсын, «қас батыр, қайран

жа

қсы»  дейтіндердің  талайын  менсінуші  ме  еді?..  Ондайлардың

талайы,  еркінсіп 

қасына  келу  түгіл,  тіл  қату  түгіл,  ол  отырған  үйге,

өзі  ұлықсат  етпей  басын  сұға  алушы  ма  еді?..  Өзін  «хан

т

ұқымымын»,  «ақ  сүйекпін»  дейтін  Шыңғыс,  қара  сүйектен,  яғни

қазақтан  шыққанның  «атақты  биі»,  «ірі  бай»  дегендерімен

жанас

қанда, іштей менсінбей отырып, сырты ғана жылтырайтын, Бір

с

әтте,  Орынбордың,  бергі  бетіндегі  қазақтарды  түгел  билеп  аға

с

ұлтан  боп  жүрген  Ахмет  Жантуринмен  оңаша  кеңесіп  отырып,

Шы

ңғыстың:

–  Амал  жо

қ  есептесеміз  де,  қара  сүйектен  шыққан  «жақсы-

жайса

ң»  дегендермен!  Әйтпесе  ақ  сүйек  –  біздің  теңіміз  бе  олар?!

Әттең,  не  керек,  хандық  дәуіріміз  жоқ,  әйтпесе,  мен  оларды  бір

тарынын, 

қауызына  сыйғызар  ем!  –  дегенін  Шоқан  құлағымен

естіген.

«А

қыр  байдың  түбі  аштан  өледі»  дегендей,  менменсіп  жүретін

Шы

ңғыс, міне енді, ақырында өзі бір тарының қауызына сыйғандай

болып  келеді:  с

ұлтандықтан  түсті,  «дәулет»  дегені  мал  ғана,  онысы

да  к

өп  емес,  жылқыдан  төрт  -  бес  жүздей  ғана,  қойы  мыңға

жетпейді, к

өштен артылар түйесі де жоқ. «Мал бір жұттық» дегендей,

т

ұяғынан  жайылып  күн  көріп  жүрген  бұл  малдары  бір  жұтта

қырылып  қалса,  «кедейліктің  тақырына  отырды»  деген  сол  болады.

Тіпті  ж

ұтамаған  күннің  өзінде,  қаншаға  шыдайды  ол  мал?

Малтабарды

ң  есебімен  қарағанда,  оның  бір  базардан  түсіретін

пайдасыны

ң  жүзден  біріндей-ақ  сияқты.  Ақша  –  Шыңғыста  жоқ.

А

қша!..  Оның  қымбаттылығын  Шоқан  өмірінде  бірінші  рет  осы

сапарда к

өрді. «Нағыз қымбат, жұтамайтын қымбат ақша екен ғой!»

деген 

қорытындыға келді Шоқан. Қазақтың «талтаңдасаң талтаңда,

а

қшаң  болса  қалтаңда»  деген  мақалының  рас  екендігіне  көзі  осы

сапарда 

ғана  жетті.  Бірақ,  бұл  «қымбат»  әкесіне  жеткізбейтін  аң

сия

қты. Сонда, қалай күн көреді ол байғұс?!..

«

Әкесіне  жеткізбейді»  деген  байлықты,  әсіресе  –  Малтабардың

байлы

ғын ойлай тұра, Шоқан «кедейлік» деген сөздің, үстіне қонып,

т

ұғырда  қалғыған  үкідей,  кезін  тарс  жұмған  күйде,  үн-түнсіз

отырып 

қалады.

Ауыл  кедейі  о

ған  есін  білгеннен  бері  мәлім.  Әсіресе,  –  хан

т

ұқымына  тәуелді  –қарашылардан.  «Ең  сорлылар  осылар  шығар»

деп  ж

үргенде,  алдынан  балықшылар  кездесті.  Қарашыларда  қара  да

болса,  жырты

қ  та  болса  «өзімдікі»  деген  баспана  бар,  әр  семьяның

өзіндік  қуысы  бар,  әркімнің  азды-көпті  өзіндік  жолы  бар.

Балы

қшыларда  олардың  бірі  де  жоқ.  Балықшылардың  баспанасы  –

қамыстан  үлкенді-кішілі  ғып  жасаған  қостар.  Жаз  ептеп-септеп

т

ұрар, оларда. Ал, күн суытқанда ше? Қысқы күндерде ше? (Бұндай

к

үндерде  қайтетіндерін  Шоқан  балықшылардан  сұрамапты).  Сондай

баспаналарын б

ұлар өртеп кетті!.. Енді қайтпек, балықшылар?.. Күн

к

өрісін де көрді Шоқан, олардың көліктері - қайықтары, желісі мен

к

өгені  -  аулары,  бағатын  малдары  -судағы  балықтар,  олар  айғайға

к

өніп,  айдауға  жүре  ме?  Сондай  халдегі  балықшыларды,  олардың

мекендері 

өртелуін, Таңатардың үйін, оның өзі атын қойған кішкене

Шо

қанын еске түсіргенде, Шоқанның басы дыңылдап, миы айналып

кетті...

Байлар  мен  кедейлерді

ң  тұрмыстарын  салыстыра  келгенде,

Шо

ққанның  есіне  Ыстаптағы  Тілеміс  пен  Күлеміс,  Қызылжардағы

Малтабар  мен 

Құлтабар  түседі.  Қызылжарға  жеткенше,  «ағасына

қараспайды  екен»  деп  Тілемісті  сөккен  Шоқан,  Қызылжарға  келіп

Малтабар  мен 

Құлтабарды  көргеннен  кейін  сөкпейтін  болды.

«Тілемісті

ң  өзінен  артылары  аз  екен,  -  деп  ойлады  ол,  ал,

Малтабарды

ң  байлығы  ағыл-тегіл  ғой?  Түгі  де  кетпейді  ғой,  кедей

інісіне мол т

ұрарлық әл-ауқат жасап берсе? Өйтпейтіні несі мұның?

Тас  бауырлы

қ  па?  Дүние  қоңыздық  па?»  Қайсысы  екенін  Шоқан

ойлап таба алмайды.

Шо

қанның Жаманқұл ақыннан естуінше, қазақ халқының ертерек

кезінде,  Асан 

қайғы  деген  адамы  болған.  Ол  халқына  жақсылық

іздеп, «Желмаясына» мінген де, «Жер

ұйықты» іздеген... Таба алмаған.

Жортуылдан 

қалжыраған  ол  үйіне  қайтқан  да,  қайғылы  сөздерін

со

ға  берген...  Сонда,  адам  түгіл,  басқа  мақлұқаттардың  қамын

қайғырып, құйрығы жоқ, жалы жоқ, құлан қайтып күн көрер, аяғы

жо

қ, қолы жоқ, жылан қайтіп күн көрер!» деген екен. Сол айтқандай

тіршілігі  нашар  адамдарды

ң  хал-жайын  ойлағанда,  Шоқан  да  сары

уайым

ға  түседі,  бірақ  Асан  қайғы  сияқты,  оның  да  ойы  әлдене

т

ұманға сүңгіп, өзгені көру түгіл, өзі де жоғалып кетеді...

Міне, осындай ойларды

ң үстінде, олар Омбыға да таялып қалды.

«Омбы»  аталатын 

өзеннің  Ертіске  құятын  жеріне  қаланың  іргесі

1716  жылды

ң  күзінде  қаланған.  Шоқан  барған  кезде,  Құйылыстың

солт

үстік жақ биік жарының үстінде ғана еді. Кейін Омбы өзенінің

о

ңтүстік  жағындағы  ойпатына  орнаған.  Қазір  қаланың  ең  үлкен

б

өлімі  болып  кеткен  жағы  ол  кезде  жоқ.  Бары  -  сол  ойпатта,  Омбы

мен  Ертіс  т

үйіскен  тұста  Кадет  корпусына  арналып  сол  жылғы

к

өктемде  ғана  салынып  біткен,  көлемі  екі  орамдай  жерді  тұтас

қамтыған,  сыртын  ақпен  сылаған,  төрт  этажды  ұзын  үймен,  соның

қажетіне арналған құрылыстар. Октябрь революциясына дейін Кадет

корпусы  аталып  келген  б

ұл  үйге,  совет  заманында  жаяу  әскерлерге

қызыл  командирлер  даярлайтын  школа  орнаған.  Қазір  онда,  М.  В.

Фрунзе атында

ғы қызыл тулы училище.

Қызылжар  жағы  «Жолдыөзектің  ойпаты»  болып  келетін  бұл

беттен,  Омбы 

қаласының  дөңестегі  бөлімі  тіпті  жырақтан  көрінуші

еді. 

Әсіресе,  дөңнің  жар  қабағына  орнаған,  көлемі  кең,  әр

б

ұрышында  қарауылдық  мұнаралары  бар  қамал.  Қарағайдан

қиылған  қамалдың  қабырғалары  биік,  үші  істік,  мұнаралары

сорай

ған ұзын. Қамалдың қорасындағы кішірек шіркеу, биік жардың

басынан тіпті сорайып к

өрінеді.

Б

ұл  қаланы  жақсы  білетін  Григорий  Потанин,  қамал

м

ұнараларының  басы,  шіркеудің  кірешті  күмбезі  көзіне  шалына

баста

ған кезде:

– 

Әне, Омбы! – деді, қалғыңқырап келе жатқан Шоқанға.

– К

әне? – деді ол жұмылып келе жатқан көздерін ашып ап.

–  Анау!  –  деп  Григорий  Шо

қанға  қолымен  сорайған  биіктерді

н

ұсқады.

– Ол не? – деді, к

өзі мұнараларды шалған Шоқан.

– Крепость.

– Ол не?

Григорий крепость 

қазақша не деуін таба алмай:

– Кісі 

қамайтын жер, – деді.

– Кісі?!

– Ие.

–  Кісі 

қамайтын  жер  бола  ма?  –  деді,  бұған  дейін  ондай  сөзді

естімеген, сонды

қтан мәні не екенін білмейтін Шоқан.

– Болады.

Ар жа

ғын Шыңғыс айтқызбады. Крепостін не нәрсе екенін, оған

қандай  кісілер  қамалатынын  жақсы  білетін  Шыңғыс,  Григорийдің

Шо

қанға  ол  жәйді  түсіндіруін  ұнатпады,  сондықтан  сөзін  бөліп,

баласыны

ң құмарын қоздыра түсу ниетімен:

–  Шіркін,  Омбы,  жа

қсысың-ау!..  Тамашасың-ау!  –  деп,  көруге

а

ңсап жатқандай, демін соза алды.

Б

ұған  дейін  де  көруге  ынтығып  келе  жатқан  Омбы  қаласына,

Шо

қан енді тіпті құмарта түсті.

жүктеу/скачать 6,71 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: