Аққан жұлдыз. 1 кітап
жүктеу/скачать 6,71 Mb. Pdf көрінісі
|
Аққан-жұлдыз
| СІБІРДЕГІ САБА
ҚТАР ҚУ ЖӘНЕ ҚУЫС БАСТАР Шо қан омбыға оралғанда, Гасфорттың, қысқы сарайында бұдан он ша қты күн бұрын басталған салтанатты той аяқталып келеді екен. Тойды ол ұлан-асыр ғып жасаған. Себебі: Омбыдан Кетрампорға9, «е ң жеңілі пышаққа түсіп қана жазылам (операция), әйтпесе өлем» деген қорқынышпен аттанған ол, екі қатерден де аман құтылып, мекеніне қаз қалпында келді. Илиади Кетрампорға онымен бірге аттан ған еді. «Сырқаты – бүйрегіне тас байлану» деп жорамалдаған ол, сол кезде м ұндай науқасқа, тек Германияда ғана қолданылатын азын-аула қ таблеткасын содан ала келіп, ешкімге білдірмей сақтап ж үрген әнатин дәрісінің бірер капсулін жолға шыға Гасфортқа жолшыбай ж ұтқызған да, содан азапты жаны аз да болса жәй тапқан. Кетрампор ға сырқаты бәсеңдеп жеткен Гасфортқа, ондағы д әрігерлер марендер дейтін дәріні ерітіп, қызғылт түсті сұйықты қантқа тамызған да, жұмаға жақын уақыт жегізген. Сөйтіп ба қылағанда, несебіне араласып, әуелі қызғылт түсті, ірімтік ұсақ тастар т үсіп, арты құмға айналып кеткен, жұмадан аса несебі да ғдылы қалпына келіп, ішті бүрген сырқат тоқтаған. Содан кейін, емхана «сыр қат жазылды» деп қорытып, қайталамауына қажет а қылдарын айтқан да, Гасфортты Омбыға қайтарған. Қуанышына үлкен той жасаған Гасфорт, тек екі нәрсеге ғана іштей өкінген: бірі – майлы тама ққа құмар және мешкей оны емхананың бұл тағамнан ең кемі екі жыл ға дейін тыюы; екіншісі – стопкасыз тағам татпайтын кейде сілейгенше ішетін ара қтан тыюы. Сәтті өткерген сырқаттың зардабы бат қан Гасфорт, той үстінде қанша қызыққанмен, бұларды тата алмады. Тойды ң ақырғы жағына ғана іліккен Шоқан, бай дастарқанның сар қытын ғана татты да, қызметін атқаруға кірісті. Оның белгіленген қызметі Гасфортқа атұлтандық екенін біз өткен тараудан білеміз Ту ған елінің тұрмысымен тереңдей танысқаннан кейін, орыспен салыстыр ғанда оның саясаттық, шаруашылық, мәдениеттік жа ғдайлары әлдеқайда төмендігін көрді. Бұндай халден қалай құтқару туралы кейбір жоспар да жасады. Соларын іске асыруда Батыс Сібірді ң генерал-губернаторы Гасфортты пайдалану ниетіне кірді.
Адъютантты қ қызметіне кіріскен Шоқанға, іс жағынан пәлендей ауыртпалы қ түсе қойған жоқ. Төрт адъютанттың әрқайсысына арнаулы қызмет жүктейтін Гасфорттың Шоқанға тапсырғаны: Батыс Сібірлік ке ңселердің күн сайын ертемен келіп, өткен күнде нелер бол ғаның бүгін атқаратын нелер барын рапорттауын тыңдап ап, Гасфорт қа хабарлау, жеңіл-желпілерін өзі тындырып жіберу; екіншісі, саят қа құмар Гасфорттың оған байланысты қажеттерін басқару. Бірінші тапсырманы б ұлжытпай орындаған Шоқанның мінез- құлықтарына ерекше көз салған адамы Гасфорттың өзі болды. Ал ғашқы күндерден-ақ байқауынша, мансабы – «Батыс Сібірдің генерал-губернаторы» аталып, «патшаны ң оқ көзі (наместник) санал ғанымен, ол мемлекеттік істердің біреуімен шұқшия ш ұғылданбайды екен. Оның күн сайынғы кәсібі: таңертең кешірек оянып туалеттерін асы қпай, бабымен жасап алады да, сарай қорасының өзінен және дене күтушісінен басқа жан бас сұқпайтын қоршаулы бөлшегіне кіріп дене шынықтыру қимылдарын жасайды. ( Әділетін айтқанда, бұл жүйеде ол айта қалғандай спортсмен. Бұл жайда ол ата ққа шыққан кісі. Сондықтан да семіздігіне қарамай, оны ң адъютанттарына дос-жарандарына ұстатып, көрсетуді ұнататын б ұлшық еттері тастай). Содан кейін ол «семіріп кетем» деуді дәлел ғып, сәскелік асты жеңіл ғана ішеді де, адъютанттарын кезек-кезек қабылдап рапорттарын тыңдайды. Қабылдауға қажет чиновниктер болса, қандай қауырт іс болмасын, түстен кейінгі сағаттарға қалдырады. Рапорттарды ты ңдағаннан кейін кәсібі, салт атпен серуенге шығу. Өзін ескі кавалериске санайтын ол, атқа да мықты: ертеден қара кешке жорту мен шабу ға қажымайды. Салт аңшыласа ертері, «атқа жа қсы жүреді» деп санайтын Шоқан ғана. Кейде топ ертіп ақшалай қалатыны да бар. Өйткен шағында, кей күні «орыс тазысы» аталатын денесі, әсіресе бас бітімі с ұлу, өресі биік қаруы мол, адымы адуынды иттерін ертеді, олары бір қора. Түлкіні, қоянды құтқармай қағатын олар, жекпе-жек ж ұлқысында қасқырды да жеңеді, жұбын қосқанда аюға да шамалары келеді. Спортпен сонша ш ұғылданатын Гасфорт, кеңселік міндеттерін орындауда, д үние бүлініп жатсын, қара су теріс ағып жатсын, қың етпейді.
Қазақтық мәселелерге де ол сондай. Шоқан адъютант болғанға дейін, Сібірде қызмет атқарған он шақты жылда, Гасфорт қарамағындағы қазақтың алты дуанының біреуіне де аяқ аттап к өрген жоқ екен. Сондықтан оларда не болып, не қойып жатқанына құлағы тығындаулы. Қазақ өмірінен түк білмейтін оның, бұл елдің, т ұрмысы туралы пайдаланатыны өсек-аяң, ғана. Осындай м ән-жайын көргеннен кейін, Шоқан Атбасар сапарында к өрген-білгендері туралы, әсіресе, қазақ елін басқару жайлары туралы айтпа қ болған сөздерінің біреуінің де бетін ашпады. Несіне ашады? Гасфортты ң ол жайда ойлану түгіл, өйтуге талаптанар ниеті де сезілмейді. Сондай
қалыптағы Гасфорттың қазақ елі туралы кейде ақылға қонымсыз, іске асқысыз әлденелерді былшылдап кететіні де бар. Мысалы, бір к үні, қызмет бабымен кабинетіне кірген Шоқанды ол кідіртті де: – Қазақта жылқы көп деген рас па? – деп сұрады. – Солай сия қты, – деп Шоқан өзі көрген, я естіген қазақтың біраз жыл қылы байларын атап берді. Сол жылқылардың кейбір та қыршылық немесе мұздақты қыстарда жұтқа ұшырап қырылып қалуы туралы сөз болғанда: – Егер ат қора жасап, қыс сонда күттірсе қайтер еді? – деді Гасфорт. Шо қан жауап орнына күлді. – Неге к
үлесің? – Ол м
үмкін емес, Жоғары мәртебелім. – Неге?!
– Қазақ арасында он, он бес, жиырма мың жылқысы бар байлар бар. Мы ң жылқылылар жиі ұшырасады. Соның бәріне қора қайдан жетеді? Ш өп қайдан жетеді? – Жетеді! – деді Гасфорт сенімді дауыспен. – Қалай, Жоғары мәртебелім? – Сібірді ң ағашы миллиондаған түгіл, миллнардтаған жылқыға қора бола алады. – Ол рас, Жо ғары мәртебелім, – деді Шоқан Гасфортты іштей мыс
қылдап, онысын сыртына сездірмеуге тырысып. Ағаш жетеді. Біра
қ, соны қазақ даласына қайткенде тасып жеткізе аламыз? – Жол салдырамыз. Оны да а ғаштан төсетіп.
– Ол да а қылға қонады. Көлікті қалай жеткізер екенбіз, ағаштарды тасу ға?
– Бар м үмкіншілікті түгел қолданамыз. « Қандай мүмкіншілік?» деген сұрау көмейіне келіп қалғанмен, «сыр алдырармын» деп қауіптенген Шоқан, ақтала беріп айтпай то қырай қалды. Гасфортты ң осындай былшыл сөздеріне, кейде әдемі қиялдар да араласып ж үреді.
– Естуім, – деді ол бір Шо қанға сөйлескенде, «қазақ даласы» аталатын ке ң өлкенің сібірлік жақ жиегі егінге қолайлы қара топырақ к өрінеді. Соған дән септірсе қалай болар еді? – Жа қсы болар еді, – деді Шоқан. Бірақ, ол үшін, көшпелі қазақтарды отырықшылыққа аудару қажет болар. – Несі бар, аударса? Айтамыз, отыр ғызамыз!.. – Өйте қою айтуға оңай болғанмен, атқаруға оңай бола қоймайды, Жоғары мәртебелім. – Неге?
– Ғасырлар бойына санасына сіңген көшпелілік психологияны өзгерту жеңіл емес. – Егер б
ұйырса ше? – Б
ұйрықтың жүретін жағдайы да, жүрмейтін жағдайы да бар, Жо ғары мәртебелім. Біз талқылап отырған жағдайға бұйрық етпейді. – Енді не өтеді? – Т
әрбие ғана, Жоғары мәртебелім. Б ұл мәселеге одан әрі тереңдегісі келмеген Гасфорт әңгімені бас қаға аударып әкетті... Дара қылана мақтануында шек жоқ: ол күздің қатқақ кезінде, Петербургтан со ғыстық оқу орындарының начальнигі, даражасы биік император ұлы князь, генерал-инспектор Константин Константинович келе ғап, соны қарсы алатын соғыстық парадқа Гасфорт әзірленгенде, кеудесіне барлық ордендері мен барлық медальдарын қадамақ болды. Онда әсіресе медальдар көп еді, солары төсіне сыймай,
« қайтем?» деп а
«ботфорты ңыздың
қонышының жоғарғы жағына!» деген ақыл айтты Шоқан. Бұл қылжақты түсінбеген Гасфорт Константинге осы бейнеде көрінем деп к үлкі болды. Та ғы бір қызығы – Гасфорт бір күні Шоқанды шақырып алды да: – Диккенс дегенді ж ұрт көп айтады, сол кім? – деп сұрады. – Білмеймін, тегі Омбыда ғы Острогке қамалған біреу болу керек, – деді Шо қан.
– Ендеше, соны ма ған келтір! – деп бұйырды Гасфорт. Кейінгі бір к үнде «таптың ба?» деп сұраған Гасфортқа, Шо қан Диккенстің ағылшын жазушысы екенін баяндап, портретің кейбір жа ңа шығармасын көрсетті... Гасфортты ң бір мінезі: кінәсін сирек мойындайтын сирек ұялатын еді. Б ұл жолы да сонысына бағып ұялу орнына «солай ма?» деді де қойды. Гасфортты ң бір жақсысы, жалғыз Диккенс жайында емес, өзге де жайларда да Шо қанның қылжақтарын көтере береді де, ешқайсысын ауырламайды. Сырт қы омбылықтар мұнысын, «жиені – Екатерина Карловна Гутковская ға үйленеді деп дәмеленгендіктен, түбінде туыс болар деп еркелетуіне» жориды. Расында да, Гасфорт б ұл ойдан құр емес-ті. Соны ң үстіне «спектакль» атаулылардың ішінен комедия жанрын
ғана жақсы көретін. ГІетербургта, Москвада болған к үндерінде Гольдонидің немесе Мольердің, әйтпесе Гогольдің пьесаларын к өрмей кетпейтін ол, комедиялық геройлардың қылықтарына шегі қата күлетін «өзім де бірі емеспін бе?» деген с ұрау басына келмейтін Омбы чиновниктерінің өрескел мінездерін сы қақтағыш Шоқанды үй ішінің артисіне санап келемеждеген адамдарыны ң мінез-қылығын айнытпай ұқсатуына жайы рахат табатын. Өзін мазақтауды Гасфорт сықаққа емес, еркелеуге санайтын. Шо қан Гасфортты көзінше аз әжуалағанмен, көзі жоқ жерде одан к өп мазақтайтыны болмайды. Бұлары жүре келе, кең репертуарға айналып, талай м әжілістерде талай адамдардың шектерін қатырады. Бір ғажабы, осыларды Гасфортқа ешкім де, кәтте өзінің әйелі мен ту ған қарындасы да жеткізбейді. Бәрі де, бұл күлкілі кеңестерді, қызық комедиядай көріп рахаттана тыңдайды.
Басы Гасфорт
етіп, Шо қан Омбы чиновниктерін тек ты ңдаушыларын күлдіру үшін ғана емес, әзінің оларға деген ішкі наразылы қ уын төгу үшін, ыза-кегінен жеңілу үшін мазақтайды. Олары, шынында маза қ емес, мысқыл. Кейде оған «іске қатынасы жо қ мысқылдаудан не пайда?!» деген ой да келіп кетеді. Гогольге, немесе Салтыков-Шедринге сенсе, « қуыс бастар» Омбыны ғана емес, бүкіл Россияны жайлап ал ған. Солардан құтқаратын кім? Қалай ойласа да, Шоқан бұл с ұраудың жауабын таба алмайды. КАТЕРИНА Шо қанның Омбыда «қуыс бастар» тобына қоспайтын екі-ақ чиновнигі бар: бірі – батыс сібірлік полиция бас қармасының начальнигі полковник – Павел Федорович Майдель, екіншісі – Батыс Сібірді
ң соғыс губернаторы полковник Карл Казимирович Гутковский. Бас қа немістер сияқты, Майдель салқын есептің адамы. Ар ғы тегі II Екатеринаның тұсында Бавариядан келген ол, содан бері т ұқым қуалаған барлаушылар. Омбы қызметіне Гасфортпен бір тұста келген оны, россиялы қ полиция басқармасының саяси қылмыстылар ж ұмысымен шұғылданатын үшінші бөлімінің шефы – граф Нессельроде Гасфорттан бастап, Омбыда бастары құрылған поляк тектес әкімдерді бақылауға жіберген. Бір дуалы ауыздың айтуынша, 13- ғасырдан басталатын тевтон дәуірінен бері саяси құпия істерде немістен ас қан ел болған емес. II Екатерина дәуірінен Россияда б ұндай істердің шебері немістер болған. Солардың нәсіліне жататын Майдель, Батыс Сібірге келгелі, Россия монархиясына шек келтірушілерді ң ізіне сығалай қарауда. Сонда оның ерекше к өздейтіндері поляк тектес Гасфорт пен Гутковский болды. Жүре, сынай келе, Гасфортты ң басы бос бөшкенің ішіндей саңғырлаған қуыс екеніне оның да көзі жетті. Гутковский одан әлдеқайда терең де, ма
ңызды да. Ол да өзі сияқты Россия тағына мейлінше берілген адам. Сонысына к өзі жете тұра, «поляктар немістердің ата жауы» деген
ұғымдағы Майдель, сырты жылтырағанмен, Гутковскийге ішін бермей, бойын сыр ғақ ұстайды. Ал, Гутковский ше? Шо қанның да бала жастан байқауынша, Гутковский орыс армиясыны ң мундиріне жан-жүрегімен берілген кісі. Ол Россия империясыны ң шегі кеңи беру мақсатындағы адам. Петербургта ғы паждық кадет корпусын жиырмасыншы жылдардың ая қ кезінде бітірген ол, патша сарайының қасындағы сібірлік комитетке қызметке орналасқан. Сол қызметінде комитеттің председателі князь Чернышевты ң сынына толған да, I Николайға таныстырып, Батыс Сібірді ң соғыс губернаторы етіп тағайындауына себепкер бол ған. Патшаның оған жүктеген міндеті – Орта Азия ханды қтарына барлау жүргізіп, оларды Россияға бағындыру шарасын қарастыру. Кызметіні ң алғашқы күндерінен бастап Гутковский бұл тапсырманы есінен шы ғарған емес. Сонда оның ойындағыдай барлауды Орта Азияда кім ж үргізбек? Саяхатшы, я сәудегер атымен барып-
қайтып жүретін орыс адамдары ма? Олар жинап әкелген жасырын м әліметтер Батыс Сібірдің әкімшілігінде бума-бума. Ал, а қтарып байқаса, көпшілігі «дейді» аталатын бос қауесеттер. Көңілге қонарлық, табан тірерлік мәліметтер аз. «Енді не істеу керек?» деген с ұрауға тірелген Гутковскийдің көз тіккен т ұманды болашағында жылтырап көрінген сияқты жалғыз жары ғы – Шоқан. Оның көзі Шоқанға кадет кезінен түсе бастады. Шо қанның пысықтығына, білгірлігіне, өткірлігіне қарап, «осыдан іс шы ғуы мүмкін» деген ойға келді ол. Сондықтан да, кадет шағынан оны жылы қабақпен жан тартып, бойына да, үйіне де үйір қыла бастады. Атбасар ж әрмеңкесіне бірге бару, Гутковскийдің Шоқанға байланысын ты ғыздата түсті. Бұл сапарда байқағаны – Шоқан жәй ғана пысық, жәй ғана ақылды, жәй ғана білімді, жәй ғана өткір жас емес, ол ж үктеген міндетін көтере алатын қайратты да, жігерлі де, істеріне тияна қты да жас. Шо қан жайында ойлайтыны: «Халқын сүйетін албырт жастықтың әуені ғана болар. Талпынғанда қайда барады ол? Алғашында тулап к өреді де, аздан кейін алқынып барып болдырады, әйтпесе өзге бостанды қшылар сияқты, бұл да Россияның отарлық торына шырмалады, ар жа ғы белгілі!..» Гутковскийді ң өз ойы: Шоқанның қайрат-күшін теріске, яғни жанжалшылды ққа емес, оқиға, яғни Россия империясының пайдасына жарату. Гутковскийді ң әйелі – Екатерина Христиановна Гасфорттың туған қарындасы екенін білеміз. Ол жалғыз ғана құрсақ көтеріп, қыз перзентін өз есімімен атаған. Бертін бала өсе келіп, екі Екатерина қабаттасып жаңылдыра берген соң, шешесі өз атында қалған да, қызы «Катерина» болып кеткен. Әке-шешенің, нағашы туыстарының еркелетіп атаулары: Катя, Катюша... Гасфортта бала жо ғын білеміз. Сондықтан, жеңсікқойлығы ма, қаны бірлігі ме, әлде тәтті қылықты бала болуынан ба, Гасфорт та Катеринаны жанындай жа қсы көріп, оны көрмесе тұра алмайтын еркелететін болды. Әке-шешеге болса болмаса да ерке. Гасфорттың құрсақ көтермеген әйелі – Елизавета Николаевна балаға іштей сыр
ғақ болғанымен, ерінің және қолынан ұзатқан қайын-сіңлісінің к өңілдері үшін Катеринаны сырттай жақсы көргенсиді. Сонымен, Катерина екі үйдің арасындағы «тел қозы»... Б ұл үйлерге кадет корпусының алғашқы кластарынан үйір болған Шо қан, өзінен екі жас кіші Катеринамен тез достасып кетті. Тентек мінезді Шо қан, сәбилік санадан шықпаған, ақ көңіл, нәзік мінезді Катеринаны ал ғашқы кездерде әлденелерден өкпелетіп, кейде жылатып та алып ж үрді. Бірақ, неге екенін кім білсін, өзгелерге өкпелесе, көпке дейін сол ойынан арыла алмайтын Катерина, Шоқан
қалай өкпелетсе де тез кешіріп, аралары қайтадан жарастықты болып кете барады... С өйтіп жүріп, екеуі бірін-бірі тату туыстай жақсы көріп алды. Бірер к үн көріспесе сағынысып қалатын болды; Шоқан сүйікті Катясына ерте демей, кеш демей келгіштей береді, келген сайын к өңілін аулайтын ермек тапты. Ал, Катерина да Шо қанды көрмесе тұра алмады, кейде Шоқан саба қ жағдайымен келе алмай қалса, оқудан тысқары уақыт болса, жата қханасына, кейде тіпті класына іздеп барып, сабақ аяқтала үйіне ертіп қайтады. Тоғыз жасынан жергілікті қыздар гимназиясына т үскен, оған дейін губернанткадан хат таныған Катерина сабаққа ете зерек еді. Әсіресе француз тіліне. Кішкене күнінен үйренген бұл тілді ол ете жетік білетін. Сонысыны ң Шоқанға да себі тиіп, қадағалай үйреніп жүрген бұл тілдің сабағын Катеринамен бірге пысықтады... Екі баланы ң мұншама дос болуына, Катеринаның туғандары аса риза; олар «осыны ң арты өмірлік серіктікке соқса!» деп тілейді. Былай
ғы жұрттың да жорамалы осы. С өйтіп жүрген Шоқан Катясынан 1850 жылдың күзінде айрылды да қалды. Сол күзде Петербургқа әйелімен сапар шеккен Карл Казимирович Катеринаны ала кетті де, сонда асыл текті қыздар
институтында ғы пансионатқа орналастырып қайтты. Сағынған достарды ң арасынан жиі хаттар үзілмеді. Бірақ, хал-қадарларынша қанша ыстық сөздер жазғанымен, көрмей көңілдері көншімеді. К өрісудің сәті 1853 жылдың авгусы туа ғана түсті. Шоқан Атбасар ж әрмеңкесінен оралса, Катерина Омбыға келіп жатыр екен. Олар, әрине, тез жолығысты да, бір-біріне таңдана қарасты. Катеринаны ң байқауынша, Атбасардың, ұзақ жолынан тотығып қайтқан Шоқан, бұрынғы сұрғылт өңінен қоңырланып, есейген жігіт бол ған. Талдырмаш бойы сомдана толыққан; түбіттене бастаған м ұрты қалыңдап қарайған; мінезі де салмақтанып, бұрын ұшқалақ сия қтанатын қалпын өзгерткен; жүріс-тұрысында да бұрынғы шапша ңдық жоқ. Ал, Катерина ше? Шо қанның сынауында ол да өзгеріп кеткен: «орташалау болар» деп шамалайтын бойы, к өрмеген жылдарда с ұңғақтанып, бойшаң болар қалпын байқатқан; қыпша белі қынамалы курсистка формалы көйлектерінен қылдырықтай көрініп, кеуде жа ғы көне замандағы шебер мүсіншілердің қоладан құйған мадонналары – бюсті сия қтанды, алтын бұп-бұйра шашы ұзарып, ар қасына қос бұрым боп құлай түскен; бала шағында жүзін тұтас жабатын қызғылт рең, қазір бет үсіне үйіріліп қауызынан жаңа ашыл ған қызыл гүлдей жайнай қалған; бала шағында пістелеу м ұрны, қазір дөңестене қырланған; қарасарғылттау қасы қоңырланып, қоюланыңқыраған; көріспеген жылдарда қылық- мінездері де бірталай өзгерген: балалық шағында, көрінген жерде Шо қанның мойнына асыла кететін кейде арқалауын жақсы көретін ол, енді сыр ғақсыған; қазіргі сөз төркіні балалықтың мағынасыз былдыры емес, байсалды ке ңестер төңірегінде, соған кейде махаббат м әселесі де араласып, ғашықтар жайындағы оқиғалар да сөз болып кетеді. Б ұл тақырыпта оқыған көркем шығармаларында, әсіресе романдарында қисап жоқ сияқты. Махаббат мәселесінде өзінің де зердесі оянып қалғанға ұқсайды... Тіршілігі қызғылықты Петербургтан бұйығы, тұрмысты Омбыға келген Катеринаны ң аздан кейін іші пысуға айналды. Сол қалпын бай қаған әкесі қандай ермек табуға ойланғанда, есіне салт ат түсті. Катерина салт ат қа бала шағынан әуес еді. Алғаш біреуге жетектеткен ат қа мініп, үйрене келе өз бетімен де жүретін болған. Петербургта б ұл дағдысына машықтана түсіп, бос уақытының біразын ат қа шынығу станицасында өткізетін атқа жүру өнерінде к өзге де түсетін. Петербургтан салт атпен ж үруге мейлінше ысылып қайтқан Катерина ға, көңіл көтерудің бұл түрін жалғастыруға жағдай толық еді. Атпен серуендеуді жа қсы көретін Гасфорттың қорасында ар ғымақ тұқымды да, қарабайыр тұқымды да, жылқылардың ж үйрігінің де, жорғасының да, желістілерінің де талай таңдаулылары бар. Гасфортты ң соларды не арбаға жегіп, не салт мініп, қала-даланы орманды кезіп т үспейтін күндері сирек болады. Ал, күз туып сонар бастала ол н өкерлерімен салт мініп, аң аулаудан тыным көрмейді. Катерина Петербургтан келген кезде а ңға немесе көлге балық аулау ға болмаса, оған Катерина сирек еретін болды. Оны ң еркімен үздіксіз еретіні Шоқан. Атқұмар Шоқанға салт серуендеуге шы ққанда, қасына Катеринаны ерту рахат. Сөйтуіне Гасфорт та жа ғдай жасап, қызметтен тысқары уақыт түгіл, қызмет са ғаттарында да салт мініп, Катеринамен серуендеп қайтуға ұлықсат ете береді. Кейде кейбір істермен ш ұғылданып қолы тимей жатса, серуенге зау қы соққан Катерина, нағашысынан Шоқанды сұрап а лады. Гасфорт с үйікті жиенінің, тауын еш нәрседен шағылдырмайды. Өмірін халқына қызмет атқаруға арнаймын деп бекінген, сол халы
қпен үйлесе, сыйыса аларлық жар таппақ болады; бұл жағынан қарағанда, Катерина сынына толу түгіл әлдеқайда олқы жатады: аристократ семьясында туып өскен ол, демократ саналатындарға м ұрнын
ш үйіре
қарайды; әсіресе
«б ұратана
(инородцы) саналатындар ға, олардың ішінде – қазақтарға; сол сырын Шоқанға сездіріп ап екеуіні ң жанжалдасып қалғаны да бар, содан кейін тілін тарта
ұстағанмен, Катерина кейбір қапылыс шақтарда, әлі де сыр алдырып
қояды. Шоқан оны осы жағынан икемге келтіру талабында, біра
қ қашан?.. Оған көзі жетпейді де, Катеринаны жанындай жақсы к өре жүріп, махаббат мәселесінен сыр шертпейді. Ол екеуіні ң, бұлай арбасулары ұзаққа созылар ма еді, қайтер еді, егер өсекші жұрт бықсыған оттарын үрлеп жібермесе! Ол от бізге белгілі Майдельден т ұтанды. Өзінен өзгені күндегіш ол, Атбасар ж әрмеңкесінен абыройлы қайтқан, одан кейін Батыс Сібірді ң генерал-губернаторына және соғыс губернаторының с үйіктісі бола бастаған, кәтте, оларға күйеу болуы байқала бастаған Шо қанды күндеді, әлдеқалай «азиятқа», оның ішінде жаны жек к өретін «киргизға» ондай абыройды қимады. Ол Шоқанды осы абыройдан ада ету айласына кірісті. Сонда «таптым» деген бірінші айласы – Айжан мен Шо қан жайында Тұхфатуллиннен естіген әңгімесі. Майдельге Шо қанның кімге үйленуі қажет емес, Айжанға байланысты, Гутковский мен Шо қан арасына, Гасфорт пен Шоқан арасына іріткі т үсіру...
Өйтпегенде ше?.. Шоқан мен Катерина өзара әлі ұғысып болма
ғанмен, көлденең жұрт оларды әлдеқашан болашақ қалыңдық пен к
үйеуге жорып қойған. Ол күнге әлі талай уақыт бар деп сана
ғанмен, Майдельге Шоқан мен Катеринаның арасына бүлік өртін осы бастан т ұтата беру қажет. Егер Катерина араздасса, әкесі Гутковский де, на ғашысы Гасфорт та араздасады. Өйте қалса Майдельге құдайының бергені!.. Майдель т ұтқан өсек өртін өршітер адам даяр, ол – Омбының, өсек қордасы баронесса Бляу. Оның ері Бавариядан келген барон – Вильгельм Бляу. XX ғасырдың бас кезінде, Батыс Сібірде ерекше тапсырмаларды ң чиновнигі болып қызмет атқарған да, Наполеон со ғыстарында армияға кетіп, қаза тапқан. Әйелі Омбыда тұра берген. Жас аралары алша қ болғанмен, қылықты баронесса Майдельдің к өңіл сүйерінің бірі. Соның үстіне араласар адамы, қатынасатын қоғамы көп Бляу, полиция басқармасында тыңшылық қызметін де ат қарып, Омбының қай жерінде, қандай тышқан қалай жор ғалағанына дейін Майдельге хабарлап тұрады. Шо қан мен Катерина арасына өсек өртін тұтату жайлы Майдель айт қан өтінішке, баронесса бірден көне кетті. Сонда қайдан, қалай т ұтату керек? Әрине, Гасфортты ң әйелі
Елизавета Николаевна мен Гутковскийді ң әйелі – Екатерина Христиановнадан. Баронесса олармен дос. Олар қала өсегін көбінесе осыдан естиді. Және баронесса ж әй ғана өсекші емес, есегінің дәм-тұзын татыра, ретіне келтіре айт қыш. Ол кофе ішіп, аз уақытқа ғана кеңесуге келген боп, қызғылықты бір өсектерді дәмдендіріп бастап кетеді де, аяғын ұзақ к үнге, ұзақ кешке созады... Генералшаларда ондай әңгімелерді ты ңдарлық уақыт жеткілікті және құмарта тыңдап, хал-қадары жеткенше, әрі қарай ездері де өрбітіп әкетеді... Сондай бір м әжілісте баронесса, генералшаларға Шоқанды к өтермелей мақтап отырып: – Сол жігіт Атбасар сапарынан үйленіп қайтыпты деген қауесет рас па? – деп с ұрап қалды. – Естіген емеспіз, – десті. Шо қанды Катеринаға ұйғарып жүретін генералшалар, та ңданған кескінмен. – Кімге? – Айту ға ауыз бармайтын қауесет!..– деді баронесса, генералшаларды сол ке ңеске құмарландыра түсіргісі кеп. – Айты ңыз!..
– Нанбайтын с өз!..
– Сонда да! – «Нанбайтын» дейтінім: хан т ұқымы, орыс офицері, ақылды, білімді Шо қан, туған аулындағы құлының қызына үйленген!.. – М
үмкін емес! – деді екі генералша қосарланған дауыспен. – Мені
ң де нанғым келмейді. Бірақ осылай болуы анық!.. Баронесса ға сенетін екі генералша, бұл хабарды екі түрлі жан- ж үйесімен қабылдады. Елизавета Николаевна Катеринаны ерінің к өңілі үшін ғана сырттай жақсы көрген боп, іштей баланы сүймейтін бедеулік санасын өзгертпейтін сондықтан оның тұрмысы мен та ғдырына да «немқұрайды» қарайтын; бұл жолы да сол қалпын өзгертпей, «ах,
ох!.. Онысы
қалай?!..» деп
абыржы ған
сия қтанғанмен, іштей қынжыла қойған жоқ. Ал, Шо қанды қызының күйеуі болады деген сенімдегі Екатерина Христиановна ға баронессаның есегі төбесінен жайдай соқты. Бұл со ққыдан оның басы айналып, жүріп өрекпіп талықсып кете жаздады. Өйтпегенде ше?.. Катерина мен Шоқанның бір-бірін шын ж үректен сүйе бастауын, түбінде тағдырларын қосарлық ойлары барын Омбыда естімеген жан жо қ сияқты. Олар енді мына хабарды естісе не демек?! Б ұл ойлардан басы айналған сияқтанған I Екатерина Христиановна баронесса ға да, жеңгесіне де сыр бермеуге тырысып: – Кімге үйленсе де мейлі! – деген болды. Онысы сыздаған ж үректен шыққан сөз екендігі бет-ажарынан байқалып тұрды. «Өсек өрті тұтанды» деп сенген баронесса, «бұл жолға осы да жетеді» дегендей, ар жа ғын өршіте түсуді келесі жолғасулардың сыбағасына қалдырды... Біра қ Екатерина Христиановнаның сыбағысында тұтанған өсек өрті, баронесса үрлемей-ақ, күннен күнге өрши берді. Неге екенін өзі де білмейді оның, Шоқанға қызы ғана емес, өзі де ғашық; бірақ әйелдік жүректен емес, аналық жүректен. Кішкене ша ғынан білетін Шоқанды, ол туған баласынан кем көрмейді. Сонша с үйетін адамы жалғыз қызымын, өмірлік жары болса, анаға одан арты қ бақыт бар ма? Сондай үміттегі Екатерина Христиановна баронесса Кляудың өсегін естігенде алғаш есеңгіреп қалғанмен, есі кіре осы өсекті аны
қтау амалына кірісті. Біра
қ, қалай? Шоқаннан сұрауға ма? Өйткенде, қате болса мақұл, рас болса ше? Ар жа ғын айтуға аузы бармайды... Бұл есекті қызы естісе ше?.. Біра қ, қызына бұл жайда сөз қатуға батылы жетпеді. Егер қатса, қызы өзінен әлдеқайда артық ауырлар деп қорықты. Қызын «әзі қайтер екен?» деген сынға қойды. Сонда да «әлдекімнен естіп қала ма?!» деп з әресі жоқ. Омбы ға тараған өсек желі Катеринаның да құлағын қақпай қоймады. Баронесса жұмсаған әлдекімнен әлдеқалай естіген өсекке, ол Да
қатты қынжылды. Бірақ ол да шешесіне тартқан сабырлылы ғына бағып, анықтағанша іштен тынып жүре берді. Бірақ кімнен,
қалай анықтау керек? Әрине, Шоқанның өзінен. Оның расын айтуына Катеринаны ң ешбір күмәні жоқ.
Өйтудің де сәті түсіп, сырқатынан жеңілдене бастаған күндердің біреуінде үйіне Шоқан келе қалды. Ақылды қыз жандай досын тігінен тарпа бас салмай, әңгімені оспақтаған сөздерден бастап кетті. Августы ортала ған сол бір тұстың райы, Сібірде сирек кездесетін ты ңшулау болып, төсектен тұрып жүрген Катерина аздап пысы ңқыраған халде де еді. Шоқанмен бұрынғы қалпынша жылы амандас қан Катерина: – Омбыны ң күні қапа болып кетті. Үйден шығып салқындар бау- ба қшасы жоқ. Көшелері – шаң. Орман арасына кетіп тыныстауға саулы қ босатпай жатыр! – деді, бетің кеудесін нәзік алақандарымен желпіп. – Омбыны ң Петербургқа ұқсамайтыны рас, – деді Шоқан қалжыңбас ойнақы қалпына бағып. – Бұнда сәулетті баулар, скверлер, оларды с әндендіретін ескерткіштер, көркіне көз тоятын құдайы үйлер (храмы), салтанатты сарайлар, мөлдіреген каналдар жо қ... Күн кешкіре, Омбыны сұрғылт буалдыр басады, түн туа қою қараңғылық бүркейді; шамдары жарқырап, халқы серуендейтін к өрнекті көшелері де, сауығы қызық театрлары да жоқ!.. – Сондай қызғылықты Петербургті көрген кісінің Омбыда т ұрғысы да келмейді. – Ол Петербург қа үйреніп қалған сен боларсың. Ал, бізге, яғни ма ған Омбы да қанағат... – Б ұдан тәуір қаланы көрмегендіктен айтасың, Шоқан! Егер к өрсең, сенің де бұнда тұрғың келмес еді... – Т ұрғым келер еді, сүйікті Катя!.. – деді Шоқан, – Петербургқа т ұра қалған күнде де, Омбыға қайтуға асығар едім... – Үйленсең ше? – Үйленсем де! – Ж ұбайың ұлықсат бермесе ше? – Ұлықсатына қарамаған болар ем... – Неге?! Оны ң пікірімен санаспайсың ба? – Мені ң пікіріммен санасса ғана... – Мысалы, қандай пікіріңмен? Б ұған дейінгі сұрау-жауаптарын қалжыңды кескінмен айтқан Шо қан, соңғы сұраудан кейін, байсалды кескінге көшті де, түпкі сырын а ңғартқысы келген салмақты дауыспен: – Катя! – деді. – Ия, Шо
қан! – деді Катерина да салмақтанып, ол оны сезгендей. Әркімге туған, өскен жері, елі қымбат. Менің туған жерім – батысты қ сібір. Туған елім – қазақ, тәрбие алған қалам – Омбы. Б ұлар менің ең қымбаттарым... – Болса ше? – Қолдан келген қызметімді, ең алдымен солардың игілігіне ж ұмсау ниетіндемін. – Сонда? – Мені
ң туған елім мәдениет сатысының төменгі басқыштарында, оны жо
ғары көтеру керек. – Ол
үшін?.. – Соларды ң ішінде болып, жетекшілік жасауым керек. – Бірге т ұрып па? – Қажеті болғанда, сөйтіп те? – Aha! – деді Катерина, к өп мағыналы үнмен, – жұбайын да сондай т ұрмысқа көнетін әйел болуы керек қой? – Әрине!..
Катеринаны ң көңіліне түйткіл болған сөз шешілгендей болды. Енді не істеу керек? Б ұл сөзді әрі қазғылау, Шоқанмен араздасып айрылу деген с өз. Өйтуге ақылы жеткенмен, батылы жетпеді. Қалай жетеді? Араларында да бала жастан шешілместей болып шиеленіскен досты
қ. Сол бір күнәсіз көңілдерін еске түсіргенде, Катерина «осы қалыпта тұра бермей, неге «қыз», «жігіт» болып ер жеттік?!» деп те өкінеді. Шо қанның түпкі көңілі өзінде емесін сезген сағаттан бастап, Катеринаны ң басы осындай ойлармен дал болды. Сонымен қатар, ойын кейін намыс та кернеді. Өйтпегенде ше?.. «Шоқан осыған үйленеді» деген өсек өрті, Омбы ішінде күн санап өршуде. Жан ашыр
ү д д
р , д ү р уд р ж әне сырлас құрбыларының бұл жайда оны құттықтағаны да бар, Соны
ң бәрі жоққа шықса, ел не демек туғандары, достары не демек? Романдар к өзімен қараса, бұның арты монастырьға кету... Өз ойы жетпеген Катерина, бұл мәселеде, ең жақыным деп санайтын шешесіне а қылдасты. Оның айтқаны: – Асы қпа, қызым. Жасың жетіп отырған жоқ. Күйеуге шығуға алда бірталай уа қыт бар. Сол уақыттың сынына салу керек бұл м әселені. Шоқан күңіне үйленеді дегенге мен өзім нанбаймын. Бұл м үмкін нәрсе емес. Ер адамның көрсе-қызарлық жайы белгілі. Сымбатты, ажарлы қыз деседі. Соған әлдеқалай қызыға қалуы рас та шы ғар. Ер жынысты адамның жолында ондайлардың талайы кездесіп те, қалып та жүреді. Мен білетін Шоқан болса, бір көрмеге қызыққанмен, күңіне үйленетін масқараға бармайды. Көрерсің, ж үре келе айниды ол. Осы жайды уақыттың өзі көрсеткенше, сен сабыр ойла да, о ған дейін институтынды аяқта! Катерина осы ұсынысқа көнді де, шешесі арқылы жол жайын әкесінен басқа ешкім сезбей, әлдекімдерге еріп, ылаумен Петербургқа аттанып кетті. Сал қын қоштасқан Шоқан, оның бұл жайын т үсінбеген жоқ. Түсінгенде не істейді?.. Өз шешіміне берік!.. Ж ұрт білетін жайды Гасфорт та сезбей қойған жоқ. Сезу былай т ұрсын, Омбыдағы өсек қапшығының ең кеңінің біріне саналатын әйелі, бұл жайды оған әлдеқайда есіре жеткізді. Қызға, әсіресе а ққудың көгілдірігіндей боп өсіп келе жатқан Катеринаға таңдаған к үйеуі табылады деген сенімдегі ол, әйелі айтқан өсекке қынжыла да қойған жоқ. Шоқанның қылық-мінездерін ұнатып жақсы көргенмен, іштей «азиат» деп менсінбей қарау онда да болатын. Сондықтан «к үйеу болмаса мейлі!» деп те бекінеді ол. Оның ойы – Шоқанның қайрат-жігерін, өнер-білімін мемлекеттік істерге мейлінше пайдалану. Б ұл жағынан баламы жоқ жан сияқты... ЖАЛ ҒАСҚАН ЖҮРЕКТЕР Гасфортты ң жұғысса өртеп жіберетін оттай, батырып жіберетін судай қорқатын сөзі «революция» еді. Есейген кезінен бастап, бұл сөз оны ң ұғымында, көк тәңірісінің жердегі өкілі – патшаны, оған қоса, патшашылды қ құрылысты түбірімен жою... Қалай ойласа да ақылына сыймайтын с өзден Гасфорт ат-тонын ала қашты. Соншама қорқатын оқиғаға, 1825 жылдың декабрінде өзі де килігіп, сенат ала ңында декабристерге оқ атушылардың, және аямай, өшіге атушылардың бірі болды. Декабристер тиісті жазаларын тарт
қаннан кейін, «енді тишыққан болармыз» деп жүргенде, мылтық г үрсілі бүкіл Европаны сілкіндірген 1848 жылдың революциясы естіле қалды. Гасфорт оған да қатты елеңдеп, «патшалық Россияны қай жанынан киіп кетер екен» деген үрейлі алаңмен жүргенде, ол о қиға жырақта күркіреген күндей айбынмен Россияға жеткен, әрең деп басылды!.. О ған да шоқына шүкіршілік етіп жүргенде, жыл т әулігі айналмай, құлағына Петербургтан петрошевшілдер оқиғасы шалына кетті. Қаңқуға қарағанда олар декабристерден де жаман. Декабристер өздері тілеген еркіншілікті патшаның қолымен жүргізбек болса, петрошевшілдер патшашылды қ былай т ұрсын,
Россияда ғы крепостнойлы правоны да жойма қ. Олай бола қалса, бұл ауыр тая
қтың күшті соққысы Гасфорттық өзін де қансыратуы мүмкін. Өйткені, оның да Кавказда крепостнойлық шаруалар бағып келе жат қан помещиктік шаруасы бар. Соншама қатерлі өртті тұтатуға тырысқан петрошевшілдер Омбы ға айналғанда, Гасфорт қолынан келетін қаталдықтың бәрін ж ұмсады: корпустың алдынан өткен оларды, тапқа тізген кадеттерге шыбы қпен сабатудан бастап, жүдеп-жадап келген тұтқындарға Омбы Острогінде де к үн көрсеткен жоқ. Сондағы қолшоқпары Шпигель аталатын адьютанты. Ол «шаш ал десе, бас алатын» қаһар. Адамдық санадан басында т үк жоқ ол, Гасфорттың петрошевшілдерді қатал ұстау туралы бұйрықтарын әрдайым асыра орындайды. Сол жендетке 1853 жылды ң жазында, Шоқан Атбасар сапарында ж үргенде, ажал жетті де өлді. Гасфорттың басына «орнына кімді қою керек?» деген с ұрау туғанда, есіне бірінші болып түскен адам – Шо қан. Оған Шоқан екі жақтан қолайлы көрінді: Бірінші, оны ң ұғымында, бір халықтың адамына, екінші халы қтың адамы мейірімсіз бола алады. Романовтардың кейінгі үш- т өрт ғасырда, сарай төңірегіндегі әкімшілікке әуелі татарларды, одан кейін немістерді топтауы, Балты қ төңірегіндегі, Қавказдағы, Қырымдағы, Сібірдегі отар елдерді билеуге көбінесе соларды жіберуі осыдан. Сонды қтан да Гасфорт Омбы острогын немістен шыққан Шпигельге бас қартқан. Отар ел – қазақтан шыққан Шоқанның т ұтқындарға қаталдығы одан кем болмауға тиісті. Екінші, «Омбы острогы» аталатын қамал, сырынан Гасфортқа жарылу ға әзір снарядқа ұқсайды да тұрады, сондағы іштей кернеген қызуы – петрошевшілдер сияқтанады. Бұл есімді саяси қылмыстылардың ойы, ісі қандай болғанын Гасфорт өсек-аяңнан ғана топшылайды да, егжей-тегжейін білмейді. Қағаз қарауға еріншек ол, Петербургтан Омбы ға петрошевшілдердің ізін шала келген, оларды ң қылмысын баяндайтын бума-бума істердің біреуінің де бетін аш қан емес. Кейде ашайын деп ойлағанмен, бұл бумалар қордалы жыланның апаны сияқтанады да, «өрбітіп алармын» деген қауіппен қолдарын тигізе алмайды. Оған да Шпигельді жұмсаса, ж ұдырықтан басқаға ебі жоқ ол, ақтармаса да ақтардым деп, «п әлені, түгені бар екен» деген қорқынышты үдете соғып, жолағысы келмейтін Гасфортты тіпті шошытады. С өйтіп ішін ашып көруге талай оқталып, сақтанған сайын қол тигізуге батылы жетпей ж үрген петрошевшілдердің істерін, Шпигель өлгеннен кейін, Гасфорт Шоқанға ақтарту арқылы білгісі келді. М ұндай іске Шоқанның ақылы да, білімі де, ынтасы да жетуін Гасфорт жа қсы түсінеді. Оны ң ұсынысына Шоқан көне кетті. Неге? «Революция» деген с өзді, оның сол кездің ұғымындағы мәнің Шо қан Кадет корпусында оқып жүрген кезінде, тарихтан сабақ беруші Гансевскийден естіген. Ол, әсіресе, 1789–94 жылдарда Францияда бол ған ұлы революция тарихына ұзақ тоқтап егжей- тегжейін т үгел айтып беретін... Бері келе, Батыс Европаны тітіреткен 1848 жылды ң революциясы қалай басталып, немен тынғаны кадет корпусына да, Шо қанға да жетіп жатты. Оның алдында 1825 жылы Россияда болатын декабристер к өтерілісінің мән-жайынан да Шоқан хабардар. Ол, негізінде дворяндарды ң жаман патша орнына жақсы патша отыр ғызу мақсатынан шыққан көтеріліс екенін біледі. Шоқан олар ға іштей жылы ұшырағанмен, сырттай қолдаған емес. С өйтіп жүргенде петрошевшілдер оқиғасы дүңк ете қалды. Оның да хабары Омбы ға, кадеттерге тез жетті. Сондай еміс-еміс хабарға Шо қанның мейірі қанбай, анығын білуге құмартып жүргенде, Гасфортты ң Омбы острогын бақылауға алу туралы ұсынысы, ойына д әл келе кетті. Петрошевшілдерді ң істерінен бұрын, Шоқан «Омбы острогы » аталатын қамалдың тарихымен танысып алуды мақұл көрді. Соған байланысты материалдарды қарастырып көрсе, оның іргесі, 1716 жылдан бастап, Омбы өзенінің Ертіске құятын оң жақ, биік жар қабағының ұшар үстіне Омбы қаласымен бірге қаланған екен. Аума ғы ат шаптырарлық кең, қабырғалары қарағай бөренелерден қиылған, қырқаларына ұшталған ағаш қазықтан жиі аран тігілген, т өрт бұрышында күзет тұратын мұнаралары бар, темір қақпасы шы ғысқа қараған бұл қамал, алғашында көршілес көшпелі елдердің шабуылынан, т ұрғын адамдардың қорғануы үшін жасалған. Кейін, он сегізінші ғасырдың өн бойында, он тоғызыншы ғасырдың ал ғашқы ширегінде патша өкіметінің отаршылдық саясатты қатал ж үргізуіне қарсы көтерілген елдердің мыңдаған бостандықшылдары Сібірге жер аударыл ғанда, алғаш кідіртетін орны осы қамал болып, кейбірі ұзақ тоқыраған да, енді біреулері әрі қарай жөнелтілген. Декабристер к өтерілісінен бастап, бұл қамалға орыстың саяси қылмыстылары да тоғытылып, біртіндей келе, қамалған тұтқындар т үгелге жақын орысқа айналған. Қамал Шоқанның бақылауына к өшкен шақта, оның кіріптарларының көпшілігі петрошевшілдер еді. Өзге білім жүйелерінен гөрі, іші көркем әдебиетке көбірек б ұратын Шоқан, петрошевшілдердің істерімен танысуға кіріскенде, е ң алдымен жазушыларды көрді. Олар төртеу екен: Федор Михайлович Достоевский, Сергей Федорович Дуров, Алексей Николаевич Плещеев ж әне Николай Петрович Григорьев. Алғашқы үшеуінің шығармалары журналдарда басылып жүретін ал Григорьевті ң «Солдат әңгімесі» деген хикаясын қолжазба күйінде тарап ж үрген нұсқасынан кадет кезінде оқыған. Б ұл төртеуінен Шоқанның алғаш қолға алғаны, Федор Михайлович Достоевский. Онысында м ән бар.
Есін білгелі Шо қанды толғантатын ой – қоғам құрылысындағы жа ғдай. Әуелі, ауылда, одан кейін Омбыда байқауынша, адамзаттың қоғамдық тұрмысына «жоғары» және «төменгі» жақтары бар; «жо
ғарғылары» – тұрмысы жақсы байлар, «төменгілері» – нашар т ұрмыстағы кедейлер; арғы-бергі орыс әдебиетімен таныстығы мол Шо қанның білуінде орыс қоғамындағы «төменгілердің» шындық т ұрмысын, орыс әдебиетінде бірінші рет дәл сипаттаған жазушы – Достоевский. Оны ң «Бишаралар» және «Зәбірленгендер мен жапа шеккендер» деген атпен журналдарда басыл ған романдарын Шоқан кезінде ба қайшақтарына дейін шағып оқыған. Осындай халдердің ауылда да барын білетін Шо қан «бишаралар мен қорлықтағылар кемшіліктен қалай құтылу керек?» деген сұрау қойғанда, өзі таба алмайтын жауабын әркімдерден сұрастырып, олар да көңілін к өншітпеген соң, «мүмкін өзі білер» деген оймен, Достоевскийге жолы ғуды, пікірлесуді арман ететін. Петрошевшілдерді ң, олардың ішінде – Достоевскийдің істерімен танысу ға кіріскенде, бұған дейін алыста сияқтанатын арманына Шо қанның қолы іліккендей болды. Достоевскийді ң материалдарын біраз ақтарып алғаннан кейін, Шо қан острог коменданты Свинягинді шақырып алды да, т ұтқындардың жағдайын және өздерін қалай ұстауын сұрады. Свинягинні ң айтуынша, тұтқындардың ішінде, мінезімен де, қылығымен де ерекше адам Достоевский. Шо қан Свинягинге тез арада қамалға барып, хал-жағдайларымен к өзбе-көз танысатындығын айтты. Комендантқа бұл сөз ұнаған жоқ. Себебі т ұтқындардың тұрмыс жағдайы да өте нашар еді. Начальник алдында мома қанси қалғанмен, ол жоқта мастықтан көз ашпайтын аузына ара қ тисе, тіліне тиек болмай, бағыныштыларды бейпіл с өздермен сыбаудан тынбайтын онымен де қоймай, қымс етсе ж ұдырық жұмсайтын қол қышуы қанбаса, кез келген нәрселермен т өбелейтін Свинягин, Шоқан қамал ішімен танысса, осы қоялары қопарылар деп қорықты. Шпигель ондай қылықтарын елемейтін. Шо қан қиянатты қолдамайды деп естиді. Ол содырлы ғының үстіне, зұлымдығына найза бойламайтын та қыс, ішінде не сыр барын аңғартпайтын қу еді. Осторгке қамалған адамдарды ң қандай жүйеге бөлінетінің олардың қайсысын қалай ба қылауды полиция басқармасы оған басында айтқан. Оқуы жағынан шала сауатты бол ғанмен, тоқу жағынан Свинягин жүйрік те. Т ұтқындардың қандай қимылдар жасауын, ауыздарынан қандай лептер шы ғуын ол мүлтіксіз бақылататын; олардан естігендерін полиция бас қармасындағы басшы начальнигіне күн сайын хабарлайтын. Кейде, кейбір қатерлі камераларға алдап-соғарлар (провакатор) жіберіп, т ұтқынның қапысын табуға тырысатын. Т ұтқындардың қайсысына сырттан кімдер қатынасатынын да Свинягин үнемі бақылап отырып, начальнигіне табан аузында м әлімдейтін. Шо қанның қамалға бару ниетін Свинягин сол күні-ақ начальнигіне м әлімдеп қойды. Ол Майдельдің, құлағына салып еді, «ба қылат, тыңдат» дегеннен басқаны айтпады. Полициялық, әсіресе ты ңшылдық білімнің барлық мәнін тамам еткен Майдель қандай істер болса да асы қпай, саспай, егжей-тегжейін түгелдеп алуға тырысатын еді. Шо қанның ізіне кадет күнінен түскен ол, Атбасар сапарын ба қылауды Тұхфатуллинға тапсырған. Айға жақын жолаушыла ғанда Шоқанға момақансудан басқа мінез де, қылық та к өрсетпеген Тұхфатуллин, оның жүріс-тұрысын да, қайда не айтып, не қойғаны да Майдельге ауызба-ауыз жеткізген. Сол естігендерінен өрт тұтанар деп дәмеленгені – Катерина мен Шоқанның арасы еді; ол д әмеден әзірше ештеңе шықпай, Катерина томаға-тұйық түрде Петербургіне аттанып кетті. Ол әрине, жай аттанған жоқ. Майдельдің ойы – соны асы қпай анықтау. Шоқанның петрошевшілдер ісін ба қылауы, Майдель үшін жаңалық. Кейбір мәліметтерге қарағанда, Шо қан демократтық идеямен де әуейленетін сияқты. Шоқанды «білем» дейтін Майдельді ң ойынша, бұл еш нәрсе өнбейтін іс. Сонда да ба қылау керек. Свинягинге тапсыруы да содан. Шоқаннан күтетін е ң зор қаупі – халқын сүюі, соның заман жайынан ұйқыдағы санасын ояту ға тырысуы. Майдель үшін бұл жақсы ниет емес. Бірақ қашан анықтағанша қадағалай зерттейтін жәйт. Петрошевшілдер ішінде
қазақ жоқ. Олардың программасында отар ұлттарды те ңдестіру идеясы бары рас. Шоқанның осы қақпанға түсуі мүмкін. Оны сы ғалай сонарлау керек. Майдель сонарлай берсін, біз әзірге оқырман көпшілікке Шоқан жолы ғар алдындағы Федор Михайлович Достоевскийдің хал-жайын қысқаша баяндап берейік. Оның Омбы острогіне қамалуы алты жыл
ға айналып барады. Содан бері отырған камерасы: ішкі қуысы айналым
ға келмейтін тар, темір торлы кішкене терезесі жоғарғы жабы
қта ғана сығырайған, шикі кірпіштен қаланған қабырғалары үнемі ыстанып тұратын дымқос, ауасы әрі салқын, әрі сасық, жатар орны – та ғандарын тасқа бекіткен темір төс ағаш, төсеніші – сабан к өптеген тоқымалы жөке, қалың темірден жасалып, сыртынан үнемі қаптаулы тұратын есіктің орта тұсында күн сәулесі бар шақта к үзетшілер сығалайтын үлкендігі көз аумағындай ғана тесік оның да ба қылаудан тысқары уақытта жауып қоятын қақпағы бар, темір ыдыс қа
құйылған мардымсыз ас сол
жаппалы есікті
ң табалдыры ғынан ішке сырғытылып жіберіледі де, кезінде ішіп үлгерсін, үлгермесін, байланған шынжырмен кейін тартылып алынады; д әретке күніне үш-ақ мезгіл ұлықсат етіледі, одан басқа уа қытта қайтсе де шыдау керек, шыдамаса карьер аталатын тамұққа ты ға салады. «Дәретхана» дейтіні іші әрі қараңғы, әрі лас кең қора; тыс қы ауада тыныстау, аптасында екі-ақ рет... Осындай мекенде т ұратын Достоевский, Свинягин айтқандай, ояу са ғаттарында, көздерін жұмған, басын екі алақанымен қатты қысқан қалыпта, аяқтарын жерге салбырата, кровать үстінде қимылсыз отырады да қояды. Кешірген күндерінің бәрін көз алдынан сансыз рет тізбектей өткізетін оның ойы 1849 жылдың 22 декабріне біраз
кідіріп т ұрады. Сол күні жоғарғы соттың соғыстық коллегиясының шешімімен, петрошевшілдерден дар ға асылуға бұйырылған он бес адам, жаза орнына к үндізгі сағат он бірде әкелінген еді, солардың біреуі – Федор Михайлович Достоевский. Асылуды « қызық»
к өрушілер алаңға былай да көп жиналған. Оның үстіне, халықты м ұндай қылмыстан шошыту үшін, әскер және полиция қызметкерлері былайғы жұртты да айдап әкеп, Петербургтағы Семеновский ала ңына иіріп қойған. Сол араға құрылғандардың ар қалығына, жазалыларды асатын тұзақтар салбырап тұр. Тәртіп бойынша, әр жазалы бір-бір тұзақ астына келіп тізесінен шөге отырады да, Петропавел қамалының начальнигі генерал – Набоков со ғыс
коллегиясыны ң шешімін жариялайды, священник жазаланушылар ға елер алдындағы өсиетін айтады. Содан кейін қылмыстылар тұрады да, тақтай табуреткаларға көтеріледі, бастарына қапшық киіледі, қолдары-аяқтары тұсалып, мойындарына т ұзақ ілінеді, содан кейін жендеттер бастығының қол сілтеген ымымен, ар қанның екінші ұшын ұстап тұрған жендеттер асылатындарды тарта ж өнеледі... Асылу ға тиісті серіктерінің қатарында орта тұсын ала тұрған Достоевский үлкен көгілдір көздері, тиісті тәртіптер орындалып жат қан шақта, төңірегін қоршаған қалың топта болды. Тұтқынға алын ған, Петропавел қамалына жабылған шақта, өз басының қылмысы жоқ деп санайтын ол, сот мұншама қатал жаза кесер деп ойлама
ған еді, сондықтан соттың шешімін, коллегия мүшесі – князь Гагарин жарияла ғанда, күтпеген жазаны естіп, бетін алақанымен баса, өкіріп жылап жіберген. Екі жағында қатар тұрған жақын серіктері а ғайынды Дебулер еді, олар Достоевскийдің бұл осалдығын ұнатпай, екі б үйірінен де қатты түртіп қалды. Достоевский селт етіп к өз жасын тыя қойды. Содан кейін қандай ауыр ойлар ға шомғанмен көзіне жас алған емес-ті. (ол жасты асылар алдында ал ғысы келмеген Достоевский, Шоқанның Петербургте сол к үні ызғарлана қалған аязындай, бойын берік ұстап, қатты да қалды. Д әл қазіргі сағатта өздерін қоршағандардың бәріне бірдей Достоевский ерігіп т ұр; қарапайым жұрттың бәрін де қайратсыз тобыр ға санап, «қырманға апарған қойлардай, шетінен қырар ма еді!» деген ызада т ұр...
Сондай ойда т ұрғанда елім жазасының шешімі оқылып та, поп ахиретке ж өнелтер уағызын айтып та, басына қара жамылтқы киіліп те, мойнына дар т ұзағы ілініп те, тұзақтың арғы ұшын жендеттер тарту әрекетіне кірісе бере, асылатындар мінетін табуреткалар әрқайсысының қасына қойылып та, денелері күшпен көтеріліп те үлгерілді. Асылатындардың, олардың ішінде Достоевский көңілдері «енді өлдік!» дегенде бекіп, тек азап секундтарын жандары түршіге к үткенде, құлақтарына әлде не аттың шапқан дүсірі шалынды, ат жа қындап кеп тоқтай қалған сияқтанды; әлдекімнің «кешірім!» деген қатты үні естілді. Айғайлы арғы сөзін «ұлы даражалы государь императорды ң кешірімі!» деп жал
ғастырған ол,
асылу ға б ұйырылғандардың жазасын, патшаның оларды Сібірге мәңгілік каторгіге жіберумен ауыстыр ғанын айтып берді... Ж ұрт тым-тырыс... Музыка әлде не күйді қысқаша ойнап берді. Шала-жансар сия қты халде тұрған Достоевскийдің одан кейін сезгені: мойнында ғы өлім тұзағы алынды, басындағы өлім қапшығы сыпырылды, ойына «асылдым!» деген сана бекіген кезде, өлімді
к өргісі келмегендей тарс жұмып алған көзін ол әлі ашпап еді, қасындағы әлдекім «түс!» деп жекіді оған. Қаһарлы дауыстан сескенгендей жалт қараса – жандарм!.. Ол түсін суыта түсіп тағы да «т үс» деді де, түсуін күтпегендей, қол-аяқтары кісендеулі Достоевскийді табуреткадан итері ңкіріп қалды. Достоевский құлап барып о ңалды...
Сонда ғана байқаса, шапқыншы, патша сарайының министр!, генерал-адьютант князь Долгоруков екен. Алты ай бойына үздіксіз
қараңғы тас қамауда жалғыз жатып, жаны түгіл тәні де ойсырап әлсіреуінен бе, әлде тірі қалуына есі шығып қуанудан ба, Достоевский та ғы да көзін жұмған күйінде теңселіп барып құлап кетті. Жандармерия адамдары оны жер ауушылар ға арналған баракты ң лазаретіне, ессіз күйінде сүйреп әкеп тастады. Сібірге жер ауатындар шаналы атпен е ң әуелі Қазан қаласындағы лагерьге апарылатын еді де, сонда Сібірді ң қай тұсындағы қамауына, кімдер жіберілетіні іріктеліп, топ-тобымен әрі қарай жөнелтілетін. Достоевский Омбы қамалына баратындардың тобына ілікті. Қыс басы – қырауда, ат ылауымен Қазаннан Омбыға жету оңай болған жо қ. Тұтқындар көбінесе жаяу аяңдайды да, шанаға, тек, жандармерия қызметкерлері және болдырған я сырқаттанған т ұтқындарды ғана отырғызады. Сол бір қыста боран көп және қатты бол ғандықтан, жүргіншісі аз жол бойына жал-жал күртіктер тұрып, алда ғы тоқырау орындарына әлсіз аттар түгіл, қарулы жылқылар да с үлдерін сүйретіп әрең жетеді. Біразы болдырып жолда қалады. Ал, т ұтқындарға тыным жоқ. Қашан қалжырап жығылғанша, қарға малты ғып олар ілгері тырмысып жылжи береді... Солардың біреуі – Федор Михайлович Достоевский. Қазаннан Омбыға айдан астам уақытта әрең жеткен жолында, сан рет қалжырай жүре ол бір жерде де шанаға аяқ артқан жоқ. Таби ғаттың оған берген дене қаруы күшті еді. Сол қуатын ол, әуелі Петербургта ғы Чермак пансионатында, одан кейін инженерлік училищеде о қыған жылдарында гимнастика сабақтарына белсене қатынасу арқылы шынықтыра түскен. Құрбыларымен күресе кеткенде, ол, бірсыдыр ғы балуан да. Ауырлық көтеруге де мықты болатын. Осы қару оған жаяулаған, жүрісі ауыр тұтқындық сапарында медеу болып, кейде к үні-түні салпақтауға төзіп бақты... Жаяулауды ң үстіне, тұтқындардың қарны аш: олардың жолшыбай
ғы асы суға қайнатқан шірік овощтың сорпасы, іші аяздан
ған арпа нанының жұдырықтай ғана кесегі. Өзге тағамды к өздері де көрмейді... Т ұтқындар Петербургтан бірсыдырғы жылы және жеңіл киіммен аттан ған. Қазандағы жандармерия оларды түгел сыпырып алды да, үстеріне тозған, жамаулы, жел мен аязға панасы жоқ, жауырындарына қарғыс таңбасындай сарғылт түсті шүберек тіккен, кенептік матадан жасал ған әлде не жексұрын киімдер; аяқтарына бергені: балтыр ға орайтын ысқаяқ шұлғау мен жөкеден тоқылған шабата. Б ұл киімдер тұтқындарды жолшыбай дірдектете тоңдырады То ңғанмен амал қанша, арық малдай сүмеңдеп әлі жеткенге дейін жылжи береді. Қалжырап құлағандарды, я сырқаттарды шанаға отыр ғызады. Оның да рахаты жоқ, Қимылсыз халде дірдектеу к үшейеді, сондықтан, шанадан түсіп, шамасынша тағы жаяу қыбырлайды. Әлсіз ауруларды кез келген жерге, кейде далаға тастап кетеді.
Өліктер де сондай... Өзге тұтқындар да, солардың қарулыларының бірі, – Ф. М. Достоевский де Омбы ға аса қалжырап жетті де, көшеге сапта ш ұбырған түрлерінде кірді. Кадет корпусы үйінің алдынан өтерде, қолдарына өткір шыбық ұстаған кадеттердің әр тұтқынды бастарынан бір-бір шы қпыртып өткізгенің Достоевскийді Усовтың өзі де сабамағаның Шоқанға да сабатпағаның біз осы романның бірінші кітабында баянда ғанбыз.
Петербургта дар ға асылар алдында, көздері жаутаңдаған қарапайым жұртты санасыз малға, әкімдерді жыртқыш аңға санаған Достоевский, сол ойын Омбы к өшесіне кіргенге дейін, Усовтың Шо қанға «ұрма, Достоевский!» деген даусына жалт қарағанға дейін, сонда шыбы ғын көтере берген қалпында қата қалған Шоқанға көзі т үскенге дейін өзгертпеген. Шыбы ғын көтере беріп ұрмай қалған азиат кескінді Шоқанға оны ң іші жылып кетті. Бірақ, «қай азиат?» «Монғолы ма, басқа біреуі ме?» Қайсысы болса да, тұтқынға алынғалы адамдық кескіннен к өріп отырғаны осы ғана! Усовтың даусын естігенмен, оған да жаны жібігенмен, қаз-қатар тізілген кадеттердің қайсысы екенін түстеп үлгере алмады... Камал
ға кіріптар болған күндерде Достоевскийдің ой-санасынан жылы ж
үзді жас «азиат» шықпай қойды. Оны көру, реті келсе – с өйлесу Достоевскийдің арманы. Бірақ, қалай? Қашан? Б ұл сұрау, кешусіз теңіз сияқты көрініп, оған малтудан тыным таппа ған, ұзақ малтып ұшы-қиырына жете алмаған, сонда да күдер үзбеген Достоевский, қалжырауға айналған күндердің біреуінде, күн сайын
ғы дағдысымен, кровать үстінде, басын алақандарымен қыса қаусырып, аяғын жерге салбырата, көзін жұма, тұнжырап отыр еді, темір есікті ң сырт жағынан құлағына сыбдыр шалына қалды. « Әдеттегі біреулер болар» деген оймен, Достоевский дыбысқа көңіл б өлмеді, отырған қалпын өзгертпеді. Салдырлап есік ашылып, әлдекім кіргендей болды. Қамал камерасына бұған дейін келіп жүретін адамдарының мінез- құлығы Достоевскийге таныс: ақыра, жекіре, боқтай, байланыса кіретін оларды ң өздері үн қатып, не істе деуін бұйырғанша, кескіндеріне т үйіле бір қарап, көзін төмен түсіре қоятын Достоевский, б ұл жолы да сөйткісі кеп, есіктен кіргенге қараса, монгол кескінді кіші офицер!.. «Б ұл кім?!» дегендей, Достоевский түйіле қараған көзін төмен т үсірмеді. Камераның қара көлеңке сәулесіне үйренген оның алғыс к өзі жас офицердің түр-тұлғасын тез және айқын шалып қалды: ортадан г өрі сұңғақтау, талдырмаш денелі, қоңыр енді, қалқанын к өтере киген картузынан ілгері сұғынған кең маңдайы мен толық шекесі т үгел көрініп тұр; мұрын жағы кеңдеу, шықшыт жағы тарлау, к өздері қиғаштана, шатынай біткен; қабақтары қалың көз үсті томпа қ; түп жағы қою, үш жағы сұйық қастары, қабақтан шекеге қайқая көтерілген; жотасы қырлау, кішірек мұрнының танаулары делдиген, жо ғары ернінің үсті қарауытып түбіттене бастаған... Б ұндай сәулеге көзі үйренбеген Шоқанға, Достоевскийдің кровать үстінде қарауытқан денесі, тірі емес, елі бірдеменің елесі сияқтанды. Аздан кейін ол сурет ай қындала бастады... Оның қылмысты ісіне 1846 жылы ата қты сүгіретші Ройтер бояумен салып, өзіне сыйлаған портреті тіркеулі еді. Онда Достоевский инженер формасында с әнді киінген, м ұрты қырылған, қырма сақалы қысқа ғана тебіндеген, толы
қша денелі, қалың бетті жас жігіт; мына көріп тұрғаны оған ұқсамайды: сақал-мұрты қабаланып еркіне кеткен; «кескіні шырайлы ма» деп жорамалда ған ажары тоттанған қорғасын сияқты қара- с ұрланған, «қалың ба» деп ойлайтын шашының маңдай жағы с ұйылып, ерт жүрген жердің шөбіндей селдіреген; бұрынғы қалпында тек қана торсиған шекесімен, татарлар тәрізді шығыңқы бет с
үйегі... Бір-бірін осылайша тез ба ғдарлап үлгерген олардан тілге Шоқан б ұрынырақ келді. Тұтқындалғанға дейін Достоевскийдің аға офицер екенін білетін ол, өз чинінің одан кішілігін білдіргендей: – Корнет Чокан Чингисович У әлиханов!.. Батыс Сібірдің генерал губернаторыны ң адьютанты! – деді честь беріп. Оны ң жылы үніне іші жылығандай: – Т ұтқындағы Федор Михайлович Достоевский! – деді ол, кроватынан т үрегеп.
– Сізді білем, Федор Михайлович, – деді Шо қан ақырын адыммен о ған беттеп. Т ұтқынға алынғалы алыстай тұлғасы тұмандана берген адамдық бейне, Шо қанның денесі өзіне жақындаған сайын Достоевскийге та ғы да біртіндеп айқындала бастаған сияқтанды. Таянып келіп қолын ұсынған Шоқанға ол да дымқос арық алақанын беріп: – Кешірі ңіз!– деді көзін Шоқанға түйе тігіп, – қайда көрдім мен сізді?!
– Осы Омбыны ң көшесінде болар... – И ә-иә!.. Біз айдалып кеп кіргенде!.. Қасыңыздағы біреу есімімді ата ғанда, сіз мені қолыңыздағы шыбықпен сабамай өткізіп жіберді ңіз... Рас па?. – Солай бол ған!...
Достоевскийді ң бойын «өлгені – тірілгендей, өшкені – жанғандай» қуаныш сезімі билеп кетті. Содан есінен таңғандай болған ол, магнит тарт
қан темірдей, «о, адам!» деп, жыламсыраған үнмен Шоқанды қалай құшақтай алғанын білмей де қалды. – О, адам!.. Бірінші адам!.. – деп Достоевский Шо қанды бас сап құшақтады да, еңіреп жылап жіберді... Свинягин бұның бәрін камера есігіні
ң тар тесігінен сығалай байқап тұрды... Құшақтасқандардың қаншалық тұрарын аллам білер еді, егер сы ғалаушы қапыда жөтеліп қалмаса!.. Кенет дыбыстан сескене қалған олардың құшақтары өздігінен жазылып кетті. – Шпик! – деді Достоевский а қырын үнмен. – Бола берсін!.. – Мейірім еті ңіз! – деді, қайта құшақтағысы келгенмен реті жо ғын ойлаған Достоевский, «отырыңыз!» дегендей, кроватын н ұсқап.
– Өзіңіз де! – деді Шоқан, қимылымен, отыруға ықласы барлығын а ңғартып.
Қатар отырған Достоевскийге Шоқан әуелі петрошевшілдер ісін бас
қаруды начальнигинің тапсырғаның біраз істерді қарастырып үлгергенің ол істердің Достоевскийге байланыстыларын қадағалай қарағаның оның себебін, талантына табынатын адамы көргелі, таныс
қалы әдейі келгенін қысқаша айтып шықты. – Сізді к өріп танысып шығудан басқа жұмысым жоқ, – деп ая қтады сөзін Шоқан. Дос адам табуына қуанудан ба, адъютант атаулыны қожасының к өлеңкесі деп санайтынды қтан, сырын
т үйіп
бол ғанша
сыр ғақсуынан ба, Шоқан жылпыңдағанмен, мінезі сабырлы Достоевский б ұл жолы шешіліп сөйлесе қойған жоқ. Сол жайын бай қаған Шоқан, «бойы үйренген соң түйіні тарқатылар» деп ойлады да, аз отыр ғаннан кейін «тағы да жолығысармыз» деп кетіп қалды. Айрыла сала бір-бірін са ғыныса бастады олар. Сондағы ма қсаттары бірінің-бірі кім екендігіне тереңдеп, түпкі асылдарының не екенін к өру.
Олар кешікпей жиі жолы ғыса бастады және камерада ғана емес, генерал-губернаторлы қтың кеңсесінде, Шоқанның пәтерінде... Гасфорттан с ұрастырып байқаса, Достоевскийді ол білмейтің ешбір шы ғармасын оқымаған кісі боп шықты. Сондықтан, қызықтыру ниетімен, оны ң шығармаларын аспанға көтере мақтап, «Орыс прозасыны ң Гогольден кейінгі биігі осы» дегенді айтты. Сол бағасына Белинскийді кепіл ғып, оның «Отечественные записки» журналында «Кедей адамдар ға» жазған сынын көрсетті. Оқығаны аз болғанмен, естігені, то қығаны көп Гасфорт, Белинскийдің өткір сыншы екенін білетін еді. Ол Шо қанға сенбегенмен, сыншыға сеніп, Достоевскийге к өңіл аударды. Оның қорқары: жалпы петрошевшілдердің, олардың ішінде – Достоевскийді ң идеялық жағы болушы еді. Шоқанның баяндауынша, т ұтқындалғанға дейін француз утопистерінің социалистік идеясымен еліккен Достоевский, аба қтыға алынған к үннен бастап, төбесінен төңкеріліп түскен. Қазір ол, «революция» былай т ұрсын, «социализм» дегеннен, қасқырдан үріккен жылқыдай қашады. Оның қазіргі сенімі – христиан діні. Ол да осы діннің « құдайы» саналатын Айсадай: зорлыққа қарсы тұрмауды, қиянатқа т өзуді, бұл дүниеден таппаған жақсылықты ахиреттен күтуді қолдайды; патша және патшашылдық мәселесіне де осылай қарап, оларды
ң болуын тіршіліктің табиғи заңына санайды... Б ұлардың бәрі Гасфортқа жағымды сөздер, сондықтан Достовескийді к өруге, жолығуға, пікірлесуге ол да құмартып, к өңілді бір шағында кабинетінде қабылдады да. Бірақ, сөзуар Гасфорт қа тұйық Достоевский ұнамады, сондықтан, одан кейін қабылдаған жоқ. Шо қанның пәтері – Омбыға алғаш келген жылы, мейманханасына т үсетін Варвара Коробейникованың сәудегер, бай інісі – Мирон Коробейниковты ң үйі еді. Тері саудасынан байыған ол, тез арада бірінші – гильді с әудегерінің даражасына жетіп, Омбының орталы ғына асты күйген кірпіштен, үсті қарағай бөренеден екі этажды үлкен үй салған. Шоқанды бала жасынан білетін ол, корпусты бітіріп, Гасфорт қа адъютант болғаннан кейін, «бір күніме керек болар» деген оймен, жасаулы бірер б өлмесіне тегін тұрғызған. Шо қан осы бөлмеде Достоевскиймен бір емес, бірнеше рет жолы қты. Кейде қондырып та жүрді. Басында баласынып қарайтын Шо қанмен сөйлесе келе, оның ой-санасы марқайған жас екеніне көзі жеткен Достоевский, ш үйіркелесе келе, теңдесе сөйлесіп ешбір сырын іріккен жо қ. Сондай ұзақ кеңестерінде Шоқанның қалтқысыз досты ғына күдігі қалмаған Достоевский өткен күндерінің әсеріне қоса, басында пісіп жүрген болашақ біраз шығармаларының мазм
ұндарын да жыр ғып айтып берді. Мысалы, кейін « Өлік үйдің хаттары» деген атпен жазған мемуарлы
қ романы. Сонда сипатталатын оқиғаларды баяндағанда, Шо қан «Омбы острогы» дегеннің, онда қамалғандардың тұрмысы не екенін ай қын көрді. Не деген тамұқ тұрмыс. Кейін «А ғайынды Карамазовтар» деп атаған романында, әкесін өлтіретін олардың қылығы, Достоевскийдің өз үйінде болған о қиғаларға ұқсайды екен. Оның әкесі – Михайл Андреевич те, Карамазовтарды қ әкелеріндей тентек сотқар, өр көкірек зорлықшыл, бейбасты қ, араққор, бағыныштыларын да, әйелін де, балаларын да қорлап ұстаған оны, қиянаты өткен шақта, ұлдары өлтіруге де ниет еткен, соларды ң ішінде ересек болып қалған Федор да бар: соған келісіп кезегін к үтіп жүргенде, белгісіз біреулер орман арасында өлтіріп кетіп тыншыған. – Артынан,– деп ая қтайды Федор Михайлович, бұл кеңесін,– крепостной шаруалар өлтіргені сезілді: құтылуға құмартып жүрген әкенің ондай ажалына жанымыз ашыған жоқ. Революциялы қ социалистік идеямен ауырушылар Достоевскийдің ойында «дел құлылар» (идиоты) мен «жындар» (бесы) олар орынсыз қан төгуден басқа еш нәрсе бітірмейді. Сондай ойдағы Достоевскийді ң өз беталысын шамалайын десе, қазақ мақалының «су аудар ған дөңбектей, жел аударған қаңбақтай» деуіне ұқсайды. Біра қ, адамды сүю, оған жақсылық ойлау санасынан айныр түрі жоқ. Сонда, қоғам «жақсылық» аталатын тиянаққа қалай жетпек?.. Күрес жолымен бе?.. Олай дейін десе, ерте заманда ғы патрицей мен плебейлерді ң қанды арпалысынан мыңдаған жылдарға үздіксіз созылып келе жат қан таптық күрес, қамалушылардың қолын бостанды ққа жеткізген жоқ! Тарих жүрісінің беталысына қараса, қашан жетудің елесі әлі де көрінбейді... Шо қанның, «ендеше не істеу керек?» деген сұрауына Достоевскийді ң берер жауабы – христиан дінінің көнбістік жолына т үсу... Оған сенейін десе, христиан діні шыққалы қашан!.. Содан бері қоғам өміріндегі теңсіздік күні сәулелену орнына қараңғылана т үседі... Сонымен, Достоевскийді ң гуманизмі, Шоқанға ар жағында не бары белгісіз аспан ке ңістігіндей, көгілдір түпсіз тұңғиыққа ұқсайды... Достоевскийден сонда да безінбей, досты қ жігін күннен күнге ты ғыздай жымдастыра беретін себебі: саналы өмірінде әзірге жолы қтырып үлгерген адамдарында, дәл мұндай гуманисті кездестірген емес. Өзі атақты славянофильдердің бірі бола тұра, бұл адамзатты т үсіне, ұлтына, жынысына, жасына бөлмей, еңбек білім ж үйесіндегі «адам» атаулыны түгел сүйетін сияқты. Сондықтан да ол, орыс ойшылдарыны ң арғы жағындағы Николай Новиков пікірлестеріні ң, бер жағы – петрошевшілдердің Россиядағы «б ұратана» аталатын отар ұлттарды, орыс ұлтымен тең ұстау идеясын ұната, көтермелей сөйлейді. Шо қан да өзін гуманистке санайтын адам. Бүкіл адам қоғамының те ңдікке жетуін ол да арман етеді. Бұл оның арғы арманы. Бергі арманы ту ған елі – қазақтың елдігін, шаруасын, мәдениетің т ұрмысын европаның орыстық даражасына көтеру...Бірақ, қалай?.. Достоевскийді жас жа ғынан да, білім жағынан да өзінен үлкен к өретін Шоқан, «сол білер ме екен?» деген оймен сұраулар қойып к өрсе, берер жауабы, жалпы гуманистік идеясынан әлдеқайда к өмескі!
Өйтпегенде ше?.. Жер шарыны ң географиялық картасына көз тіксе, оның шы ғыстық жартысын, егіздің терісіне меңзесе, соның шеткі бір п ұшпағындай ғана көрінетін Англия не істеп отыр соңғы төрт-бес ғасырда? Ол Американы, Австралияны, Азияны, Африканы бірінен со қ бірін жаулап, көпшілігін отарлық құлдықта ұстап отырған жоқ па?.. Бойлары алпамсадай үлкен болғанмен, өнер-білімнен артта қалған отарлар, өз жерінің көлемі титімдей Англияға қарсыласа алды ма? Тулап к өргендерін тойтарып, демін ішінен алғызып жүрген жо қ па? Франция ше? Испания ше?.. Оларды былай қойғанда, Европада континентіні ң батысына талақтай жабысқан, жерінің тілген таспадай ғана көлемі бар Португалия ше?.. Голландия, Дания, Бельгия ше? Отарларымен бойларын салыстыр ғанда ергежейлі сия қты осылар талай алып елдердің үстіне мініп aп, өкпеге тепкілеп айдап ж үрген жоқ па? Россия да д үние жүзіндегі ең зор отаршыл мемлекеттің бірі ғой? Оны ң да жаулап алған жері мен елі ұлан байтақ. Солардың бірі қазақ. Қорлықта келе жатқан бұл отар елдердің теңдікке жетуі қашан? Ж әне қалай жетеді? Кім жеткізеді? Достоевскийге Шо қанның қазақты мәдениетті ел жасау туралы ойы, утопизмні ң де ең нашары сияқтанады. Бұл жағынан Шоқан о ған «ХІХ-ғасырдың Дон-Кихоты» деп қарайды. Кітаптардан о қуынан ба, ауызша естуінен бе, ол мінез-құлық жа ғынан Лермонтовқа, немесе оның бас геройы – Печоринге ұқсауға тырысты: ретіне қарай зілді де, шапшаң да, орнықты да, ұшқалақ та; тігі ң де сыпайы да; сөзуар да, үндемес те; солар сияқты егеске де жаны құмар
ж әне
егескенін же ңбей тынбайды, сонда
кеудемсо қтықпен емес, білімімен, дәлелімен... Ал, жалпы біліміне келгенде, не деген зор эрудит! Әсіресе:
тарихтан, философиядан, эстетикадан, энтографиядан, та ғы сондай гуманитарлы қ білімдерде! Таби ғат танудан да білетіндері толып жатыр!.. Оқусыз ауылдан кеше ғана келген бала-жігіт, аз жылдың ішінде мұншама көп білімді ұ қайдан алып үлгерген!.. Бұл жағынан қарағанда, шын ма ғынасындағы феномен!.. Ал, ой-санасыны ң қалыптасу жағына келгенде, мартен пешінде бал қып тұрған болатқа ұқсайды; қызу күшті, бірақ қайда, қандай қалыпқа құйыларын әлі анықтамаған сияқты.' Ниет ететін қалыбы – саясат. О ған құйылып оңған адамды Достоевский көрген де, естіген де емес. Шо қан олардан асып қайда барады?.. Ол да солар барған жерге барып, қылығының ақыры, бері салғанда өкінішке, әрі сал
ғанда апатқа ұшырайды. Қалтқысыз сүйіп үлгерген жас досын Достоевский ондай опық жеуге қимайды, сондықтан, «опығы жоқ-ау» деген бағытқа икемдегісі келеді. Сол ма
қсатпен сырласа әңгімелесіп отырған бір шақта: – Шоқан! – деді Достоевский. – Әу, Федор Михайлович. – Бір а қыл қоссам, ұнар ма еді саған? – Айтып к өр.
– Сен ғой, менің байқауымша, қазақ халқынан шыққан, европалы қ білімі бар бірінші адамсың? – Солай сия қты.
– К өбейту керек қой, сол халықтан сен сияқты адамды – Д ұрыс қой, бірақ қалай?.. – Өзің сияқты, орыс школына қазақ, балаларын тарту арқылы. Осы арада Шо қан Достоевскийге жаңа бір мәлімет айтты. – Қазақ халқының, – деді ол,– Россияға шет-құшақтан бағына бастауына ж үз жылдан асып барады. Содан беpi,– деп, қазақтан қай жерде кімдер орысша о қығаның бармағымен санап берді. Олар тым аз екен. – Біра
қ, – деп жалғастырды Шоқан сөзін, – бұлардың бәрі т үгелімен патша өкіметінің чиновниктері. Іштерінде, туған хал қының хал-жайын ойлайтын оның өркендеуіне жәрдемдесетін біреуі жо қ.
– Өзің ше?
– «Жал ғыз қаздың үні шықпайды» дейді қазақ халқы. «Жалғыз адам майданда жауынгер емес дейді орыс ма қалы. Мен жалғызбын. – Әңгіме сендейлерді көбейту жайында болып отырған жоқ па? – Қалай көбейеді ол? – деп, Шоқан әнеугі Атбасар жолында қазақтарды орыс оқуына үндегенің талай адамдар балаларын Омбы
ға жібереміз деп уәде бергенің сол уәдесінде біреуінің де т ұрмағанын зор өкінішпен айтып берді. – Ауыл ға жақындатса қайтер еді школаны? – Қалай?
– Т ұп-тура ауылдардың өзінде ашса? Шо қан қарқылдап күлді. – Неге к үлесің?
– «Бездім» деген утопия ға қайта оралдың ғой, Федор Михайлович! – Неге? – Ашатын кім ондай школаны ауылда? Ауыл т үгіл орыс селоларында?.. Қазақтар түгіл, біздің Батыс Сібірдің орыстарынан да ж үзден тоқсаны хат білмейді; селолардың басым көпшілігі «школа» деген с өзге түсінбейді, себебі, ондай мәдениет ошағын көрмек түгіл естіген жо қ!..
– Өкінішке қарай, – деді Достоевский, демін күрсіне алып, – ішкі Россияда да солай!.. Б ұл әңгіме тұйықталып қалды. Әрі қарай созуда мән жоғын ұққан Достоевский, Шоқанды тағы бір бетке бұру ниетімен, адамзатты ң қазіргі уақытта алдыңғы қатардағы ойы да, білімі де Европада екені ң тұтқындалғанға дейін омы көру, аралау, сабақ алу ниеті бол ғаның ол арманын тұтқындалу кескенін айта кеп, сөз аяғын Шо қанға соқтырды да: – Сен де осыны істеуі ң керек! – дегенді ұсынды. Шо қан тағы да қарқылдап күлді. – Неге к үлесің?
– Мені, кішкене адъютантты ондай саяхат қа жіберетін кім? Қаражат қайда оған!.. – Әкеңді бай кісі дедің ғой. – Не қылған байлық ол?.. Ауыл байларында ақша жоқ. Барлық мал-м үлкін сатса, ақшасы Европаны бірер жыл аралау ға жетпейді Б ұл әңгіме де тұйықталып қалды. Олар осындай т ұйықтардан шыға алмай шырмалып жүрген шақта, Шо қан қозғаған бір мәселенің сәті түсе қалды. Достоевский Гасфортты ң қабылдауында болғаннан кейін, генералды ң көңілді отырған бір шағын пайдаланып, Шоқан оған Шы ғыс Сібірдің генерал-губернаторы Муравьев-Амурскийді мақтап кетті. Сонда ғы сылтауы – «бурят ғалымы Доржи Банзаровтан алдым» деген хаты. Банзаровпен ол 1850 жылы Петербургтан ту ған еліне кетіп бара жатып, Омбы ға соққан жолында, есімі бізге осы романның өткен тарауларынан таныс, бурят шалы Б ұғы байдың, үйінде танысқан еді. Әуелі Қазан қаласындағы гимназияны, одан сондағы университетті бітіріп, Петербургта ғылыми жұмыстармен шұғылданған, баспада жариялан ған ғылымдық мәні терең еңбектерімен дүние жүзіне әйгілі Банзаров, жолыққан шақта жасы он төрттен он беске жаңа шы ққан Шоқанның ақылдылығына, кітапты көп оқығандығына, ұғымпаздығына, ой-санасының ерте марқая бастауына қайран қалған Жасы да, білімі де әлдеқайда үлкен бола тұра, Банзаров Шо қанмен теңдесе сөйлесіп, оның болашағына аса зор үміт ж үктеген, сырласа келе туысындай көріп, жылағандай айрылысқан; содан кейін ту ған жеріне кеткен Банзаров Шоқанға оқта-текте хаттар жазып ж үрген. Өлкелерінің тіршілігі туралы, өзінің не істермен ш ұғылдануы туралы толып жатқан мәліметтер хабарлайтын. Ол хаттарды ң Гасфортты ойға қалдырар деген кейбірін Шоқан генералына к өрсететін. Олар қызық көрінетін. Шоқан кей хаттың мазм ұнын ауызша айтатын. Шо қанның әдетінде кейбір жайды өсіріп те, өшіріп те айта салатынды қ болушы еді. Банзаровты көтермелей сөйлейтін ол, кейде хатта айтпа ғанын айтты деп, өз жанынан талай қызықтарды қосып жіберетін. А ңқылдақ Гасфорт оларына иланатын. Сондай қылығына бағып жуық арада Шығыс Сібірдің Омбы ар қылы Петербургқа өткен әлде не жүргіншіден естіген кеңесін Банзаровты ң хатына айналдырды да, аяғын Гасфорттың қытығына тиетін с өзге бұрып жіберді. Гасфорт Муравьев-Амурскиймен барлы қ ісінде де бақас еді, ол не қызметің не қылығын болса да одан асыруға тырысатын. Сол қалпын білетін Шо қан, «Банзаровтан келді» деген «хаттың» мазмұнын ауызша айтып беріп: – Сіз, әрине, ағайынды Бестужев дегендерді білесіз, – деді ол. Гасфорт «білмеймін» деуге арланып, «білем» дей салды. Өтірігін сезген Шоқан «қалай білесіз!» деп қазбаламай: – Декабристерді ң ішінде олар ең ауыр қылмыстылардың қатарына қосылатынын да білеміз? – деді генералын шы ңдай түсіп. – Әрине. – Сонды
қтан да,
ұлы даражалы государь император Бестужевтарды ң үлкені мен кенжесінің әскерлік чиндерін сыпырып, солдат қа берді ғой. Ортаншылары: Николай мен Михайлды Сібірге, каторгіге жіберді ғой.
– Білем, – деді Гасфорт та ғы да өп-өтірік. – Халдері қалай екен соларды ң? Сібірде олар патша сарайыны ң Нерчиндегі күміс кенін қазатын шахтасына т үсіп, жұмыс істеген. «Сондай ауыр азапта өлгенше жүре беретін оларды генерал Муравьев-Амурский ажалдан айырып алды» деп жазыпты, Банзароз ма ған.
– Қалай?
– Бестужевтарды ң үлкені Александр, кейін «Марлинский» лақабын ал ған үлкен ақын кісі болғанын білеміз. – Әрине, – дей салды Гасфорт. – Солдат қа берілген ол Кавказдағы соғыста ерлік көрсетіп, сол қайраты үшін патша оны есіркеген де, Петербургқа шақырып, офицер мундирін қайта кигізген. Өз халін жақсартып алған Марлинский Петербург қа әлдеқалай бара қалған Муравьев-Амурскийге жолығып,
Нерчинда ғы інілерінің ауыр халін жеңілдетуді өтінген. Муравьев ұлы жандылы қ көрсетіп, Ішкі істер министрі граф Растопчин арқылы, Сібірдегі Бестужевтарды ң өмірлік каторгасын әуелі жиырма жылға шегертіп, біраздан кейін сарай министрі, князь Галицинні ң ж әрдемімен, каторжандық халден мүлдем босатқан. Банзаровтың хатына
қарағанда, олар қазір Селенга острогінде еркіндікте жүрген к өрінеді. Николай жазушы да, суретші де екен. Ол осы өнерін шеберлендірумен ш ұғылданады дейді. Ал, Михаилды – он сауса ғынан өнер тамады дейді: әрі зергер, әрі темір ұстасы, әрі балташы болса керек. Ол да осы өнерін өркендетуде дейді. – Апырай- ә?!.. – деп қалды Гасфорт. – Сізді ң әріптесіңіз генерал Амурский осындай игілікті іс істеген! – деді Шо қан енді Гасфортты қайрауға кірісіп. – Сізге де неге ат қармасқа, сондай игілікті істі? – Неге?–деп қалды Муравьевтің абыройына іші тарыла қалған Гасфорт. – Бестужевтар, қанша талантты дегенмен, – деді Шоқан, мақсатына енді тура келіп, – т өртеуін қосқанда бір Достоевскийдің ширегіне келмейді. Оларды ң қасында бұл – төбесіне жан шығармайтын асқар таудай, ал, аналар – етегіндегі т өбешіктей! – Одан не мораль!.. – деді Гасфорт, адъютантыны ң не айтқалы келе жат
қанын енді ғана шамалағандай. – Мораль, – деді Шо қан ендігі сөздерін нығарлай айтып, – сонша үлкен Достоевскийді тар және қараңғы камерада неге ұстаймыз? Оны неге еркіне шы ғармасқа? Бестужевтардың кім екенін кім біліп жатыр? Кім керек қып жатыр, олардың, қайда жүргенін? Ал, Достоевскийді ң қайда, не халде отырғаны орыстың ғана емес, бүкіл Европаны ң мәдениетті қауымы түгел біледі; ауыр халіне түгел қайғырады; егер ол осы халден босана қалса түгелімен қуанады, босатушы
ға алғыс жаудырады. Сондай ұлы абыройға сізге неге ие болмас
қа, Жоғары мәртебелім?! Ма қтаншақ Госфорт кеудесін кере дем алып, «жөн сөз екен!» деп қалды. – Князь Галицинге сіз Амурскийден әлдеқайда жақынсыз да, өтімдісіз де, Жоғары мәртебелім. Отан соғысында сіз князьдің сенімді ж әне сүйікті адьютанты болдыңыз; Амурский оның маңына да жолап к өрген жоқ. Шо қанның соңғы сөзіне тіпті масаттанып кеткен Гасфорт: – Солай-а қ болсын! – деп столды қойып жіберіп, орнынан атып т ұрды, – хат жаз князьға менің атымнан және жақсылап жаз!.. – Шамам келгенше. Жо ғары мәртебелім!.. Жазыл ған хаттың жауабы, екі-үш айда қайтып келді. Онда ғы бұйрық: «Достоевский абақтыдан босансын. Солдатқа берілсін. Қызметті Семейдегі шекаралық батальонда атқарсын!» Гасфортты ң тағы бір игі ісі – Семейге басқа бір тапсырмалармен ж үргелі жатқан Шоқанға Достоевскийді ерте кетуге ұлықсат етті. СУ ҒА КЕТЕ ЖАЗДАҒАНДА Б ұл көктемнің ала-сапырандау шағы еді. Қар еріп болғанмен, жер әлі миы шыққан саз. Омбыдан Семейге ылаумен бару үшін Ертістің «Орыс жа
ғы» аталатын солтүстігін жағалау керек. Бұл жолмен сапар шегіп к
өрмеген Шоқан білетіндерден сұрастырса, ылау мінетін мекендерді ң аралары алшақ, көліктері қоңсыз кезі, қазіргідей лайсаң ша қта атпен жолға шығу бейнет. «Ендеше не істеу керек?» дегенні ң жауабын Шоқан тез тапты. Гасфортты қ игілікті ісінің біреуі «Омбы флотилиясы» деген атпен Ертіс үстінен соңғы бірер жылда су жолын ашу еді. Оның батыс жа ғы – Тобылға, шығыс жағы – Семей арқылы Зайсан көлінің «Қара Ертіс» құймасына тіреледі. Осы екі арада, көбінесе жүк тасу жабды ғына жүретін флотилияға кейде кісі де мінеді, әсіресе кішірек баркастар ға.
Шо қан сұрастырып байқаса, мұзы ертерек сөгілген Ертісте Семейге қарай жүруге он төрт ескекті баркас даярланып жатыр екен, бортына отыздан астам ж үргінші алмақ. Білетіндердің сөзіне қарағанда қазіргідей аласапыран кезде сазды жағамен Семейге ылаулатып жетуге ай ға жақын жүруі керек, су жолы, көп дегенде – жарты ай. Шо қанның осы баркаспен кеткісі келді, ондағы ойы сумен сапар шекпеген өзінің де қызық көргісі келуі, қамаудан шыққан досы Достоевскийге еркін ауада дем ал ғызғысы келді. Шо қанның бұл ойына Достоевский қарсы болған жоқ. Жол ға шығар алдында Шоқан Достоевскийді бірер күн пәтеріне алып тыны қтырды, сақал-мұртын қырғызды, шашын қырықтырды, жергілікті гарнизоннан солдат киімдерін алып берді, с өйтіп, кешегі сорлы т ұтқын енді адам қатарына қосылып, жұнттай боп алды. Баркас қа бұл екеуінен басқа отыратын жолаушылар – солдаттар мен ж ұмысшылар екен. Жүргіншілер үсті ашық баркасқа отырғанда, таби ғаттың мейірі түскендей, осы кезде «қара д,ауыл» да бәсеңдей бастады, к үн шуақтанды. Мезгіл – Ертісті ң суы кең арнасына лықылдай толып тасуға таянып қалған шақ еді. Ол жолаушылар аттанғаннан бірер күн кейін тасыды. Достоевскийге өзеннің тасуын көруден қызғылықты нәрсе болмайтын. Сонды қтан, ескен өлкесіндегі кіші-гірім өзендердің тасуын місе т ұтпай, «кең жайылады» деп естіген Еділ бойын бала жігіт ша ғында әдейілеп аралағаны бар. Ертіс о ған Еділдей көрініп кетті. Ертістің тасыған суы «Қазақ жа ғы» аталатын ойпатына құлайды екен. Бұл бетке жайылған судың ұшы-қиыры көрінбейтін теңіз. Тегі, жайылымы біраз алыстыққа дейін тере ң де болу керек, ойпатқа өскен қалың тоғайдың қылтиған бастары
ғана көрінеді... Ағысы қатты. Ертістің жайылымы да екпінді бетінде
қалқып бара жатқан нәрселерден байқалады. Жайылым к өк болғанмен, баркас өзеннің терең арнасынан аумай келе жат қан сияқты. Қатты ағысы кеудесінен итергенмен, күшті қолдар құлаштай сермеген ескектер баркасты ілгері жылжытудан м үдірмейді!.. Не деген күшті серпін!.. Жолаушыларды, әсіресе, Шоқан мен Дортоевскийді баркастан гөрі ескіштер қызықтырады. Қайдан, қалай таңдап алғандарын кім білсін,– он т өрт ескекке жеті-жетіден екі қатар болып отырған оларды ң түр-тұлғалары аса ірі, денелі. Ауыздарын қалық сақал мен м ұрт басқан. Өзгелері орыс кескінді бұлардың арасында, қазақ кескінді жалғыз- а қ адам бар, оның да ірілігі аналардан кем емес, ол да түгі сұйықтау, т үсі қап-қара, қылдары жылқының ту құйрығындай қатқыл сақал- м ұртын ұйпаландырып еркіне жіберген. Оның қазақ, я солтүстік халы қтардың бірі екенін айыра алмаған Шоқан біраз күнге дейін тіл қатқан жоқ... Бойы үйрене атын сұраса – Қаранар. Одан басқа с ұрауларына мылқау адамдай жауап қайтармайды. Содаң кейін Шо қан үн қатпайтын болды... Жетеуіні ң де кигені еттері жылтылдаған жалба-жұлба жыртық. Содан к
б ұдырмақталған тастарға ұқсайды. Бірақ қимылсыз қаланған тастар ға емес, жер сілкігенде күтірлей құлайтын қимылдағы тастардай. К үштерінің көптігінен бе, ыстық-суыққа пісіп-қатуынан ба, ашы қты-жабықты жағдайда тоңазымайды да, пысынамайды да!.. Жуанды ғы да, ұзындығы да түйенің жіліншігіне ұқсас білектері, ескектерді созып-тартып қимылдаудан ертеден қара кешке тынбайды; ара-т ұра кезектесіп, мызғып алысады да, жайылған кең судың екпінді а ғысына қарсы қайықтарын ентелетіп есе беруден жалықпайды. Не деген қажырлы адамдар, қарулы қолдар!.. Ана жылы Еділ бойын кезгенде, Достоевскийді ң бір мақсаты бурлактарды ң өмірін көру болған. Сонда, ондап, жүздеп... дегендей ауырлы-же ңілді қайықтарға, кейде кемелерге жуан кендір арқанның ұшынан жасалған ноқталарға жегіліп, ыққа қарай да, желге қарай да
шірене тартудан мойындары босамайтын б ұларды Достоевский өз т ұсындағы заманның бар ауыртпалығын сүйретушілерге есептейтін. Осы та қырыпқа шығарма жазсам ба деп жиналып жүрген шағында т ұтқынға түсіп қалды. Өзі түгіл елесі бұлдырамайтын бақытты іздеуден ойы шаршаған ол ке ңеспен ұзақ жолды қысқарту үшін бурлактар өмірінен абайлаған қызғылықты эпизодтардың біразын әңгімелеп береді. – Неге жазбайсы ң осыларды? – дейді, қызыға тыңдаған Шоқан. – Орысты
ң қазіргі әдебиетінде бұл тақырыпта батыл жаза алатын жал
ғыз-ақ адам бар,– дейді Достоевский. – Ол кім? – Николай Александрович Некрасов! – Оны
ң жаза алатыны рас! – дейді жазу майданында жуықта ғана к өріне бастаған Некрасовтың қалам сілтеуімен таныстығы бар Шо қан.
Жолаушылар ескіштерді ң қуатты қимылдарына қызыға қараудан да жалы ғар ма еді, қайтер еді, егер он төрт балуан ара-тұра үн қосып өлең айтып отырмаса!.. К үндерін бірге еткізетін олар әндете дауыс қосуға жаттығып ал ған болулары керек, тұтасқан үндерінен жарықшақ шықпайды. Орындайтындары орысты ң әлде не бір биік екпінді, зарлы әндері!.. Қазақ та серіктерінен қалыспайды... Достоевский бұл әндерді к өбінесе тұнжырай тыңдайды да, кей кезде шыдамастан қосылып та кетеді. Өзге жолаушылардан да қосылатындары аз емес: Даусының ажарсызды ғына қарамай, хорға делебесі қозған Шоқан да ара-тұра м ұрнынан міңгірлеп қосылады. Жолаушылар Семейге дейін осындай халде барар ма еді, қайтер еді, егер Омбыдан шы ғуларына он шақты күн болып қалған кезде қайықтары суға батып кету қаупі тумаса. Атын «Омбы флотилиясы» деп қопа қардай қылғанмен, бұл пристанны ң қарамағындағы қайықтар, педияның малындай кәкір- ш үкір, ескі-құсқылардан құралғандар болатын. Төстабандарының, қабырғаларының тақтайлары сөгілген, шіріген, олардың көбі жамау- жас
қаумен жүре беретін. Қайықтардың көбірек таситын жүгі: дән, овощ балы қ, үн сияқты азық-түліктер. Солармен қоректенетін тыш
қандардың көптігінде қисап болмайды; әсіресе орысша «крыса», қазақша «егеуқұйрық» аталатын дөкейлерінде. Қазақтардың казак- у ұ р
р р орыстардан естулерінше, үлкендігі кішігірім мысықтай дөкей тыш
қандардың қаруы тісінде емес, құйрығында. Егеу сияқты жарал
ған ол құйрықтар ағаш түгіл тас пен темірді де теседі. Жабылып кетсе кісіні де, малды да жеп қояды. Казак-орыстар қулықпен айтқан бұл сөзге қазақтар нанып, «егеуқұйрығы бар» деп, Ертісті өрлейтін қайықтарға мінбей қойған. Кісіні, малды жеуі ертегі сия қты болғанмен, егеуқұйрықтардың қайықтар мен кемелерді тесіп шыдатпауы ақиқат. Омбы флотилиясында оларды ң бүлдірмегендері жоқ. Бізді
ң жолаушылар мінген баркас та сондай жыртық-тесіктердің біреуі еді. Оны бас қаратын боцман жолға шығару қауіп екенін айт
қанмен, флотилияның өр кеуде, қатал капитаны «бара бер!» деп а қырды да, бет қарай алмайтын боцман баркас түбіне жиналған суды т өгіп, тәуекелге бел байлап аттанып кетті. Жолшыбай жылаудан тынба ған суды, іркілген шақтарында, шелек бақыраш, тағы сол сия қты ыдыстармен іліп ап төктірді де отырды. Олар сол қалпымен Семейге де жетер ме еді, қайтер еді, егер, тілеуі құрғыр, егеу құйрықтар баркастың түбін тесіп жібермесе!.. Қайық т үбінің жігіне кірген дәндерді, аш егеуқұйрық тіміскілей қазып ж үргенде, шіріктеу бір тақтайды үңірейтіп тесті де алды. Сол тесіктен лы қылдай кірген су, ыдыспен көсіп төгуге бой бермей, қайық ішінде к өлки бастады. Соны көрген боцман, баркастың түбі тесілгенін болжады да, ескекшілерге, қайықты судың жайма тайыз жағына қарай бұруға бұйырды. Олар қайық бетің жалма-жан жаймаға б ұрып, ескектерін жанталаса сермей бастады. Біра қ жайма жақын жерде емес сияқты. Ертістің бұл жақ беті кең жазы қ қалың тоғай екенің тоғайда үйеңкі, Терек сияқты а ғаштардың жуан және биік болып өсетінін біледі. Бір жағы шытырман қалың тал. Олардың бойы да атты кісіден әлдеқайда биік. Қайықшылар бет бұрған жақта, талдардың үсті тып-типыл теңіз, ар ғы биік ағаштардың да, бастары ғана қылтияды. Соған қарағанда, тіпті әрменге дейін, кісі бойлар тереңдік жоқ сияқты. Ал, қолдағы құралмен қаншама жанталасып төксе де, қайыққа көрген су аласару орнына жо ғарылай береді, қайықтың денесі суға шөгіп барады. Тайыз
ға аман жетуден күдер үзуге айналған боцман: – Шамалары ң жеткенше жан сақтаңдар! – дегенді айтты. Ж үзе білмеуден бе, сасқалақтаудан ба, біреулер суға қарғу қалпын к өрсетіп, киімдерін шеше бастады. Шо қанның кадет кезінде Ертіске жүзіп үйренгендігі бар, бірақ жа қын тұсқа ғана. Мына су телегей теңіз. Одан ете ала ма, жоқ па?.. Одан үлкен уайымы – Достоевский жүзе біле ме, жоқ па?... Сұраса, ол басын шай қайды. Ендеше суға кеткені де!.. Жандай дос көретін адамын ажал ға қалай қимақ!.. – Жан са қтаңдар! – деп ақырған Қаранар даусы селк еткізді. Соны ң демеуімен Шоқан да, Достоевскийді көтеріп, жүзе жөнелді. Досыны ң аман жағаға жетеріне көзі жеткенсін, Шоқан да еркін құлаш ұрды. Әйтсе де жағаға талмаусырай жетті. Б ұл ара орысша – «Кряковск»10, қазақша – «Кереку» аталатын қаланың деңгейі екен. Қаранардың айтуынша, қала жақын. Бірақ, ар қалағандары оған қазір қалай жайлана қояр таныстары жоқ. Сол жайды а қылдасқанда Қаранардың айтқаны: – Сіздер осы арада қалыңыздар да, шешініп, киімдеріңізді кептірі ңіздер. Сыртынан көргенім болмаса, бұл – ішіне кірген қалам емес. Со ған барып, жайланар жер іздейін. Күн жылы, әрі желкем. Мен орал ғанша үстерің дегдіп те қалар... Өздерің де тыныстарсы ңдар, қорыққан жүректерің басылар... Ол « өзге киімдеріңді өздерің бірдеме қыларсыңдар, бумы тарта алмайсы ңдар» деп, екеуінің аяғындағы солдат етіктерді әрең дегенде суырып берді. Сулан ған шұлғаулардың тұтқырлығы сондай екен, Қаранардың шірене, шыжымдай тартқан қарулы қолдары, етікпен қабат сирақтарын да суырып әкете жаздады. Өзі шешкен кенеп дамбалын мы қтап бір сықты да, дымқостығына қарамай бұтына киіп ап, қала жаққа жең тартты да, ілезде қалың орманға сіңіп кетті... Орманды да, даланы да тастай қараңғылық бүркеп кетті. – Қаланы таба алар ма екен, байғұс! – деді екі дос қосынан. – Табар,– десті сенімсіз үнмен.
– Не деген қарулы адам! – деді, жөніне көзін тіккен Шоқан. – Не деген жа қсы адам! – деді Достоевский... – Т үрінен шошымаса жарар еді, қала халқы! – М үмкін...
Оларды ң жорамалы дұрысқа шықты. Қалың орманның сиректеу ішіне кіре орналас қан аз үйлі Керекудің шеттеу бүр үйіне жеткен Қаранар, қақпасына бас сұғайын десе, салтқысы киілген, жабық. Б өтен адамның иісін сезген иті, шабаланып қоя берді де, алып таста ғысы келгендей, қақпа табалдырығын тырналай өршеленді... Адам дыбысы сезіле қоймаған соң, Қаранар қақпаны әуелі ақырын, одан кейін қатты қаға бастады. Үй иелері бұл мезетте, шыраның жарығымен іңір асын ішіп отыр еді. Итті ң үруіне, қақпаның қағылуына қарап, олар жат біреу барын жобалады да, астарын до ғарып, шыраларын сөндіре қойды. Себебі, кейде осы ма ңда, сібірліктер «варнак» немесе «посельщик» деп атайтын
қаңғырғандар жүреді. Олардың көбі Сібірдегі каторгілерден қашқандар болады. Жүдеп-жадап жүретін олар ұрлық та қылады, үйлерді, кісілерді тонайды да, кейде жеке, кейде үйлі жанды өлтіріп те кетеді. Сонды қтан Сібірдің тұрғындары күн бата терезелерін, есіктерін, қақпаларын тас қып бекітіп, даусы таныс біреу болмаса, бас
қаға ешуақытта ашпайды. Қаранар қақпасын қаққан үй де сөйтті. Қақпадан терезелерге барып, әрқайсысын шертіп, дүрсілдетіп көргенмен, тым-тырыс дыбыс бермеді. Кісі жо қ дейін десе, иті бар. Қора ішінен әлде не жыл қы, әлденеге оқыранып та қойды. Ит түгіл малдар да елегзігендей, ма ңыраған қой-ешкінің, мөңіреген сиырдың дауыстары естілді. Адам даусы жо қ!..
Қаға-қаға қалжыраған, әрі түні салқын жерде тоңазыған Қаранар, терезе қақпасына аузын тақай, қатты дауыспен үйдегілерді бо қтап алды да, көрші үйге жылжыды. Оның қақпа, терезесін қағып к өрді, одан да дыбыс жоқ!.. Содан, үйден үйге көшіп дегендей, қаланың ең ішіне кіріп алды. Барлы қ үйде де шабалана үрген бір-бір ит!.. Біреуінен де адам даусы естілмейді. Не қылған қала, бұл?!.. Адам емес, кілең иттер тұратын қала ма?!.. С өйтіп жүріп шіркеуі бар бір алаңға жетсе, маңында сарай сияқты ұзынша бірдеме қараңдайды. Жақындап барса, бергі қабырғасы жоқ лабаз. Ішінен отта ған, пысқырынған жылқылардың дыбысы естіледі. Қаранар жорамалдай қалды: осындай қалалардың орта тұсында « өртші» аталатын мекен болады. Онда «өрт шыға қалса» деген са қтықпен, арбаға артқан су құйылған бөшкелер, жегілетін аттар, өрт сөндіру саймандары және күзетшілер тұрады. Солай жоры ған Қаранар «кімі бар екен?» дегендей, аттарға жа қындай бергенде, адам көргенде не босануды, не жемді тілейтін әдеттерімен, бірер ат оқырана қалды. Сол дыбыстан арба үстінде қалғып жатқан күзетші оянып кетті. Ол бір өте қағылез, сақ құлақ, к өреген шал еді. «Аттар неге о қыранды?!» дегендей, сақ ол тақтай қорапты арбадан басын ғана қылтитып сығаласа, қараңдаған біреу бері қарай келе жатыр. «Варнак болар!» деген ой келеді о ған. Жақын арада ғана осы қаладағы дәулетті үйдің бар жанын белгісіз әлдекім түн мезгілінде, бесіктегі баласына дейін т үп-түгел қырып кеткен. Жұрт оны варнакты
ң ісіне жорыған. «Мынау
қараңдаған да сондай біреу болар ма?!» деп қауіптенген шал, арбаны ң алдыңғы жағынан еппен сырғып түсті де, «өртші» сарайыны
ң төбесіндегі биік каланчаға шықты. Онда өрт білінсе қағылатын қоңырау бар. Соның дыбысы естілсе болды, шіркеудің де барлы қ қоңырауы даңғырлай жөнеледі. Қала халқы ілезде жиыла қалады... Каланча
ға көтерілген шал қоңырауды қағып жібергенде, іңір құлшылығын (молитва) әлі тауысып болмаған поптар да «өрт шы қты» деп елеңдей қалды да шіркеу қоңырауына ұмтылды: Үдете со ғылған қоңырау үндері шағын қаланың бар түкпіріне жетіп, азан- қазан қылды да жіберді... А ғаштан салынған Кереку, бұдан бұрын да талай өртеніп запы бол ған тұрғындар, ашықты-жабықты қалпында «өртші» сарайына т ұра жүгірісті... Қаранар бұл шудың неге шыққанына аң-таң болып, не істерге білмей т
ұрғанда, жан-жақтан қаптаған жұрт сарайды қоршай қамап алды. М
әлімсіз адамның әлі өзіне енді жетпейді деп сенген шал, бар даусымен, каланча т өбесінен: «Варнак, варнак!» – деп айқай салды. Қайдағы «варнак» екенін білмеген көпшіліктің ішінен шалдың қасына көтеріліп: «Кәне?.. Қанда?..» деп еді, ол өз білгенін айтты. – Варнак қашып кетпесін, қоршауды нығайта түсіңдер! – деп ай ғайлады, каланчадағылар үн қоса. «Варнакты ң қайда екенін білмесе де, «айрылып қалмайық» дегендей, қоршаған жұрт арасын сығылыстыра түсті. – Қайда, варнак? Қараңғыда қалай табу керек? Шалды ң да, жұрттың да теріс жорамалын шамалағандай, қашу ниетінде жо қ Қаранар: – Мен барма қ («варнак» дегені) емеспін, – деп дыбыс берді. Даусын естіген оны ң түр-тұлғасын көргісі келгендерден біреу: – Сабан бар ма? – деп с ұрады.
– Бар. – Ендеше, жа қ соны! – Неге?
– Дауыста ғанның денесін көрейік. К үзетші шалдың қалтасында сіреңке болушы еді. Төменге түскен ол, арбада астына т өсеген бір құшақ қу сабанды алды да, сіреңкемен т ұтатты. Қу сабан лау ете түсті де, төңіректі жарқыратып жіберді. Қамаған жұрт сонда Қаранарды көрсе, тұлғасынан, түрінен жан шошырлы
қ жалаңаш біреу. – Варнак! – деп ж ұрт дүркірей қашуға айналғанда – То
қта! – деп команда берді біреу. Б әрі жалт қараса, осы қаланың атаманы екен. Ол қаһарлы да, беделді де адам болатын. Ба ғыныштылар одан қорқады да, сыйлайды да. Т үгелімен «әскери халық» (население» саналатын бұл қаладағы қазақ-орыстардың арасында, бір рота солдат тұрады. Олар да осы т үнгі ереуілге елеңдеген – Ұстаңдар! – деп бұйырды атаман, қоршағандарға Қаранарды н ұсқап.
– Адамзатты қ алыбы болар бұл!.. Бұған күш келе қоймас! – деп, бас салу ға ешкім бата алмады. Ж ұрттың бетін байқаған Қаранар, аз сөзбен болса да кім екенін білдіргісі кеп, біра қ қорыққан жүрегі өкпесін аузына тығып, кекештеніп с өйлей алмай қалды. Сол кідірісін пайдаланғандай: – Қару қолданыңдар! – деп ақырды атаман, үрейлі көпке. Сол т ұста, әлденеге пайдалану үшін көсілте үйіп қойған сыр ғауылдар мен қазықтар бар еді. Бұйрыққа бағынған көпшілік соларды қолдарына ұстай бастады. – Ұрыңдар! Өлтіріңдер! – деп ақырды атаман. Не істерге білмей, сандала сілейіп т ұрған Қаранардың үсті-басына т өпелеген соққылар жауып кетті. Қатардағы біреулер ондай со ққының бірер тиюін де көтере алмай қылжия кетер еді, басын қолдарымен қорғай жанталасқан Қаранар, біразға дейін шыдап ба қты. Бірақ, «ұра берсе құдай да өледі» дегендей, «құдай» емес, қанша алып болғанмен, жанды мақұлықтың бірі болып жараланған, үстіне тынымсыз төбелеген таяқтан қалжырап есі ауды да құлап кетті. Сонда да т өпелей берген дүлей қарулар оны өлтіріп тынар ма еді, егер
әлдекім көпті кимелей, Қаранарға жақындап, қолдарын көтеріп, бар даусымен: – То қта! – деп ақырмаса. Б ұл осы қаланың көп жыл атаманы болған, қартая келе тақуалық жол ға түскен, сөзі тоқтаулы бір қарты еді. Оған атаман да қарсы келмейтін. Қараңғыға көздері үйренген көпшілік шалдың өзін де, сөзін де танып со ққыдан тыйыла қалды. Адам өлтіруді тәңірі алдында ауыр к үнәға санайтын шал, әлі де біразының сойылдары көтерулі тұрған к өпті дінмен емес, заңмен қорқытпақ боп: – Со қпаңдар енді! – деді көпке, таяқ жеушінің ербеңдеген аяқ- қолынан, әлі тірі екенін аңғарып, – өлтіріп ап, пәлесіке қалып, жазаланып ж үрмеңдер!.. – Ол, варнак! – Кім болса да мейлі!.. Ұрып өлтіруге хақыларың жоқ. Жазасын за ң береді. «За ң» дегенде тыңдаулы казак-орыстар Қаранарды әлі де ұрғылары келіп тұрғанмен, шалдың сөзінен аса алмады. Енді кірпігі ғана қозғалған шала-жансар сорлыны, атаманның б ұйрығымен, солдаттар «өртшінің» саймандар сақтайтын берік қоймасына сүйреп кіргізіп, есігін тас қып жапты. Енді не істеуді ерте ң күндіз ақылдаспақ болған жұрт, бет-бетімен тарады... Оларды ң ертеңіне не істерін аллам білер еді, егер таң сарғая, Шо қан мен Достоевский келе қал.маса!.. Қаранарды таң білінгенше күткен олар, «неге кешікті?» деген қауіппен әрі бар тамағы суға кетіп, қарындары ашқандықтан, әрі то ңғандықтан, әрі түн бойы жайылған су киімдері дегдіп, киюге келгендіктен, «сол бай ғұсты іздейік» деп, «қорек тауып, қарын той ғызайық» деп, Қаранар кеткен жаққа жөн тартты. Қаланың жа қын екенін олар түнде үрген иттердің, соғылған қоңыраулардың дыбысынан шамала ған. Иттерді дүрліктіруші Қаранар болар деп жорамалда ған олар, қоңыраулар неге қағылуына түсінбеген... Енді қалаға кірсе, түнде дүбілген халықтың біразы ояу, кейбіреулері к өшеде екен. Солардан сұрастырса, қамаулы «варнак» барын, д үбілуге сол себеп болғаның бүгін сазайын тартатынын естіді. «Варнакты» Қаранарға жорыған олар, атаманды іздеп барса, рота штабыны ң кеңсесінде екен. Былайғы жұртқа бедірейе қарап, ырық бермейтін атаман, кезі келсе с өгіп, не ұрып шығаратын Шоқанның генерал-губернатор ға адъютант екендігі документін көргеннен кейін құрақ ұшып жалпаңдай бастады. Шоқан оған «варнак» туралы өз жорамалын айтты. Б әрі көруге барса, түнгі қатты соққыдан шалажансар қалған Қаранар қазір есін ептеп жинағанмен, қозғала алмастай жаралы: денесі к
өк-ала қойдай, басы долырып ісіп, көздері жұмылып кеткен. Шо қанның дыбысын естіген, таныған ол, кемсеңдеп жылайын деп еді, шамасы жетпеді. Кім екенін аны қтап алмай, бейкүнә біреуді мұндай халға келтіргендігі үшін, Шоқан, әуелі атаманды біраз сөгіп, нәтижесінен қорқытып алып, тынықтыру, емдеу жайын сұрастырса, қалада, рота қарамағында емші (лекарь), оның қарамағында «госпиталь» аталатын үйшік бар екен. Қаранарды сонда орналастырды. Ол қозғаларлық тіл қатарлық халға екі-үш күнде ғана келді. Онда да емшіні ң жәрдемімен. О қығаны аз болғанмен, тоқығаны көп емші, «ісік ішіне түссе өледі» деп, оны түсірмеу үшін, түйенің шұбатына, қайнатқан ерменні
ң (лебеда) ащы суын араластыра ішкізе берді. Сыртқы ісікті ыдырату
үшін, ешкінің тон, майын сіңірген кенепті күніне екі-үш рет ауыстыра орай берді. Содан ба, әлде, дене қуатының күштілігінен бе, екі-
үш күнде, сыртқы жалқаяқ ісіктің көгерген табы ғана қалды. Ішінде за қым жоқтығына асқа зауқы соғуы куә сияқты. Ол мешкей адам болушы еді. Шо қанның сөзінен, Қаранарға к өрсеткен қылығы үшін басына жазалану қаупі туған атаман, сыр қаттың керекті тамағын аяған жоқ. Қаранардың өлмесіне, сауығуына көздері жеткен Шоқан мен Достоевский, жазыл ған Қаранарды жөніне жеткізуді атаманға тапсырып, өздері ілгері кетуге ниет етті. Оған Қаранар қарсы болған жо қ. Ерте ң ылаулатып кетпек болған күннің кешінде Достоевскийді ғана ерткен Шоқан Қаранарға жолықса, кеңесуге келіп қалған қалпы бар екен. Ол, «мырза» атап ал ған Шоқанға ең алдымен, «қатардағы жалшы» деп қарамай, қымбат уақытын қиып, көп жақсылық к өрсеткендігі үшін сансыз алғысын айтып алды. Содан кейін кеудесіне кірбе ң болып жүрген бір сырын ақтарып қалғысы келді. – Мырза, – деді ол, Шо қанның кетуге айналған қалпын байқап. – Әу, Қареке? – « Қареке» дейсің, мені, ә?!.. – Оны ң не өрескелдігі бар? – Сен а қсүйек, мен қарасүйек!..Сен төре, мен жалшы!.. – Болса ше? – Жай, менімен те ңдесіп сөйлескеніңді, тең адамдай қамқорлық к өрсеткеніңді айтам!.. – Сен бізге қамқор болмадың ба? Сені ажалдан мен құтқарсам, мені ж әне менің досымды ажалдан сен құтқардық. Жақсылықты сен бастады ң да, мен қостадым. – Ж әй, әншейін, жақсы адам екеніңді айтайын деп едім. – Өзің ше?
Қаранар жауап бермеді. – Сен де жа қсы адамсың! – деді Шоқан. – Мырза! – деді Қаранар, даусын байсалдандырып, – кеудемде құсықтай топ болып жүрген бір сырымды айтып қалайын деп ем де са ған.
– Қандай сыр?. – Қайық үстінде сенің маған сөйлескің келді, мен сөйлеспедім. – Неге өйттің?
– Сені д ұшпан көргендіктен... – Неге, ойбай?! – деді Шо қан шошына ғап. – Сен ғой, хан – Шыңғыстың баласысың? – Қайдан білесің оны? – Естідім. – Араб дейтін жігіт, осы жа қтан қыз алып қашып, мұнда сыйыспайтын бол ған соң, қорғалап әкеңе барған ғой. Сонда, інің бе, а
ғаң ба, – бір туысың қатынын тартып алып, өзін «қашқын» деп орыс
қа ұстап берген... – Ә-ә, – деді Шоқан, Атбасар сапарында, Ақан көлінің басында сондай жігітті ң жолығуы есіне түсе ғап. – Ұсталып па екен, сол? – Ұсталмақ түгіл, Ит жеккенге жер аударылған. – Апырай, ә!.. Ол кімің еді, сенің? – Ту ған нағашым еді, шешемнің інісі... «Бұтаға қорғалаған тор ғай да аман қалады» деп еді. Паналап барған бейбақтарға әкең б ұта құрлы бола алмаған. – Рас... – Онан да жаманын айтайын ба? – Ие? – деді Шо қан елеңдеп. – Сені ң нағашың Қаржас Шорман деп естимін. – Рас: – Шорманны ң баласы Мұса мырзаның бір қылығын айтайын ба? – Айт!
– Мені ң әкем Қарабек көп жыл Шорман тұқымының жылқышысы бол ған. Өзі менен де ірі кісі екен, атан түйені көтереді екен. Бір ша қта желдеген саяқты іздеп жүріп, сортаң көлің жағасына жусаған т үйелерге тап болады. Жақындап барғанда, шабынған бура, тұра ұмтылады. Астындағы аты жүйрік әкем біразға дейін шалдырмай, а қыры, құтқармасын көрген соң, тастақты сайға тығылады. Бура да сол сай ға түсе қалады. Тұйыққа қамалып, енді құтылмасына көзі жеткен әкем, қопарылып жатқан жуандау қайыңның түбірін ұстап қорғанайын десе, бура жақындай түседі. Жасқауына болмай, кимелеп келген бура аузын сала бергенде, әкемнің сілтеп қалған шоқпары
ур у р д , р шекесіне тиіп, бура ома қата құлайды да, аяқтарын ербеңдете сермеп, тыншы
ғады; әкем қараса шоқпар бураның шекесін ойып жіберген екен... Сол бура М ұсаның інісі Исанікі болып шығады. «Мал ырысы» деп санайтын бураны әкемнің өлтіргенін білген Мұса, «елу жылқы ұрлап әкеле жатқанда қолға түсті» деп, әкемді абақтыға алдырады да, сот Итжеккенге айдап жібереді... – Қиянат екен! – деді Шоқан. – Содан біз үйелмелі-сүйелмелі жеті ұл қалып ек. Мен кенжесі едім. Мені Семей затонында қара жұмыс істейтін бір жам-ағайыным асырап алды да, соны ң қолында ер жетіп, қайықшы болдым. – А ғаларың?
– Олар жас ша ғында ел ақтаған қайыршы боп жүрді де, ер жете, бірінен со ң бірі қазақ-орыс қаласындағы бір жесір бай қатынға жалшылы ққа тұрып, ақыры, сол қатын біреуін шоқындырып, бай ғып алды. – Кейінгі а ғаларың ше? – Олар да шо қынды. – Б
әрі де ме? – Т
үгелімен... – Шешелері ң? –
боп ж үрді, сол баласы шоқынған соң қолына барды. – Ол да шо қынды ма? – Енді қайтуші еді? Басқа барар жер, басар тауы болмаса?!.. Семейге атпен ж үрсең, көргің келсе, жолда көресің. – Қайда? Қалай? – Жолы ңда қазақша – «Қиық», орысша – «Лебежі» деген қазақ- орыс қаласы бар. Сонда тұрған шоқынды Александр Иванович дейтін бай бар, соны ң әкесіне тиген. – Ол да шо қынды болған ба? – Бол ған. Көп отаспай өлген. Тұрғын оны жатсынбай, шешесіндей к үтіп отыр дейді. ү р д д
– Шеше ң де шоқынған ба? – Әрине.
– К өп пе Тұрғындағы шоқындылар? – Семейге жеткенше аралары тая қ тастам болып отыратын орыс қалаларында шоқындыдан аяқ алып жүре алмайсың. Кей қаланың тек жартысына жа қыны шоқынды. Қазақтан мұнша шоқынды барын Шоқан білмейтін еді. Ана жылы Дорж Банзаровпен жолы ққанда, Қиыр Шығыстағы елдерді, олардың ішінде – буряттарды христиан миссионерлері қалайша зорлап шо қындырғанын естігенде, бұл зорлыққа Шоқанның иманы қасым болды. Енді, міне сол о қиға алдынан шықты. Қаранардың, а ғаларынан басқа қазақтардың қалай шоқынғанын білу үшін, жолшыбай ғы қалалардың «шоқынды көп» дегендеріне тоқырап аттан ғысы келді. Сол ниетпен: – Шеше ңнің аты кім еді? – деп сұрады ол. – Баршаг үл еді. Орыстар – Варвара деп өзгерткен. Қазақтар оны келемеждеп « әруей» қойған. Білмеймісің ол сөздің мәнін? – Жо қ.
құлы», «есуас» деген ұғымды айтады. Шоқынғалы көрген емеспін. Естуімше: орыс дініне мейлінше берілген. М ұсылман адамдарды өлердей жек көреді, оларды көрсе қашады, маңына жолатпайды. – Еріні ң фамилиясы кім екен? – Білмедім. Біра қ, біліп те керегі жоқ. Ол маңда «әруей қатын» дегенді білмейтін жан жо қ сияқты. Шо қан Қаранардың кеңесін, ол кеңесті ұқпай, мелшиіп отырған Достоевскийге баяндап берді. – Не деген тамаша хикая еді! – деді Федор Михайлович. – Жазу ға қандай қолайлы және қызғылықты оқиға!.. – Сен жаз! – Жо
қ, – деді Достоевский, – бұны жазу үшін қазақ болып туып, соны
ң басынан өткерген қасіреттерді көзіммен көруім, басымнан кешіруім керек. М ұны, мысалы, сен сияқты кісі ғана жаза алады!..
– Ал енді, біз ж үрелік! – деп кетер қалпын байқатып түрегелген Шо қанға:
– С өз бітпей қалды ғой, мырза, – деді Қаранар. – Қандай?
– Мен мана «са ған дұшпан едім» дедім бе? – Айтпа қшы сол бар екен ғой, – деді Шоқан қайтадан отырмастан, «тез ж әне қысқа айт» дегенді қимылынан аңғарту ниетімен. Онысын т үсінген Қаранар: –Тойтарысын ғана қайырайын, мырза, жолыңнан қалдырмайын, – деді. – С
өйт, Қареке!.. – «С
өйтсем», ұяма сонша бүлік салған Шыңғыс пен Шорман т ұқымынан тым болмаса біреуін өлтіру арманым. еді. Шо қан түршіге қалғандай болды... – И ә, иә, мырза! – деді ол қалпын аңғарғандай, Қаранар сөзін шегелей айтып,– арманым еді. Сен Омбыда қайығыма отырғанда, « құдай көктен тілегенімді жерден берді» деп қуанған ем... – Білетін бе еді ң мені?
– Білгенде ше? Аспанды жап қан қара бұлттың арасынан жалғыз ж ұлдыз жарқыраса, көзі бар жан көрмей қоя ма?.. Омбыда сенен бас қа кім бар, қазақтан ілікке ілегіп жүрген? Б ұл сөздер жанына жағып кеткен Шоқан, сұрағына жауап к үткендей болған Қаранардан бетін Достоевскийге бұрып, орысшалап берді. – А
қылды сөздер! – деді Достоевский де, риза болғандай. – Ие,
Қареке? – деді Шоқан Қаранарға қарап, неге өлтірмегенін енді жорамалда ғандай боп. – Сонымен, мырза, қысқасы, өлтірейін десем, орын да, рет те көп- болды. Ішімді кек кернегенмен, елдік намысым қолымды көтертпеді. – Бітті, Қареке! – деді Шоқан, – айтпай-ақ қой аржағын.
– Өзім де тауыстым, айтарымды. – Ал, қош, онда! – деп Шоқан есікке беттеді. Достоевский соңынан ерді. Ая қ басу жобасына қарағанда, Шоқанның көңілі босаған қалпы бар. Сол көңілін Достоевскийдің белгісі келмеді, үн қатпады. Б ұл жайды олар ылаумен Керекуден Семейге беттеп шыққанда ғана кеңесті. – Ер адам екен де, – деді Шо қан, Қаранарды еске түсіріп, – «жүзден – ж
үйрік мыңнан – тұлпар» дейді қазақ мақалы. Халықтан нелер т ұлпарлар шықпайды, – деді ол Достоевскийге, «тұлпар» деген сөзді т үсіндіріп. – И ә... Халық – қайнар күш қой. ШО ҚЫНДЫ КАПИТАЛИСТ Қаранар айтқандай, Керекудің Семей жағында, Ертістің екі жа ғасы да сыңсыған ел екен. «Қазақ, жағы аталатын тоғайлы бетін тасы ған су басқан; қимыл көрінбеуіне қарағанда, ауылдар тасқыннан б ұрын қырға көшіп кеткен болу керек. «Орыс жағы» аталатын д өңестің оңында жиі орналасқан қазақ-орыс станицалары. Олардың атын білетін біреуден Шо қан жазып алған. Сонда көңіл бөлгені: – әр станицаларды ң орысша және қазақша қосақ аты бар. Мысалы, Подстепной – Зергер, Янусова – Т ұзқала, Черный – Қаражар, Лебяжье – Қиық немесе Бос-бос, Белокаменка – Ақтас, Известка – Тас қайнатқан, Далон – Мақсым, Тривенька – Соқыр, Грачевка – Ақсақ, Семи Ярка – Капитан, та ғы сондайлар. «Тая
қ тастам» дегенмен, бұлардың аралары өлшеп пішкендей: жиырма бес ша қырымнан. Сондықтан, көктемнің ылайсаң шағында бірінен біріне ылауды ң қоңсыз аттары қара терге шомылып әрең жеткізеді. Қарындары ашқан шақта кей станицалардан жүрек жалғап алмаса, к өбіне жолаушылар кідірген жоқ. Аттардың жарауынша суыт жүріп отырды. Шо қанның сондағы мақсаты «Керекуден жетпіс ша қырымдай» деген Қиыққа тезірек жетіп, Әруей кемпірді көре кету, реті келсе то қырап, тілдесіп кету. Және бір мақсаты Қаранар «Лебежі» деп ата ған станицаны орыстардан сұрастырса, «Лебяжье» екен. Б ұл есімі тарихқа түскен атақты станица. Іргесі Семейден де, Омбыдан да б ұрын орнаған. Сібірге сұғынған орыстар, жәрмеңкені ал ғаш осы қаладан ашып, ол кезде Россияға бағынып болмаған сібірлік халы қтармен, монғол тектестерден, не Қытаймен сауданы осы станица ар қылы жүргізген; бұдан талай атақты атамандар шыққан; Шо қанның кадеттік досы – Григорий Попанин сонда туған, сонды қтан оны Шоқанға өсіре мақтайтын. Шоқан көруге құмартатын. Міне, енді, сол к өрудің сәті түскен сияқты. Оның өзге станицалардан тез сыр ғып, Лебяжьеге ұмтылуы да содан. Біра
қ, Шоқан асыққанмен, арық аттар асықпады. Ылаушы қанша айда
ғанмен, олар болдыра беріп, жолшыбай әлсін-әлсін шалдырып отыруды тіледі. Олар сондай к үйбеңмен, күйлі көлікпен әрі кетсе – ара
қонып, әйтпесе бір күнде жетіп баратын Лебяжьеге үшінші қоналқада әрең жетті. «Лебяжьені» қазақтар «Қиық» деп бекерге атаған жоқ екен. Ертісті ң биік жар қабағының астына орналасқан бұл станицаның д өңінен қарағанда, өзенге қарай созылған көшелері қиғаштай, қиығынан көрінеді. Т ұрғын шоқындының үйін табу, жолаушыларға қиын болған жоқ. Д өң үстінде жөн сұраған біреу «анау тұрған» деп, жасыл шатырлы, қомақты, еңселі үйді нұсқады. Ол маңайдағы үйлердің арасында к өп үйректің арасындағы қаздай қақырайып тұрады екен. Жа қын сияқтанған бұл үйге, кілкіген ылайы қоймалжыңдана т ұнып тұрған көшелерді бойлап, болдырған аттармен жету қиынға со қты,
С үлдерлері сүйретіліп бұлар әрең жетсе, сәулетті қарағай үйдің қақпасының алдында әскери қазақ-орыс формасында киінген, қазақ, кескінді, қияқ қара мұртты, шоқша қара сақалды, бойшаң, жуантық біреу т
ұр екен. «Тұрғыны осы болар» деп шамалаған Шоқан орысша я қазақша амандасарын білмегендей кідіріп еді: – Шы ңғыс сұлтанның баласы болмаған едің, – деді қара сақал, жа қындаңқырап, таза қазақ тілімен. – Сәлем қайда? – Ассалаумаликем! – деді ы ңғайсызданып қалған Шоқан, арбадан т үсуге ыңғайланып. – Т үспей-ақ қой, – деді қара сақал, – жер саз, аяғың былғанады. Аттары ң қораға кірсін. Төсеулі тақтай бар. Сонда түс. – Сіз кім боласыз? – Осы
үйдің иесі – Тұрғын Сабатаев. Ар жағын кейін кеңесерміз, т үсіңіз! – «Б ұл мені қайдан біліп тұр?!» деген ойда болды, қораға кіріп, жалпа қ төселген жол тақтайға түскенше Шоқан. Білетіні: Омбыға барып ж үретін ол, өткен қыста сапар шегіп, сонда, көшеде жаяу келе жат қанда көрген. Тоқырап танысуға батпаған. Қарсы кеп, еткізіп жібергеннен кейін, біреуден «б ұл кім?» деп сұрағанда, анау т үсіндірген; сол төренің Кереку маңында суға кетіп қала жаздағаның одан Керекуге бар ған оқиғаларын ұзын құлақтан естіп отырған; біра қ «орыс мінезді – тігін» деп еститін Шоқанды өз үйіне келе қояр деген ойы жо қ еді.
Міне, енді келді!.. Оны
ң алыстан шалатын көзі Шоқандарды дең үстіне тоқырап, жол с ұрағанда-ақ шалған. «Бейсауат кімдер екен?» деп тұрғанда, ылаулары т өменге түскен жолаушылар бері қарай аңқылдаған өз к өшесін бойлағанда, кім екенін көріп қалғысы келген Тұрғын, қақпа қоспасынан сығалай қараған. Қазына жүргіншілері екенін ылаушыны
ң доғасындағы қоңыраудың қаңғырлауынан шамалаған Т ұрғын, жәмшік үйіне баратын шығар деп жобалап тұрғанда, ылау аттарыны ң басы өз қақпасына бейімделгеннен кейін, «Шыңғыстың баласы болар ма?» деп қақпадан шыға келген. Ондағы ойы – «сөзі Омбы т өрелеріне түгел тыңдаулы» деп естіген Шоқанмен танысып қалмақ, шама-шарқынша күтіп жібермек. Сол ниетпен үйіне түсірген Шоқанның алдында құрақ ұшты. Аты «шо
қынды» дегенмен, ол қазақша тұратын жасау-жиһазын қазақша құрайтын төсеніштерін қазақша жайғызатын; қазақша соғым сойып, кісісіне арай к әделі қонағасы беретін адам еді. Көктемге қарай сой ған бір семіз байталдың қонақтық мүшелері түгел тұруына қарамай, Шоқанға одан «хан сыбағасын» астырумен қатар, арнаулы мал тама
ғын қанатпауды ықғайсыз көріп, бордақыға байлап отырған семіз сары қтарының біреуін алып ұрды. Онысын білдіріп қойғысы кеп:
– Мырзам! – деді ол қой сояр пышағын Шоқанға көрсете қайрап отырып,– Ата-бабалары ңды да, өзіңді де естуім бар, киіз туырлықты қазақтың ордасысыңдар. Сыйлаймыз! – деп бір қойды. Аздан кейін ж әй-жапсарымен таныстырып кетті. Осы маңайдың құстары айтады дейді ғой, «күніміз үшін теңізге кетеміз, балапандарымыз үшін мұнда келеміз» деп. Солар айт қандай, балалары көп, жарлы әкеміз күні үшін шоқынса керек. Біз де соның салтымен «шоқынды» аталамыз. Біра
қ, әкем де мұсылмандық дінге берік болған адам, біз де берікпіз. К үндіз шіркеуге барып шоқынып, түнде үйге кеп намаз оқимыз. Ораза, намазды қаза қылмаймыз. Қол қайырымызды кемітпейміз. Одан әрі сөйлеуге жалшы сияқты бір орыс жігіті, сойылатын қойдың даярын хабарлады. Тез соймаса ымырт жабылатын. Соны ескеріп абыржи т үрегелген Тұрғын, «ойбай, сонысы бар екен ғой» деп есікке беттей берді де, аз кідіріп: – Сені ң, сыбағаң қой емес, тай еді, төрем, – деді, – бірер күн болса ң оны да жерсің. Әзірше, тоқты-торымға риза бола тұр! – Рахмет, Т ұреке!
Т ұрғын шығып кетті. Шоқан Достоевскийге оның жайын айтып берді. Үнсіз тыңдаған Достоевскийге бұл сапары қызғылықты о қиғаларға толы жол сияқтанды. Т ұрғын қонағасыны аямай тартты: қой түгел асылып, астау толы етті ң үстіне үйіткен басы салынған, қой етінің семіздігі әппәқ қардай; оның үстіне қалыңдығы қарыстай, майы сап-сары тұтас қос қазы, жуандығы жеңді білектей карталар кесіліп кеткен; олардың үстіне етегі етектей, қыртыс майының да қалыңдығын көрсеткісі келгендей, әр тұсын ыржита тіліп қойған жаяны тұтасымен жаба сал
ған. Б ұндай асылған етті бұрын көрмеген Достоевекий астауға аузын аша, та ңдана қарады да, Шоқаннан: – К өп қой мынау!.. Неге әкелді мұншаманы?! – деді. – Жеуге, – деді Шо қан жымиып. – Кімдер жейді?.. – Екеуміз. – Қойшы! – деп таңданған досына, Шоқан аз сөзбен қазақтың ет жегіштігін қысқаша айтып берді. Қонақтар кеп еттің мұртын да сындыра алған жоқ. Әлгінде ш әймен бірге ыстық және дәмді қалашты шикі қаймаққа малып, іштерін толтырып ал ған олар, еттің қызылынан ғана дәм татты да отырып қалды...
– Еттен кейін т үнде сусарсыңдар, – деп Тұрғын қонақтарын дәмді шай ға тілегенінше қандырды да, «енді тынығыңдар» деп, қонақ кәде жасатты. Олар ға ауылша жатса да, қалаша жатса да ерік берілді. Қонақтар қалашаны ұнатқан соң, төсек оңаша бөлмедегі қала салтымен өрнекті әдемі жасалған ағаш кроваттарға салынды. Оның т өсеніштері де сәнді, жұмсақ, жылы екен. Қонақтарын қарама-қарсы екі кроват қа орналастырған Тұрғын: – Егер ұйықтағанша кеңескілеріңіз келсе, орталарына, кілем үстіне қисаяйын, – деп еді: – С
өйтіңіз, ағай! – деді. Төсегін кілем үстіне салған Тұрғынға бірінші боп Шо қан тіл қатты, және «Достоевский де түсініп жатсын, м үмкін кеңеске араласар» деген оймен, қазақша емес, орысша, өйткені жобасына қараса, қазақша сөзге шешен Тұрғын, орысшаға да а
ғып тұр; және сібірлік қазақ-орыстардың говоры аталатын акцентпен с өйлейді. Тұрғынды іштей ұнатып, сыйлап үлгерген Шо қан, сыпайылық қып, оған «сізбен» тілдесіп, «ағай» деп атап ал ған. Сондықтан сұрауларын орысша бергенмен, «сізін» және «а ғайын» өзгертпеді ол. – А ғай, – деп бастады ол сөзін, – осы үйде ас әкелуге жәрдемдесіп ж үрген орыс жігіті мен сізден басқа кісі көрмедік қой? Үй-ішіңіз кімдерден құралуын білуге бола ма? – Әрине...
– Атай берсе ңіз!..
– Әрине, әйелім бар, – деді Тұрғын жымиып, – «Ұлы сөзде ұяттық жо қ» – біреу емес, екеу. Біреуі – орыс, біреуі – қазақ. – Орысы үлкені ме, кішісі ме? – деді Шоқан жымиып. – «Шо қынды» атағымыз болған соң үлкені болады да. – К өрінбеді ғой, жеңгейлер? – Б ұл жөнде қазақ ғұрпын сақтаймыз. Қонақтарға қатынды араластыруды ерсілік к өреміз.
– Әдеттің күшін қара! – деп қойды Достоевский. – Балалары ңыз да бар болар, әрине, – деді Шоқан. – Оларды ң басы барырақ: екеуінен бес ұл, үш қыз... – Б әрі де оқитын болар? – Біреуі-а қ. – Неге? – Б ұл қаланың школы шалағай. Семейде, Омбыда, Барнаулда тәуір школдар бар, біра қ бәрі әскерше. Оларға біз сияқты мещандардың, баласын алмайды. Анау балам да о қымай қалар ма еді, қайтер еді, егер Сібірдегі буряттан шы ққан оқымысты Банзаров деген себепкер болмаса. – Білесіз бе, Банзаровты? – Неге білмейін? Осы үйге түсіп кетіп жүреді. Бір сәтте сол маған « өзің оқымай қалған екенсің, балаңды оқыт» деп үлкен ұлымды қалағандай ғып әкетті. – Қайда? – Қазанға. Сондағы өзі оқыған гимназияға. Амандық болса, биыл бітіреді. Содан кейін Париж ға жіберем!.. – Париж ға?! – деді Достоевский. – Неге та ңдандыңыз? Ол қалада өзім де болған кісімін... – Қалай?! – десті екі дос қосынан. – Осы үй, – деді Тұрғын, әңгімесін алысырақтан бастап, – қайын атамдікі. Ол, – деді Шо қанға қарап, – орыс жеңгеңнің әкесі. Аты – Терентий, фамилиясы – Казанцев. – Сіз де орысша атым солай деді ңіз ғой мана? – Дедім. Әкем қайын атамның атын қосқан. Қазақтар оны бойыны
ң ұзындығына қарап–«Серекей» дейді, мені ретіне қарай «Т ұрғын» деп те, «Тұзбай» деп те атай береді... – Ә-ә...
– Қайын атамның әкесі де өзі де осы маңайдағы сорлардан тұз қайнатып байыған адамдар. Серекей тіпті бай болып, бір жағы Қытайға, бір жағы ішкі Россиядан асып, Европаға түз төккен және ж үздеген тонналап; кейін ол, Россияның шет мемлекеттермен тұз саудасын ж үргізетін акционерлік қоғамына бастық боп, бір үйді Петербургтан да салып, өзі көбіне сонда тұрады. – Міне, қайда кетті әңгіме! – деп қойды Шоқан Достоевскийге... – Ол қоғамның бөлімшесі Омбыда да бар. – Қызық әңгіме! – деді ол. – Сонымен, сол Казанцевпен қалай жақындасып жүрсіз, сіз? – Ал ғаш өзім емес, әкем. Ол осы төңіректегі Найман руындағы жыл қылы бір байдың баласы екен. Жасынан пысық болып өскен ол осы Лебяжьеге үйір болады да, Серекейге приказщик боп, саудасын ж үргізеді. Сөйтіп жүріп Серекейдің қарындасына үйленеді де шо қынады. Бірақ, ауылдан да қол үзбей, ағайындарының қолында қыруар мал есірген кісі. – Өзіңіз? – Мен де сол малдар ға иемін. Бірақ, негізгі салығым ауылда емес, осында... – Париж
ға барғаныңызды айтыңыз!.. – Саудамен. Қайын атама еріп. Бір емес, әлденеше рет. Бір сәтте қыстап қалғаным да бар. – Тілін де үйрендіңіз бе? – Енді ішінде т ұрған соң... Нан алып жерлігім бар. Шо қан білген мөлшерінде французша сөйлесіп көрсе, жорғадай майма ңдап барады. – Бала ңызды Парижда оқытуыңызға сендім енді! – деді Шоқан, – Өзге балаларыңызды неге оқытпадыңыз? – Қайтем, оқытып? Құдай зердесіне салса, оқымай-ақ адам болар. Зердесіз болса, о қыса да түк шықпайды. Ондайларды көріп жүрміз. Мен өзім не қазақша, не орысша «әліпті – таяқ» деп білген кісі емеспін. Сонда да есебімнен жа ңылмаймын, оған келгенде «үш қабат бухгалтерия» дегендерді де к өзді жұмып отырып шығарам. – Не деген зиректік! – деп қойды Шоқан. – Орыс саудагерлерінде де осындайлар к өп, – деді Достоевский. Шо қанға Тұрғын жүрген жол, бүкіл қазақтың түсуіне лайық сия қтанып кетті. Ол сырын Тұрғын да қолдағандай боп: – «Мынау к әпір, анау мұсылман» деген емес, – деп қойды бір с әтте. Менің ұғымымда «дін» деген жәй сөз. Әңгіме онда емес, күн к өріп, тұрмыс жасай білуде. Не бітірді қазақ мұсылман боп. – М ұсылман боп та оңып отырған жоқ. Құдайының пай ғамбарының кімдер екенін білмейді, құлшылығы да түкке т ұрмайтын әурешілік. – Рас айтасы ң, мырзам! Ертеңі не боларын білмеген сорлы, беталды құла-дүзге көше береді, көше береді. Замана жылдан жылға тарылуда. Жерден, судан жыл санап айырылуда. Біраздан кейін малдарын жаяр жер қалмау қаупі бар... – Рас...
– « Қала бол» десең, зар қағады. Суда-саттыққа еріншек. «Бойында кіреші бар, білдірмей шо қындырады» деп ақшадан безген қазақтардың талайын көрдім... – Мен де... – Т ұрмысы жүдеу. «Мыңқырған» дейтін кей байдың үйінде т өсеніші, үстінде киімі жоқ. – «Кейбірінде» емес, к өбінде... Б ұл қалпымен қалай ел, қалай жұрт болады?!.. – Рас, Т ұрғын ағай. Т ұрғынның сырын ішіне түйіп алған Шоқан, этнографияны да зерттеп ж үрген қалпына бағып, салмақты кеңесті әрі қарай созбай уа қ-түйектерді сұрастырып кетті. – Орыс әйеліңіз оқыған кісі ме? – деді ол. – Школы жо қ жерде қалай оқиды. Қатынын мақтады деп сөкпе, мырзам. Былайша, а қылды, үй жабдығына қолайлы кісі. – Қазақ әйеліңіз жас па? – Жас. Бертінде қыздай алдым. «Ноқтаның жуан тұғыры» дегендей, жобал ғы ғана адам. «Үй шаруасына, балаға керек» деп ала салдым. Кедейлеу біреуді ң қызы еді. – Орыс же ңгей қарсыласпады ма? – деді Шоқан қуланып. – Неге қарсыласады?.. – Орыс әйелі тоқал алдырмайтын еді ғой деуім де. – Осы Ертісті ң бойындағы елде, – деді Тұрғын салмақты үнмен, – «мынау – орыс, анау – қазақ» деген ұғым жоқ. Осы Қиықтың орыстары қазақша сөйлегенде байырғы қазақты жаңылдырады, үй- іштерінде қазақша сөйлесіп отыратын семьялар да көп. Қазақ- орысты ң қыз-бозбалалары сауық құрғанда, қазақтың әндерін орысшамен араластыра со ғады. Қазақша мал өсіріп, соғым сойып, қонағасы беретін орыстар да аз емес. – Жыл
қы да соя ма сонда? – Үй басы дерлік. – Қазақтар шошқа соя ма? – Қолдан соймағанмен, кез келген жерден алады. – Қыз алып, қыз беру ше? – Толып жатыр. Сонда ғы сылтаулары «шоқыну». Өзіңіз білетін боларсыз, қазақта қалың мал бар, сондықтан жарлыға қатын алу о ңай емес.. – Рас. – Т
өлер қалың малы жоқтар шоқынған болады да, орыс қызын ала береді.
– Орыстар ше? – Олар да ала береді қазақ қызын... – Қайдан табады? – Қазақта не көп кедей көп. Ауылда олардың бәріне күн көрерлік к әсіп табыла бермейді де, еркегі де, әйелі де тентіреп қалаға кеп, орыстар ға жалшылыққа тұрады. Бұл арада ондайларды «жатақ» дейді. – А
қыны қалай төлейді сонда?.. – Т
үкке тұрмастық. Көбі – тамағы үшін жүреді... – Т
ұрмыстары қалай болады? – Өлмешінің күні. Өте нашар. Қожалары оларды қорлықта ұстайды. – Т
үсінікті. Тағы бір сұрау, сіздің шешеңіз қазақ, қой? – Ту
ған шешем бе? – Ие.
– Орыс демедім бе әлгінде.
– Қазақ шешеңіз бар деп естіген едім де. – Қазақ әкесінің әйелін тумаса да шеше дей беретіні бар емес пе? – Бар. – Әкемнің қолына ауылдан балаларын ерткен бір жесір әйел келеді де, ж өні бүтін болған соң әкем соған аяқ салады. – Аты Әруей ме? Т ұрғын күліп жіберді. – Неге к үлесің?
– Солай екені рас. « Қайдан естіген?!» деп. – Керекуден, – деп Шо қан қалай естігенін қысқаша айтып берді. – Д әл айтқан, – деді Тұрғын. – Сол кісіні к өруге бола ма? – Болмайды. – Неге?
– Қазақ кескіндінің бәрінен қашады. Кездесе қалса мазақтайды. – Неге? – Ауылдан қорлық көріп келуінен бе, әлде, діншілдігінен бе, әйтеуір... – «Діншіл» дейсіз бе? – Ол жа ғы сұмдық. Осы қалада одан көп шоқынатын шіркеуге одан к
өп баратын біреу де жоқ... – Сонда христиан дінінен т үсінетіні бар ма? – М
ұрнына исі де келмейді. Сөйте тұра, барып тұрған тақуа. Оны
ң қасында, шоқынды семьяда орыс қызынан туып, туа сала мойныма кірес ас қан мен, әлдеқайда мұсылманмын. Мұсылмандық дегенді естігісі келмей зыр қаға қалады, айтайын десең құлағын ала
қанымен басып, теріс қарап кетеді... – Апыр-ай, ә?!.. Маған неге көруге болмайды ол жеңгейді? – Әрине, болады. Бірақ дағдысымен, тіл тигізіп, мас« қаралап шы ғара ма деп қорқам да. Сонда да т әуекел, көрейік ертең. – Онда мен алдымен кіріп, кім екені ңді түсіндіріп шығайын да, мырза. – Ма
құл. Ерте ңінде ертемен жолыққан өгей шешесі, Тұрғынның оңашада к үн бұрын түсіндіруіне қарамай «келмесін, көрмесін, көрмеймін, келсе ит терісін басына қаптап қуып шығам!» деп байбалам салды. Сол қалпын естіген Шоқан, бара қоюға жүрексінді. Сол Күні Семейге беттеп ж үрмек болған қонақтарына: – «Нар жолында ж үк қалмайды» деген, «төс табаны жер сызған, атан ж үрер жол екен» деген сөздер бар. Осы үйде бірер жыл бұрын бурадан кестірілген, өмірінде болдырып көрмеген, қай мезгілде, қандай жүкті болса да сүйрей беретін жүрістілігі аттан бетер, құрғақ жерде жорту ға да қажымайтын қара түкті нар бар, соны жайлы бричка
ға жегіп берейін, қолқасы аман болса кейістік көрсетпес, жолшыбай ылаулатып әуре болғанша, Семейден бір-ақ қайтарыңдар! – деді.
Достоевский Шо қанның еркіне салып еді, ол: – Қожаның айтқаны дұрыс болу керек, көшпелі ел қатты ма қтайтын көлік. Мініп көрейік. Ұнамаса жолдан қайтарармыз, – деп ризаласа кетті. – Та
ғы да қоныңдар. Бір емес, бірнеше күн! – деп Тұрғын жік- жапар бол ғанмен, былай да кешігіп келе жатқан жолаушылар то қырамай, сол күні түс ауа жолға шықты. Бастаушылар Елбегей атты бойыны ң биіктігі он жасар ұлдай ғана, бірақ денесі жуантық. сира қтары қотан аяқ, көселеу иегіне біткен сақалдары өрт орнында қалған қурайлардай сирек және ағарғаны абайланбастай сары буырыл, былшы қты бітік көз, бет ортасында танаулары үңірейген қайқы, пұшық мұрын, ерні кезеріп, езуі көбіктеніп жүретін жайын ауыз біреу. Шо қан оны менсінбеуін «жол біле ме бұл шал?! дегенді сылтау ғып білдіргісі келіп еді, Т ұрғын күліп: – Д үниенің шар тарабын түгел кезген адам. Жолшылдығы да керемет. Ж үрген жақтарында барар жерлерін көзін жұмып отырып табады. «Жасынан – т үйеші. Құтырған шағында адам көрсе алып тастайтын қандай бураларды жетектеп жүре береді. Бұған олар тимейді. Мына мінгелі отыр ған атандарын, бура кезінде адам алғыш еді. Сол мінезін кестіргенде де қоймай, кім көрінгенге ұмтылады. Қаймығатыны жалғыз осы шал. Өзгелер бұл атанға жолауға қорқады. Сенімді басшы деп беріп отырмын, – деді. Шалды ң, мұндай қалпына қызыққан Шоқан, соған ұқсатып Достоевскийге қазақтың «қаңбақ шал» аталатын ертегісін айтып берді. К үлу түгіл, езу жию да салтында жоқ досы, Шоқанның бұл әңгімесіне қарқылдап алды. Олар ж
үріп кетті. – Европа тілінде «капиталист» деп атайтындар, осы Т ұрғындар екен, – деді Шо қан былай шыға. – Олардың, қазақтан да көріне бастауыны ң алды екен, бұл Тұрғын. – Сонда хал қын, түсетін ендігі жолы осы деп ойлайсың ба? – Әрине. – Са қтана ойланатын нәрсе ол. Бұл жолға түскен Европа оңып отыр ған жоқ.
– Неге? – Капиталистерді ң еңбекші халықты, отар ұлттарды қанауы, олар
ға тарихи орнын берген феодалдардан әлдеқайда артып кетті. – Біра
қ орыс та түсе бастаған жоқ па осы жолға? – Ол орысты ң қуанышы емес, қайғысы. Оған өзінің, ата-бабасы ж үздеген жылдар бойына жүріп келген жолынан лайықтысы жоқ. Б ұл пікір қазіргі орыс қоғамында «словянофильство» аталатының Достоевскийді ң сол пікірді қолдаушы екенін білетін Шоқан, пікір таластыр ғысы келмеді. СЕМЕЙДЕ Т ұрғынның айтқаны дұрысқа шықты. Жолаушылар мінген қара нар қандай қиын саздақтардан шірене сүйреп алады да шығады. Соны к өрген Шоқанның есіне, бір ақыннан жазып алған жырдық: Т өс табаннан саз кешсе, Нар түйе тартар бүгіліп, Намысқа ерлер « ә» десе Ер төсектен безініп, Жорыққа шығар жалау ап, Шыбын жаннан т үңіліп, – деген жолдар түседі. Керекудегі Қаранар адамның алыбы болса, мынау, мініп келе жат қандары хайуанның алыбы сия қтанады. «Аяқты хайуанда ең мықтысы – піл» деп есітетін Шоқан әзірге оны көрген емес. Ал, көргендерінен, бұдан күштісі жоқ сия
қты. Сонда татар дәмі күніне үлкендеу бір саптаяқ түз. Ол да балшы
ғы араласқан қара тұз. Соны асап ап езуіне сілекейі шұбыра бытырлатып шайна ғанда, қарап тұрған кісінің төбе құйқасы шымырлайды. Қалай ғана жейді екен, десейші?!.. Одан басқа жемі – бірішкеге басып ал ған алабота, ермен сияқты ащы шөптер. Оларды да к өмештей күйсейді. Аяңдаған шақтарында, аузын жынына толтыра к үйіс қайырып та қояды. Анда-санда ғана адақтатып қана то қырамаса, «жолаушы ақысы жүрсе өнеді» деп, түйеші ілгері с ұғына береді. Ж үрісі ұтымды да екен жануардың, биік сирақтарын кере соз ғанда, ат пен өгізден екі есе кең аттайды; сазды жерде болмаса, дегдісін я құрғақ жерде еңкілдеп жортады да отырады... Аракідік адамны ң жан-дүниесін шымырлата боздайды... – Тегі, зары болар, – дегенді айтады Шо қан, «бұ несі?!» деп с ұраған Достоевскийге. –Малдық халға түскелі, бұл бейбақтың кезбеген керігі бар ма? Әсіресе көшпелі елдердің қолында. Қазақты алса қ, арғы тегі – Сақтан, бергі тегі – Гуннен бастап, пәлен мың жыл бойына бар ауырлы ғын сүйреп келе жатқан, түйе жануарлар емес пе? Сол мерзімде нелер кейістік к өрмеді дейсің бұлар? Қазақта: Қара нар жүк көтермес бел кеткен соң, Кең жайлау құлазиды ел кеткен со ң, – деген өлең бар. Ауыр және ұзақ жолда нелер нардың белі кетпеді дейсі ң, талайларының өлімтігі Қобы (Гоби), Сахара, Бетпа
қдала сияқты кешуі қиын шөлдерде қалмады дейсің! – Рас! – дейді т үйені аз білетін Достоевский де, Шоқан сөздерінен к өлігінің бейнетін ойша шамалап. – Қиықтан екі жүз шақырымдай жерде дейтін Семейге олар арада екі қонып барып қалды. Семей қаласы туралы Шоқанның білетін бірталай м әліметі бар: оның алғашқы іргесі Омбыдан әлдеқайда б ұрын қаланған. Орыс қаруы Орал тауынан аспаған шақтың өзінде, Строгоновтар дейтін с әудегерлер, ол кезде Ертіс бойын мекендеген мо ңғол тұқымдас халықтармен, әсіресе қалмақ, дүрбіт, торғауыт аталатындарымен сауда-сатты ғын болашақ Семей қаласы орнар т ұстан бастаған. Сонда орыс саудагерлері жеті шатыр тігіп жат қандықтан, мекен атын «семь палата – жеті шатыр» қойған. Осы есімді орыс қаласының іргесі, Омбымен қатар қаланғанын білетін Шо қан, оны да Омбы сияқты керемет болар деп жүрсе, ішіне кіре бай қағанда, бұл да Кереку сияқты шап-шағын станица!.. Бұл да қалың қарағай ішіне сіңе салынған. Үйлері де сондай. Айырмасы – Керекуде қамал жоқ. Мұнда бір кезде Омбы қамалы түрінде орнаған та қтай қорғанның орны және кейбір қақпасы ғана сақталған; к өшесі – арбаға бөгеті қоймалжың саздан бетер есілген құм. Өзі жел т ұрса-ақ құм-боран болып кетеді екен. Жолаушылар келгенде жел қатаңдау еді. Содан бұрқыраған құм көзді әрең аштыратын дем ал ғанда өңменіңе тығылып, демді әрең алдыратын... Жолаушылар да с өйтті. Бар жақсысы олардың түсер үйі белгілі: Семейде Қытаймен сауда бұйымдарын байқап өткізетің орысша – «таможная», қазақша – «кеден» аталатын орын бар. Соның басты чиновнигіні ң. бірі Исаев. Тұрғынның таныс, көңілдес адамы. Жолаушылар ға ол соның үйіне түсуді ұсынған. Түйеші ол үйді біледі. Е ңселі қарағай үйге түйеші атанның басын тіресе, шалқасынан ашыл ған терезеден әлдекімді қатты үнмен балағаттаған еркек даусы естіледі. Жолаушылар оны ң кім екеніне оқиға болып жатқанын да білмей, арбадан т үсер-түспестерін де білмей, аз уақыт аңыра қалғанда қақпадан тықыр естілді. Жолаушылар жалт қараса, қара д үрсін киінген, денесі сымбатты, бірсыдырғы сарғылт өңі бар, әдеміше орыс келіншегі. – Хозяйка! – деп сыбырлап қалды түйеші, серіктеріне. Келіншек б ұларға таянып келді, амандасқан белгіде сыпайлық к өрсетті. – Хозяйнні ң белгілі әдеті, – деді келіншек түйешіге. – Mac. Бетімен с өйленіп отыр. Кешікпей қылжияды. Түсіңіздер! Олай дейтіні: Қиықтан бұлардан бұрын атпен келген біреуден, «бірер к үнде осындай бір қонақтар барады, күтініп отырсын» деп Т ұрғын Исаевқа хабар салған. Ол дайындалып-ақ қалған еді, әлдеқайдан арақ кездесіп, құныға ішетін дағдысымен үйіне удай мас боп
қайтты. Ондайда бетімен сөйлеп ешкімді де тыңдамайтын Исаев, сабырлы, әдепті әйелінің «қой!» деуіне қарамай, бетімен лағып отыр еді: –
жат қан арбалыларды «солар шығар» деп жорамалдаған әйелі, мас ері тишы ғар деген үмітпен. Ері б әсеңдеу орнына үдеп кетіп, құлағында қалған «қонақтарды» сыбай бо қтауға айналды. Енді бірдеме десе, теперіш көрерін бай қаған әйелі, ерінің қасынан сытылып тұрып кетті де, тысқа шы қты. Ондағы ойы – жобасына және әдетіне қарағанда кең кроват қа шалжия шалқасынан құлаған ері тез қалғиды. Ендеше, қонақтарды өзі қарсы алу керек. Әйтпесе ертең есі кіргенде «неге т үсірмедің?» деп, ері әлек салады. Қонақтар арбадан түсіп үлгергенше, Исаевтың қалғып та, қорылдап та үлгерген дыбысы естіле бастады. Қоңқақ мұрны үлкен, танауы ке ң оның қорылы, бауыздалған жылқының қырылынан кем болмайтын еді. – Ұйықтады, – деді әйел. – Қашан ұйқысы қанғанша, пышақ салса ң да сезбейді. Әйелдің, аты-жөнін сұрастырса, Мария Дмитриевна Исаева екен. Әдейілеп қойған сұрауға қысқа, тұжырымды ғана жауап бермесе, өз бетінен тіл қатпайды... Сол к үні үйге қонған жолаушылардың күтімі жаман болған жоқ. Б ұл үйдің столындағы тағамдар Тұрғынның дастарқанындай көл- к өсір болмағанмен, аз да болса дәмді екен. Ең дәмдісі келіншектің өзі. Оның отырыс-тұрысында, қас-қабағында, көз қарасында, с өздерінде ерекше бір ләззат бар. Өріп қоятын шабдар түсті шашы майдала ған алтындай жалтылдайды. Қою қастары да сондай. Т үктерінің түсі солай бола тұра, ұзын кірпіктері қап-қара. Соның к өлеңкелеуінен болу керек, көгілдір көздері де қоңырлау тәрізденеді. Далада са қа сияқтанғанмен, қарсыма-қарсы жақын отырып қарағанда, уылжыған жас! Сол бейнесі тарт қандай, жолаушылар ара-тұра құныға қарап қойса, келіншек қымсынғандай, көздерін төмен түсіріп жібереді... Достоевскийді ң байқауында, тән жағынан да, жан жағынан осындай бір ете н әзік әйелдер, дворян қоғамындағы кейбір жүдеген семьядан ұшыраушы еді. Сондай біреу болар ма деген оймен, ептеп өмірбаянын білейін десе, ол жөніндегі сұрауларына жауап бермей, т өменшектей береді. Несіне жауап берсін: Астраханда, тегі – дворян, жасы жетіп әскерліктен босанған, кедей генералдан туған ол, сол қаладағы гимназияны пансионда бітірді де, сол кезде сол қаланың шекара саудасында қызмет атқаратын бұдан мүшелдей үлкендігі бар Исаевты ң көл-көсір ақшасына, әлдеқалай күп беріп батып кетті де, содан шы ға алмай қойды!.. Шығайын десе, амалын да табатын. Бірақ, адамгершілік құлықта тәрбиеленген ол, бойы үйреніп алғаннан кейін тілдеуден, ұрып-соғудан көзін ашырмайтын ерінен айрылуды масқара санайды. Бір жа ғынан дінге де сенетін бейбақ, «тағдырымның ма ңдайға жазғаны осы болар» деп те ойлайды, қарсыласуды қылмыс та, к үнә да көреді... Исаев үйіне қонған күннің ертеңіне Достоевский мен Шоқан қала комендантына барды. Ол Омбыны Кадет корпусын Шо қаннан бірер жыл б ұрын бітірген, тегі – Имантаулық қазақ-орыс, сондықтан, Сырымбеттен шы ққан Шоқанды ата көршісіне санап жақсы көретін, кеткенінше жа қын тартып жүретін. Сол қалпын әлі де өзгертпеген екен. Аздап қазақша да білетін ол, Шоқанды көрген жерде тани кетіп: – О-о-о, бауур! Қайдан?! Қалай? – деп құшақтай, сүйісе қарсы алып, жалпа ңдай амандасты. Ол, Достоевскийді ң жазушы екенің тағдырын бірсыдырғы білетін еді, сонды қтан, танысқаннан кейін оны да құрметпен қарсы алды да, « әуелі тұрмысымен таныс» деп солдаттық казармаға ертіп апарды. Онысы ат қорадан жаман бірдеме екен. «П» әрпіне ұқсатып салған, бір орамны ң үш қабырғасын шұбала тұтас қамтыған, екі жағынан та қтайға қысқан қамыстан салынған, терезелері сығырайған кішкене, шатыры жо қ, төбесі жайпақ, кең бөлмелері ылас, т өсеніштері ескі және кір, матрастарына қамыстың ұлпасы толтырыл ған, дөкір қара темірден жасалған кроваттары қиқы- шой қы, кең қорасының іші былыққан қоқтық, әрі бұрқыраған ша ң...
Шо қан діншілдерден «тамық – жетеу» деп естіген еді. Мынау казарма соларды ң бірі сияқты. Достоевскийдің де ойы солай. Бірақ, бас қа барар жері жоқ ол, іштей бұған да көндігуге бекінді. Шоқан олай бекіне алмады. Омбы острогын жеті тамы қтың ең жаманы – Жа һаннамға санайтын ол, «содан құтқардым ба» деп әкелген досын, на қ сондай болмағанмен ұқсап қалатын мына тамыққа тығып кетуге аяды. Не істеу керек сонда? П әтерге тұрғызу жайын айтып көрсе, комендант қарсы болар емес. Сонда кімні ң үйіне?
Б ұл қалада Исаевтан басқа танысы жоқ. Мастығы басылған шақта с өйлесіп көрсе, ол–сыпайының сыпайысы, Сондықтан ептеп барып айт қан өтінішіне «болсын» деп көне кетті. Да қпыртпен айтуын айтып қалғанмен, іле толқып та қалды ол. Себебі, өзінен мүшел кіші Мария Дмитриевнаны, ешбір жат қылығын к өрмесе де, еркек атаулыдан қызғанатын еді. Өзі маскүнем бол ғанмен, көзі қырағы ол әйеліне Достоевскийдің сүзіле, өлусірей қарауын бірде байқап қап, «мынау қалай-қалай қарайды?!» деп ішіне т үйіп қойған. Дегенмен Шоқанға берген уәдесінен шығу да қиын болды. Т ұрғыннан келген хабарға қарағанда, шекара саудасының біраз тетігі Шо қанда. Оны ренжітуге болмайды, кесірі тиюі мүмкін. Сонды қтан тығыз-таяңға жеткен шақта, Шоқанның: – Қайтесіз, Александр Иванович? – деуіне, – Қалсын, тұрсын, – деді ол еркінен тысқары. Семейдегі ж ұмыстарын бітіріп, ырымшыл Достоевскийдің қайыққа мінуін ұнатпауына қарамай, «ыққа қарай тез жүріп, Омбы
ға тез жетеді» деген баркаспен кейін қайтуға жиналған Шо қанның Достоевскиймен айрылысуы өте ауыр болды. Семейге келе, Москвада ғы туған ағасы Михаил Михайловичке жаз ған хатында – «бұл жақтан, өзгелер түгіл, туған бауырым – сенен де жа қын дос таптым!» – деп жазған еді, Шоқан туралы. Бұл «ала тіл» емес, жан сыры еді. Омбыда адамды қ бейнені содан ғана көрген Федор Михайлович, Омбы мен Семей арасында бірнеше к үн серік болып, ауыр қатерді бастарынан бірге кешкеннен кейін, тіпті жа қын көріп, екеуі бір дене бол
ғандай боп кетіп еді. Енді сол дененің тең жарысын тағдырдың балтасы
қақ бөліп шабуға тұр. Оған жаны қалай ауырмас?! Досыны
ң ойы бұлайша ауырлауын айтпай-ақ, бет бейнесінен, қас- қабағынан түсінген Шоқан, көңілін көтеpiп кетерлік себеп іздеді, сонда ғы тапқаны – Мария Дмитриевна. Федор Михайловичті ң оған құныға қарауын күннен күн үдете т үсуін аңғарған Шоқан, аттанар күні таңертең, дағдылы қылжақбастығына бағып, әйелдерге байланысты бірдемелерді күлкі т үрінде сөйлеп отырды да: – Федор Михайлович! – деді бір с әтте.
– Әу, достым. – Махаббаты ң болды ма сенің? – Жо қ. Қызығуларым болды. – Осынша жас қа келгелі махаббатың болмауы қалай? – Сыныма толатын әйел кездеспеді. – Сондай әйел енді ғана кездескен сияқты ғой? – Кім? – деді бей ғамсыз пішінде елеңдей қалған Достоевский. – Мария Дмитриевна! – деді Шо қан жымиып. – Оны қайдан білдің? – К өз қарасыңнан!.. Достоевский қабақ шытты да, үндемей қалды. – Былайша м үләйімсігенмен ол да көзін саған солай тастайтын сия қты.
– Солай ма?! – деді, Марияны ң ондай қалауын абайламаған, іштей «ендеше жа қсы екен» деп қуанған Достоевский. – На қ солай Егер бұған дейін махаббат отына шарпылмасаң, сол отты ң жүрегіңе түскен алғашқы ұшқыны осы болмағай да!.. – Бере г өр, тәңірі! – деп қалды Достоевский. Достоевскийді ң Исаеваға көз тастауын сезгенге дейін, Семейде қалатын досын «жалғызсырар!» деп уайымдайтын Шо қанның көңілінен ол уайым арылған сияқты болды. Сондағы ішкі тілегі: – Тек жаны с үйер жары болғай да! Сондай тол қымалы ойдағы олар амалсыз айрылысатын болды. С өйтер алдында құшақтасып қоштасқан олар, көз жастарын сығып та алды. Исаев ол кезде мас ж әне ұйқыда еді. Соны пайдаланып, коменданттан келген тарантас қа мінгелі шыққан Шоқанды, Достоевскийге ере Мария да ж өнелтуге шыққан еді. Неге екенін кім білсін, достарды ң жыласқан қалпын көрген оның да жүйесі босап, біреу «сен неге жылайсы ң?» дер дегендей, немесе өзіне ие бола алмасын сезіп, «е ңіреген даусым шығып кетер» деп қорыққандай, Шо қанмен қоштасуды да ұмытып, бетін шәлісінің етегімен басты да, қақпаға кіріп кетті. Онысын жыласқан достар сезген жоқ. Айрылмас
қа амалы жоқ олар, төстерін тақасып біраз тұрғаннан кейін,
құшақтарын жазды. Содан кейін, «ал көріскенше!» деп қолдасқанда, Достоевский Шоқанға: – Егер таба алса ң, маған құран мен Гегельді жібер, әсіресе философиясын; м үмкіндігіне қарай, тезірек! – деді. – Тырысайын, – деді ол кітаптарды неге керек қылғанын біле алма ған Шоқан. СІБІРДІ Ң СЫРЛАРЫНАН Шо қан Омбыға қайтқанда, орысша – «шхуна», қазақша «желкен» аталатын қайыққа мінді. Бұл кезде әнеукүні ғана теңіздей тарбия жайылып жат қан Ертіс, сабасына қарай сарқылып, тек кең арнасын толтырып қана ағып жатыр еді. Орысты ң «парус» деген сөзін, бұл маңайдың сушылары «желбезек» дейді екен. Қазақ тіліне кірген ол сөз Шоқанға жаңа да, қызық та көрінді. Оның білетін «желбезегі» – балықтың шы қшытындағы тыныс алатын мүшесі. Оның дамылсыз желпілдеп т ұратыны рас. Ал, мына қайық үстіне кенептен құрылған, қайықты жел екпінімен ж үргізетін жалпақ қалқан да соған ұқсайды екен, сонды қтан оны да «желбезек» деу, тауып ұқсатқан атау. Желкенді Шо қанға Омбыдағы гарнизон начальнигі Насонов, өз қарамағындағы қайықтардан «затон» аталатын, Семейде жақын т ұстағы қайықтар станицасындағы шеберлікте биыл ғана жасал ғанын берді. Оның айтуынша, ықтасынға тартатын қайық, Омбы ға кеп болса, бір жұманың ішінде барып қалуға тиісті. С әті түскенде, сол бір күндері шығыстан соққан екпінді самал, ы ққа жүзген желкенді зымырата қуды да отырды. Бұл қалпындағы жылжуы, желісті атты ң жүрісіне барабар дерлік. Шо қанның, қасында қайықшы солдаттан басқа кісі жоқ. Ол, былай да жел б үгілдіре итеріп келе жатқан желбезекті, әлденеге қозғай беруден тыным таппайды, Шоқанмен жөнді тіл қатыспайды. Ал ғаш қайықтың жылдам жүзуін қызық көрген Шоқанның біраздан кейін іші пыса бастады. Адамны ң ондайдағы бір ермегі – өлең айту, немесе, соны ыңырсу болса, үн байлығын бермеген т әңірісіне өкпелі Шоқан, дөкір даусымен өңдетуге қымсынатын да ғдысына бағып, «ың» деп дыбыс шығармай, көздерін табиғаттың тез алмасып келе жат қан әдеміліктеріне жалтақтай тігумен ғана болады. К өкіректегі ермегі – Семейде көрген-білген дері. Семейде ол, тек досы Достоевскийді жеткізіп салу ға ғана
барма ған-ды, бағынышты генералы Гасфорттың «аса-құпия» деген бір тапсырмасын орындау ға барған-ды. Өткен қыстың аяқ шенінде Омбы арқылы Семейге, генералдық штабыны
ң сібірлік ерекше корпусты бақылайтын инспекторы – генерал-лейтенант Николай Семенович Хрущев өткен еді. Омбыға біраз к
үн тоқырамақ болған ол, бір мәселеде Гасфортпен жанжалдасып қап, бірер күнде Семейге жүріп кеткен. Жанжалы – оны ң қолында патша сарайының қасындағы сібірлік комитеттің председателі князь Чернышевты ң «анықтай кел» деп тапсырған материалы бар;
ол ішкі
істер министрлігіндегі азиялы қ
ң директоры Евгений Павлович Ковалевскийдің патша атына жаз ған хаты. Бұл хатта, өткен жаз Омбыға келіп қайтқан Ковалевский, Батыс Сібірді ң басқару ісінде орысқа қаны жаттардың толып кеткенін баянда ған. Сонда ол – «корпустың генералы Гасфорт, штаб генералы Фредерике – немістер; со ғыс губернаторының ж әрдемшісі Гутковский, сібірлік казак-орыстардың бұйрықшыл (наказной) атаманы Кринский – поляктар; олар тез арада бір шведке Омбыда
ғы аса маңызды астық жұмысын басқарушы, онымен де қоймай. соғыс білімінен түк хабары жоқ Армондт есімді бір финді казак-орыстарды ң линиялы қ батальонына командир ғып
та ғайындады» деп мәлімдеп, бұлай болуға қатты наразылық білдірген. Словянофильдік иісі а ңқыған бұл хатты тексеруді, патша сібірлік комитетке тапсыр ған; ол міндетті Н. С. Хрущевқа жүктеген. Өзімшіл, ер кеуде Гасфортты қытығына тиіп екеуі ұрсысып айрылды. Хрущев Семейге ж үріп кетті. Семейде, одан ар ғы Сібірде оның анықтамақ болып бара жатқан м әселесі «шы ғыстық
шекарада ғы
ж әрмеңкелерге, Қытай компрадорлары11 а ғылшын мануфактуралары12 түсе бастады деген хабар. Ол хабар ға орыс өкіметі мазасызданып Хрущевқа осы сыбысты аны қтап қайтуды тапсырған. Телеграфы, телефоны жоқ Семейге кеткен Хрущевтан к өпке дейін хабар болмай, көктемнің ылайса
ң кезінде, Гасфортқа «тез арада, маған Қиыр Шығысқа ж ұмсайтын бір барлаушы жіберіңіз» деген хат келген. Гасфорт ондай ж ұмысқа Шоқаннан лайық таба алмай, «бар, біл, қажет болса, ж ұмсаған жеріне барып қайт» деп Шоқанды жіберген, Семейге бар ған Шоқан бірнеше күн Хрущевқа жолыға алмай әуре болды. Сонда ғы естігені әйел құмар және араққор генерал Семейге бара қызғылықты төскебасар тапқан да, жергілікті біреу қолдан ашытатын татымы к үшті ақ араққа душар болып, күні-түні соны ішуден, « ғашығын» құшудан босанбаған. Қалада оған «қой» деуге батылы жететін ешкім жо қ...
К үндерін сондай «рахат» пен өткізіп жатқан Хрущевтың есіне, мемлекеттік тапсырма к өктемде ғана түсіп, «жолы ауыр» деген Қиыр шы ғысқа өзі сапар шегуді қиынсынған да, Гасфорттан кісі сұраған. Жергілікті ж ұрттың, әсіресе офицерлердің айтуынша, Хрущев бір ішсе құныға ішіп, талай күндер есін жия алмайды екен. Сол кездегі сандыра қтары, сықаққойлардың аузынан шекті қатыратын нелер қызық анекдот болып тараған. Сол
қызықтарды ести, күле жүре, Хрущевтың қайда жұмсарынан хабары бар Шо қан, Қиыр шығыстың сол кездегі хал-жайын біліп те алды. О
ған бұл мәліметті беруші, аты-жөні бізге өткен тараудан таныс Александр Иванович Исаев. Қоғамдық өмірдің әр жүйесінде әрекет жасайтын адамдардың а қылдысы да, ақымағы да болуы сияқты, маскүнемдердің ішінде де сондайлары бары м әлім. Біздің Исаев ақылды маскүнемдердің қатарына жататын еді. Оны араққа үйреткендер – шекара саудагерлері. Тіршілігі алдау-арбау ға құрылған оларды ң Таможный ға түспейтін күні жоқ, бұл мекеменің чиновниктеріне әрдайым жалынышты. Ендеше, сый-сыяпатпен олардың аузын ты ғындап қою керек сондағы бір құнықтыратыны – арақ. Ара ққа осылай үйренген Исаев, оны аузына алса, өзіне ие бола алмайтын хал ға түскенмен, есті күндері түгіл, есірік күндерінде ешкімге ұпайын ұттырмайды, қандай қылжақтап отырған халінде де есесін жібермейді. Ал есі б үтін кезінде одан ақылды кісі жоқ. Өзге а қылымен қатар, ол Россия намысын ешкімнен кем қорғамайтын отаншыл. Сонды қтан бұл мемлекетке келер пайда мен зиянға, сау т үгіл, мас кезінде де құлағы түрік. Қиыр шығыстағы шекарада орыстың ар жақтағы мемлекеттермен сауданы к өбірек жүргізетін жері – Кяхта қаласы. Жәрмеңкесі жыл сайын
қыс – бір, жаз – бір болып тұратын Кяхтаға Исаев кем дегенде жылына бір, немесе, екі бармай қоймайды. Сонда шекарадан арғы елдерді
ң не істеп, немесе не істеуге ниет етіп жүргенін тыңдап қайтады.
Россияны ң ол тұстағы көршісі Қытайды, ол кезде Цин патшалығы аталатын манжурлер билеп т ұрған кезі. Феодалдық тіршілік жасайтын б ұл патшалыққа он тоғызыншы ғасырда Англияның, Американың ж әне Японияның капиталы кіре бастап, Қытай компрадорлары ар қылы шекара саудасына өндіріс бұйымдарын басып кетуі мүмкін; екінші саудасына өндіріс бұйымдарын төгуге айналғаны рас. Бұдан Россия ға төнетін екі қауіп бар: бірі–өндірісі күшті бұл мемлекеттерді ң арзан және көп бұйымдары, Россияның қымбат және аз б ұйымдарын басып кетуі мүмкін; екінші – бері жылжуына кедергі қоймаса, жәйін жатқан кең Сібірге терең сұғынып, өз қарамақтарына алуға тырысуы мүмкін. Исаевты ң айтуынша, бұл қауіп соңғы біраз кездерде бәсеңдеді, о ған себеп – Цин патшалығына бағынышты монғол халқының «арат» аталатын шаруалары (крестьян), сол патшалы ққа қарсы бостанды қ қозғалысын жасауы. Он сегізінші ғасырда монғолдың ел аузында ертегі болып кеткен халы қтық батыры – Амурсаннан бастап берген б ұл қозғалыстың аяғы монғол халқының жапа-тармағай к өтерілісіне айналып, соңғы ширек ғасырда мейлінше белең алған. Цинда оны басарлы қ күш жоқ. Капиталистік елдер бұл жағынан ж әрдем бере алмайды. – Ендеше, – дейді Исаев, – те ңіздер мен мұхиттардың ар жа ғындағы
алысты қта
жат қан
капиталистер Қытайдың
компрадорлы қ саудагерлеріне к өмектесе алмайды, Цин
патшалы ғының араттарға шамасы келмейді, ендеше, компрадорларды әлсірету үшін, іргелес отырған Россияның монғол араттарына с үйемел болуына жағдай толық. «Ма құл сөз екен» деген қорытындыға келеді Шоқан. Ол кезде Тобыл губерниясыны ң бір үйезіне саналатын Семейдің үйездік начальнигі Неволин еді. Негізі жуас және үстінен түскен арыздары к өп оны, шадыр мінезді Хрущев иектеп ап, бірдемені с ұрағанда болмаса, өздігінен аузын аштырмай қойған. Шоқан Хрущев қа сол арқылы жолықпақ болып жүрді де, үміті үзіле баста ған шақта, Омбыға оралуға ниет етті. Сол кезде Хрущевтың, есі д ұрыстала ғап, өзінің шақыртуымен Омбыдан әдейі келді деген офицерді іздетті. Неволин ар қылы ол тез табылды да. Хрущев т өмен чиндегілерге қатал, оларға бұйырудан басқаны айтпайтын кісі. Оны ң үстіне орыстан басқаға қырындай қарайтын – шовинист. «Офицер» дегені мон ғол түсті біреу болып шыққанда ол айран- асыр
қалды. Бұл түсті адамдардан офицер шыққанын ол естіген де, к өрген де жоқ еді. Сондықтан, есіктен кіре тұра ғап: – Батыс Сібірді ң генерал-губернаторы, сібірлік ерекше корпустың бас командирі генерал-лейтенант Густав Християнович Гасфортты ң жеке басыны ң адъютанты корнет Чокан Чингисович Валиханов! – деп честь бергенде, а қырған кескінмен таңдана қарай қалды да, іле жыны ұстай ғап: – Сен қайдан? – деді түйіле қарап. – Омбыдан. – Қай тағдырдың айдауымен? – Сізді ң шақыртуыңызбен. р у – Мен... сені... ша қырттым?! Ха-ха-ха!.. – Неге к
үлесіз? – Мен сені... азиатты ша қыртам?! – Арнаулы – мені емес, генерал-губернаторлы қтың офицерін. – Сол сенбісі ң?! – Кешірі ңіз, генерал-майор! – деді қитықтанған Шоқан, – офицерлерді ң намысын қорғау туралы Ұлы Петрдің бұйрығы есі
ңізде болар? Менің үстімде де офицерлік мундир! Өз көзімен оқымаған Хрущев, ауыздан-ауызға тарап жүретін бұл б ұйрықты естіген еді. Петрден бұрын офицерлер солдаттарды, генералдар офицерлерді сабай берген. Орыс пен швед со ғысында
офицерлеріні ң ерлігіне көңілі толған Петр, өз оң қолы – Меныниковты ң атақты бір офицерді ұрып жатқан үстінен шығып б ұндай халды тыю ниетімен, офицерлерге генералдардың қол қатпауы, қылмысы болса заңмен жазалау туралы бұйрық берген. Ол б ұйрықты өзі де оқымаған Шоқан, кадет кезіндегі сабақтан естіген. Мына азиатты ң ол бұйрықты білуіне іштей таңдана қалған, заң, шегінен аттау ға батылы жетпейтін Хрущев қайымдасқан офицердің қасаруынан таулары шағылғандай болды да, енді «сеннен» «сізге» к өшіп: – Отыры ңыз! – деп орын нұсқады. Аз уа қыт тіл қатысқанда Шоқан Хрущевтың түр-тұлғасына к өздерін жүгіртіп үлгерді. Ол жуантық тапал денелі, қан-сөлсіз ақ сар ғылт кескінді, мықыр мойынды адам екен. Ол ашулан ғанда бойы дірілдей қалатын сол дірілі тез тарқай қоймайтын адам еді. Шоқанмен қайымдасқан шақта да сөйткен. Икемге келе онысы б әсеңдеген сияқтанғанмен, әлі де астынан тол
қитын судай, сырт бейнесі жыбырлап тұр. Сондықтан, ол «отыры
ңыз!» деп сыпайысығанмен, әрі асығыс, әрі «тағы да тол
қытып алармын» деген қауіппен Шоқая: – Рахмет, Ваше превосходительство! – деді а қырын дауыспен. – Отыры
ңыз! – деп қайталады Хрущев бұйрықты өтінішін қайталап, жазба столының бергі бетінде екі креслоның біріне өзі отырып, бірін Шо қанға нұсқап. – Рахмет. Асы ғыспын.
– «Асы ғыс» қалай? Қайда? – деді Хрущев. – Омбы ға!
– «Омбы ға?!» Неге? – Генерал Гасфортты ң тапсырмасымен келген едім. Ол тапсырманы орындадым. – Қандай тапсырмалар? – Ол м әліметті генералыма ғана жеткізем. – Ма ған ше?
– Сіз бен мені ң байланысым жоқ. – Не дейсі ң?! – деп, ашуы қозып кеткен Хрущев, төменгі ернін тістеп, он, жа қ жұдырығын түйе орнынан атып тұрып, қимылсыз Шо қанға кердеңдеген адыммен жақындай бергенде, көңіліне «қойып жіберер ме, к әпір?!» деген қауіп туа қалған Шоқан, жасқанарлық жер жо ғын байқады да және өйтуді намыс көрді де, айбат шеккен кескінмен: – Сізге
әлі де Ұлы Петрдың бұйрығын ескертем! – деді. Ашуы
қоза түскен Хрущев, Шоқанның көз алдына саусағын безеп:
– Мен са ған көрсетем! – деді. – Не к өрсетесіз? – Чині ңді сыпырттырам!.. – Ол
сізді ң,
х ұзырыңыздағы ж ұмыс
емес, Ваше
превосходительство! Ашуы тіпті қайнап кеткен Хрущев ықылық атты да, есікті нұсқап «шы
қ!» деп ақыруға ғана шамасы жетті. Әскерлік бұрылыспен жалт беріп, теріс айналды да, Шо қан шығып кетті. Сол бетінде Ертісте дайын т
ұрған желкеніне мініп Омбыға бет қойды. Насонов айт қандай, ыққа қарай әрі су, жел айдаған желкен, зымырай ж үзді де, айналасы бес-алты күннің ішінде Омбы портына жетіп барды. Ол, әрине, кеңсеге келе, генерал Гасфортқа Семейде көрген- білгендерін қысқаша, бірақ толық дәттеп берді. Хрущевтің алдында ерсінгенмен, одан ажырай, қазақтың «мықтыменен күреспе. Мы қтыменен күрессең Жығылсаң да, жықсаң да жара түсер денеңе» деген м әтелі түсіп, «қызметі де, өкілдігі де зор неме, ретін тауып с үріндірмесе не қылсын!» деген қауіпте қайтқан еді. Онысын начальнигінен жасыр ған жоқ. Хрущевпен әнеукүні ұрысып айрылған Гасфортты ң көңіліндегі кірбің әлі тарап болмаған, сондықтан ша ғым айтқан Шоқанға: – Әй, оны қоя тұр! – деп қолын бір-ақ сілтеді. Сондағы сүйенгені – сарай министрі князь Голицын. Патша ға ықпалы күшті дейтін ол т ұрғанда, Гасфорт сөзі тыңдаусыз қалады деп қыңбайды. Шо қан Семейден әкелген хабарлардың көбіне көңілі көншіген Гасфорт, бір ғана хабарды көңіліне кідік алды, ол, шекараның арғы бетіндегі мон ғол араттарының қозғалысы, «қозғалыс» емес-ау к өтерілісі. Гасфорт к өтеріліс атаулыға, әсіресе шаруалар көтерілісіне жаны т үршіге қарайтын кісі. Европалық шаруалар көтерілісінен де хабары бар ол, орысты ң крепостной шаруаларының көтерілісі не екенін жа қсы біледі. Кіші орыстар (малорусь) жерінде шыққан бірер зор к өтерілісті өзінің де қан-жоса ғып басқаны бар. Ал, егіні аз, малы к өп деп санайтын Азияда, әсіресе көшпелі монғолдарда, ең алдымен «шаруалар» аталатын қоғам жүйесі бар деп, бола қалған күнде оларды к өтеріле қояды деп ойламайтын. Сол ойды Шо қанның хабары түсірді. Гасфортқа қажеті шекарадан ар ғы монғолдар емес, одан бергі «бурят» аталатындар. Естуінше, « ұлы орыс», «кіші орыс», «ақ орыс» аталатындар өзара қандай жақын болса, та ғдырлары қандай тұтас болса, монғолдар мен буряттар да сондай. Әр жүйелі орыстардың көп ғасырларға созылған шаруалар к өтерілісі бір-біріне ете ұқсас, бірі мен бірі айрылмастай сабақтасып жатады. Сол сия
қты монғол араттарының көтеріліс «сырқаты» Россия шегіндегі т ұқымдастарына, яғни буряттарға жұқса қайтпек? Буряттар б ұның емес, Шығыс Сібірдің генерал-губернаторына ба ғынышты ел, сондықтан олардан келетін пәле, ең алдымен бұған емес, Муравьев-Амурскийге тиеді. Бір жа ғынан Россия мемлекетінің де тиышты ғын көксейтін Гасфорт, Шоқан хабарын естігеннен кейін, беделді саналып келе жат қан бақастасы – Муравьевқа кір келтіру ма қсатымен, «осылай да осылай» деп күтілетін қаупі туралы ойын сол кезді ң ішкі істер министрі – князь Долгоруковке хабарлап, оны астыртын тексертуге өзінің бейімділігін мәлімдеді. Жауабы « әне, міне келер» деп Гасфорт асыққанмен, Долгоруков асы қпай, «астыртын кісі жіберуіңізге қарсылық жоқ» деген «нем құрайды» хаты жаз ортасы ауа ғана жетті. «Кімді жіберу керек?» деген с ұраудың жауабын Гасфорт тез тапты: « Әрине, Шоқанды!». Бұл ұсынысты Шоқан бірден қабылдады. Семейден ар ғы Сібірді, оның халықтарын, әсіресе, Байқал көлінің т өңірегіндегілердің олардың ішінде саналы адамдарды, әсіресе, Доржи Банзаровты к өру Шоқаның зор арманының бірі еді. Ол тез ж үріп кетті. Бүкіл Сібір бір ғана әкімшілікке бағынатын кезде 1727 жылы орыс пен қытай мемлекеттерінің «кяхталық» аталатын сауда шарты жасал ған; сол шарт бойынша Россияның мойнына мінген, әлі төленбеген бір борышты Қытай өкіметі, кейін екі әкімшілікке бөленген Сібірдің бірде шығысынан, бірде батысынан даулап, Россияны ң жоғарғы өкіметі арқылы екеуін де оқтан-тектен мазалай беретін, сол мазалау, биыл да болып, Шо қан Шығыс Сібірге осы м
әселені анықтап қайтуға жіберілді. Темір жолы жо қ Сібірдің ол кездегі жылдам көлігі – ылау. Кейін темір жол т үскен жүйенің ен бойында, сол кезде жалғаса тұтасқан ж әмшік. Солардың бірінен біріне ауысқан Шоқан, аттар күйлі, жер құрғақ, жол даңғыл шақта, Омбыдан бірнеше мың шақырым т ұратын Үркітке (Иркутск) жарты айда жетіп барды. Өзі бірінші рет келіп тұрғанмен, Шоқанның Үркіт туралы о қығаны да, естігені де көп еді. Омбыдан аттанар алдында соларын екшеп, қалта книжкесіне қысқаша анықтама жазып алған. Осы аны қтамада айтылған сөздер! орыс жауынгерлері Үркіттің алғашқы іргесін 1661 жылы Үркіт өзенінің Аңғараға құятын сағасына «Үркіт қыстауы» деген атпен орнатады. Сол қалашық жылдан жыл үлкейе береді де, а қыры зорайып, 1803 жылдан бастап бүкіл Сібірді билейтін генерал-губернаторлы қ сонда орнайды; ол Россияның монғолдар ж әне қытайлармен саясаттық, саудалық қарым-қатынас жүргізетін орталы ғы болады. Сібірге жыл сайын тере ң сұғынып, арғы шеті Камчатка мен Сахалинге барып то қтаған Россия өкіметі, игере бастаған жылдарынан-а қ, кең Сібірді айдау, қамау өлкесіне айналдырады. О ған ең алдымен орыс-швед соғысынан кейін қолға түскен шведтер ж өнелтіледі. Содан кейін,
«поляк литва
к өтерілісшілері», «декабристер», «петрошевшілдер» та ғы сондай «қарғалғандар» лек- легімен ж өнелтіледі де отырады. Басы Қазан қаласындағы лагерьден шы ғатын бұл ұзақ «кеш», жолшыбайғы қалаларда азды-көпті кідіріп, со ңғы көлік ағытатын қаласы – Үркіт болады. Оның ащы дәмінен Сібірге айдалатын қылмыстылардың татпай кеткендері жоқ. Сонды қтан жалпы Сібірді Россияның «кең абақтысы» деп атайтындар, Шы ғыс Сібірді сол абақтының тұйық өңіріне, Үркітті темір қақпасына санайды. Осыны ң бәрін жазба және ауызша материалдардан жақсы білетін Шо қан, сол абақтыны көруге құмар еді. Міне, соның сәті енді ғана т үсті.
Сырт к өрінісінде Үркіттің Омбыға ұқсастығы да, өзгешелігі де бар екен. Ұқсастығы: Омбы осы есімді өзеннің Ертіске құяр т ұсындағы тау тәрізді биік дөңнің қыратына орнап, етегін күнгей жа қтағы кең ойпатқа жайып жіберген, Үркіт те сондай, оның да теріскей жа ғы Саян тауының аласарып жеткен жотасына асыла, етек жа ғы Үркіт өзенінің Аңғараға құятын сағасына жайыла орнаған екен. Айырмасы: Омбыны сол есімді өзен ғана қақ жарып, Ертіс к үнгей-батысын орап қана өтеді. Үркітті Аңғара қақ жарып ағады екен. Б ұның да жалпақтығы мен екпінділігі Ертіске таласарлық. Қала к өлемі Омбыдан кең сияқты. Шо қанның ойы атының басын қолында адресі бар Банзаровтың п әтеріне тіреп, қаланы содан кейін аралау, жабдықтарын содан кейін бітіру еді. Үй адресін ол тез тапты. Сібірлік қалаларға тәуелді, асты к үйдірген кірпіштен, үсті қарағай бөренелерінен құралған, аумағы да, қорасы да кең, ұсқыны салтанатты екі қабат үй екен. Бірақ іздегені үйінде болмай шықты. Ол әлдеқайда жолаушылап кеткен. Енді қайда түсуді білмей аңырған Шоқанға, әлдекім, осы қалада мейманхана міндетін ат қаратын атам заманнан «ақ үй» аталып келе жат қан жұртқа түсуді етінді. Үркіттегі аз ғана ескі үйдің бірінен саналатын б ұл үйді мазақтаушылар, Солтүстік Америка құрама штатыны ң Вашингтондағы «ақ үй» аталатын өкімет астанасына балап, Үркіттің «ақ үйін» «Россия тұтқындарының астанасы» деген ла қап таратып жіберген. Соны білетін Шоқан, «ақ үйге» барса, кірпіштері жеміріліп, қарайған бөренелері көрінеу көзге шіріп, құлағысы келгендей бір жағына қарай қисая қыңырайып тұрған, ары
қ түйедей арбиған бірдеме. Оған түсуге көңілі соқпаған Шоқан, «та
ғы қайда орын бар?» деп сұрастырса, «бүкір үйде» (горбатый дом) болуы м
үмкін дегенді айтты біреулер. Оған барса, өзен жағасына б үкшие орнаған, тәп-тәуір қарағай үй екен. Үркітте бұндай үй барын да Шо қанның құлағы шалған. Естуінше, «ақ үй» де, «бүкір үй» де генерал-губернаторлықтың қарамағында, оларға құрметті қонақтар орналасады. Шо қан кіріп көрсе, «бүкір үйдің» ішкі бөлмелері де жинақы екен. Документтерін к өрген комендант, Шоқанның түсуіне ұлықсат беріп, т әуір бөлмелерінің біріне орналастырды. Ол к үні тыныққан Шоқан, ертеңіне генерал-губернатордың ке ңсесіне барды. Оның бағына қарай, Шығыс Сібірдің бас әкімі Муравьев-Амурский граф қызметінде екен. Гасфорттан келген қонақты кім болса да тез қабылдамай, көпке дейін тұрқын созып әуре қылатын еді. Амурский өйтпеді, адъютанты арқылы аты-жөнің қызмет бабын естіген Шоқанды ілезде қабылдады. «Т үлкінің жүгірісін қыран байқар»дегендей, ол екеуі бір-бірінің әу-жайын алғашқы кездескеннен-ақ байқап қалды. Графтың бай
қауынша, осынау жігіт жас та болса ақыл-ойдың түйіні сияқты адам. Ба ғалауынша, «бұл – Банзаров номер 2». Араларындағы айырма, – Банзаров к өп сөйлеуді жақсы көретін шапшаңбай, ал, мынау,
өзі аз сөйлеп, көп тыңдайтын сабырлы; Банзаровтың қылық- мінездерінде торы ғу, шаршау, жасқану тәрізді сақтық белгілері бар сия
қты; ал, мынау, әлі бауы ашылмаған бала бүркіттей, неге сілтесең де т
үскелі тұрғандай». Шоқанның байқауынша: қоңыр енді, ашаң сидам бойлы, м ұрындылау, көзділеу, қабақтылау, сұлу кескінді, т үктері қара майдай жылтыр қара, кішіпейіл Амурскийдің сөз әлпетінде отаншылдық, мемлекеттік ой-сана бар сияқты. Бірін-бірі осылай
ұғынған олардың ашық кеңестерінде әрқайсысының өз к өздеген мақсаты бар. Амурскийдің мақсаты, «мынау ойлы, саналы, білімді жасты өзіне жәрдемшілікке аударып алуға болмас па екен?» Шо қанның мақсаты – бұған дейін патша әкімдерінен ойлы, парасатты адамды кездестірмеген ол, Амурскийді к өргеннен-ақ кен өзегіне кездескендей боп, не асылы барын түптей қазып байқамақ. Амурский ке ңес үстінде Сібірдің географиясын да, ұлттарын да т әп-тәуір білетінін аңғартты. Жүйелі әңгімелерін де ол содан бастап, кабинетіні ң арқа жақ қабырғасында құрулы тұрған, етегі келте, ақ жібек шымылды қты таяқпен сырғыта тұрып, тасаға ілінген географиялы қ картаға Шоқанды шақырды. Шоқан таянып барып көз тіксе, Сібірді ң географиялық картасы екен. – «Сібір» деген осы, – деді Амурский, карта т өңірегін таяғымен шолып, – географтарды ң есебінше, бұның жер көлемі бүкіл Батыс Европадан үш есе артық! – Білем, – деді Шо қан.
– Б үкіл Азияның орталық кіндігі Сібірде екенін білесіз бе? – Білмеймін.
– Білмесе ң, – деді Амурский, таяғының үшін Саян тауларының етегіне ж үгіртіп, – мынау ирек «Ұлуғ», мынасы «Кішік» хемдар аталатын екі өзеннің мына жерде түйісіп, ар жағы Енисей аталып а ғатын тұсында13. Бұл өлке манжурлық қытайдың, монғолдар княздігіне қарайды. Тұрғын халқын уранхай дейді. – Оны білем. Ар ғы түбі бізге туыс, түркі тұқымдас халық. – Мен де солай естідім. Ал, – деді Амурский, тая қ үшімен Сібір картасын та ғы айнала шолып, осынша кең жерде қанша халық т ұрады десеңізші! (Жауап күткендей Шоқанға қарап еді, ол үндемеді). Не бары екі жарым миллионға толмайды. Ал, бұдан жер к өлемі үш есе тар Батыс Европада ширек миллиардтан астам халық бар. – Одан хабардармын. – Орал тауынан 16- ғасырда өткен орыс қаруы, айналасы бірер ғасырдың ішінде мұз теңізін жиектеп отырып, Камчатка мен Сахалинды Россия қарамағына қосумен тынды. – Білем.
– Б ұл теңіздің «Беринг» аталатын себебі не? – деді Амурский, тая ғының үшін сол есімді судың суретіне тіреп. – Ал ғаш ашушы –Беринг болғандықтан шығар. – Ол кім? – Солт
үстік полюстің жер-суын зерттеуші ғалым, – деді Шоқан, Амурскийді ң бұл сұрауды неге беруіне түсінбей. – Ұлты? – Менімше – неміс. – Білді
ң. Сол ма осы теңізді алғаш ашушы? – Енді кім, Жо ғары мәртебелім. – Бізді
ң казак-орыс атаман Дежнев. Әңгіме ғып тұрған те ңізіміздің жағасына Дежнев, Берингтен алдақашан бұрын барып, орыс т ұрағының қазығын қаққан. – Meн м ұны естімеген ем. – Бізді ң естігеніміз әлі көп, господин поручик өзіміздің жетістігімізді бас қаға жапсыра салу кемшілігі Россиядағы жаман әдеттің бірі. – Рас, Жо ғары мәртебелім. – Сібірді ң жер байлығы ше? – деді Амурский, картадан креслосына оралып. Алтынны ң дүние жүзінде ең көп жері, осы Сібір. Бұның алтыны
құмымен сапырылыса араласып жатыр. Тұрғын халықтар оны к
өне заманнан бері елеп алатын болған. Россияның қолы жете, молыра
қ еленіп, соңғы бір ғасырда мың бұттан астам алтын екшелді деген м
әлімет бар. Алтынның молдығымен қатар құнсыздығы да сондай: топыра ғы торқа болғыр Ұлы Петр, Тобыл қаласында салын
ған шіркеудің төбесін жабуға отыз алты бұт алтынға ұлықсат еткен! А ғылшындар мен американдар қолға түскен алтынын банк қоры ғып сақтайды. Россия ондай халге әлі жеткен жоқ. – Рас, Ваше превосходительство. – Алмазы ше? Бізді ң бір ғана Якутияның өзіндегі алмаздың запасы жер шарыны ң батыстық жарымындағы запасқа тең деседі. Американы ң Аляска арқылы Сібірге қол созуы да сондықтан, әсіресе, қазіргі Қырым науқаны қызып жатқан кезде; бірақ, – деді Амурский қызына сөйлеп, – одақтастардың тұмсығын Севастополь қорғанысында қиратып жатқан орыс жұдырығы, Аляска жақ шекараны да солай қорғай алады! – Сенеміз, Ваше превосходительство, – деді Шо қан селсоқтау дауыспен. Өйткені «Қырым науқаны» деген атпен орыс және ода
қтастар (Англия, Франция, Италия, Түркия тағы басқалар) арасында 1853 жылдан басталып қызу жүріп жатқан соғыста, экономикасы мен м әдениеті Европаның артында қалған Россия жауларынан қатты таяқ жеп жатқан. Соған орыс армиясының өзге жауынгерлеріндей Шо қан да іштей қатты намыстанатын. Бұл м әселеде Амурскийдің әу-жайын біліп алмай өз сырын ашқысы келмеді. Амурский тая ғымен шолып тұрғандай географиялық карта Гасфорт кабинетіні ң нақ осындай қабырғасында, дәл осылай ілулі т ұратын. Ол біріне-бірі тасаланған бірнешеу болатын. Бұнда да солай екен; бергі бетінде – физикалы қ карта, екінші қабатында – географиялы қ. Үшінші қабатта – тарихи-этнографиялық. Бірақ Амурский геологиялы қ этнографиялық және басқа карталарды к өрсетуге асықпай, әуелі географиялық картаның саяси жағын тамамдап ал ғысы келді. Ондағы ойы, өзінің мемлекеттік істерін ойда ғыдай орындап жүрмін деп сенетін ол, батыс көршісін, яғни Гасфортты орындай алмай отыр деп ойлайтын сонды қтан адъютанты айта барсын деген пікірмен: – Сібірді ң солтүстік жағына біз берік орнап алдық, – деді ол тая
ғының үшімен Алтай, Тарбағатай Тянь-Шань тауларының картада тар
ғылданған жоталарының қырқаларын шолып, – бұл тұстарда Россия шабан қимылдап жатыр. Ал, ұмтылғыш Англия Индия ар қылы, Орта Азияғa жыл сайын ілгері сұғынуда... – С өзіңізді бөлгенге кешіріңіз, – деді, өзін Батыс Сібірдің отаншылымын деп санайтын Шо қан, Амурскийдің сөзін бөліп,– б ұлайша қарасақ, Хива хандығы Россияның табалдырығына тіпті таяу т ұр ғой... – Д әл солай! Осы ойықты, – деді Амурский таяқ үшін Россияның сол кезде К үнгей шығыс шегіне жүгіртіп апарып, Каспий теңізінің шы ғысына тіреп, тез тегістеп, Памир, Алтай, Тянь-Шань тауларын отанымызды ң табиғи қорғанына айналдыру керек. – Әрине, – деді Шоқан, – бірақ бұл Батыс Сібірдегі генерал- губернаторлы қтың әлі келетін жорық емес. – Мен олай деген жо қпын, поручик – деді Амурский Шоқанның намыстана қалғанын түсініп, – Россияның шығыстағы кезекті саясатын айтып т ұрмын.
– Ол д ұрыс.
– Ол үшін ең алдымен қырғыз-қазақтың Россиядан тысқары жат қан өлкелерін мемлекетімізге қосу керек! – деп таяғымен Т үркістанның және Жетісудың өлкелерін шолып өтті. – Б ұл пікірге қосылам. – Б ұл жұмыста сіздің еңбегіңіз ерекше болу керек – деді Шоқанды а қылды офицерге санап үлгерген Амурский. – Орыс офицеріні ң мундирін бекерге киіп жүрген жоқпын, Ваше превосходительство, – деді Шо қан честь беріп, маған тапсырылатын іс болса, абыроймен орындау ға тырысам. – Сенем! – деді Амурский, әскери дәрежесінің үлкендігін пайдалана, әрі өзімсіне Шоқанның арқасынан қағып. Карта қасында одан әрі қақырайып тұра беруге жалыққандай, немесе, қатпардағы өзге карталарды көрсеткісі келмегендей, Амурский столына беттеді де, Шо қанды да отыруға шақырған белгі к өрсетті. Өзге карталарды да көргісі келген Шоқан «мүмкін болса!» деп, өзі қарауға ұлықсат сұрады. Сібірді ң ол кездегі геологиялық картасы өте кедей еді, сондықтан Шо қан оған көзін көп тоқыратпай, тез аударып жіберді де үшіншіге біраз уа қыт үңіліп алды. Б ұл карта Гасфорттың кеңсесінде де бар. Соған және архивтік материалдар ға қарағанда, Батыс Сібірде әр түрлі ұсақ ұлттар жиілеу, Шы ғыс Сібірде сиректеу болатын. Ал, барлық Сібірді тұтас алғанда, Батыс Европадан үш есе үлкен оның бойында не бары екі миллионға жетпейтін халы қ; ал, Европада – ширек миллиард!.. Халық әсіресе, Шы ғыс Сібірде сирек. Ондағы тұрғындардан жүздеген шаршы ша қырымға бірен-сараннан ғана адам келеді. Бұл жерлерді қалай толтыру жайлы, Шо қанның Омбы әкімдерімен пікірлесіп, тиянақты жауап ала алма ғаны бар. Ондай жауапты Амурскийдің де бере алмасын болжа ған Шоқан, саналы әкім деп түсінген оның, тым болмаса қиялын байқағысы кеп, Шығыс Сібірдегі халықтарды біле т ұра білмегенсіп: – Ойпыро-о-ой! – деді даусын соза, та ңданған кескінмен,– бұл жа қтағы Сібірде де толып жатқан халық тұрады екен-ау! Одан әрі халықтар атын санай бастады: юкагирлер, тунгустар, якуттар, мон ғолдар, буряттар, даурлар, камчадандар... – Олар к өп! – деді, әрі қарай санауын тыңдағысы келмеген Амурский, – отыры ңыз, мұнда! Ол ұсынысын тыңдамауды әдепсіздікке санаған Шоқан, нұсқаған орын ға отырды. Одан әрі не десулерін білмегендей, екеуі де аз уақыт тына қалды. Сол тұйықтан шығуды Амурский бастап, қалжыңды кескінмен: – Қалай Густав Христианович, сувенирлер, коллекциялар жинауда құмар еді ғой, ол? Әлі де сөйте ме? – деді. – И
ә, ондайы бар, – деді Шоқан, бұл қалжыңның арты неге со ғарын шамалай алмай. – Германштадтан ал ған қызыл қарындашының тұқылын әлі са қтай ма?
Шо қан күліп жіберді: Өйткені: «Венгрия науқаны» аталатын со ғыста, Россия Австрияны жеңіп, бітісу шартына қол қоюды бірінші Николай, сол со ғысқа қатынасқан Гасфортқа тапсырыпты-мыс, «сол шарт қа Германштад қалада осымен қол қойған едім» деп, бір жуан, р р р у қызыл қарындаштың шынжырлы тұқылын Гасфорттың төс қалтасынан тастамайтынын білетін. Сол қылығын омбылықтар о ңашада ажуалап жүретін. «Сол ажуа Үркітке де жеткен екен-ау!» деп к үлді Шоқан. Бірақ, генералын қылжаққа қиғысы келмеген ол, к үлкісін тез тыйып: – Густав Христиановичті ң жақсы жауынгер екені рас та ғой! – деді. – Ендеше неге к үлдіңіз?
К үлерлік қылық-мінездері де бары рас. Генералын қорғаштауына іштей риза болған Амурский, ойында жалпы Сібірді, оны ң ішінде, – Шығыс Сібірді қайткенде халыққа толтыру м үддесі бола тұра, кіші офицермен, оған қоса отар халықтан шы ққан офицермен бұл қытықты мәселені кеңескісі келмеді. Қалай кеңеседі? Сол бір т ұстағы Сібірдің қоғамдық тұрмысы, әлеуметтік те ңсіздік жағынан, іші-сырты түгелімен сыздаған сырқат, олардың біреуін қозғасаң бәрі де қақсай жөнеледі. Соны білетін Амурский, б ұл мәселеге жолағысы келмеді, сондықтан, өз әміріндегі қай халық қалай тұруы жайында сөйлеспеді. КЕШІРІЛМЕЙТІН КЕК «Кяхта шарты» дегенді Гасфорт к өпірте сөйлегенмен, жәй- жапсарын Шо қан Үркітке келе білсе, шынтуайтына келгенде, үрейлене қоярлық ештеңе емес екен, тіпті, айта берсең, түкке де тұрмайтын бірдеме сия қты: баяғыда манжурлік Қытай мен Россия арасында, граф Савва Рагузинский қол қойған шекараны белгілеу шарты болғаны рас, соны ң бір тармағы – сауда-саттықты қалай жүргізу; одан бері сан жылдар етіп, сан саудалар жасалып, ал ғашқы шарттың мазмұны түгіл қағазы да тозған, жазулары оқуға келмейтін халге жеткен. Бірақ Манжурді
ң айлакер өкіметі, Россияны әурешілікке сала беру үшін, тоз
ған шарттың түймедейін түйедейге айналдырып, әлсін-әлсін мазалай беретін. Россияны ң сыртқы істер министрлігіне түскен бұл хатты, оны ң Азиялық департаментіндегі кеңсешіл чиновниктер «тексері
ңдер» деген немқұрайды сөзін, Сібірдің кейде батыстық, кейде шы
ғыстық әкімдеріне жолдай салатын. Шо қан Шығыс Сібірге сол істі анықтауға барғаннан кейін, Амурский тиісті мекемелеріне тапсырып, олар алда қашаннан
са қталатын анықтамаларды көрсетумен ғана қанағаттанды. Одан әрі қазғылайтын ештеңе жоғына көзі жеткен Шоқан көргеніне мәз болды.
Содан кейін қайтып кетуге де мүмкіндігі бар Шоқанның атағы жер жаратын Кяхтаны к өргісі келді. Өйтуіне тағы бір себеп, ынтасы құрып іздеп келген Доржи Банзаров, Амурскийдің әлде не тапсырмасымен, Шо қан Үркітке келер алдында соған кеткен екен де, әлі де біраз отырып қаларлық жайы бар екен. – Патша әкімдерінің бұратана ұлттардан шыққан білімділерді оншалы қ ұнатпауын аңғартатын Шоқан Банзаров жайында Амурскиймен са қтана сөйлесті. Банзаровпен таныстығын жасырған Шо қан, оның есімін, қандай адам екенін Амурскийдің аузынан естігенде, буряттан да б ұндай ойшыл оқымысты шығуына таңданған боп, беретін ба ғасына тереңдей түскісі келді. Амурскийді ң сипаттауынша, Банзаров Сібірдегі ғалымдардың ең биігі. Ол барып т ұрған феномен. – Жал ғыз ғана «әттегенесі», – дейді Амурский, демін соза алып, – сонша білімді, сонша талантты, сонша іскер адам, со ңғы кезде ішімдікке салынып, б ұлініңкіреп жүр!.. Банзаровты к өруге бұрынғыдан бетер ынтыққан Шоқан Кяхтаға баруын, Амурскийге тек жер, ел танумен ғана байланыстырып еді, граф ол тілегін бірден қабылдап: – Банзаров Сібір өлкесін ең жақсы білетін адамдардың бірі, егер б ұл жақтың өзге тұстарын да көргіңіз келсе, егер өзі тілесе қалаған бетті Банзаровпен бірге аралауы ңызға да болады. – Өте жақсы болар еді, – деді Шоқан. Амурский Банзаров қа записка жазды және Шоқанның қолына жолшыбай ғы жәмшіктердің «курьер» аталатын тығыз жүрісін пайдаланатын жолдама ұстатты.
Үркіттен Кяхтаға беттейтін жол, Байкал көлінің күнгей жағын орап кетеді екен де, Селенга өзенінің құйылысына жете, сол өзенді са ғалай оңтүстікке ойысады екен. Бай қал жағасындағы табиғат көркемдігі тамаша: оң қанатта орман ға бөленген таудың жоталары мен сайлары, сол қанатта ұшы- қиыры жоқ сияқты тулай толқындап жатқан жасыл жайқын көл. Бай
қалдың қандай көл екендігіне Шоқан география білімінен к өптен таныс та, көруге құмар да. Бірақ, бұл жолы оның көңілін көл қызығы емес, ой қызығы көбірек тартты. Оның қазіргі ынтасы – тезірек Кяхта ға жетіп, атағы күшті Банзаровты тез көру. Ол туралы естігені к өп болғанымен ана жылы Омбыда бір-ақ рет жолғасты. Ол кезде жеткіншек (подросток) жаста бол ғандықтан, еркін сөйлесуге әрі қымсынды, әрі уақыт аз болды. Бірақ сөз әлпетінен ой-санасы үлкендігін, Россияның, әсіресе Сібірдің бұратана (инородцы) аталатын елдеріне қамқоршы болу ойын абайлап қалды, Банзаров жаз ған еңбектерден оның қолына әзірге түскені – «Қазан университетіні ң ғылымдық хаты» аталатын жинағының 1846 жылы басыл
ған үшінші томында «қара-сенім немесе монғолдардағы шаманды
қ» деген есіммен жарияланған еңбегі. Шоқанды бұл е ңбекпен Кадет корпусының оқытушысы Николай Федорович Костылецкий таныстыр ған да, Банзаровтың бұл еңбегін неміс философы – Людвиг Фсербахты ң «Христьян дінінің мәні (сущность)» аталатын ата қты еңбегіне теңеп, «бұл метериалистік тұрғыдан жазыл ған ғылыми маңызы өте терең, шаманизмді түсінуде бұл бірінші жа ңалық» деген. «Қара дінді» шұқшия оқыған Шоқан, оның философиялы қ жағынан гөрі, әдеттік жағына көңілін көбірек бөліп, қазақ тұрмысынан да шаманизмнің іздерін тапқан. Осы тақырыпта онымен пікірлесуге құмар да. Оның үстіне, Банзаровтан естіген саяси идеалдар туралы пікірлесіп, б ұл мәселеге тереңдемек те. Шоқанның Банзаровпен тез жолы ғуға асығатын себебі осылар.
К өңіл асыққанмен, ат жүрісі асықпады. Селенганы сағалаған жол, Саян тауыны ң «Алмалық» аталатын бір сілемін аралап отырады екен де, әрірек белесті тайга біразға дейін қоршап барып, «Қаз көлі» аталатын т ұстан әрі орманы сирей, белесті кең далаға шығады екен. Б ұл тұста да табиғаттың қызғылықты суреттері көп болғанмен, Шо қанды билеген ой – Кяхтаға тез бару. Жолшыбай ылаулаған ол, нысаналы жеріне ж ұмаға жақын жүрді. «Дауылпаз деген құс бар, даусы жер жарады, қасына келсең ж ұдырықтай» дегендей, атағы жер жаратын Кяхтаны көргенде, «Е, осы ма еді!» деп, Шо қанның көңілі толмай қалды. Теріскейдегі д өңестен құлдырай құлайтын жолдан шаланың бар бейнесі ала қанның аясындай көрінеді екен: көлемі Батыс Сібірдегі қазақ- орыс станицаларыны ң кішігіріміндей-ақ; азғантай көшелерінің орталы қтағы біреуі ғана түзулеу, өзгелерінің бәрі сай-саланы қуалаған қиқы-шойқы; қаланы қақ жаратын тереңдеу сайда су сия
қты бірдеме жылтырайды, ылаушының айтуынша, «Кяхта» деген сол. Ол өзен емес жәй бір жылай жылжып жататын жылға сияқты. Екі этажды үлкендеу үй бұл қалада бір-ақ жерде ербиеді. Ылаушы оны «Мон ғол-орыс школасы» дейді; сол тұстағы алаңда жалғаса салын
ған, ақпен боялған ұбақ-шұбақ ұзынша сарайлар, оларды ылаушы, – «ж әрмеңке дүкендері, саудасыз кезде есіктері жабық іштері бос т ұрады» дейді. Қаланың арғы шетінде қызыл кірпіштен қаланған, мұнаралары биік шіркеу шошаяды. – «Троицко-Савск шіркеуі» деген сол, – дейді ылаушы, – Бай
қалдың бер жағында бұдан биік те, кең де, көркем де құдай үйі жо қ. Содан әрірек көрінген ұзынша үйлер, шекара күзетіндегі әскер т ұратын казармалар. Онан әрі – Монғолия... Ж әмшік салтында жолаушы атының басы, – «тоқырау қорасы» (постоялый двор) аталатын үлкен қарағай үйдің қақпасына тіреледі. Шо қандар да сөйтті. Олар тоқырағанда үйдің ашық терезесінің біреуінен дуылда ған сөз, саңқылдаған күлкі естілді. «Бұл не?!» деп еле ңдегендей болған Шоқанға: – Ке ң бөлмесінде дойбы мен карта ойыны жүріп жатады, – деді ылаушы, арбадан т үсе беріп, – көңілді отыру үшін, ойыншылар арақ та ішіп қояды, – монғолдың «арахы» деген атпен, айраннан я қымыздан жасайтыны, орыс арағынан күшті, басты қатты ауыртады. Жиналатындар, к өбінесе, шекарашылар; яғни буряттың казак- орыстары, қатты ішеді, олар мас та болады, олар төбелеседі де, әсіресе орыс казак-орыстарымен... Кісі өлімі де болып қалады... У-шу ға қарағанда, қазір де бір жанжал болып жатқанға ұқсайды. Не істеу керек? Үйге кірсе ме, кірмесе ме? Шо қан сол сұраудың үстінде ұзағырақ тұрып қалар ма еді, қайтер еді, егер, аздан кейін, урядник формасында ғы аласалау бойлы, аузы- басын сар ғылт түк басқан жалаңбас, шашы дударланған, біреу есіктен т әлтіректей шыға келмесе!.. ( Өлеңдеткен ол, ылауға көз қиығын ғана тастап, қасынан иіс берді де кілт б ұрыла тоқтай ғап: Чокан! – деді құшақ жая. – Б ұл кім?!» дегендей таңдана қараған Шоқанға: – Мен ғой!.. Гриша!–деді урядник жақындай түсіп. Григорий Потанин екенін сонда ғана шырамытқан Шоқан: – Гриша!.. Алтыным, мені ң! – деп құшақтаса кетті. Ол әскерлік қызметке осы жылдың көктемінде кеткен. Шығысқа кетуін білетін Шо қан, одан бері хабарласпаған еді. Потаниннен бірер хат ал ған. Салақсып оларына жауап қайтармаған. Онысын «ірілендіге» жоры ған Потаниннің де өзімшілдігі ұстап, хат жазуын до ғарған. Солайша сырттай туысқан сияқтанғанмен, көңіл күйлері бая ғы Кадет корпусындағы тату-тәтті қалпында еді. ІІотанин әскерге аттан ғанда екеуі жыласып айырылған. Б ұл құшақтасуда да көздеріне жас алысты олар. Сол қалыптарында біраз тұрып қалар ма еді, қайтер еді, егер Потаниннің ізін шала үйден тағы біреулер шыға келіп, таңдана қарай ғап, үндерін қоса, «мына қызықты қара!» деп шулай күлмесе! Сол үн құшақтарын еріксіз жаздырған екі дос, көздеріне сенбегендей, біріне-бірі құныға қарай берді. Шоқан Потаниннің әскерлік міндетін өтеуге, шығыстық Сібірге жөнелтілгенін білетін еді де, д
әл қай жерде жүріп жатқанын білмейтін еді. Ал, Шоқан мұнда келеді деген ой есіне т үсу түгіл, түсіне де кірмеген Потанин, оның к өктен түскенін немесе жерден шыққанын білмей қалғандай болды. Потанин қызмет атқаратын кавалериялық эскадрон шекарадағы казарманы мекендейтін. Б ұның да тұрағы сонда, ара-тұра Кяхтадағы махаббатына келіп-кетіп, кейде то қырау қорасындағы үйдің кабачегіне де бас с ұғып, көңіл көтеріп шығатын. Шекара өте тиышты бол
ғандықтан, ара-т
ұра әскерлік ойындарымен ш ұғылданулары болмаса, басқа атқарар істері жоқ, сондықтан іш пыс қан кездерде кабачектан арахы жұтып, дойбы, карта ойнап, күлкілі әзіл-оспақтар айтып күн кешіреді. К үлкілі шудан құшақтарын жазған шақта: – Ал, бізге барамыз, – деді Григорий Николаевич. – Қайда ол «бізін,»? – Осы қалада.
Екеуі де ж әмшік арбасына мініп, Потанин сілтеген жөнге тартты. Байсалды ке ңестерді орнығып сөйлескісі келген Потанин, баста ған жөніне әкеле жатып, қара басының бір сырын ашып берді. – Казак-орысты ң әскерлік қызметі жиырма бес жыл екенің оны өтегенше үйленуге хақы жоғын білесің, Қанат, – деді Потанин, « қазақ сөздерін ұмытқан жоқпын» дегенді білдіргісі келгендей, «қ» әрпін әдейі көмейіне күрмелдіре, байырғы қазақтай шығарып, – о ған көп бар ғой, әлі! Деген жастық жалыны тұтанса шыдатпайды екен. Мен осы қаладан Баянымды таптым... – Қайдағы Баян? – деді Шоқан түсінбей. – К әдімгі Қозы-Көрпештің!.. – Сондай ғашық қызың бар ма? – Бар! Ж әне қазақтың ғажайып ертегісінен ешбір айырмасы жоқ ғашықтық! – Құттықтаймын. – Біра қ, арамызда Қарабай да, Қодар да жоқ әзірге; болмайтын да шы ғар деп ойлаймыз. – Әрине.
– Үйлену уақытын әскерлік қызметі созғанмен, қашан да болса қосылуға серттестік. Қыздың аты-жөнін білдіріп қояйын: Александра Викторовна Лавровская. Әкесі Константин Васильевич, Қазан университетін бітірген, содан либералды қ пікірге үгітші болғандығы үшін жер ауып Үркітке келген. Қызы сонда туады. Күнәсі кешірілген әкесі мекеніне оралғанда, гимназияда оқыған қызы қалып қояды. Гимназиядан ол мон ғол және қытай тілдерін біліп шығады да, орыс- мо ңғолдың Кяхтадағы школына сабақ береді. Енді бар өмірін, мон ғол тұрмысын зерттеуге арнамақ. Мені де соған жетектегісі келеді. – Жа
қсы жетек екен! – деді Шоқан. Олар барса, Александра Викторовна п әтер үйінде екен. Потанин таныстыр ған Шоқанға ол бірден үйріле кетіп, көп жағдайын Гришадан естігені ң көруге құмарлығын, көріскенін өзіне бақыт санайтынын айтты. А қыл, мінез жағынан бай Григорий Николаевич түр-тұлға жа ғынан оншалық көз тартар емес те: бойы шарға, жуантық, д өңгелектеу бетінің сүйектері шодырайған; пұштиған мұрнының танауы делдиген, сол си қының үстіне, иегіне ұстара тигізбейтін қазақ-орыс салтын қолданып, қоңыр түсті сақал-мұрты қалыңдай өсіп, бетінің көзі мен мұрнынан басқа жерін жаба тапты. Айрылған ша қта олай емес еді, енді бұлай бола қалуына қайран қалған Шоқан, жолшыбай: – Аз уа
қытта қалай қаулаған?! – десе, Са қал-мұртты тез өсіргісі келсе, казак-орыстардың бетіне әуеле ұстара жүгіртіп алатынын білмеуші ме едің? Мен де сөйтем деп, аз айды
ң ішінде қаулаттым да алдым – деп жауап берген. – Неге
өйтеді? Казак-орыстарды ң ұғымында,– сақалы жоқ еркек сиықсыз. Ә-ә-ә...
Осындай, т үр-тұрпаты мақтаулыға жатпайтын еркекке, қымбатты, ғажап келбетті қыз душар болған. Орыстың сұлуы! Не деген ба қытты жігіт еді, Григорий Потанин!.. Сөйлесіп байқаса, – білімі ше? Әдебі ше? Мақсаты ше? бәрі де бір-біріне жарасып тұр!.. Бұндай жары бар жігітті ң арманы не?.. Осы арада Шо қанның есіне Айжаны түсіп кетті. Александра орыс с ұлуы болса, ол қазақ сұлуы! Екі әдемі гүлдің бірінен бірін қалай асыра ма қтай алады адам? Екі сұлудың араларындағы айырма: Александра – адамзатты ң асқар таудай мәдениетінің шыңында ж үрген сияқты, ал, Айжан тегінде. Шоқанға сонысы ғана өкініш. Біра қ, аз уақытқа ғана болса да ана жылы Сырымбет тауының саласында өткізген рахат минуттері есінен кетер емес. Сол рахат жолыны ң қайда апарарын, қалай ойласа да ақылы жетпейді. Шегіне к өз жеткісіз арманға жету ойынан бұрын да тауалы шағыла беретін Шо қан, бұл жолы да сөйтіп, «ә-ә-ә, көре жатармыз, не боларын!» деп, о ң қолын бір сермеді де, бетін тіршілік жабдығына б ұрды.
С өз әлпетіне қарағанда, Потаниннің Шоқанды осы үйге қондырар қалпы байқалады. Соны анықтағысы кеп: – Қайда болатын ек? – деп еді, – Әрине, осында! – деді Александра Викторовна, – екеуіңіз де мені ң құрметті қонағым боласыздар! – С өйтеміз бе? – деді Шоқан Потанинге жымия қарап. – Әрине, – деді әзіл төркінін түсіне қойған Потанин. – Онда.. – деп Шо қан Банзаровты іздеп келгенің оны да араға алу қажеттігін айтты. Потанин да, Лавровская да Банзаровпен таныс, дос екен. Бірге болуды екеуі де ма құлдай кетті. Әдейі кісі жіберіп хабарласса, Банзаров жолаушылап кеткен екен. П әтері: – «Ертең келуге тиісті» депті. Шо қан қонуға бейіл білдірген осы үйде, сол күні, түбі ауыр трагедия ға соға жаздаған бір оқиға бола қалды. Өзін мейлінше қазақуар орысқа санайтын кішкене күнінен қазақ ғұрпын ұнатып өскен, сол дағдысы күшейе түспесе, бойынан әлі де арылмаған Потанин, етті қазақша жеуді ұнататын еді және ұзын құйрық сары қтың етін емес, тегене құйрық қойдың етін. Ондай қойлар Кяхта ма ңында да көп екен, әсіресе, монғолдарда. Олардың қойлары, үстіне адам мінсе аяғы жерге тимейтін ірілері; көбі көлемі де, салма
ғы да денесіне беріспейтін құйрықтылар; сектерінің, т ұсақтарының, қошқарларының құйрықтарын екі доңғалақты итарба ға артпаса, өздері сал-бөкселеніп көтере алмайды. Үнемі ащылы отта ж үретін олардың майлары сүт тәрізді жүрекке шық ете ғап, қандай мешкей болса да аузына салдырмайды. Осындай
қойлардың бір табынын Потанин «эскадрон асханасына» деп арзан ба ғамен (ту қой күміс ақшамен бір-ақ сом) саттырып алған да,
қаңғырып жүрген бір қазаққа бақтырып, керегінде сойғызатын әсіресе тартылған марқаларын. Сондай да ғдысы бар Потанин, Шоқанға қонағасыны қазақ, ғұрпымен өзі бермек боп, қалыңдығы мен екеуінен ұлықсат алды да, салт мініп мар қа әкелуге кетті. Тағы бір ойы: бақташысы болып ж үрген қазақты Селенгада мойнына дорба сап тіленші боп жүрген жерінде кездестіріп, аяушылы қ келтірген де, менің маңымда бол деп Кяхта ға алып келген. Оқымаған, жасы қырықты орталаған, еркін өскен түктерінен адамға емес, аюға ұқсас балуан денелі біреу, қазақтан басқа елдің, тілін білмейді. «Қайдан жүрсің?» десе, «жер ауып» дейді. Неге ау ғанын айтқысы келмей тыжырынады, ар жағында зілді о қиға барын жорамалдаған Потанин «жарасын тырнармын» деп қазғыламайды, атын «Қодығұл» дейді, руын, мекенін айтпайды. Тіл ал ғыш... Мал бағуға ұқыпты... Қазақты жақсы көретіндігін осы Қодығұлды ұстауымен де д әлелдегісі келген Потаниннің ойы, оны Шоқанға ерте келіп, «міне, бір қазағың!» деп мақтанбақ еді, өзіне айтпайды деген сырларын Шо қанға айтқызып, реті келсе жеріне жетуге жәрдемдесу еді. Ол ойы болмай шы қты: Шоқанға мақтанбақ болған ол, Коды ғұлға да мақтанбақ боп, «осындай қонақ келіп қалды, туысы ң!» деп мән-жайын қысқа баяндап еді, жалаңаш аяғына от басып ал ғандай бейшара қойшы селк ете қалды; әлде не ауыр сезімні ң тереңіне батып тұншығып бара жатқандай, кескіні құбылып, бет-аузы жыбырлап кетті... – Не болды са ған?! – деді, Қодығұлдың мына түрінен шошына қалған Потанин. – Ж әй әншейін, – деуге ғана шамасы келді, қалшылдаған бойына ие бола алма ған Қодығұл, жерге бүгесінен отыра кетіп. – Ж үрегіңнің қыспасы бар ма еді? – деді Потанин, құлап кетер» дегендей иы ғынан демеп. – Қо-ян-шы-ғ-ғ-ғым! – дегенді ышқына айтты да, Қодығұл бір қырына қисая кетті. Ауыр денеге, әлі аз Потанин ие бола алмай, о ңтайлы жатуына ғана жәрдемдесті. Содан кейін «өліп бара жатқан жо қ па?» деп тамырын басып көрсе, жүрегі лыпылдай соғып тұр. « Қояншық» дегені орысша – припадка екенің одан адам өлмейтінің ұстамалы бұл сырқат біраз уақытсыз басылмайтының о ған тиыштық керектігін білетін Потанин, қасында ұзақ тұруға, өзінде уақыт болмағандықтан, серік боп жүретін бурят балаға тапсырды, өзі кейін қайтты. Бір марқаны өңгеріп ала кеткісі кеп т ұрды да, оны жайғастырып соятын кісі жоғын еске алып, тастап кетті. Енді, амал жо қ, бүгінгі Шоқанның қонағасына, казармада са қталатын сүрленген еттен апарып асады. Ол қай бір бабындағы с үр!.. Жуықта Қодығұлға сойдырған ту қойдың етін сүрлетпек бол ғанда, жаздың шыбыны көп ыстық күндерінде борсып әрең тобарсы ған. Содан кейін құрттап кетер деп бір ыдысқа бұқтырып таста ған. Аздап сасыған иісі.де шыға бастаған. Бірақ, амал қанша!.. Қазақты қонағасысыз жатқызу да, тауық тәрізді бірдемемен алдастыру да ұят.
Әскерлік сөмкеге сасықтау сүрді салып ап, қанжығасына байлаған Потанин, « қайтып жатыр екен?» деп Қодығұлға соқса, есін жиып қапты, бірақ Шоқанға бармауға бекінген Қодығұл, «жүрегім әлі ойна қшып тұр, жазыла беріп қайта ұстайтыны болушы еді» деп кеудесін ала қандарымен басты да, Потанинннің жалынып ша қыруынан бас тартты. Потанин амалсыз жөніне кете барды. Бірақ ол, Қодығұлдың сырқаттануына сеніп кетті, айлакерлігі екенін сезбеді. Неге айла жасады Қодығұл? Оны
ң шын аты – Есқара, есімі бізге осы романның бұрынғы тарауларынан м әлім,– атақты ұры Мақаштың Қожығының баласы. Шо қан Атбасар сапарынан қайтқанда, Қожықтың жаулары, әсіресе Шы ңғыс «бұл тұрған жерде біз тұрмаймыз, тұрсын десеңіз, арамыздан әкетіңіз!» деп, генерал-губернатордық атына піргеуір жасап берген. Қожық ұрлығын қоймай елдің әбден тынышын кетіргенсің Шо қан да ол піргеуірді қолдап, оңайлықпен қолға түспейтін Қожықты да, оның сайдауыттай сегіз ұры баласын да арнаулы жіберген әскери отряд қапыда бас салып ұстаған. Қожықта ұл бала то ғыз болатын. Солардың ішіндегі иіс алмас ең момыны, ұрлық- қорлыққа араласпай мал баққышы осы – Есқара еді. Отряд оны да ұстағанда, ел-жұрт боп, Есқараны алып қалмақ болған. Отряд өтінішке құлақ аспай, өзгелерімен бірге әкеткен. Итжеккенге жаяу айдал
ған Мақаштардан, сақал-шашы буырылданып қартайып қалған, ауыр денелі Қожық тұтқындық азабына шыдамай жолда өлген. Бейіті сол арада қалып қойған: оның көмілген көмілмегенін құдайым білсін!
Ма қашовтардың қалған тоғызы Итжеккенге түгел жетіп, балық аулау ісіне қосылған. Сонда, үнемі тулап жататын Беринг теңізінде, қайықтары аударылып кетіп, жүзуге шорқақ өзгелері қарық боп кете бар
ғанда, сушыл Есқара пәлен шақырымдай малтып шыққан. Содан
қашқан. Қайда барады, қашқанда? Географиядан хабары жо қ ол, қайдан қалай келгенін білмейді. Бар білері, – ұзақ жүрді, ауыр азап к өрді. Итжеккенге келе, күннің де қайдан шығып, қайда батуынан да жа ңылып қалды. Тек шығуын, батуын ғана көреді. Ел- ж ұртының қай жақта екендігінен түк саңлау жоқ. Сондай Ес қара, басы қай жаққа ауса, сол жаққа қаша берді, қаша берді... Беттеген жа ғында ел де ете сирек екен. Пәлен күнде ғана адам т ұрағы кездесіп қалады, оларды көре тұра жоламайды, сезбестік т үрде орап етіп кетеді. Бар қаруы–лиственница аталып, Сібірде өсетін, «темірден қатты» дейтін ағаштан жасалған шоқпар. Ауырлығы зілдей. Тайганы ң ішінде көп күндер қаңғырған Есқараға осы шо қпар ғана сенімді серік болды... Қаңғырған Есқараның жолында, бір мезетте аң сиреп, ашығуға айналды. Енді адам т ұрағы кездессе бармай, қайыр сұрамай амалы жо қ. Сондай халге Потанинге кездесуін, оның қамқорлыққа алуын жо ғарыда айттық. Сөйтіп жүргенде, Шыңғыстың баласы Шоқанға кезігем деген ой өңі түгіл түсіне кірген бе? Сондай адамны ң жақын жерге, созған қолы жететін жерге келуін естігенде, ж үрегінде оған деп сақтаған кек уы, бірден барлық тамырын қуалай, қанына тарай жөнелді де, өзіне өзі ие бола алмай, талы қсып кету себебі содан еді. Есін жиғанда көрген ой: – « Әб-бәлем, қасқырдың бөлтірігі, қанды басың бері тартып қол жетер жерге келді ң бе? Қолымды сенің қаныңа бояған сәтте өліп кетсем де арманым жо қ!»
Өйту үшін, көзіне көрінбеу керек те, қапысын тауып, сенімді серігі – шо
қпарын сілтеу керек. Аю мен жолбарысты бір соққаннан қалдырмайтын қаруы, Шоқанды да шыдата қояр ма екен! Қозы әкелуге кеткен Григорий Николаевичтің іңірде өзі ғана келуі, ол с
өзді құлақтары шалып қалған Шоқанға Александраға да жа ңалық болды. «Неге?» дейтін сұрауға оның әзірлеп әкелген жауабы: – Қайда сіңіп кеткенін білмеймін, қойлар да, қойшылар да жоқ. Іздей-іздей сілем қатты.
Үйдегілер «оқасы жоқ» деген болды. Бірақ, аңғаруларына қабағына қатыңқы бірдеме байланып келгендей. Неге екенін с ұрамады. Александраны оңашалаған Григорий. қашқаным мынау!» деп борсы ған етті көрсетіп еді, мұрнын шүйіре қараған Александра,– «жыны ққан екен, ауыртып алармыз» деп одан тамақ жасауды қоспады, «аш болмассыздар» деп, өз білгенінше тәтті-дәмді бірдемелерді әзірлеуге кірісті. О ңашаланған Григорийден Шоқан не кейістігі барын сұрап еді, Шо қаннан жасырар сыры жоқ ол, Қодығұл жайын қысқаша айтып берді. Сонда қараса, Шоқанның сұрғылт өңі қуқылдана ғапты. Ол да басына орал ған ойды досынан жасырған жоқ. – Аны қ қазақ қой өзі? – деп сұрады алғаш. – Қазақты басқа ұлттан айыра алам ғой, Қанаш. Нақ қазақ. ұ р – Қашқын екені рас па? – Солай дейді. – Онда б ұл, – деді Шоқан ойланғандай аз кідіріп, – жер ауған қазақтардың бірі. Әр кезде жер аударылған олар көп. Бірақ, менен неге
үрейленеді?! Сонысына қарағанда, менен жапа шеккен біреу ғой б ұл! Ондайлар бір ғана фамилия, – деп Қожық тарихын баяндап берді. – Б
ұл қашқын, – деді ол, бекіген сеніммен, – дәу де болса, Қожықтың бірге айдалған тоғыз ұлының бірі. Бәрі де бас кеспе, қан ішерлер. Егер оларды ң бірі болса, бүгінгі түн маған қауіп! «Сонда не істеу керек?» деген с ұрауға Потаниннің тапқан жауабы, үй төңірегіне қарулы солдаттардан күзет қою. Бірақ, олармен қауіпсіз болуға іштей күдікті; эскадронда әскери тәртіп нашар, солдаттар сала қ, бейғам, қалғымпаз. Дегенмен, Шоқанның көңілі үшін болса да қойғызу керек. Өз ойында, көптен көріспей сағынуды сылтау
ғып, қауіпті түнді кеңеспен ояу өткізбек. « Үрейленер» деген оймен бұл сырлардың бәрін Александра Викторовнадан жасырды. Ол әлдеқайдан үйрек жұмыртқа, картоп тауып, аса д әмді тағам сыйлады. Қонақтар мейлінше риза. К үткен қорқыныштан жүрегі қобалжыған Шоқан, тағам аузына т ұши тұра, шаршап кеппін дегенді сылтауратып жөнді жеген жоқ, арахыдан тат қан да жоқ. Табақтасының тартына жеуін көрген Григорий де, қарны аша тұра қомағайланбады. Қонақтарының неге б үйтуін түсінбеген Александра Викторовна «жеңіздер!» деп біраз өтінді де, сөзі өте қоймаған соң «дәмсіз болғаны ғой, әзірленген тама
қтың!» деп кейіген кескін көрсетті. Қонақтарына ол назы да өте қоймаған соң енді қолқалауды қажет көрмеді. Қарағайдан қиылған бұл үйде төрт бөлме болатың Александра соны
ң сыртқы есігі басқа, кішірек біреуінде тұратын. Егер қонақ- мона
қ келе қалса, жандары аз қожасы, көрші бөлменің әдетте жабық т ұратын есігін ашып қоятын. Онда үш-төрт кісі еркін сыйып жататын қарағайдың тақтайынан жасалған ауыр ағаш кровать бар. Шоқан мен Потанин сонда т үнейтін болды. Шо қанның қорқынышты сезімін байқап отырған Потанин, жатар алдында о ған, төңіректе күзет жүретінін айтты. Оның үстіне жүрек бергісі кеп:
– Ешкім де келе қоймас. Әсіресе, Қодығұл. Ол Қожық баласы боп шы ға қалғанда, бұнда кеп, батыл қимыл жасайтын жігіт сияқты емес. Дене к үші болғанмен, қайрат шықпайтын жасық, ынжық, біреу, – деді. Шо
біреуі жуас. Омбыдан Сібірге ж өнелтерде кездескен Шоқанға ол жайлы Қожықтың өзі де: – Хан т ұқымы, өшігіп тұрсың ғой Мақаш әулетіне. Жалынбаймыз, білгені ңді қыла бер. Күн туар күн болса, есемізді қайтарамыз; тумаса амал нешік. Жалғыз ғана айтарым: өрт жүрген жерде де бір т үп кеде аман қалатын еді. Мақаш тұқымын түгел құртам деме. Менен туған еркек кіндіктілер түгелімен қамауыңда. Немерелерді ң барлығы тырбиған қыздар. Бізден де бір еркек ұрпақ қалсын да. Өзгеміз жазықты болғанмен, жазықсыз бір балам бар, аты – Ес
қара. Ол «қой аузынан шөп алмаған» момын. Өзгеміз үшін к үйдірме оны, обалдан қорық, алып қал», – деген. Шо қан бұл сөзге солқылдағанмен, әкесі: – Ар ғы атан, Күншығыс, өскен соң кек қайтарады деп, жау жа ғының жас ұлдарын да қырғызып тастайды екен. Ертең өсіп-өнсе, Ес қараның өзі болмағанмен, одан ұл туа қалса, бізден айдауда өлген аталарыны ң кегін қайтармай қоймайды, – деп Есқараны қалдыртпаған. Потаниннің артынан сипаттауына қарағанда, оның қойшысы болып жүрген қашқын зәлтті. Бірақ, «қасқыр баласы қаппай қоймайды» дегендей, қабуға әзірленбеуіне кім кепіл бопты? Қылығын естігенде сөйтуі де кәдік! Бір кроват қа төстерін тақаса, құшақтаса жатқан Шоқан мен Григорий, қорқыныштың ғана емес, бұрынғы өткен, қазір бастан кешіріп жат қан, келешекте күтеді-ау деген жайларды әңгімелесеміз деп, жатар алдында к өздеріне тығылған ұйқыларын қашырып алды. Сонда ғы ең көп кеңескендері сібірлік халықтардың ауыр та ғдырлары, соны қалай жеңілдетудің амалдары. Б ұл жайда Шоқан, Потанин күндіз қойға кеткенде, Александра Викторовнамен де біраз кептесіп қалған. Талдырмаш бойлы, сыпайы мінезді б ұл қыздың ой-санасы жас мөлшерінен алдеқайда озық: гимназияны б ұдан бір-ақ жыл бұрын ғана бітірген аржағында бір семьяны ң сүйікті еркесі болып өскен өмірлік тәжірибесі аз жас қыз сия қты емес, көрген-білгені көп, олардың бәріне өз көзқарасы бар, қасабалы әйел сияқты. Ке ңесіп отырғанда Шоқан оны, бір сәтте іштей, Катерина Карловна Гутковскаямен салыстырып бай қады: кітаптық білім жа ғынан ол бұдан биік сияқты да, өмір шындықтарын тану жағынан б ұл одан әлдеқайда жоғары сияқты. Кяхта ға келуіне жылға жетпегенмен, жергілікті бурят пен мон ғолдар тұрмысынан біліп үлгергені ұлан байтақ. Соларынан ол, Шо қанның ұлықсатымен, айтуға қажетті-ау деп санаған біразын, Потанин орал ғанша әңгімелеп те берді. – Е ң алдымен, – деді ол, ағайындас арғы тектерін бөле с өйлегенмен, тілдерінде аздап айырма болғанмен, әдет-ғұрып, салт- сана, өнер-әдебиет жағынан бұлар бір монетаның екі жағы, бір кітапты ң тұтасқан екі беті. Одан арғы егжей-тегжейін менен гөрі Григорий Николаевич к өбірек біледі. Қажет көрсеңіз содан сұрарсыз. – Діндер қос-қабат: шаманизм мен ламаизм сапырылыса араласып жатыр. Доржи Банзаровты ң «қара дін» аталатын еңбегін оқыған боларсыз. – Әрине,– деді ойлана отырып. Өйткені ол діннің қазаққа да қатынасы кеп. – Онда мені ң халімді жеңілдеттіңіз, мен ендеше Банзаровтың «жа
қсыға» санайтын жақтарына соқпай, оған сенетіндердің қазіргі өміріне тигізіп отырған орасан залалын айтайын. – Ты ңдауға бейілмін, – деп қойды Шоқан, қызыққан белгі к өрсетіп.
– Б үкіл сырқат атаулының басым көпшілігін шаман діншілдері емдейді ж әне барып тұрған тағылық түрде. Олардың емінен сырқат жазылу орнына мен дейді. Бір мысал: бала туар алдында қиналған
әйелдің әлсіреуі, кейде талықсып, кейде өліп те қалуы табиғи нәрсе; шамандар... – Қазақта оларды «бақсы» дейді, – деді Шоқан. – Сол «ба қсы», – деді жаңа сөзді тез ұстай алғыш, ұға қалғыш Александра, – әйелдің әлсіреуін, жын басады деп түсініп, (жындарды ң аттары бірталай).. – Қазақтар да солай... – Ж өнді күшпен қашырам деп бейшара әйелді ұрып-соғып нелер ауыр азап қа салады. Көбі сол таяқтан өледі... – Бізде де... – Бір с әтте, азаптанып жатқан әйелге араша түсем деп, сәтіне қарай әйелдің жаны ғап, содан мені буряттар «жаңа бақсы» атап, әйелі босанатындар шақыра беретін болды!.. Сонымен, – деді Александра еріксіз езу тартып,– ойда жо қта, мені акушерка ғып шы ғарды. «Енді медицина дәрігері болсам ба» деген мақсатым бар. – Тамаша ма қсат.
– Біра қ, болған күнде де, жалғыз мен қалай үлгере алам, дүниеге келер бала біткенді ту ғызып? Одан басқа сырқаттардың жәрдемшісі кім? Жо қ, олар! Бұларша – «аймақ» бізше «губерния» аталатын бір өлке елде ғылымдық шара қолданатын бір де медик жоқ. – Б
ұл маңайда шаманнан басқа «дәрігер» – «Тибет емі» аталатын әдістерді қолданушылар; олар дәрі-дәрмекті шөптен жасайтын к өрінеді, олары көбінесе пайдалы сияқты, бірақ, бұл әдіске жетік «ламалар»... – Бізше – молдалар... – Өз білгенін басқадан жасырып, өлгенде жолын тұтатын бірер адамды жасырын даярлайды дейді, сонды қтан ондай дәрігерлердің саны к өбеймей, ел арасынан некен-саяқ қана ұшырасатын көрінеді. – Қазақ байғұста ол да жоқ! – деп қойды Шоқан күрсініп бары ба қсылар ғана!.. – Қай діннің үйреткенін білмеймін,– деді Александра ауыр күрсініп ап, – буряттар арасында сире ңкіреген, монғолдар арасында тұнып т ұрған бір аса жаман әдет: өлуге бет алған сырқатты, шала-жансар кезінде, ая ғына арқаннан тұзақ сап, атпен айдалаға сүйреп тастау. Ондайлар итті ң сыбағасы: кісі етіне дәніккен иттер талап жейді. – К өзіңізбен көрдіңіз бе?.. – Кездестім де, қарауға дәтім шыдамады. Тағы бір сұмдығын айтайын ба? – И
ә?.. – Алпыс па жетпіс пе, сол жастарды ң біріне келген діншіл қарт, « өмір жолын тауыстым» деп санайды екен де, өзін бір жұмалық азы ғымен тірідей айдалаға, не таудың арасына апартып тастайды екен, оны да иттер мен а ңдар талап жейді екен!.. – Қойыңызшы-ау!.. – Өзім көрмедім, Потанин көріпті... – О ған сенуге болады... – Б ұл салт, – деді Шоқан, ризалық кескінмен, – құдайға шүкір, бізді ң қазақта жоқ!.. – Потанинні ң айтуынша, бүкіл мұсылман елінде де жоқ. – М ұсылмандықтың бір тәуірі осы. Наданды қ трагедиясы Шоқанның сезімін ауырлатып жіберген болар деген оймен, Александра жаман ға санайтын тағы біраз әдеттерді айтқысы келсе де айтпай, қонағының ауырлап қалды-ау деп жоры ған сезімін жеңілдету ниетімен, сездерін «еркектерге ұнайтын болу керек» деп санайтын бір жайға ауыстырып жіберді. – «Ламаизм» деген, будда дініні ң сопылары тұтынатын жол сияқты. – Менімше де солай. – Ол дін б ұл араға бертінде келгенге ұқсайды. – Он алтыншы, не он жетінші ғасырдан болу керек. – Будда дініні ң храмын – «Дацан» деседі екен. Солар да, өзге діндердегі сия қты, «лама» аталатын үлкенді-кішілі дін басылар т ұтатын түрі бар. – Білем. – Олар т
өңірегіне, біздің монахтар сияқты үйленбейтін діншілдер тобын
құратын сияқты; бірнеше ұлы бар адам, біреуін ғана қолына ұстап, өзгелерін монахқа беретін сияқты, олар еркімен ынталанып баратын сия қты...
– Неге? – Ашы
ғын айтқанға кешіріңіз! – деді Александра айтуға ұялғандай, күлімсірей төмен қарап,– үйленетін жігіт қалыңдығын дацан ға апарып некесін қидырады екен де, сонда қалдырып кетеді екен. – Неге? – деді Шо қан ар жағын жорамалдай тұра, әдейі сұрап.
– Бірінші т үнді монахпен өткізу үшін дейді, – деді де, Шоқан « қалжыңды сұрауын жалғастыра берер ме» деген, оларына жауап бергісі келмеген оймен, сонысын сездіргісі келгендей, орнынан т үрегеп, бетін теріс бұрып жүріп кетті Александра. Сол қалпын аңдаған Шоқан, тағы да бірдемелер сұрамақ болған ойынан тиыла ғап, бұл қыз жайындағы бағасын іштей қорытты. «Егерде, – деп ба ғалады ол, – Айжан мен Катеринаның ішкі- сырт қы қасиеттерін сапыра араластырып жіберерлік күш табылса, т ұтасқан бір Александра шығар еді-ау!». Содан кейін қалжыңды салмақты кеңеске айналдырғысы келген Шо қан:
– Сондай монахтар к өп пе екен? – деп сұрады, бетін бері бұрған Александрадан. – Потанинні ң айтуынша монғолдық еркектердің тең жарасынан арты
ғы болу керек... Әңгімені әрі созуға Потанин кеп қалды. Әңгіменің аяғын, бір т өсекке құшақтаса жатқан соң жалғастырып әкетті. Ол да сөзін жалпы сібірлік оларды ң ішінде – монғолдық тұқымдардың егер өнер-білімге жұғыстырса, лап етіп жана кетуге әзір тұрған талантты, а қылды, парасатты елдер екендігінен бастады. Сондағы үлкен бір д әлелі – Доржи Банзаров. Потаниннің алдын ала айтқаны: Банзаров шы ғыс тарихының осы бір кезеңінде туа қалған феномен14. Ол шын ма ғынасындағы данышпан. Қазір дүние ж үзіндегі ойшылдардан бұдан асары жоқ. Оның негізгі мақсаты: т ұрмыс қалыптары ойлы-қырлы болып келе жатқан адам қоғамын, оларды ң ішінде – отарлық шығысты, оның ішінде – сібірліктерді, оны ң ішінде өз туған елі – буряттарды тіршіліктің бар жүйесімен те ңестіру. ( омы қалай істеудің жолын жанталаса іздеуде... – Таба алмайды ғой оны! – деді Шоқан демін соза ауыр алып. – Рас! – деді Потанин де сондай сезіммен, – адам қоғамы
саналан ған кезден бастап, талай ойшылдардың миын шаршатқан, біра қ жете алмаған талабы ғой бұл. – Дегенмен ізденуден тынуды ң керегі жоқ. Тіршілік дегеннің өзі – үміт емес пе? – Ол да рас. Потанин одан әрі Доржи Банзаров жайындағы әңгімелерін жал ғастырып әкетті. Оның өмірбаяны Потаниннің алақанында екен. Әуелі осы жағын таныстырып алғысы келіп: – Сібірде келген орыс отаршылдарынан, ал ғашқы ақылды адам, патшаны
ң сол кездегі сенімді өкілі – граф Савва Рагузинский бол
ғанға ұқсайды, деп бастады ол сөзін. – 1727 жылы Россия мен Қытайдың шегін белгілеген «буралық» аталатын шартқа қол қойған сол кісі. – Сол «бура» не? – деп с ұрады Шоқан. – Өзен аты. Тегі гундар тұсынан сақталған түркілік атау болу керек. Ондай атаулар б ұл маңайда көп. Мысалы, «Аргун» деген өзен бар. Б ұл, тегі «Арғыннан» шыққан. Гундар заманында, сол өзенді қазақтың «Арғын» аталатын руы мекендеуі мүмкін. – Қызық екен. – Граф Рагузинскйй туралы с өзімізді аяқтайық. Оның а қылдылығы, – сол шарттан кейін тұрғын халық: эвенклер мен буряттардан казак хошундарын құрып...
– «Хошун», – деп алды Шо қан.
– Мон ғолдардың әскерлік жиын деген сөзі... – Қазақтардың «қосын» деген сөзі сияқты екен. – Екеуі бір ма ғыналы сөз болуы мүмкін. Сонымен, граф ұйымдастырған қосындар, құрылғанынан бүгінге дейін шекараның сенімді са қшылары болып келеді. Сібір
ұлттарынан казак отрядтары құрылуын естігенмен, егжей- тегжейін білмейтін Шо қанның ол жайды біліп алғысы кеп: – Казактік чиндері орыс казактары сия қты ма? – деп сұрады. – Әрине, түгелімен: онбасы, елубасы, жүзбасы... дегендерінің бәрі де бар. Е ң жоғарғысы – наказной атаманына дейін. Бұл өлкенің қазіргі наказнойы буряттан шыққан атақты тайши – Дымбыл Галсановты ң баласы. Менің әкеммен Омбыдағы казактің училищені бірге бітірген, орыс тіліне жетік атаман. Ол жайда кейінірек... – Доржи Банзаров, – деп жал ғастырды, Потанин сөзін, – онбасы – Банзар Боргоновтан Селенга өзенінің жағасында 1822 жылы туған. Ар жа ғын қысқарта баяндайын: бес ұлы болған Банзар, кішкене к үнінен зиректігіне көңіл бөліп, әуелі дацан ламасына монғолша тілін сындыр ған да, одан кейін, он бір жасқа шыққанда, осы Кяхтада жуырда ғана ашылып, оқуы жүріп жатқан орыс-монғолдың әскерлік школасына берген. Зирек бала т өрт жылда оны «ерекше» деген ма қтаумен бітірген. Сол кезде Қазандағы гимназияға буряттан төрт бала жібермек боп, біреуіне Доржи іліккен. 1836 жылы т өртеуі де қабылданған. Келер жылы жер жағдайын көтере алмай, екеуі өлген, біреуі
қашып кеткен. – Қап! – деп қалды, төртеуінің гимназия бітіруіне іштей тілектес болып отыр ған Шоқан. – И ә! – деді де, солай өкінетін Потанин, – сонымен, гимназияны Доржи алты жылда ерекше ба ғамен тамамдайды. Содан гимназия басшыларыны ң ізденуімен, Қазан университетіне түседі. – Б әрекелді!.. – Б ұл университетте дүние жүзіне әйгілі ұлы математиктердің бірі, орысты ң сол кездегі алдыңғы қатардағы прогресшіл ойшылының бірі – Николай Иванович Лобачевскийді ң ректор кезі. – « Ғалымдығының үстіне, кісілігі де зор еді» деседі, білетіндер. – Мен де солай естідім. – Сонымен, Банзаров жайы?.. – Университетті де т өрт жылда, озық студенттер қатарында тауысады. Одан гимназияда үйрене бастаған. француз, неміс және латын тілдерін жа қсы біліп шығады. Оларға қосымша: санскрит, фарсы ж әне татар тілін біледі. – Тамаша екен! – Енді не істеу керек? – «Б әсе» деймін-ау? – деді Шоқан. – Сол бір т ұста, Қазан университетінде орыстың шығысты зерттейтін ата қты ғалымдары және ағартушылары: Аристов, Ковалевский, Котельников саба қ береді екен. Олар Банзаровқа университетке кіре к өңіл бөліп, үлкен үмітпен қатарларына ала баста ған. Мысалы, қытай, манжур тілдері жүретін университетте о қытушы нашар болып шынтуайтында оқытушы ол емес, оған ж әрдемші, бұл тілдерді және иероглифын жақсы білетін Банзаров бол ған.
– Сонымен? – деді, Банзаров та ғдырының әрі қарай қалай өрбуін естуге асы ққан Шоқан. – Сонымен, қазандық қамқоршылары Банзаровты Петербургтағы Ғылым Академиясына қызметке жібертеді. Оған патша сарайы қасындағы сенаттың ұлықсаты керек. Оны алу қиынға түседі. – Неге? – Банзаровты қазақ-орыс дедік қой. Әскерлік міндетін жиырма бес жыл
өтемеген қазақ-орысқа өзге қызметке шығуға ұлықсат жоқ. Осы
қиын мәселені сенаттың шешуіне жылдан артық уақыт өтеді. Б ұл мерзімде Банзаров, ішіне «Қара дінді» қоса, көптеген ғылыми е ңбектерді жариялайды. Маманы табылмай, академия архиві мен кітапханасында ошарылып жат қан қытай, манжур, монғол, үндістан, фарсы елдеріні ң материалдарын, кітаптарын ретке келтіреді. Синолог15 аталып ж үретін Бичуриннің, Шмидттіқ жаңсақ пікірлерін әшкерелейді, оқымыстылар оны «ориенталистердің арыстаны»16 деп атайды.
– Сонымен, а қыры? – деді Шоқан асығып. – А қыры,– деді Потанин күрсініп ап, – сенат Банзаровты Петербургта қалдырмауға ұйғарады. Патша ол пікірмен ризаласады. – Ох, о ңбағандар-ай! – деген сөз шығып кетті, ыза кернеген Шо қанның аузынан; бұл даттаудың ішінде патша да бары есіне т үскен ол, «хатасын» түзегісі келіп, – қайда жіберетін болған, сонымен? – деді. – Бай
қал төңірегіне. – Кім
ғып? – Ерекше тапсырмаларды ң чиновнигі ғып. – Aha! – деді де, Шо қан ойланып қалды. – Өйтпегенде ше? – Б ұл чин қарамағындағы халықтың ішінде патшашылдыққа қарсы немесе прогресті жақтайтын пікірге тыңшылық жүргізіп, үкіметтің тиісті орындарына хабарлап тұру. Байқал төңірегі тунгустар мен буряттар. Екеуі де отар елдер. Екеуі де бостанды қ к өтерілісін әлсін-әлсін жасап тұрады деп есітеді. Ендеше, сол елдерден шы ққан Банзаров, туған жеріне тыңшы болып барады екен ғой. Саналы адам санатында жүрген Банзаровқа бұдан артық азап бола ма? Сенат пен патша, осы азап қа Банзаровты қасақана жіберетін бол ған ғой!.. – Сонан? – деді Шо қан.
– Сенат әуелі Қазанға жібереді. – Онысы несі?! – Менімше, онда ғы ойы: төрт жүз жылдар, отаршылдық тепкісін к өріп, елдігін сақтауға жанталасып келе жатқан татарлардың сырын білуге, ты ңдап көрсін дегені болар. – Онда ғы мақсаты не? – Бай қалда қалай тыңшы болуды, алдын ала үйрету де. – Рас-ау! – деді Шо қан.
С өздерін одан әрі жалғастыруға, көңілдерін үрген иттің даусы б өліп кетті. «Ит» дегеніміз: денесіні ң үлкендігі жаңа туған көжектей ғана, біра қ одан әлдеқайда жіңішке, жүні шымқай қара, бауыр жағы сар ғылт, тықыр түкті, танауы таңқы, көздері едірейген, құлақтары шаша қты, құйрығы түбіне шолақ қанден. Александра оны бауырын к өтерген күшік кезінде біреуден қалап алған еді. Одан бері ақылы өскенмен, бойы сол қалпында қалып қойды. Ал, ақыл дегені адамнан бетер сия қты, ұқпайтын нәрсесі жоқ. Сақтығы сұмдық: жердің асты-
үстіндегі қыбырлағанның бәрін, олардың жақсысы мен жаманын т үгел сезеді. Арам ниеттіге жаны өш. Даусы шаңқылдаған ащы, жек к өргеніне қабаған. Тісі тиген мақлұқ маңына жоламайды. Кісі
қолынан тамақ жемейді, иесі лұқсат етпей тағам татпайды. Ж ұмсауына елпілдек. Үйде қалса сенімді күзетші, түзге шықса айт қанын орындайтын тіл алғыш... Еркек ит бола тұра ұрғашы сана ғысы кеп, атын «Дуська» қойған. Оның ырылдап я үріп дыбыс беруі, – ма ңайда ыңғайсыз бірдеменің бары. Тиыштық болса тым- тырыс. Александраны ң, қасынан қалмайтын Дуська, Шоқанды алғаш к өргенде жатырқап мазасызданайын деп еді, иесі «өзіміздің кісі» дегеннен кейін «ауыл үй» қонып, еркелеп алды. Жатарда қалжыңдап Шо қан Александра бөлмесіне жатпақ болғансыған еді, Дуська ызалана ырылдап, қуып шыққандай болды. Потанинға да сөйтеді екен. Сонды қтан, Александраға: – Некелене қалсақ қайтеміз? – десе, – Оны ұғындыруға болады, – дейді Александра. Хозяйкасыны ң бөлмесіндегі жұмсақ креслода жататын Дуська көп уа қытқа дейін дыбысын шығармады. «Тегі, екеуі де ұйықтаған болу керек» деп жорамалдады әңгімелері қыза түскен достар. С өйтіп тым-тырыс тұрған Дуськаның әуелі ырылдаған, одан кейін ша ңқылдай шәуілдеген үні шыға қалмасы бар ма?.. «Б ұ несі?!» дегендей жатқан орнынан басын көтере берген Потанин, еркінен тыс қары кровать қасына сүйеп қойған қылышын ұстай алып, қынабынан суыра бастады, қолы сөйткенмен көзі терезеде; басын жасты қтан Григорийге қосарлана көтерген Шоқан да, жатарда жасты қ астына тыққан кольтін17 суырды. Оның көзі де терезеде. Б ұл дүбірді естігендей, қатардағы бөлмеден үстіне жазғы пальтосын желе ң жамылған Александра мен сыртқа қарап ш әуілдеуін үдете түскен Дуська да кіре берді. Жақында ғана туған ай мана батып кетіп, «бестік» аталатын к әресін шамы достар жатқанда с өндірілгендіктен, бөлме іші тастай қараңғы. Дала да сондай! – Неге үрді? – деген дыбыс берді Потанин. – Ж әй үрмейді. Біреу болу керек – деді Александра. Ес қара жайын естімеген ол: – Әлдекім шығар, маңайдан өтіп бара жатқан. Дуськаның ондайға құлақ түре қалатын әдеті. Осы маңда қарулы күзетші де бар емес пе. Сіздер неге д үбілдіңіздер?! – деді қонақтарына. – Сол болу керек! – деген даусы естілді Потанинні ң. – Кім ол? – деді, басына « қауіпті жат біреу болғаны ма?!» деген ой орала
қалған Александра. – Кейін айтармын, Сашка, – деді Потанин әрі салқын бөлмеде то ңазыған, әрі үрейлі сезімі бойынан кетпеген дірілді дауыспен. – Осылай отыра береміз бе, үрейленіп, – деді Шоқан, – тысқа шы ғайық та байқайық. – Кімді?! – деді Александра то ңазығандай, я қорыққандай дірілдеуге айналып. Итті ерткен б әрі, қаруланған түрде топтаса тысқа шықты. Терезе сырты, ішіне қалың бұта ескен терең сай еді. Шәуілдеген ит төмен құлай, бұтаға сіңді де кетті. Даусына қарағанда, ол әлденені қуып жеткен. Анау қорғанып маңайлатпаған сияқтанды. Әлдекім, әлде не барын шамала ған қарулылардың да итке қарай баруға ниеттері шапты. Біра қ, қалай барады? Терең сайдың түнгі елесін тұтас ал ғанда, мыңдаған кісілерді жұтқалы аранын ашып тұрған, адам айт қысыз кең терең көрге ұқсайды! К үзетшіні іздесе, бір қуыста мылтығына сүйенген қара басқыр, ш өкесінен отыра қорылдаған қатты ұйқыда. Оны оятудың қажеті не? Ит абала ған жақта біреу барын бәрі де жорамалдады. Оның кім екені Александра ға танық болғанмен Шоқан мен Потанинға анық сия қты. Солай шамалай тұра, қорқытқысы келмегендей, олар Александра ға әлі де естіртпеді. Б әрі де үйге кірді. Иті оралған Александра, оның қуғанын, қалаға т үнде ұрланып келіп жүретін жабайы шошқаларға жорыды. Сонды қтан, қалшылдай тоңазыған итін бауырына баса, төсегіне жатты да, денесі ілезде ысы ған иттің жылы буына бөленгендей маужырап, тез қалың ұйқыға кетті... Шо қан мен Потанин да орындарына жатты. Бірақ олар енді ш үйіркелесе кеңеспейді. Шоқанның айтқаны: – Расымен сол бол ғаны ма?! – Менімше, на қ сол.
Потанинні ң ойы қаталасқан жоқ. Шынында да бұлар жатқан б өлменің терезесіне таянып келген Есқара еді. Ол, мана екі достың қайда жатарын сырттан бақылап, кәресін шамның әлсіз жарығынан к өріп кеткен. Әлде не күйлеген қаншықпен әуейленген Дуська, бір топ т өбетке араласып, алысырақ жаққа кетіп қалған. Ал ғаш жылы үйдегі кровать үстінде бастарын көтеріп отырып ке ңескен екі досты терезеге еппен басып кеп сығалай қараған Есқара ай қын көрді. Қаруларын ала келмеуіне ол қатты өкінді. Қаруы екеу еді: бірі – өткір қайраған балта, екіншісі – монғол садағы. Балтаны оны ң сілтегіштігі сондай: өзге ағаш былай тұрсын, «темір батпайды» дейтін фихта мен лиственница б өренелеріне шапқанда ұңғысынан кіргізеді. Ал, сада қ тартуды осы Кяхтаға келе, монғол солдаттарынан үйренді. Садақ тарту, олардың әскерлік ойындарының бір түрі. Нысана
ға олар жуан ағаштың безінен жасаған дөңбекті тігеді. Соған е ң кемі жүз адымнан, әйтпесе, қарының қаруына қарай одан да әрі жерден ат қанда, жебесі мүлтіксіз қадалады. Соны қызық көрген Ес қара да ілезде жаттығып ап, оқты ең алыстан, ең дәл тигізетіндерді ң, жебені сағалата кіргізетіндердің бірі болған. Шо қанға ол осы екі қарудың қай реті келгенін қолданбақ болған: жа қын көз кеп қалса балтаны, алысырақ болса садақ оғын жұмсамақ Со ңғы күндерде Есқараға «көкшетаулықпын» деген бір қаңғырған татар кездескен еді. «Айлас қатын мұңдас» дегендей, екеуі бірін-бірі тез танып, тез м ұңдасып, тез сырласа қалды. Сырлары – екеуі де к үштіден зорлық көргендер, екеуі де қиырдағы Сібірге айдал
ғандар, бұл жолда екеуі де ауыр азапқа ұшырағандар, екеуі де б ұл азаптан қашқандар. Айырмалары – татар орыстың тілін де білетін, барар ж өнін де білетін кісі болып шықты. Ол Есқараны ертіп, жуы қ арада ел жақтарына жөн тартпақ. Татардың уәдесі: елін қалай, қайдан табарын білмей, басы айналып қалған Есқараны, туған жеріне жеткізіп салма қ болды. Аржағын алласына тапсырады да. Ес қарада «ел» дейтін ел де жоқ. Мақаш тұқымы түгел қамалғанда мейірім к өрмеген елді оның көргісі де келмейді. Көруге ынтығатын жал ғыз адамы – туған қарындасы Нарғыз. Әкесі мен аға, інілері ұсталғанда, ол үйінде қыз қалпында қалған еді. Атастырғаны – Ша ғалақ Керейдегі Медебайдың Құлғарасы. Ол да бау кеспе ұрының бірі. Қожыққа теңдес кезінде құда түскен Медебей, Мақаштың барлы қ кіндіктісі айдауға кеткеннен кейін, қалған жетім-жесір, бала- ша ғаны менсінді ме, жоқ па? Менсінбесе қайтті? К өктегі күнге қолын созғандай, Атбасар жәрмеңкесі кезінде сорлы Нар ғыздың Шоқанға қызықанын құлағы шалғаны бар Есқараның. Ол немен тынды екен? А қсүйек хан тұқымы қарасүйектің және жәй ғана «қарасүйек» емес, патшаның кәріне ұшыраған қылмысты, т ұтқын қарасүйектің қызын алады деймісің Алмағанда да «ұрғашы» атаулы ға жеңсікқой төре тұқымының мазақтап кетпеуіне кім кепіл?.. Басын осы ойлар қатырып жүргенде, жөн білетін татарға кездесіп, еліне жету, с үйікті қарындасының халін көріп, қолынан келгенше қамқорлық жасау үміті туа қалды Есқараға. Сол үміті орындала қалса, аржағында өзі не болса да шорт тебей!.. Татар екеуі « әне қашамыз, міне қашамыз» деп, сәтін түсіре алмай ж үргенде, құдай айдап Шоқан келе қалды. Есқараның көктен тілегені жерден беріліп, енді реті келсе, « қаныпезер қасы» санайтын д ұшпанның қанын төксе, қарындасына жете алмаса да арманы жоқ сия қты.
Шо қанның жатқан жерін көрген, бойында қаруы болмауына өкінген Есқара, сырттағы сайдың белгісіз бір қуысына жасырып ж үрген қаруларына жүгіріп барса, сол қуыста тығылып жататын татар жо қ. Оны іздеуге я тосуға уақыты жоқ Есқара қаруларын қолына ұстай кейін жүгіріп, аңдыған терезенің түбіне таяна бергенде
сыбысын сезіп қалған Дуська шәуілдей жөнелді. Тез қайтып келіп, терезе т үбіне таянуын Дуськаға сездіріп алды. Б ұл үйде ит барын білмеген еді ол. Сонысы ойда жоқта табыла кетіп, дауысы ащы қанден шаңқылдай қалғанда: «Қап, үйдегілерді оятпаса не қылсын!» деп өкінді ол. Сонда да ойын орындамақ боп, терезе т үбіне көзін қадап еді, оның қасқырдан қырағы қарашығы, ит даусына еле ңдеп, жатқан кроваттарынан бастарын көтерген достарды шала кетті. Қараңғы бөлмеден денелердің елесі ғана қараңдағанмен, бергісі Шо қан екенін мана шам жарығымен көрген. «С әті түсіп тұрғанда қапы қалмайын!» дегендей, ол шегіншектей беріп, балтаны ң сабын кендір белдігіне сырт жағынан қыстыра салды да, сада ғының түйе тарамысынан тартқан бауына оғының айыр т үбін тірей, жебесін Шоқан қараңдаған тұсқа сүйрете көздей бастады. Сы қырлай иілген емен садақтың тысырлай тартылған қайысын босатып қалғанда, терезе шынысын сыбдырсыз тесіп өтетін о қ, сыртқа арқасын қаратып отырған Шоқанның денесіне кірш етіп қадала қалар еді. Сол оқты тереңдете қадағысы келген Есқара, сада
қты күші жеткенше иіп, екі басын түйістірер халге әкелді. «Енді жетті!» деген ша ғында, арт жағынан әлдекім құшақтай бас салып, Ес қараны сол қалпымен шалқасынан, түсіргенде, қолдан босан
ған оқ, терезеге емес, аспанға қарай зымырап кетті... Бас сал
ған өзінің серік татары еді. Есқара үңгірге барып қаруларын ала жөнелгенде, жақын жерде жүрген ол, «бұ несі?! Қайда барады қарумен?!» деп кідіртпек болды. Бірақ, дыбыстауға болмайды, әйтсе, жасырын жатқан жерінен сезіліп, қолға түсіп қалу қаупі бар. Татар т
үзелгенше, Есқара сайдан көтеріліп кетті де, еңкеңдей ж үгіре басқан адыммен нысаналы үйіне бет қойды. Татарға енді дыбыстау ға тіпті де болмайды – қала іші! Ес қараны садақ тартуға ыңғайланған шақта қуып жеткен татар, неге б үйтуін білмесе де, (бұл жайын Есқара оған айтқан жоқ-ты) жәй қылық емесіне, бір пәлеге байланысты екенін жобалады; артынан қаусыра құшақтап құлады. Сол шақта үйден шәуілдеп шыққан қанденге ерген әлдекімдердің дабыры естіле қалды. – Қаштық! – деді татар, Есқараны құшағынан босатып, жағасынан қапсыра ұстап, сайға қарай сүйрей жөнелді. Серігіні
ң ырқына көнбеуге Есқараның амалы болмай, сайға бірге домалай ж өнелді... Көкірегін кернеген кек бұрынғыдан да керней т үсті... Т үнде дүрліктірушінің кім екенін білмегенмен, Потанин «жәй біреу шы ғар» деп жорамалдағанмен, Шоқанның ойынан «Есқара» деген к үдік кетпей-ақ қойды. Олай ойлауына тағы бір себеп, туған еліндегі сенісер досыны ң бірі, – Жолтабардың Мұқаны, Қожықтың ж әне оның балаларының жайы туралы Шоқанмен әңгімелесіп отырып, Қожықты:
– « Ұры» дегенмен есті ұры. Оның ұры болуына хан тұқымы сен кін әлісің. Сенің Есенейге өшіккен Кенесарың, Қожыққа «соны жа қтайсың» деп, әкесі – Мақыштан қалған мың жылқысын бір т үнде айдады да кетті. Сөйтіп, кешегі мыңқырған байдың баласы – Қожық бір түнде «жұтап», тақыр кедей боп, жүген ұстады да қалды. Қайтадан жинауға, далада жатқан мал бар ма? Сондықтан ұрлық жолына т үсті де кетті. – Онысын мен де естігем. Қожықтың балаларын жекелеп сипаттағанда, Мұқан Есқараға к өбірек тоқтады. – « Әке балаға сыншы» дегендей, – деді ол, Қожықтың өзге балаларын ж ұрт әкесіне тартқан «бау кеспе» деп көтермелегенмен, әкенің өз көңілі ұйыған баласы – Есқара. Оны Қожық «мінезі тұйық демесе
ң, қылтың-сылтыңы болмағанмен, менен туған балалардың е ң естісі осы – Есқара. Бұл қайратын сыртына емес, ішіне жинайды. К өрерсіңдер, түбінде Мақаш шаңырағының тұтқасы осы болады, намысын да осы жо қтайды, кегін де осы қайтарады» дегенін естідім. Жуас деме ңдер бұны. «Жуастан жуан шығады» дегенді есте т ұтыңдар! – деген. Қожық та, балалары да ұсталып, айдауға кетер алдында Қожықтың «Есқараны қалдыр» деген зарына құлақ асқысы келген Шо қанды, ондай емексуден айнуға Мұқанның жаңағы сөзі себеп бол ған.
Содан бері кездескісі келмей, оны айдаудан оралмайды деп ж үргенде, ойда жоқта Кяхтадан жолыға кетті. Жүз көріспегенмен, Потанинны ң сипаттауында – сол! Түнде келіп жүрген де сол! Ол к үдігі ертеңінде анықталды. Баққан қойларын кеше кешке қорасына қамаған Қодығұл бүгін жоқ болып шықты. Қасына еретін бала қайда кеткенін білмейді. Б ұл бірінші кездескен оқиға. Қайда кетеді ол? Әрине, көкке сусап. Б ұл қылығына қарағанда, әкесінің оған берген бағасының д ұрысқа шыққаны!.. Үрей күдігі көңілге кірмесін деңіз. Егер кіре қалса, одан арылу қиын. Соның бір мысалы, Шоқанның басында бұған дейін де болатын: т өрт-бес жасында қабаған бір итке өзі ұрынам деп, анау қатты қауып алып, жарасы көпке дейін бітпеген. Содан кейін оған ит атаулыны
ң бәрі қауып алатын сияқтанып, маңына дарытпауға тырысатын ол үшін, қайда барса да, күні бүгінге дейін қолына қамшы, таяқ сияқты қару ұстамай жүрмейтін. Ит атаулыға өштігі сондай: бетімен ж үрген бейкүнә иттерге де алыстан ақырып, қолына т үскен нәрсені лақтыратын да, маңайлатпай қашыратын. К үдігіне кірген Есқара оған жатса-тұрса оның есінен кетпей, қапысын тауып қабуға аңдыған ит сияқты елестеді де тұрды. Одан қалай құтылу керек? Осы к үдік кернеп алған Шоқан, ұйқыдан талған Потанин тан, қараңғысы кезінде, қорылдай қалғып кеткенде де көз шырымын ала алмай, тас қараңғы бөлмеде, қояндай бақырайды да жатты. Оған әрбір сыбдыр, күткен жауы келе жатқандай әсер беріп, созыла жата беруге т өзбей, басын әлденеше көтеріп, жан-жағына алақтай қарады. С өйтіп жатқанда, атпастай сияқтанған тан, сібірлей бастады-ау!.. Қатты қалғығанда ұйқының тез қанатыны бар. Потанин да с өйтіп, Шоқан бір қозғалғанда оянып кетті де, терезеге төне қарап: – Та ң атып қалған екен ғой! – деді. – Ұйқым да қанып қапты ғой. Т ұру керек. Сен қалғыдың, ба? – Аздап мыз ғыдым,– деді ол, ояу жатуын айтса, досы себебін сұрар деген оймен: Себепті айту ға болмайды. «Шоқан» басымен сонша үрейлендім деуі
ұят! Досыны
ң ол қалпын аңғара алмаған Потанин, қабағының қатыңқылығын, түнде шала ұйқы болуына жорып, өзінің ұйықтағысы келмегенмен, Шоқан, қалғи түссін дегендей. – Әлі ерте. Біраз жата тұрайық, – деп бетін теріс бұрып, көзін ж ұмып пысылдаған болды. Шо қан өйте алар емес. Ішкі ереуілі оны дөңбекшіте бергенін абайла ған Потанин, өтірік ұйықтап жата беруге шыдамай: Әлде, тұрамыз ба? – деді Шоқанға қарай аунап. С өйтсек те болады. Екеуі үстеріне жеңіл киімдерін ғана жамылып тысқа шықты. Шо қан кольтін шалбарының қалтасына сала шықты. Александра Дуськаны та ң ата тысқа шығарып жіберетін еді. Бүгін де, сөйткен екен. Шо қанды жатырқаған қанден ол тысқа шыға шәуілдей үргенде, Шоқанның денесі селк ете қалды да, Потанин «Жетеді! Жат!» деп жекірген со ң Дуська өршеленбей өз жайына кетті. С әскелік ас алдында кісі жіберіп білдірсе, Банзаров келмепті. П әтер иесінің айтуынша, қалада бүгін түске дейін бітіретін жұмысы бар. Тез оралу ға тиісті. Александра Викторовнаны ң, қонақтарын сәскеде тойғызар тама ғы жоғын білетін Потанин кеше бере алмаған сыбағасын бүгін жегізбек болып, т үнгі күзетте ұйықтап қалған, ерте оянған күтушісін (денщик) казарма ға жұмсады да, ерттеулі екі ат алдырып, бағынышты ж үздігінің (сотня) жұмысымен таныстыруға алып кетті. Потанинні ң жүзі басы ясауыл қарамағындағы әскердің күн сайын ғы дағдылы денешынықтыру ойындарын, көбінесе оның өзі емес, елубасы, онбасы сия қты жәрдемшілері басқарады. Бүгін де с өйтіп, достар барған шақта, жүздіктің ертемен атқаратын ат ойыны бітіп, жаяула ған казактар чехарда ойнау үстінде екен; онысы солдаттар арасы он саржаннан тізбектеле, қолдарын тізелеріне тірей е ңкейіп тұрады да, артқысы жүгіріп көп алдыңғысының басынан қарғиды. Сөйтіп, бірінің үстінен бірі қарғып, ен, көп қарғығышына шылымды
қ темекі, үстеме тамақ, бірер жұтым арахы сияқты сыйлық береді.
Тосын к өзге қызық сияқтанатын бұл ойын, көңіл қобалжуы әлі де басыла қоймаған және осындай ойынды бала шағында ауылда да талай к өрген Шоқанға айта қалғандай қызғылықты бола қойған жо қ. Оның басынан кетпейтін ой «қараңғы ұры, әлі де маңайын торып, қапысын аңдып жүр!..» Казарма ға келе ол қауіп күшейе түсті: қойларын қорасына қамаған Қодығұл жоқ болып шықты. «Ол – Есқара!». – Қайда жүр ол?! Қорқыныш кеулеп алған Шоқанның өз ойына салса, Үркітке қазір- а қ қайтып кетер еді. Бірақ, қалай, қалай? «Әдейі іздеп келдім» деген Банзаровты к өрмей ме?.. Потанин Шо қанның бұл үрейін сезбеді, оның қабағы қатып, түсі с ұрлануын, түнде ұйықтамауына жорыды. Өз ойын да Дуськаның т үнде дүрліктіруі бөледі, бірақ терезеге келушіні Шоқанды аңдушы деген к үдік басына келмейді, оны бетімен жүрген біреуге жориды; Қодығұлдың да жоғалуына мән бермей, «қаңғырынды шіркін, басы ау ған жағына кете барған болар» деп жорамалдайды. Т үндегі қонағасыны түкке тұрмайды деп есептеген Потанин, «лайы қты сыбағаңды берем» деп, Шоқанның еркінен тысқары, бір к үрең қасқа марқаны сойғызды да, сәскелік ас кезінде алдына тартты. Ойы үрейлі Шоқан одан да жөнді жей алмай отырғанда, Банзаровты ң Кяхтаға оралуын хабарлаған шапқын келіп қалды. К өңілдегі қорқынышын сол қуаныш қуып шыққандай боп серги қалған Шоқан, Потанинді ертті де салт атпен ілезде қалаға тартты... ТА ҒДЫРЛАСТАР Банзаров бекерге қыдырып кеткен жоқ-ты. Шоқанның Үркітке келгенін ж әне бұны сұрастырғаның іздегісі келуін ол алдақашан естіген. Ана жылы, бала жігіт ша ғында, Омбыда кездескен Шо қанның болғалы тұрғанын байқап қалған Банзаров, оны еш уа қыт есінен тастамай, тағдыры қалай өрбуіне құлағын тігіп ж үретін. Оның ойынша, Шоқан Кадет корпусын тәмамдаумен тынбай, о қуды әрі қарай жалғастыруы керек. Сол ойын Шоқанның өзіне де айтқан. бірақ, іс жүзінде олай болмай, корпусты бітірген Шо қанның Батыс Сібірдегі генерал-губернаторға адьютант болып орналас қанда, Банзаров «әттегене-ай!» деп өкінген. Сөйте тұра, «университеттік білімім бар мен не бітіріп ж үрмін. Чиновниктік қызмет қана ма?» деп ойлап қоятын. Қайткенмен «ерекше туған» деп санайтын Шо қанмен бір кездесіп, сырласуға, пікірлесуге құмар еді. Шо қан Үркітке келді деп естіген соң сол арманынан шықпақ, онымен жолы қпақ болған. Бірақ, қалай? Үркітке іздеп барса ма? Өйтуге де ойы соққанда, Кяхтаға келу хабары да жетіп қалған. «Ендеше, осында тосу керек». Біра қ, жәй тосқысы келмеді Банзаровтың. Әрі алыстан келген қонақ, әрі хан тұқымы, әрі ойшыл адам деп білгендіктен, Шоқанды өзінің ғана емес, бүкіл елінің қонағына санап, оны елдік құрметпен қарсы алғысы келді. Сондағы ойы, көшпелі бурят халқының ауылдары қалың отыратын бір тұсына апарып, таңдаулы жайлауын, әдет-ғұрпын көрсететін ұлан-асыр той жасау. Ондай жайлаулар Бурятияны ң әр жерінде болғанмен, Банзаровтың та ңданғаны Кяхта мен Верхноудинск18 қалаларының орта де ңгейіндегі «Қаз көлі» аталатыны. Айналасына ат шауып жете алмайтын суы т ұщы, түбі құм-қайран бұл көлдің кең жағасына бурятты ң ауылдары қаптай қонады. Солардың ішінде атақты Шодоевтары да бар. Шо қан Үркіттен шығады-ау деген кезде Банзаров сол кезде «Қаз к өлі» төңірегін жайлап отырған Юмсун Шодоевқа барды. Ол бурят хал қының тұқым қуалаған атақты зайсандарының19 және байларыны ң бірі еді. Россия үкіметіне де ол тұқым алғашқы адымдарынан жа ғып бір атасы – Балтұрық 1711 жылы Тайшы20 ата ғын алып, Байқал көлінің ық жағын орап жатқан Хорин руларыны ң әкімі болған. Шодой соның баласы. Осы чин атадан бала ға ауысып отырып, біз сипаттауға келе жатқан Юмсунға жеткен. Қазір жасы егдетартқан ол жас жігіт күнінен тайшы. Оның үстіне ата- бабасынан мирас болып жат қан ауыр дәулеті бар. Асыра
ма қтаушылардың аузына оның «қырдағы малы қырық мың, ойдағы малы он мы ң». Соның қаншасы растығын білгісі келген Банзаров, астыртын а ңғарып көрсе: қырдағы жылқысы төрт-бес мыңдық, орманда ғы бұғысы екі-үш мыңның төңірегінде көрінеді. Оған қоса, бірер мы ң қойы, бірер жүз түйесі бар сияқты. Оған қоса, кең к өлемде аң терісі мен балық саудасын да жүргізеді. Сырттағылар оны «а қшаны арбаға артып жүреді» деседі. Юмсунды әкесі бала шағында орыс-мон ғол школасына сабаққа беріп, екі хатты да жақсы танып шы ққан. Тұрмыс салтына өзге тайшылардан бөлек, орыс әкімдерінше тұрады. Балаларының бәрі де орысша сауатты. Бір ұлы – Петербург университетінде о қиды. Өзі Банзаровпен дос. Банзаровты ң оған айта барған тілегі: Шоқанды ұлан-асыр той жасаумен қарсы алып, буряттың тұрмысын, ойын-сауығын көрсету еді.
Өйту түк қиындық келтірмеуін біле-тұра Юмсун бірден көне қоймай:
– Әкеле беріңіз, бір қонақты ойдағыдай күтіп аларлық қауқарымыз бар ғой, – деп «сүйей салды» сөз ұстатты. Онда
ғы ойы, Үркітпен астыртын хабарласып алу еді. Ол Шығыс Сібірді
ң генерал-губернаторы Муравьев-Амурскиймен әкей-үкей адам; о
ған ақылдасып алмай, көзге түсерлік ешбір адымын баспайды. Кісі салу ға тағы да бір себебі: Амурскийді үйіне қонақ қып жіберуге талай даярлан ғанмен, орайы келмей жүретін; өзінен б ұрынғы генерал-губернатор – Пестельдің қонақшыл болам деп опы қ жегенін білетін Амурский сақсынып, Шодоевтің де, бас қалардың да шақыруына бара қоймай, «әне-міне» деген с үйреткіге сала беретін. Егер бұл жолы келе қалса, Банзаров «жаса ңыз!» деп өтінген тойын Шодоев генералға да, Шоқанға да арнап, дойбы тілімен айт қанда «екі жеп биге шықпақ». Іш-пікірі осындай Юмсун Шодоев Банзаров кете, ж өн білетін сенімді біреуін астыртын Үркітке жіберіп хабарланса, «жағдайыма қарармын» деп өзі келер-келмесін екі-ұшты ғып айтқан генерал- губернатор, Шо қанды айта қалғандай қарсы алуға ұлықсат беріпті. Амурскийді ң келер-келмесіне балды да, балсыз да болғанмен, Шо қанның келуіне күдігі жоқ. Юмсун, оның көңілі үшін емес, қиын-қыстау жағдайларда қажетін өтеп жүретін, әлі де керек күні к өп болар деп ойлайтын Доржи Банзаровтың көңілі үшін және Амурский «жасасын» деп ны ғарлай тапсырғанын естіп, бурят ғұрпымен ұлан-асыр той жасауға әзірленді. «Сол тойда, егер келе қалса силауға» деп, осы үйдегі қымбат мүліктерді қарастырғанда, лайы қты екі нәрсе әзір екен: біреуі – іші бұлғын, жағасы құндыз қара құлын терісінен тіккен жарғақ; екіншісі – тұрмандарының күміс әшекейлеріне алтын жалатқан ер-тоқым. Екеуі де ғажап, әдемі бол ғанмен, жарғақты қымбатырақ көріп генералға тартпақ. Шо қанға алтынмен аптап, күміспен күптелген ер-тоқым да жетіп жататын. Өзге жабдықтары тығыз әзірленуде... Шодоевтан ала-к өңіл қайтқан, бірақ іштей «қайткенде де барамыз» деп бекінген Банзаров Кяхта ға оралса, Шоқан бұл қалаға кеше келіпті
де, Потанин
оны Лавровскаяны ң пәтеріне орналастырыпты; сол үйге іздеп барса, Потанин оны Троицко- Спасовкедегі казактар казармасына әкеткен. Оған шабайын десе, мана Банзаровты ң пәтеріне өтіп бара жатқанын терезеден көрген Александра, Потанин тос қауылға қойып кеткен солдатты хабарға, казарма
ға жіберіп қойған екен, сондықтан амалсыз тосуға тура келді. Оны
ң шауып келе жатқан Шоқанның да ойлары «ана жылғы к өргеннен өзгерді ме екен?!» Құшақтасып амандасқан олар, қатар отырып кескіндеріне қараса, өзгерістері бірталай сияқты: Банзаровтың ол кездегі әжімсіз беті тарам-тарам жола қтанған, өңі де, бұрынғыдан қоңырлана түскен, ма ңдай шашы сиреп кейін шегінген қап-қара көз жанары да қоңырланып, қарашығының т өңірегі
к өгілдірлеу т үспен
са қиналанған; тығыршықтай денесі арыған, ажары сынық; Шо қанның бойы бұрынғысынан биіктеп, ортадан жоғары кісі бол ған, кескін-кейпі де есейген, тебіндеген мұрттары қалыңдап қалған, бұрын да өткір көздері өткірлене түскен... Ке ңесті Банзаров бастап кетті де, өзімсінгендей «сен-мен» с өйлесіп, әуелі қысқаша он, сапар тілеуін айта кеп: – Қазір кетеміз, Шоқан! – деді, «ш» әрпін ысқыра, қалыңдата айтып. – Қайда? – Халы ққа!
– Қайдағы?
Банзаров Құс көлінің маңында жасап келген даярлығын айтты. Шо қан іштей риза бола тұра, «ол қалай?» деп сыпайысынған болып еді: – Енді
қалай? – деді Банзаров, – шындығын айтқанға ренжімейтін боларсы
ң. Біріншіден, арғы түбін қазсақ, монғол Шыңғыс ханның р р р ү ұрпағысың, ендеше, менімен қандассың; екіншіден, ежелден қан- жынымыз аралас қан қазақ халқының өкілісің; үшіншіден, Шығыс Сібірге Батыс Сібірден келген қонақсың; сені сыйламағанда кімді сыйлаймыз? – деді. Былай да б ұл қаладан кетуге асығып отырған Шоқан, аттануға қарсы болған жоқ. « Қаз көлінің» Кяхта жақ беті, орманы сирек белесті дала болушы еді. Онымен салт та, арба мен де ж үруге болатынын айтып, Банзаров Шо қанға таңдатып еді, одан әрі салт қана жүре алатын жерлер барын айт қан соң, Шоқан арбаны таңдады. Олар сол к үні ылаумен аттанды. Атаманнан ұлықсат алып үлгермеген Потанин қалып қойды. Александра мен екеуі Шоқанды м өлшерлі кезде төменгі Анкараның Байкалдан шыға беріс са ғасындағы ескі Үркіт қалашығынан тоспақ. Банзаров Шо қанмен жүз көріскеннен-ақ, ежелгі танысындай ашық с өйлесіп, ашық сырласып кетті. Кяхтада уақ-түйек бірдемелерді ке ңескен ол, жолға шыға, салмақты кеңеске ауысты. – Сен, әрине, – деп бастады ол сөзін, – ориенталист болуға әзірленіп жүрген жігітсің. Шығысты, олардың ішінде Сібірді зерттеушілер к өп. Мысалы – Симон Палластың, Эбергарт Фишердің немесе Герарт Миллерді ң Сібір туралы томдап жазған кітаптары бар; оларды о
қыған боларсың. – Т
үгелімен. Әсіресе, Палласты. Ол қазақ елін де біраз зерттеген кісі.
– Білем. Қалай қарайсын, оның зерттеулеріне? – Үстірт білетін де, ағат айтатын да жерлері бар сияқты... – «Бар» емес, к өп. Осы арада бір сырымды айтып қояйын ба саған? – Естиік. – Орысты ң соңғы ғасырдағы пікір ағымдары: словяндық және батысты
қ болып екіге бөлініп жүргенін білесің... – Әрине... – Бастап қылары, негізінде – орыстар... – Білем.
– Ал, мен,– деді Банзаров к үле сөйлей,– отар және ұсақ ұлттан шы ға тұра, барып тұрған словяншылмын!.. – Қызық екен! – Петербургта ғы Ғылым Академиясына сыйыса алмауға осы сенімім себеп болды. Академия қызметіне араласа байқасам, о қымысты аталатындардың көбі – неміс. Олар, әрине, батысшылдар. Мен солар ға қарсылар жағына шығып алдым да, айтысты мәселелер т өңірегінде сайыстым, кеп! Әсіресе, шығысты зерттеу мәселесінде. Б ұл жайда, басы – академик Шмидт қып, көбін жеңіп шықтым. Сол айтыс үстінде Фишер мен Миллердің Сібір туралы жазғандарын да қатты сынға алдым. Әрине, бос сөздермен емес, талассыз д әлелдермен, сондықтан да батысшылдар мені араларынан кетіргісі келді. – Т
үсінікті,– деді Шоқан. – Ал, сен ғой, біздің бұл, Шығыс Сібірге, осындағы тұрғын елдерді
ң тағдырымен танысқалы келдің? – Әрине. Батыс Сібірді жақсы білетін сияқтымын. Оның тағдыры туралы о қығандарым көп. Соңғы кезде бұл мәселемен ерекше ш ұғылданып жүрген кісі, орыс географы – Ипполит Завалишин. – Естуім бар еді. Өзімен де, еңбектерімен де таныстығым жоқ. – Мен таныспын, «Батыс Сібірді ң тарихы» аталатын үш томды е ңбегі жазылып біткен. Академияның бағалауына жіберілді. Бір данасы Омбыда. Мен қолжазбаларын түгел қарап шықтым, өте ба ғалы еңбек. Бірақ жарық көруі де қиын болар. Ішінде либералдық пікір к өп. Ондай ойларға жол табу қиын болып жүр ғой. – Рас. Бізді ң Шығыс Сібірді орыс ғалымдарынан қазір көбірек зерттеп ж үрген адам – Афанасий Прокофьевич Щапов. Ол да либерал, оны ң жазып жүргендері де көп. Оның да еңбектерінің жарық көруі қиын. – Солайлау болып т ұр! – деді Шоқан, демін соза алып. – Біра
қ, жазыла беру керек солар, – деді Банзаров, – түптеп барып жары
ққа шықпай қоймайды. Біздің де ат салысуымыз керек бұл ұлы іске.
– Сіз әрине, – деді өзімен салыстырғанда, сақа кісіге «анаған Бапзаровты «сен» деп атауды ерсі к өрген, «сіз» деп атауға да ғдыланған Шоқан, – жазып та жүрген боларсыз а? – Жо қ. Бұрынғы жазғандарым болмаса, жаңадан жазуға мен әлі материал жинау үстінде жүрген кісімін. Бұл жөнде менің алға ұстар үлгім, фин ғалымы – Матвей Кострен... – Е
ңбектерімен аздап таныстығым бар... – Ж
үріс тұрысымен ше? – Қай жағынан дейсіз? – Хал қының тұрмысымен танысу жағынан... – Ол жа ғын толық біле бермеймін. – Білмесе ң, фин тұқымдас халықтар Скандинавия жарты аралынан бастап, М ұз мұхитын жағалай, әлденеше мың шақырым жерге жайылып жатады ғой. Халқын сүйген Кострен осы тұқымдардың т ұрмысын жақсылап білу үшін қартаң тартуына қарамай, әлі күнге дейін жаяу аралап ж үреді. Сондықтан баспада жарияланған е ңбектеріне қарағанда, бұл тұрмыстар туралы білетіндері ұшан теңіз сия қты. Мен де бұнда келгелі «бурят-монғол» аталатын елдердің ішкі өміріне үңілудемін. – Жа
қсы екен, – деді Шоқан. – Са
ған да осы жолды ұсынам. – Есте болар... Шо қан кеңес үстінде байқаса, туған елінің тарихы және тіршілігі туралы Банзаровты ң біліп үлгергені керемет көп. Соларды ң бірталайын «Қаз көліне» жеткенше айтып та берді. – Европа елдеріндей, я Қытайдай біздің монғол, қазақ, сияқты к өшпелі елдерде көне замандардан сақталған жазу-сызу болмаған ғой. – Орхон-Енисей жазуын айтпа ғанда, – деген сөз қосты Шоқан. – Оны
ң бары рас. Бірақ ол әлі анықталып жетпеген жазу ғой... – Рас. Айта бері ңіз. – Бізді
ң монғол тұқымдас елдердің көне тарихын, тек ауызша шежірешілдерден ғана естиміз... Бізде де. – Ол шежірелерді қағазға, аржағында – қытайлар, бер жағында – ламалар т үсірген.
– Бізде, қожалар, яғни ислам дінін таратушылар... – Шежірешілдерді ң айтуынша буряттардың арғы атасы қара көк б ұқа болыпты-мыс. – Бізде « Қыпшақтың бір руы айғырдан жаралыпты-мыс» деп «Торы ай ғыр» аталады. Тотимизм сенімінің мәселесі ғой ол; хайуаннан тарады дейтін т ұқымдар көп қой, дүние жүзінде. Кешірі ңіз, сөзіңізді бөлдім. – Қара көк бұқадан тарағандардан бертінде булагат руы тарайды, тегі сол булагат – бурят болу керек. Бізде «соболь» а ңын булаған дейді... – Бізде собольді б ұлғын дейді. – Екеуі бір с өз болу керек. Айсадан бұрын Байқал төңірегін гун т үріктерінен құралған мемлекет билеген ғой. Айсадан бері, әуелі – ұйғырлар, одан кейін қырғыздар мемлекет құрған. Сол кезде мон
ғолдар мен түріктер қан жағынан да, тіл жағынан да қатты аралас
қан. Содан қалған сөздер «бұлғыннан» басқа да толып жатыр. – Сонымен, буряттар өз мемлекетін қашаннан құрған? – Т
ұтас бір хандық буряттардан ешуақытта да болмаған. «Болам» дегендері тез тарап кеткен. – Қазақта да солай. – Сібірді ң бірталай халқын жаулап алған Шыңғыс та, буряттарды т үгел бағындыра алмаған. – Қазақ руларын түгелімен. – Орыстар отарлан ғанша, бурят рулары өз алдына хандық құрып келген. – Бізде де. – Батыс Сібірге он алтыншы ғасырдың орта кезінде кірген қаруы, Енисей өзенінің батыс жағына тіреліп, жетпіс, сексен жылдай то қыраған да, Бурят өлкелеріне қарай жылжыған. Олар «бурят» деген есімді б ұрмалап «брат» атаған. Брат жеріне Байқалдың теріскей жа ғын орай сұғынған орыс қауы, аз жылдың ішінде «Даури елі» деп те ата ған бурят жерін аз жылда иемденіп болған. Қарулы, күшті Россия ға садақпен қарсы тұра алмаған біздің аталастар орыс әскеріне жанжалсыз бағынған. – Бізді
ң ел де сөйтті. – Біра
қ, жанжал бағынғаннан кейін басталды, – деп жалғастырды Банзаров с өзін – оған негізгі себеп екеу болды; бірі шаруашылық қысым, екіншісі – рухани қысым. Әуелі шаруашылық қысымды айтайы қ, «ясак» деген сөзді, сен әрине білесің? – Шы ңғысханнан қалған сөз ғой ол. Қазақ «жасақ» дейді. Солай деп әскери қосынды да айтады. Соған қарағанда алғашқы мағынасы – « әскерлік шығын», яғни жеңілген жақ жеңушіге төлейтін «контрибуция» болу керек. – Мен де солай ойлаймын. Россия патшасыны ң қаруы, біздің шы ғыстық сібірден жасақ сұрай кірді. – Батыс Сібірден де. – Бірінші Петрды ң бұнда шабуыл жасау туралы берген б ұйрығында «тұрғын халықтарды обьясачить» деген сөзі бар, онысы, «бірден жаса қ алу» деген сөз ғой. – Әрине.
– Ал ғашқы жасағы – жылына түтін21 басынан бір бұлғын. – Қымбат екен!.. Және табыла бере ме ол? – Қиын болса да табады. Сібірлік Тайганың ең көп аңы – бұлғын. Бір м әліметте, он сегізінші ғасырда патшалық қазынаның үштен бірін б ұлғын терісі өтеген. Солар Сібірдікі. – К өшім хан Ермактан жеңіліп, баласы Мәметқұл қолға түсіп Москва ға жіберілгенде, інісі Есім жасырын қуып барып, қаһарлы (Грозный) Иванны ң қатынына мың бұлғын пара өткізу арқылы босатып алды деген хабар бар еді, рас екен ғой сол!
– Рас ол. Сібірлік әкімдер де параға мыңдап болмағанмен, жүздеп б ұлғын алады. – Бізді ң халық ақсүйектер (ояндар, ламалар) және қарасүйектер болып екіге б өлінеді. Қарасүйектерді «қыштым» деп атайды, ол тегі т үріктердің «қысу» сөзінен туған «қыстым» болу керек яғни « қыспақта тұратындар», яғни кедейлер, жасақты жинаушылар – а қсүйектен қойылатын әкімдер мен ламалар. Өздері жасақ т өлемейтін олар, өз құлқындарын да ұмытпайды. Қыштымнан жиналатын жаса қ, екі-үш еселеніп кетеді. – А қшалай жиналатын жасақты жергілікті әкімдер бізде де с өйтеді.
– Патшаны ң орыстан тағайындайтын әкімдері жергілікті жауыздардан аспаса, кем т үспейді. Мысалы, бізде атаман – Пахомов деген болып еткен. Нояндар қыштымдарды қысса, ол нояндарды қысып, параға тоймайтын болған. Атына тілі келмеген буряттар оны Багаба-хан деген... – Бізде князь Светловты – Эспетеу деген сия қты екен, – деді Шоқан к үліп.
– А қырында, қыштымдар оны өлтірмек болғанда, өзі қашып үлгерген де, қолдарына бурят серігі – Шадриков түсіп қап, ауыр азаппен к өзін жойған. Соның арты халықтық көтеріліске айналған со ң, мазасызданған патша – екінші Екатерина, өз қасындағы секунд- майор Щербачевты тексеруге жіберген де, б ұндағы әкімдердің қылмысы анықталған соң, тексерілуі ұзаққа созылған істің н әтижесінде генерал-губернатор Пестель, азаматтық губернатор – Трескин, тайшы Дымбыл Галсанов, қызметтерінен алынып, сарай министрі – князь Голицинні ң, қолдауымен сотталудан әрең аман қалған. – Ондай шаралар бізде әзірге жоқ! – деді Шоқан күрсініп. – Содан кейін жаса қ жыю тәртіпке салынып «хэб» аталатын за ңмен, бұлғын орнына мал яки ақша төлеуге ұлықсат берілді. Оны да т өлей алмағандар өзін сатып, крепостнойлық халге кешті. Көбі қазір шахталар мен заводтарда еріксіз жұмысшы. Біразы нояндардың ж ұмыстарын атқарады. – Бізде әзірге мұндайлар жоқ. – Ол сендерді ң бақыттарың. Байқал төңірегіндегі шаруашылық қысымының жайы осылай болып келеді!.. – «Рухани қысым» дегеніңіз? – Ол бізде дінге байланысты. Бай қал төңірегіндегі елдердің ежелгі діні – шаманизм... – Оны ң үстіне сіздің «Қара сенім» деген еңбегіңізден таныспын. – Жа қсы екен оның. Ғасырлар бойы сол сеніммен келген бай қалдықтар арасына кешегі он жетінші ғасырдан бастап будда дініні ң сопылық тармағы ламаизм келіп кірді. Осы екі дін өзара қырқысып жүрген шағында Россия патшалығының отаршылдық саясаты, христиан дініні ң миссионерлерін жіберді. Олар тұрған елдерді шо қындыру саясатына кірісті. Бірақ, қандай әдіспен? – И
ә? – деді Шоқан құмарлана құлақ тігіп. – Алтын орда татарларыны ң кейбір мырзалары сияқты біздің буряттардан да чинге қызығып, алғаш өздігімен шоқынған нояндар болды. Мысалы, Андрюша мен Митюша Степановтар атан ған, бурятша фамилиялары Берегаев дейтін нояндар, христиан дініне 1693 жылы кешкен. Қыштым арасынан да аздап шоқынушылар шыға баста ған. Мысалы Онохов. Үкімет оны жасақ жинаушылыққа та ғайындап мейлінше қиянатшыл болған. Содан ба, әлде діншілдігінен бе, хориндар тайшысы – Дамба Дугар Иринцеев, орыс селосында т ұратын Оноховты түнде терезесінен ұрлатып ап, арқасына өлердей қамшы соқтырып, «лама дініне қайтам» деген уәдесін алып, босат қан. Содан кейін шоқындыларды ұрлау, сабау, өлтіру көбейіп кеткен. Біра қ, миссионерлер әрекетін доғармай, үгіті өтпеген соң, к үні бүгінге дейін жергілікті халықтарды зорлықпен, кейде мылтық к үшімен шоқындыруда. Осы ретте, Шығыс Сібірдің қазіргі прхиепископы Никон Нилмен қатты аразбын. Бұл православяндық шіркеуді ң осы ғасырдың басында атағы шыққан оқымыстысы – Николай Федорович Нилды ң баласы. Менің оған айтарым,– халықты зорлы қпен емес, үгітпен көндір! Оның айтары – «үгітке көнбесе қайтем?» Менің айтарым, – «ендеше, зорлама!» – Батыс Сібірдегі, Орал тауында ғы, Еділ бойындағы Нилдарға да мен осыны айт қалы жүрмін. – Біра
қ, тыңдамайды, оныңды! Босқа әуре боласын. Оның мысалы – мен.
Өз қара басым, ешбір діндік сенімді танымайтын – атеистпін... – Мен де сондай ұғымға бейіммін. – Ендеше, ойымыз бір жерден шы қты. Бірақ, адам қоғамының санасы т үгелімен атеизмге жеткен жоқ. Дін сенімі қоғам арасында к өпке созылады. Менің айтарым: қай дінге болса да, адам өз сенімімен ба ғынсын, зорлап бағындыру болмасын! – Гениально! – деп қалды. Шоқан. – «Рухани қысым» дегенім осы. – «Осыны ң аржағында ақымақтық бір ой жатады, – деді Шоқан. Патша өкіметі, отар елдерді өзіне дін сенімі арқылы жақындатқысы келеді. Қата пікір ол. Оған мысал – орыстар мен татарлар арасы. Опричина22 д әуірінде олар бір-бірімен сеніскен жайда еді. Сонда орыс әскерін татар ханы Шингилай (мұсылманша – Шаһ-Ғали) тамаша бас қарып тұрды. Кейін, патша өкіметінің жәрдемімен, ислам діні татарлар арасында ке ң тарағанда, Қырым татарлары соңғы бір ғасырда, Россия мемлекетіне екі рет опасыздық жасады. Дін ж әрдемдессе бұл не?!.. – Д ұрыс пікір. Бірақ, осы пікірді үкіметке түсіндіру өте қиын. Одан әрі ойға кеткендей, екеуі де біраз уақыт кеңестерін доғарды. Ой т үйіндерін әлі тоғыстырып үлгермегенмен, екеуінің де, халы қтарының тағдырлары біріне-бірі өте ұқсас сияқты; ой- саналары да желді к үні қатар тұтанған өрттей, бір бетке ауытқи өршиді. Сонда тірелер тиянақтарын шамалап көрсе, екеуі де бірін-бірі қолдан келмеске жармасып жүрген қазіргі заманның Донкихотына ме ңзейді.... Шо қаннан өзіне жан-серігін тапқандай болған Банзаров, оған буряттарды ң сыртқы саясаттық өмірімен бірсыдырғы таныстырып болдым деп санады да, енді ішкі өміріне үңілдірмек болды. Бірақ, та ғы да ұзаққа созылатын бұл кеңесін бастамады ол; сондағы ойы,– « Қаз көлінің» төңірегін көрсін. Онда бай да, қыштым да, қоңсылар да, ламалар да, шамандар да бар, әрқайсысының өзіне тәуелді т ұрмысы бар; Юмсун той жасай қалса, бурят халқының ойын- сауы қтарын да көреді; солардан өзі ғибрат алсын да, қорытынды жасасын». Юмсунны
ң күтінуі керемет болып шықты. Ас та, той да... деген сия
қты халықтық мерекелер де, буряттар да күн бұрын сауын айтады екен. «
Қырық рулы қазақ» дегендей, буряттардың да толып жатқан рулары Бай қал көлінің батысы мен шығысын, күнгейі мен теріскейін ке ң орай жайылып жатады екен. «Сібірлік халықтар» дегенде, сол бір тарихи кезе ңде сан жағынан ең көбінің бірі – бурят екен. Банзаровты ң қолында жалпы сібірліктердің, олардың ішінде, бурят руларыны ң географиялық картасы бар еді. Шоқанды сонымен таныстыра отырып: – Аз халы ққа көп халықтың өктемдік жасайтыны белгілі, – деген ол, – орыстар бурят қа өктем десек тунгус я түрік тұқымдарынан арасына сі ңген аз руларға буряттар да өктемдік жасап, көбін қыштымға айналдырып жібереді. – Юмсун сауынды өз ұлысындағы рулардың бәріне айтып келер к үнін қосымша хабарламақ болған. Тойшыл жұрт онысын күтсін бе? Шо қан мен Банзаров жеткен шақта «Қаз көлінің,» кең аумағын толтырып тастапты. Дегенмен Юмсун елеулі адамдарыны ң түгел келуін тосты да арнаулы
қонақтарын құрметтей тұрғысы келді. Оның өз ордасын Шо қан анадайдан айтпай-ақ таныды: аршыған жұмыртқадай әппақ, с әулесі күнге шағылысқан ақ киіз үйлер; көлемдері маңайдағы үйлерден үлкен де, еңселері биік те; біреуі тым зорырақ, ол, тегі, тайшыны
ң өз ордасы болар; екі жақ қанатындағылары,– не отаулары не
қонақ үйлері болар... Қоңыр, қараша үйлер олардан алшақ тігілген; олар, әрине, бурятша айтқанда, – қыштымдардікі, қазақша айт
қанда, – қарашылар... Жалпы айтқанда, бұндағы ақ ауылдың да, қарашы ауылдың да сыртқы көрінісі, Шоқанның өзі туып, өскен ақ ж әне қара «ауылдарға ұқсайды. «Ауыл» – бурятша – «айыл» екен. Шо қан енді, сол айыл үйлерінің ішін көруге құмартты. Қонақтарды жүрісінен таныған тосқауыл, алдарынан шығып қарсы алды да, орданың оң жағындағы үйге түсірді. Бұл да әппақ іші ке ң кигіз үй. Жалпы құрылысы қазақ, үйіне ұқсағанмен, бірталай айырмашылы ғы да бар екен: қазақ үйлерінің уық қарлары имек б ұндағы уықтар тіп-тік сояу; бұның шаңырағы он, және сол жа қтан, басы ашаланған бағанамен тіреулі; керегенің ішін айнала, будда дініні ң мифологияларынан алынған кестелермен әшекейленген әр түсті жібек кілемдер ұсталған; шаңырақтан қытайлық шашақты абажурлар салбырап т ұр. Сыбырлап сұрастырса, бұл – Юмсунның інісі ж
әне әкімшілік істерде жәрдемшісі Дамденнің үйі екен. Сыпайы с өзді ол, жылы қабақпен қарсы алған қонақтарына, ағасының аздап тымауратып қалғаның саулық болса, ертең қабылдайтынын айтты. Дамденні ң күтуінде кемшілік болған жоқ; қонақтарының сыба ғасына семіз тай сойдырған ол, табақты мүшелеп, мол ғып тартты. Шо қанның бурят үйінен бірінші рет тамақ жеуі. Естуінше, – б ұл тұқымдас халықтар етті шала пісіріп береді; оның үстіне, Банзаровты ң баяндауынша, Монғол-буряттар қаннан жасалған та ғамға құмар. – Қой болса – бүйеніне, жылқы болса – жұмыршақ қарнына ты ғады да, – деген ол, – сол малдың қаны араласқан іш майын, не бауыздау қанын құйып, қазанға асады... – Оны да шала пісіре ме? – Әрине. – Өзім жеп көрмегенмен, қазақта да «қан соқта» аталатын осындай та ғам болған деп естіп ем. Қазір жоқ. Бірақ, қазақ жақсылап пісіреді. Шала піскенді қалай жейді адам?!.. – Жегенде к өрерсің. Ел ғұрпымен есептеспей болмас! – Әрине, – деген Шоқан, шала піскен етті, әсіресе, – қанды жеуге к үн бұрын жиіркене отыра. Сол сыба ға алдарына келіп қалды. Түрік тұқымдас елдердің сыба ға тартуынан хабары бар Дамден, сыйлы қонаққа қой болса басын, жыл қы болса, шекесін тарту салтын біледі. Сондықтан ол, сойыл ған тайдың бір шекесіне қоса, қанға толған жұмыршақты бірге астыр ған.
Ет т үс кезінде желінетін. Түндігі ашық, шаңқайған күн сәулесінен іші с үттей жарық үйде Дамден қонақтарының алдына әуелі шеке мен қан-соқтаны әкеп тартты. Бір епті жігіт өткір кездікпен торсиған ж ұмыршақты тіліп жібергенде, шала піскен қара-күрең қан ақтарыла қалды. Ғұрып бойынша, сол «соқтаны» үй иесі қасықпен көсіп алып, қонақтарға асату керек. Дамден де с өйтті: Шоқанды ең кәделі қонағы санаған ол, шанағы кіші-гірім ожаудай а ғаш қасықпен, іркілдеген қоймалжың қанды к өсіп ап аузына тосқанда, көздері жаутаңдап қайтерін білмей сас қалақтаған Шоқанға: – Аса ңыз! – деді үй иесі. Амалы қанша!.. Шоқан «қайдан шықса, одан шықсын!» дегендей, к өзін жұмып жіберді де, ернеу аузына тақалған қасықты қауып кеп қалды да, демін де алмастан қылқ еткізіп жұтты да жіберді. Көзінен жас ыршып кетті. Құсып жібере жаздаған қалпын аңғартқысы келмей, тама ғына сүйек тұрып қалған қасқырдай, мойнын изеңдетіп ж ұтына берді. Абырой бергенде, құспады!.. Одан әрі, турағанда қаны шыпшыған етті жеуден Шоқан тайсал ған жоқ. Бір жақсысы, буряттар әлденеден дәмі қышқылт сірке (уксус) жасайды екен, соны сеуіп жесе етті ң шикі-пісісі бай қалмай кетеді екен. Етке әбден тойған, сол қалпымен жата қалса, дөңбекшіп ұйықтай алмас па еді, қайтер еді, егер салт мініп, қасына ерген нөкерлермен к өл жағалап кетпесе. «Ертеректе болыпты-мыс» дегенмен, құс салу буряттардың ұмытып кеткен ермегі. Оның орнына, бұлар – атқыштар. Мылтық та
ұ р р ұ р р бар екен оларда, мергендері жетерлік біра қ олар садақ тартуды жақсы к өреді екен. Аума ғы кең «Қаз көлінің» теріскей жағасы ғана шөптесін өзге жа ғы (көпшілігі) құм-қайраң. Аңшылар кешке қарай құстардың от қа жайылатын шағында аттанған еді. Күн еңкейген. Жанға жайлы қоңыр жай ауа, аздап желкемдеу!.. Шал
ғынды жиек жыпырлай оттаған қаз екен. Аулаушы и я ба, өздері бастарын көтере қаңқылдайды да, ұша жөнелген салт аттыларды жуы қ келтіреді. Деңгейлескен шақта, садақшылар ат үстінен оқ тартса, көздегеніне жебе кірш ете қалады. Оқ .тиген қаз далпылдап ұшпақ болады да, оған дәрмені жетпегендей қисая кетіп, қанаттарын қағады. Сада қшылардың сілтеген оғы мүлт кетпейді. Не деген мергендер!.. Осылай атыл ған талай қаз қанжығаға байланды. Шоқанға да бірнешеуі. Аума
ғы кең болғанмен, олар көлді айналып түсті. Бір тұсында шомылып та алды. Шо қан сонда байқаса, қазаға қамалғандай балы
қтар тұнып жүр. – Негe ауламайды, б ұны?! – десе: – Б
ұл маңайдағы өзге сулардың балықтары жетеді, – деп жауап береді серіктері. А ңшылар мекендеріне қалжырап оралды. Бұл елдің төсегі – жай ған текемет болады екен де, оның үстіне аюдың, бұғының, я бас қа аңның жұмсақ иленген терісін төсейді екен. К өрпе-жастық бұл бай үйде де болмай шықты. Содан ы ңғайсызданған Банзаров: – Буряттар мата то қыған ел емес. Киетіні де, төсек-орны да тері- терсек. Б ұрын көздемені бұхарлықтар мен қытайлықтардан алушы е ң Россияға бағына, олар тоқтатылды. Орыс бұйымдарын с әудегерлер жеткілікті әкелмейді, – деді. Шо қанның астына қалың бүктелген оюлы текемет оның үстіне былпылдай иленген аю терісі т өселді де, басына ұзындығы жарты құлаштай жуан дөңбек тасталды. Бұрын мұндай төсекке жатып к өрмеген Шоқан, жолдық киімін шешінбестен қисая кетті. Сондай т өсек Банзаровқа қатар салынған еді. Күтуші екеуінің үстіне түйе ж үн өрмектен тігілген бір-бір үлкен шекпенді айқара жапты да, шы ғып кетті. Екеуінен басқа жан жоқ. Иелерінің қайда жатуларын с ұрастырса, бұл – қонақтық үй екен де, иесі жататын үй басқа екен. – Шо
қан жатқан үй, «Қаз көлінің» қайраң жақ жағасына таяу тігілген еді. Оны ң адалбақанға ілген білте шамы сөнгеннен кейін, кеш
құрым аспанды бүркеп алған бұлттан түн тастай қараңғы еді. К өлдің Алмалық аталатын тау жақ желкесінен ескен жел іңірге қарай к үшейіп күндізгі самалдан беті ғана дірілдеп жатқан көл, жел қатая тол қынданып кеткен. Дүрмек ішінде отырғанда Шоқанға сезілмеген тол қын, қараңғы үйдегі төсекке жата оны жағаны сүзгілеген шалп- ш ұлп дыбысы әлдилегендей тез көзі ілініп кетті. Ол қатып ұйықтады. Дабырдан оянып кетсе, бие бау уақыт болып қапты. Банзаров тұрып кеткен. Киініп ап тысқа шықса мал жай
ғастырудың әбігерлігі. Бәрі де қазақ аулындағы сияқты: бұлар да
құлындарын желіге байлайды екен; жылқы болған соң қашағаны да болады, соларды қайырған жайдақтар айғай-ұйғай, тасыр-тұсыр шабыс; желілері қатар қағылған екі үйірдің айғырлары шайнаса т өбелесіп жатыр!... Бала ша ғында Шоқанға бие-баудан қызық көрініс болмайтын. Өз бітірері жо қ ол, қашқан-қуғанға қосыла кетіп, беталды далақтай беретін. Кейде осы шабыстан қалжырап жығылатын. Қазір де сөйткісі келіп кеткенмен, бір елді ң мырзасы деп, бір ел төбесінен тік тұра к үтіп жатқанда, атқа шабу жеңілдік болар деп, өзін әрең ұстады... Банзаров к өрінбейді. Ол да Шоқан сияқты, атқа мінуге жылқы қайтарысуға құмар еді. Түнде жақсы ұйықтаған ол, ертемен өрген қой, ешкілердің шулауы мен маңыраған үндерінен оянып, сыбдырсыз киініп тыс қа шыққан да, ат ерттетіп aп, малдарды жайғастыру жабды қтарына араласып кеткен. Өзі сөйте жүріп, көзі Шоқан орналас қан үйде болды. Шоқанның тысқа шығуын көрген соң, желі басынан шауып келді. Байланып жат қан құлындар Шодоевтардікі екен. Шо қанның:
– Неше ай ғырдың үйірі сауылады? – деген сұрауына: – Д әлін білмедім, – деп жауап берді Банзаров, – шамасы үш-төрт бар-ау деймін. Желі ұзын. Біреуіне «жүз шақты құлын байланады» деді. – Онда биелер жебей сауылатын болды ғой. – Ол не? – Ұзын желінің бір басынан бастап сауылған биелердің екінші басына жеткенше сауындары келіп қап, сауу қайтадан басталады. Қазақтар осылай саууды «жебелеу» дейді. – Бурятша аты да бар сия қты еді, есіме түспей тұр! Біреу б
ұларды сәскелікке шақыра келді. – Бірақ, – деді ол, – тағам тайшыны
ң өз үйіне әзірленеді. Тайшысы – Юмсун екен. Дамден баста ған олар, тайшы үйіне кірсе, жасау-жи
һазының көркі көзді сүріндіретін ғажап: ең алдымен, он екі қанаттық бұл үйдің іші ат ойынын жасарлықтай кең; кереге, уық, ша ңырақ ағаштары түрлі түсті бояулармен әшекейленген, ша ңырақтың төрт тірегі де сондай; керегенің ішкі айналасына уы қтарының қарларын қамти ернектері ғажап кестелі жібек жамылт қылар тұтылған; терде шырақтары жалтылдаған, төңірегі әшекейлермен қоршалған құлшылық орны; кестелене тоқылған бау- шуы да аса ажарлы... Б ұл әдеміліктерге жаутаңдай қараған Шоқанның көзі тойып үлгермей, үй ішінен біреулер сәлемдесе кетті. Шоқан қараса, екі адам: біреуі қоңырқай түсі жас сияқтанғанмен, орта бойлы денесі балпиып кеткен семіз, са қал-мұрттары сиректенген ұзынша қап-қара қылдар, үстінде монғолдың перлі маталарынан тігілген ұлттық киімдері, кеудесінде бірнеше орыс ордендері мен медальдары жалтырайды; б ұл, жобасы, Юмсун тайшы болу керек; екіншісі, дембелше жуанты қ, егде кісі; ол сақал-шашын тап-тақыр қырғызып таста
ған; жалаңаш кеудесіне сол жақ иығының үстінен, он, жақ қолтығының астын ала, денесіне айқара салған сарғылт жамылт қышына қарағанда лама сияқты. Банзаровты ң таныстыруынша расы да солай болып шықты. Банзаров ламамен құшақтасып амандасты. Себебін артынан білсе, б ұл, баяғы 1835 жылы Банзаровты Қазан гимназиясына орналастыр ған білікті лама Галсан Никитуев екен. Ол Шодоевтар еткен ғасырда «Қаз көліне» жақын тұстан салдырған дацанда ата- бабасынан лама болып келе жат қан, ез басы «көзі ашыққа» саналатын адам екен. Олар
қонақтарын, әсіресе Шоқанды жылы жүзбен қарсы алды. Юмсун бая ғыда Омбыдағы казак офицерлерінің училищесінде Шы ңғыспен бірге оқыған болып шықты. Бірақ бұл бірер кластан кейін кетіп қалған екен. Сонда да Шыңғысты ұмытпапты: «Ұсақ халы қтан екеуміз ғана едік тату едік» дейді. Тайшы ж әне ламамен кеңесіп отырған Шоқанның екі көзі үй ішіндегі бай жасауларды, әсіресе құлшылық (молитва) орнын шолу болды. Сонысын а ңғарған мақтаншақ Юмсун амандық-саулықтан кейін: – Сіз буддизм жайында жетік емес шы ғарсыз, құрметті қонақ, құлшылық орнымызбен таныстырайық, – деп, ол міндетін орындауды ламадан өтінді.
Михрабты ң төрінде, шығып келе жатқан күн сәулесіне бөленген Сакьямуниді ң (будданың) алтыннан жасалған, малдасын құрып отыр ған кішкене фигурасы. Оның төңірегіндегі күн сәулесінің әр т үсті бояулары, сондай түсті қымбат тастардан жасалған әшекейі; екі жа қ төменінде он екі шадиярдың күмістен жасалған фигуралары. Б әрі де аса шеберлікпен ете көркем жасалған. Діндік жағын былай қойғанда, бұлар шын мағынасындағы көркемөнер шығармалары: Солайша та ңданған Шоқанға, Банзаровтың кейінірек айтқаны: – Дацанны ң михрабы бұдан әлдеқайда қымбат, әлдеқайда көркем. Бір еріккенде, жа қын тұстағы дацанға барып қайтса, рас екен. Христиан шіркеулеріні ң әшекейлеріне таңырқайтын Шоқан, дацанны
ң салтанатын олардан әлдеқайда әсем көрді. Әсіресе кестелері. Б ұндағы кестелер өлі материалдарға жан беріп құлпырта қимылдатып қойғандай. Шіркін, адам қолының өнері, нелер ғажап к өркемдіктерді жасайсың-ау!.. Барлы қ даярлықтары әзір болғанмен, Юмсун жасамақ болған той, т өрт-бес күнге кідіріп қалды. Сонда былайғы жұрт көп жинал ғанмен, Юмсунның зарығып күткені генерал-губернатор. Еміс- еміс хабар ға қарағанда, «келеді-міс» деген де сыбыс бар, оны тоспай болмайды. Тойды
ң кідіруі Шоқанға залал болған жоқ. Банзаровқа ерген ол, сол бір к үндері «Қаз көлін» жағалай қонған бурят ауылдарының «жа
қсы», «орташа», «кедей», «сорлы» деген үйлерін түгелге жақын аралап шы қты. Сонда байқағаны: «Тәуір» дегені тіпті тәуір екен де, «жаман» дегендері тіпті жаман екен. «Жаман» дегендері, қазақта «жаман» дейтіндерден әлдеқайда сорлы сияқты. Жалпы алғанда «жа
қсысы» да, «жаманы» да қазақ өміріне өте ұқсас. Тіршілік түрі осы болса, ой-сана, о қу-білім жағынан да дәлме-дәл сияқты. Тек қана айырмасы, Шоқанның, байқауынша, қазақтың мұсылмандығы –шала ғай; ал, мұнда шаманизм де, ламаизм де тамырларын кең жәйіп ал ған; қазақ, еліндегі сияқты, мұндағы христиандық та бұралқы ит сия қты ашығып босқа қаңғырып, ұлып жүр... Е ң тамашасы – музыкалық және әдебиеттік фольклор екен. Қазақтікі сияқты, буряттарда да олар ұшан-теңіз. Тарихи жырлар да, ғашықтық және батырлық эпостар да толып жатыр. Тарихи жырлардан е ң маңыздысы, Манжур басқыншыларымен күрескен Мон ғол – Бурят көтерілісшілерін бастаушы, ертегілік батырға айналып кеткен Амурсанан екен. Оны ң сипаты, балалық шағында Шо қанның Жаманқұл ақыннан естіген жырындағы Исатай – Махамбетке ұқсайды екен. Ал, батырлық эпостарының ішінде бурят жыршылары айлап айтып әрең тауысатын «Гэссэр» бар екен. Бұл мон ғол – буряттардың «Илиадасы» сияқты, көлем жағынан да, к өркемдік жағынан да беріспейді, атты сипаттауда асып түседі. – «Гэссэрді» Шы ңғыс ханның бейнесіне жорушылар да бар, – дейді Банзаров, – б ұл зерттелетін мәселе. К өне заманда, яғни Шыңғысқа дейін, татарлар Сібірде де көп бол ған ғой. Оның бір куәсі – Сахалин аралын Азия құрғағынан б өлетін судың аты, атам-заманнан бері «Татар құйылысы». Сонды қтан ба, басқа себебі бар ма,– бурят әндері татар әуендеріне өте ұқсас. Және көп, және әдемі сазды. Музыкалық құралдарынан Шо қанға ең ұнағаны сыбызғы, онысы – қазақтың қурайдан жасал ған сыбызғысы. Қазақтікі сияқты, кейбір сыбызғышылар, ұзақ са қталу үшін және берік болуы үшін қурайын қойдың өңешімен қаптап алады екен; соларын безілдеткенде үні жан тамырларыңды сол
қылдатады!.. Қазақтан өзгешелігі – буряттарда толып жатқан би бар және бәрі де орманда ғы, судағы, даладағы аңшылық тақырыбына құрылған. Қызғылықтылары да аз емес. Шо қанның күндері көңілді болып өтіп жатқанда, тойға Амурскийді ң өзі емес, оның жәрдемшісі Шығыс Сібірлік казактарды ң бас атаманы Прохор Кафтыров келіп қалды. Ол, Сібірдің осы б өлегін жаулауда мейірімсіз аты шыққан атаман – Христофор Кафтыровты ң ұрпағы; мінез-құлық жағынан, ол арғы атасынан аспаса, кем со ққан емес. Оның өзгелерді қамшылауы мен қылыштауы былай тұрсын, заңда правосы теңдес дейтін бурят пен эвенкилерден құрылған казактардың өздеріне де және қатардағы солдаттарын ғана емес, жоғары чиндегілерін де бет қаратпай бала
ғаттап, сабап тастайды. Ескерте кетейік: буряттар мен эвенкилерден казак отрядтарын, Бай қал төңірегі Россияға бағына, 1727 жылы граф Савва Баргузинский құрған. Содан бастап, Шоқан барғанға дейін, манжурлік Қытай мен Россия шегін зор абыроймен күзеткен бұл отрядтарды ң өзі іштерінен ондық, елулік жүздік командирлер ғана та ғайындалған да, шамасы, жетпіс шақты жыл өткенде буряттан бірінші атаман боп, ата қты жайсаң Бадалуев белгіленген. Қартайған ша қта, ол атамандығын баласы Гомбо Цереновке берген. Бұл атаманды қтар, Шоқан барар алдында жойылып, ұлттық отрядтар орыс казактарыны ң командирлеріне бағынып қалған. Банзаров Шо қанға оңашада бұл жөнінде наразылығын айтқан. – Қызмет атқара алмаса бірсәрі, – деген ол, – жергілікті отрядтарды ң жауынгерлігі, сенімділігі орыс-казактарынан аспаса кем т үспеген, солай бола тұра, үкіметтің олардың бастарын қырқып, кеуделерін ғана қалдыруы әділетсіздік. Амурскийді ң Кафтыровты жіберуі: осындай, кейбір жиындарда жанжал к өтеріліп кетіп, арты көтеріліске айналғаны бар, олай болмау үшін жұрт қорқатын кісі керек. Кафтыровтың «шаш ал десе, бас алатын» кісі екенін білмейтін б ұл төңіректе кісі жоқ. Ол «тәртіп са қтау үшін керек» деп, казактардың бір елулігін ала келді. Енді, қарусыз жұрт тырп етіп көрсін!.. Оның, тағы бір жүктеп келген міндеті – Шодоев ордасында ғы лама – Галсан Никутуевтан құпия материалдар алып қайтпақ. Ол буряттар арасындағы тыңшы. Шоқан б ұл өлкеге аяқ басқалы, Банзаровпен араларында не әңгіме болып ж үргенін тыңдаушылар да бар. Солардың ішінде жолшыбай жәмшік айдаушылар да кіреді... Банзаров Шо қанға
Шы ғыс
Сібірдегі отарлаушыларды ң, отарланушылар арасында ұлт теңсіздігі туралы айтқан бір кеңесінде: – Отаршыл әкімдер отар болған елдердің былайғы қарапайым хал
қы түгіл, нояндары мен байларын да кемшілікте ұстайды. Біздің нояндарды олар «князцы» деп атайды да, «князь» деген с өзді көп к өргендей, ол сөзді қолдануға қимағандай болады. – Бізге «князь» т үгіл «князцыны» да қимағандай, ноян сия қтыларымызды «сұлтан» дейді. Қайдағы «сұлтан» ол? Бұл есім бізді ң заманда түрік патшаларына ғана қолданылады. Қазақтан қайдағы патшалар? Менімше, қазақ нояына «сұлтан» атын жапсыру, ма қтау емес, мазақтау сияқты... Мен Батыс Сібірдің әкімдеріне: – Оны ң орнына орыстың «султанчик» деген сөзін қолданса, дәл болады – десем... – Олай деу, маза қтау сияқты естіледі ғой. – Естіле берсін!.. «С ұлтаны» да мазақ, бәрібір мазақ. (онда қазақша ол, «сұлтан» емес, «сұлтансымақ» болады... Ол сіздерде «князь» деген ұғымды береді... – Сонымен, – деді Банзаров, қылжақшыл қалпын байқап жүрген Шо қанды, ойын сөзден шынға қарай бейімдегісі келіп, – қысқасын айт қанда, туған халқының арасында тәңірідей қоқаңдайтын біздің Шодоев сия қтылар, патша ұлықтарының алдында құрдай жор ғалайды.
– Бізде де солай. Россия чиніні ң біздегі ең кішісі капрал. Қазақ әкімдері соны да «ұлық» көріп, сіздің сөзіңізбен айтқанда «алдында құрдай жорғалайды», содан барып, қазақта «алыстағы жанаралдан, жа қындағы кіпырал» – деген мақал туған. Іс ж үзінде де солай болып шықты. Кафтыров келгенше, өзін жұрт к өзінде осы елдің буддасы сияқты ұстап отырған Юмсун, ол келе, алдына құрдай жорғалаған бейнеде, жоқ жерде иіліп-бүгіліп, құлдық ұрды да қалды. «Не деген төменшілік!» деп тұрды, ол қалпын абайла
ған Шоқан мен Банзаров іштерінен намыстана қарап. Буряттар
ға одырая қарап, аяқтарын кердеңдей басқан Кафтыров Шо қанға сыпайылау келді. Ол екеуі Үркітте, генерал-губернатордың ке ңесінде жолығысқан. Сонда, өзі алдында тәжім ететін Амурскийді ң Шоқанға көрсеткен ілтифатын аңғарып, іштей «азият» деп менсінбегенмен, сырттай б ұл да сыйлаған болған. Оған қоса, « Қаз көліне» жұмсарда, Кафтыровтың бұратана ұлттарға қолданатын қылығы аян болғандықтан, Амурский оған «Батыс Сібірдің өкілі» деп ренжітпеуді, құрметтеуді тапсырған. Кафтыров сөйтуге тырысты. Той басталып кетті. Оны ң думандары, қазақтық думандарға ұқсас екен. К
өптеген қызық, қызметтің арасынан Шоқанға қазақта жоғы т өртеу сияқтанды: Бірі – балуандар к үресі: қазақ балуандары майданда бірден ұстаса кетеді де, білетін әдістерін қолданып, бірін бірі тез жығуға тырысады ж әне жекпе-жек шыққан балуандар жығысқанша, өзге жекпе-жектер к үреспейді; бурятта екі жақтың да осы жиында күресетін балуандары топтала, т үгел шығады екен, бұттарына балағын түре киген кең шалбардан, белдеріне бос байла ған қайыс белбеуден басқа, үстерінде лыпа болмайды екен; екі жа қ жақындаса, әуелі, бір-біріне айбат шеккендей, билеген т әрізді, қоқырайыса жүріседі екен; сонда, екі саны ң екі жамбасын, екі тізесін алақандарымен шапалақтап ап, одан кейін, т әуеткендей, алақандарымен жер сипап, бәрі жапа-тармағай ұстаса кетеді екен; бұлар қазақ балуандарындай: үйіру, қағу, шалу сия
қты ешбір тәсіл қолданбай, реттей келсе, тек аяқтан ғана алып, к өтеріп соғу күшіне басады екен; жыққанға бұнда да: «Ұлы», «орта», «кіші» аталатын «то ғыздар» сыйланады екен; оған құндыз бұлғын, тиін сия қты қымбат аңдар терісі қосылып, тоғыздың өзгелері үлкенді-кішілі мал түліктерінен құралады екен...
Екінші ат өнері: бір адам асау жылқыны бұғалықпен үйірінен ұстап арпалысуына қарамай, табан аузында ерттеп, тулауына қарамай, табан аузында мініп, сол бетінде үйретіп алу, қазақта атымен жоқ. Буряттар с өйтеді екен. Ең алдымен, қашқан асаудың мойнына б ұғалық түсірулері ғажап: қыл арқанды қолына шумақтай ұстап қуады да, арқан жетер тұсқа барғанда, шумақты сілтей лақтырса, басында
ғы тұзақ асаудың мойына іліне кетеді; қуғандардың бірі емес, б
әрі де сондай, бірінің де сілтегені мүлт кетпейді. Үшіншісі, ат үстінен ептілік. Шөбін тақырлаған қара жерге бір сомды қ күміс тастап, соны екпіндей шауып келе жатқан ат үстінен қағып әкету ойыны қазақта да бар. Осы өнердің буряттарда, қазақта жо қ бір түрі бар екен: жерге бөрік қалпақ сияқты бас киімді шал қасынан тастайды да, шұқырына нысанаға қамшы қояды; содан салт мінген жігіттер нысана ға беттей, аттарын борбайлап шабады; міндет – шап қан бетінде нысананы жанай өте беріп, ондағы қамшыны алып, өз қамшысын орнына тастап үлгеру!.. Нысана т үбіндегі топқа қосылған Шоқанның қайран қалғаны, сол бәсекеге қатысқан жиырмадан астам жігіттің біреуі де мүлт кеткен жоқ. Т өртінші, садаққа мергендік: Бұл енерді Шоқанның садақпен қаз атушылардан к өргені жоғарыда баяндалды; онда: отырған қаз түгіл, ұша жөнелгенің тіпті, оқ жетер биікке кетіп бара жатқанын мүлтіксіз құлатқанын көргенде, мергендіктеріне қайран қалған еді; бұл жолы сада қшылардың көздегені, ағаш безінен жасалған домалақ д үңбекше; оған жүз қадам тұста жаяу тұрып садақ оғын тигізу жердегі буряттар ға түк те емес екен; ең ғажайыбы, зымырай шауып келе жат қан ат үстінен де жебені кірш еткізе түсіреді!.. He деген мергендік!.. Банзаровты ң айтуынша, бұл өнерлердің бәрі де көшпелі елдерде е ң көне заманнан бірге жасап келеді. – Біра қ, – дейді ол демін соза алып, – бір кезде соғыс «шері болған б ұл ойындар, қазір тек әдет-ғұрыптық ермек қана!.. – Рас! – дейді Шо қан да демін ауыр алып, – осындай ғана қаруы бар елдер, со ғыстың мануфактуралық, яғни қол төбелестік дәуірін бастан кешіріп, механикалы қ дәуіріне, яғни отты мылтық дәуіріне, оны ң ішінде зеңбіректер қолдануға көшкен елдердің жауларына қарсы тұра ала ма?! Соны көрген қазақтар, «бай – бір жұттық, батыр – бір о
қтық» деген де мақал шығарған. – Данышпанды қ мақал! Сіздің ел мен біздің елдің қарулары сондай!.. – Рас!.. Біз та ғдырлас елдерміз. ТАБЫЛМА ҒАН ТҮЙІН
Екі-
үш күнге созылған той тамаша болып өтті. Бұл күндерде к өрген қызықтарын, былайша қыдырса, Шоқан бірнеше айда байқап бітіре алмас еді. Бурятты ң халықтық тұрмысынан оның той үстіндегі к өрмегені кемде-кем! Бұл тұрмыстан оның қырағы көзінің шалма ған түкпірі жоқ. Сонда өзі түсінбейтіндерін Банзаров арқылы ұғып, егжей-тегжейлерін тереңдей біліп алды. Бұл білгендері оған ешбір о
қу орындары баяндап бере алмайтын сабақ болды. Той тар
қар алдында, Шодоев Банзаровқа Шоқанға тартар сыйлы
ғын ескертті. Амурскийге арнаған бұлғын ішікті, ол, өздері ғана білетін құпия себеппен Кафтыровқа сыйлауға ұйғарыпты, Шо қанға арғымақ атпен алтын ерді тарту ойы бар екен. Бұл жөнде Банзаров Шо қанға шынын айтып барған соң, бұған лайықтаған н әрсесін басқа біреуге беруіне Шоқан намыстанып, «ерттеулі атты Омбы ға қалай жеткізем» деген сылтаумен алғысын ғана айтты. Онысын шын к өрген Юмсун «ендеше бір ішікке мол жетерлік елу б ұлғын берейін деп еді, «қалай апарып, қайда сақтаймын?» деп Шо қан оны да алмады. Банзаровты ң ойы, Шоқанға буряттардың аңшылығын, әсіресе, « қамау» аталатын түрін көрсетпек еді; Банзаров бұл кәсіпті мейлінше қызғылықты ғып суреттегенмен: – Жаз
ғой, аңдар түлеп жүрген кез ғой, еттері де арық, босқа өлтіргенде не болады? – деп, Шоқан ықлас қоймады. Ақыры, құрғақ рахметпен Банзаров екеуі аттанатын болды. Шо қанның Байқал көлін көруге құмарлығын білетін Банзаров, оны сонда апарма қ. Бірақ, қай жолмен? Тау ішін аралап, Баргузинға дейін салт кетуге болады, ол ылди- өрі көп қиын жол екен; Селенга осторгына барып қайыққа мінсе, тігірек әрі тиышты жол. Шо қан соңғысын қалады. Ағысты ықтай жүретін желкенді қайық шап қан аттай зымырайды екен. Сәтіне қарай жел де артынан. Са ғасына жетсе, арғы шеті көрінбейтін Байқал да тып-тиыш. Олар одан әрі де қайықпен кетті. Ескекті қайық тауға тірелген көлді жа ғалады да отырды. Әлі де жел тымық. – Тол қынды күніне кездеспейік! – деді Банзаров, – онда жүргізуіміз қиын болады.
К өлге төніп, көлеңкесі суда дірілдеген орманды таулардың бейнесі, адам қайран қаларлықтай көркем. Олардың көлге биік жар қабақ болып тірелген етектерінен жердің сыртқы қатпарлары қандай түсті болғаны айқын көрініп тұр. Геологиялық білімнен де азда
ған хабары бар Шоқанның шамалауынша, бұл қатпарлар тектоникалы қ23 өзгерістердің куәлары. Болашақ геологтардың зерттеуіне б ұлар үлкен материалдар. Жеңіл ғана желпіген самалдың лебінен т ұнық судың беті шымырлап жатыр. Ала
қанға алғанда мөп-мөлдір судың, көлдегі түсі жап-жасыл! Кейбір ете тере ң тұстарында болмаса, көл түбі байқалып, не түсті тастар т ұнғаны ап-айқын көрінеді. Банзаровтың айтуынша, елу саржан
ға дейін сондай. Мөлдірлігіне таң қалған Шоқан, қаншаға дейін к
өрінуін қызық санап, бақыр монета тастаса, ирелеңдей батып бара жат
қаны көпке дейін көрінеді; мүмкін, түбіне түскені де көрінер еді, егер қайық сол араға тоқырай қалса!.. Бірақ тоқырай алмайды ол, ілгері жылжи береді... Жолаушыларды ң қайық тұмсығын алғаш тірер жері, Байқал к өліне шығыс жақ бүйірінен келетін Баргузин өзенінің құйылысы. Ол араны тунгус т ұқымдас, эвенки елінің Барғожа тұқымы мекендейді. Өзен соның есімімен аталған. Байқал бойында серуендемек бол ған Шоқан «тозып, азайып барады» деген бұл т ұқымды көре кеткісі де келді. Бай қал көлінің өзін де, жағасын да тамашалап көзін біраз тойдыр ған Шоқан, бурят тұрмысын біраз көрдім деп ойлаған Банзаровтан тунгустар жайын әңгімелеуді өтінді. Банзаров ол жайды да жа қсы білетін боп шықты. Оның айтуынша, Айсадан пәлен мың жыл б ұрын дәурен сүрген Мальта» аталатын көне халықтар осыларды ң арғы аталары болу керек. Содан скифтер заманында, к үнгей жағынан Тува, Алтай, Якут сияқты түркі тілдес елдер, монғол т ұқымдас кейбір рулар жауыға келіп, байқалдық Тайгадағы тунгустарды М ұз мұхитының жағасына қуып тастаған болу керек. С үргіннен кешеулегендері жаулаған елдермен араласып, Орал тауында ғы көне рулардай будандасқан болу керек. Эвенки сондайларды ң бірі.
– Ерте заманда,– деді Банзаров,– олар п әлен ғасыр бойына өз алдына мемлекет құрып, арғы түркі тілдес мемлекеттермен, бергі Шы ңғыс ханмен, тіпті бергі манжурлік қытаймен соғысқан, көбіне беріспеген ел. Сол қыспақтардың ішінде саны азая кеп, Россияға ба ғынғанда, ме бары отыз мыңдай ғана адамы қалған. Олардың азы ғы – балық. Бұрын көлдердегі, өзендердегі балықты еркін аулайтын олар ға, патша әкімдері тыйым салып тастап, екі жүз жыл бойына ашы ғып келе жатқан эвенкилер саны да, әлі де жыл санап азаюда. Граф Савва Баргузинский, олардан да атты қазақтар
қосындарын құрып, шекараны күзетудегі еңбектері ешкімнен кем емес, Хортица Батур сия қты атаққа шыққан ерлері де аз емес. Сонда да жергілікті үкімет буряттар сияқты оларды кемшілікте ұстайды. Балы
қтан басқа қорегі жоқ олардың, әсіресе кедейлердің тұрмысы өте нашар. Саны көп буряттар кемшілікке қарсы ара-тұра көтеріліс жасап, елдігін де танытып қояды. Оны істеуге, аз халық эвенкилердің қуаты жетпейді. Одан да аздар, одан да қуатсыздар толып жатыр. Сібірде, мы ңнан, жүзден аз-ақ асатындар да жоқ емес. Б ұл жайға архивтық, әдебиеттік мәліметтерден қанық Шоқан, «олар қайсылары» деп сұрамады. «Та ғы да тарихи материалдармен басын қатырдым ба» дегендей, Банзаров Бай қал көлінің тақырыбына ауысып кетті. – Б ұл көлді қаншалық білетін едің? – деп сұрады ол Шоқаннан. – Өте аз,– деді, біраз мәліметтерінен хабары бар, суда күні-түні ж үзе беруден жалыққандай болған Шоқан, Банзаровты сөйлеткісі кеп... – К
өңілсіз болмаса, қысқаша таныстырайын. – Ұзақ болса да оқасы жоқ. «Оразаға көшкен ермек» дейді қазақ. – Ендеше ты ңда.
Шо қан тыңдауға ықыласын қойған белгі көрсетті. – Бай қал дүние жүзіндегі тұщы көлдердің ең үлкені екенін білесің ғой. – Хабарым бар. – Аума ғы отыз бір және жарты миллион шаршы шақырым; ұзындығы – 636 шақырым; көлденеңінің кең тұсы – 80, тар тұсы – 25 ша
қырым; ең терең түбі мың жарым capжындай; бойында 27 арал бар, е
ң зоры – Ольхонаның аумағы жеті жүзден астам шаршы ша қырым; жарты аралдан ең зоры – «Святойнос» – «әулие тұмсық»; к өлге 300-ден астам өзен құяды да, батыс жағынан «Төменгі Ангара» аталатын жал ғыз ғана өзен шығады; айнала төнген тау, ең биігі екі жарым мы ң саржындай... Б ұл жолы да, бұдан бұрын да Шоқанның Банзаровқа қайран қалған бір жері, цифрларды есепсіз көп білуі және бәрін де жатқа со ғуы. Өзі олай емес, қағазға қарамаса, белгілі бір цифрды, м өлшерлі шамадан да айта алмайды... «Цифрларды со ға беру, Шоқанды зеріктіріп жіберді ме? дегендей, «б ұны білмес» дегендей Банзаров Шоқанға Байқал төңірегінің бір ертегісін айтпа қ болды.
– Бізде мынадай бір мифологиялы қ ертегі бар, – деп бастады ол с өзін. – Құятын өзендердің бәрін қызына санайтын Байқал, «Аңғара есімді біреуін аса еркелетеді екен дейді. Оны ң екеу екенін білетін боларсы ң? – Қалай? – А
ңғара шығыстық және батыстық болып екіге бөлінеді. – Ә-ә... оны географиялық картадан көргенім бар. Екі бөлек ол өзендер, бір есіммен неге аталады? – Т
ұрғындар екеуін бір-ақ өзенге санайды. Мифология қызық қой. Ол А
ңғараға жан беріп, тірі қызға айналдырады да, бойжеткен ша ғында күйеу іздетеді. Қайдан табады оны? Әкесі – Байқал қатал. Ол өзге қыздарын да, бұны да қаусырған құшағынан босатпайды. Сондай қамауда жүрген Аңғара бір кезде Енисей атты жігіт бар деп есітеді. Соны к өру керек. – Болды қызық! – деді Шоқан елігіп. Ол кездегі А ңғара, тек шығыста ғана екен дейді. Енисейге жету үшін, су астымен жасырын жүзіп бару керек те, «әкесінің» батыстық жар
қабағын бұзып өтіп, Енисейге жету керек. – Ие, сонымен? – деді Шо қан тыңдауға құмарта түсіп. – Шын, тастан биік болып біткен А ңғарды, бойжеткен денесін құмарлық қуаты кернеген «қыз» бұзып өтіп, Енисейге жетеді қауышады. «Батыстық Аңғара» деген осы. – Қызық екен, өзге қыздар ше? – Ол бейба қтар, – деді Банзаров күліп, «әкесінің» құшағынан әлі де шы ға алмай торығуда. Жастық шағын қапаста өткізген олар, кейінгі кезде кемпір де болып қалды...
Қайық үстіндегі осындай кеңестер біріне бірі жалғаса берді, бәрі де
қызық. Күн өткізуге керемет болды. Селенге мен Баргузин арасы екі ж үз шақырымдай еді. Ескекті қайық ол екі араға жұмаға жақын уақыт жүрді. Байқалдың мінезі қызық екен: алыстан келген қонағын ренжітпейін дегендей, ол күндіз қимылсыз тұна қалады да, «енді жағаға шық та тынық» дегендей, кешке
қарай толқындап кетеді. Толқыса қатты толқитын көл екен ол. Ондай кезінде де ж үзе беруге, бастаушылар «қайықты аударып жібереді» деп қорқады. Солайша
қауіпті болғандықтан бірнеше кеште жағаға қонуға тура келді. Оны ң көрінісі көркем болғанмен, тұруға рахаты жоқ екен. Бай
қал жағасындағыдай көп масаны Шоқан еш жерде ұшыратқан емес. Б
ұнда оның қалыңдығы қоюлана көшкен бұлттай, қайда барса
ң да қамап ап, миллиондаған саны үстіңе үймелей кетеді; т ұмсықтарының өткірлігі инеден бетер, шаққаны удай; қорғалар жер, тек қана, балықшы эвенкилердің күркесі, олардың ішіне тұнған масаны ң қалыңдығы, тыстағыларынан жиі. Балықшылардың қорғанар амалы – түтін; масалар булығып жоламасын дегендей, қостардың төбесін тұмшалап жауып тастайды; көлденең кісі т ұншығып елерлік қою түтіннің ішінде тұрғындардың қалай тіршілік жасауы қайран қаларлық нәрсе. Олардың үйреніп алуы сондай: ащы т үтінге қақалмай, шашалмай, астарын ішіп, әңгімелерін со ғып, музыкаларын тартып өлеңдерін айтып... дегендей мәре-сәре болады да жатады!... Не деген т ұрмыс, не деген шыдамдылық, не деген к өнбістік!.. Рахаты мен азабы аралас қан осы жүріспен, біздің жолаушылар Баргузин құйылысына да жетті-ау! Барлы қ өзендердің теңізге сарқитын атырауы кеңейіп, тарма қтанып кетуі сияқты, Баргузиннің Байқалға сарқылатын т ұсындағы тармақтары тым тарбиып жатушы еді. Солардың арасына сирек орналас қан тұрғындардың басым көпшілігі эвенкилер, он сегізінші ғасырдың бас кезінде «Баргузин острогы» деген атпен орна ған орыс казактарының мекені, содан бері жөнді көбейген жоқ, Шо қан барған кездегі саны жүз үйге жетпейді. Шо қанға шығыстық сібірдің экзотикаларын көбірек көрсету ма қсатындағы Банзаров, оны Баргузин сағасындағы эвенки нояны, сол ма ңайдың тайшысы Хоргица – батыр тұқымы және эвенкилік казак елулігіні ң ясауылы Юноғойдың үйіне апарды. Үш мыңнан астам б ұғысы бар дейтін оның «үй» дегені: сүйегі ұзын сырғауылдан тігілген, сырты қайын, қабығынан жасалған терезе тәрізді б өлшектерден құралған кең қос екен. Жасау жағына келгенде Шодоевтарды ң үйлері, бұның қасында жұмақтай. Мынаның ішінде малдар мен а ңдардың терісінен иленген төсеніштерден басқа түк жо қ. Бұнда да буддаға құлшылық орны бар екен. Ондағы құдайшықтар металдан емес, сібірдің лиственница, пихта сияқты, қаттылығы темірдей ағаштардан жасалған; ал аю әдемілігіне келгенде алтын мен к үмістен жасалғандардан асып түспесе, кем со ғар емес. Отыру ға, жатуға жиренгенмен, бұл халықтың да тұрмысымен таныс қан Шоқан, өзін зорлағандай, түнеп шығуға бел байлады. Юногой қолдан келген сыйлығын аяған жоқ, бірақ, соларды қабылдау, Шоқанға оңайға да түскен жоқ; қалай түседі? Оның құрметіне бұғының семіз қашары сойылды да, алғашқы сыба ғасына, қашардың қан мен «тұздықталған» шикі бауыры тартылды; т әуекелге бел бұған Шоқан, жылымшы қан ішіндегі турал ған шикі бауырдан татып көрсе, кіртілдеген дәмсіз бірдеме; аузына ала құсып жібере жаздаған ол, лоқсып барып, сасқанынан ж ұтып жіберді!... Одан да сора қысы,– шикі балықтың, әсіресе дүние жүзіндегі суларды ң Байқалдан басқасында жоқ дейтін, ерекше қадірлейтін омульді ң етін сүйегінен аршиды екен. де, шикі қалпында тұрамшылап қонаққа береді екен. Жалпы тунгус тұқымдарының, олардың ішінде, эвенкилерді ң ең сыйлы асы осы екен. Көзін тігіп көрсе, сарғыш ірмекке
ұқсайды. Қанша батырланғанмен, Шоқан оны аузына сала алмады; ал, Банзаров, «саулы қты күшейтуге бұдан артық дәрі жоқ» деп, астауда ғы турамшыны алақанына толтыра асап-асап жіберді... Шо қанның бұл қосқа жатқысы келмеуін аңғарған ол, л..ими арада ғы орыс казагының үйіне түнетті. Юногой да ерте ңіне Шоқанға өз халқының ойын-сауықтарын к өрсетті. Сонда көзге ерекше түскені: асау, қашатын бұғыларды қалай ұстап, қалай үйретулері. Бұл жағынан олар жылқы үйреткіш буряттар т әрізді. «Бас
қа да көрсетер қызық қызметі көп» дегенмен, Баргузин са ғасына төрт-бес түнегеннен кейін, көргеніне қанағаттанған. Шо қан, енді жүру жабдығын ескертті. Банзаровты ң еркіне салса, Шоқанды Байқал көлінің шығыстық жиегіне дейін апарып, одан әрі чукчилар жеріне дейін көрсету еді, өйтуге, қызмет бабынан дәлелдері де бар. Біра
қ Байқал төңірегінде көбірек жүріп қалуын, қызмет жайын айтып, Шо қан оған ризаласпады. Географиялық картадағы бейнесінде, қанаттарын жаза қалықтап ұшқан шағалаға ұқсайтын Бай
қалдың Баргузин тең жарасындай. Арғы жартысына бару үшін, « әулие тұмсық» аталатын тауы Баргузиннан көрініп тұратын аралды орап кету керек екен. Батысты қ Аңғараны көре кетуге зауқы соққан Шо қан, «Әулие тұмсықтан» ойысу ойын айтты. Банзаров қарсы бол ған жоқ.
Шо қан аттанарда Юногойдың берген сый-сыяпаты: бұғының илеген терісінен кестеленіп әшекейленген, шолақ тон, тізе тұсына б ұғы бұзауының тұяқтарын ілген қонышы биік етік төбесіне бұғы тайыншасыны ң тармақты, түкті мүйізін тіккен берік. Соларды киіп к өргенде, Шоқан өзінің Омбыдағы дос қарты – Бұғы бабайдың жас ша ғына ұқсады да кетті. Бұл сыйды Шоқан зор ризалықпен қабылдады. М ұнартқан төбесі оралған бұлттан арылмайтын денесі жақын сия қтанып тұратын Әулие тұмсыққа қайықпен жету оңайға соққан жо қ. Баргузинмен екі арасында «Чивыркуй құйылысы» аталатын ойпат болушы еді. Осыдан үздіксіз соғатын жел, кейде дауылға айналып, к өлдің сол арадағы толқыны керемет көтеріліп кететін. Европа жерін арала ған граф Баргузинский, бұл араны, сондай Бискай құйылысына ұқсатып, жергілікті халықтың «Чиворкуйіне» тілі келмегендер, графты ң тіліне бағып, «Бискай» деген де ат таққан. Бискайды
ң талай кемелерді жұтуы сияқты, Байқалдың «Бискайы» да талай
қайықтарды батырған. Анау, үлкен Бискай сияқты, бұл кішкене «Бискайды ң» да қызығы, тып-тынық болып тұрады да, ілезде б ұрқана жөнеледі... «Жан әне шығады, міне шығады» дегенде «Әулие тұмсықтың» ы ғына ілекті-ау!.. Жынды желді сол қақпайлады ма, әлде жыны басылды ма? Дауыл да, тол қын да бәсеңдеді. Ол арада балы қшылар күркесі бар еді. Өліп-талып соған әрең жеткен жолаушылар, үсті-бастарының дымқостығына қарамастан, балы қшылар сол маңайда жабайы өсетін тарыдан ашытатын корчемоны сусындары қанғанша ішті де, балықтан жасалатын басқа тама қты ауыздарына алмай, астарына қоғажайды қалың төсеп жатты да қалды.
Д әмі қышқылт корчемо денені тәп-тәуір қыздырады екен. Омбы ға келетін қазақтар «кіршіме ішеді» дейтін еді. Онысы – тарыдан ашыт қан «бал сыра» да, одан адам қатты мас болатын. Шо қанның да сөйткені бар. Қазақтың кіршімесі осы корчемо екен ғой деп ойлады Шоқан. Қалжырап келуден бе, кіршіме күшінен бе, Шоқан тас болып ұйықтап қалды. Содан ұзақ уақыт тұяқ серппес пе еді, қайтер еді, егер
ұйқысы қанған Банзаров оятып жібермесе. Оянса шалшы т үс болып қалған екен. Дымқос киімдер үстінде кеуіп қапты. Тысқа шықса Байқал көлінде жиі кездесетін әдемі к үндердің бірі. Су да тұп-тұнық. Оның айнадай жарқыраған бетінде т үк қимыл жоқ. Кеше құсқан түнде кіршіме сіңген іші-бауыры қолқылдап, қарны қатты ашып қалыпты, сондықтан жатақ орнына қайтқанда, тақтайдан құрастырылған столсымаққа таудың жуасын араластырып, ж үмысшылар шикі балықтан жасаған тамақты, жылымшы татуына қарамастан, қолдан жасалған тұрпайы үлкен қасықпен көсіп ап, Шоқан қауып-қауып жіберді. Кеше жеуге жиренген асы, б үгін өте дәмді сияқтанып кетті. Жарты аралды ң биік шыңды бұл тұмсығын неге әулие атануын с ұраса, христиан дінінің алдамшы миссионерінің біреуі, жасырынып кеп, шы ңның төбесіне «әулие Серафимнің» бояулы сүгіретін (икона) іліп кетеді екен де, содан т үс көрген боп, «мені әулие Серафим ша қырды» деп, сүгірет ілінген шыңға көп адам барады екен. Алдарынан с үгірет шыққан соң «әулиенің»аян бергеніне нанған қараңғы халық, шыңды «әулие тұмсық» атап кеткен екен. Ол ма
ңайды бірер күн аралағаннан кейін, жолаушылар тағы да же ң тартпақ болды. Банзаровтың ұсынғаны – осыдан Ольхон аралына кету керек те, онда бірер к үн болып ар жағында Батыс А ңғараның көлден шығар босағасындағы орыс пен бурят казактарыны ң аралас отырған Үркіт қыстауына (зимовье) кідіріп, содан Үркіт қаласынан шығу керек.
Қайықпен жүрген кісіге «Әулие тұмсықтан» Ольхон аралы нағыз с өткелік жол болатын. Одан әлдеқайда артық болар ма еді, қайтер еді, егер шы ғыстық Аңғарадан батыстығына қарай беттейтін су ағысы, қайықты итермелеп отырмаса. Қайықтың тез жылжуы, желдің де, судың да тымықтығы, ауа райыны ң жайлылығы біздің жолаушыларды көңілдендіріп жіберді... Ольхонны ң қызықтарына қанағаттанғандай болған жолаушылары әрі қарай сырғып, Үркіт қыстауына барса, Григорий Потанин мен Александра Лавровская тосып ж үр екен. Үркіт қаласынан ажыраспақ болған достар, қалған аз күндерін Үркіт қыстауында еткізуге бел байласты: ол телегей теңіз сияқты Бай
қалдың босағасында, айналасы қалың орман, қайсысына барсаң да мол серуен... Бай қал толқыған күні одан безер болған Шоқан, бойы үйреніп ал ған соң бетінде серуендеуге құмартып алды. Әулие тұмсықта, Ольхонда т ұрған сағаттарында ол мойын бұрар уақытының бәрін қалқыған қайық үстінде, су бетінде өткізуге тырысты. Үркіт қыстауында да сөйтті. Аяқ астынан тулағыш Байқал, оны енді қорқыта алмады, қалай шайқаса да шыдай берді... Сонды
қтан, ба әлде іші қызғылықты орман арасының масасы буатынды
қтан ба, Шоқан қымс етсе: – Бай
қалға!.. Қайыққа!.. – дейтінді шығарды. Достары ол тілегіне к өне кетеді. Б үгін де сөйтті олар. Өйтулері жақсы да болды. Бәрінің де ойы, әнеугіден бері талқылап жүрген мәселелерінің, айрылар алдында тияна
ғын табу еді. Б ұлардың еркін кеңесіне бөгет болмайын дегендей, таңды тулаумен қарсы алған Байқал да, қайықтары суға шыға тыныштала қалды. Достар
ұзақ кеңесті. Ол сөздерінің бәрін тізе берсе, көлемді кітап болар еді, сонды қтан біз оқырмандарға олардың тұжырымды пікірлерін қысқаша ғана баяндап береміз. « Ұлы Британия» аталып жүрген Англияны алсақ, оның жаулап ал ған жерінің мөлшері Россиядан әлдеқайда кең. Бірақ, Россия т ұтаса кеңіп келеді де, Британия шашырай кеңіп келеді. Түйген ж ұдырық, тарамданған саусақтардан әлдеқайда күшті. Ендеше, болаша қ қуат Британия жағында емес, Россия жағында. Д үние жүзіндегі күшсіз елдер күшті елдердің бөлісіне түскенде, әзірге түгел бөлініп болмаған континент – Азия. Оның «жақын шы ғыс» (семит тұқымдас елдер) аталатын өлкелерін, Индия м ұхитының қоршауындағы елдерін Англия мен Франция бөліп ап бол ған да, ендігі көздерін Орта және орталық Азияға тігеді. Әсіресе – Англия. Ол қазір осы өлкелерге қол сұғу әрекетінде жүр. Бұл өлкелер Россияның көршілері. Ендеше, Азияның бұл бөлшегіне Россия Англияны ң аяғын аттатпауы керек. Қазіргі заманда әлсіз елдер әлді елдерге сүйенбей, тәуелсіз тіршілік жасай алмайды. О ған соңғы бірер ғасырда, қызу қарқынмен ж үріп жатқан отарлау саясаты куә. Сонда, мысалы, Орта ж әне Орталық Азия кімге сүйенбек? Бізді ң, ақылдасушыларымыздың ойларынша, Россияға! Ал, сонда отарлаушы Россиямен, оны ң отары болған елдердің арасында ғы қарым-қатынас қандай болу керек? Б әрінің де пікірінше: туысқандық, достық, жәрдемдестік негізінде. Ондай
қарым-қатынас бұл күнге дейін болған емес. Патша өкіметі б ұратана (инородцы) аталатын елдерді аса қорлық пен кемшілікте ұстауда. Оның айқын куәсі Сібірдегі ұсақ ұлттар. Біра
қ, сонымен, орыстың ез бейнетқорлары, яғни крепостной шаруалары мен ж ұмысшылары рахатта отыр ма? Жоқ! Олар да ауыр азапта.
Соларды ң қамын ойлаушылар бар ма? Әрине, бар. Арғыларын айтпа ғанда, олар: декабристер, петрошевшілдер, жеке адамдарынан Чернышевский, Белинский, та ғы басқалар. Патша өкіметі оларға мейірім жасаған емес, талайын атқан, асқан, айдау ға жіберген. – Айдау мекені – Сібір. Оларды ң тұрмысы, баяғы құлдардың немесе крепостной шаруаларды ң тұрмыстарынан әлдеқайда жаман. Сібірге жанды адам т үгіл, жансыз нәрселерді де жер аударған. Банзаровты ң есіндегі материалдарға қарағанда төмендегідей ғажап о қиға болған: 1691 жылы, Углич қаласының Романов тұқымына өшіккендері Қаһарлы Иванның таққа мұрагер баласы – Дмитрийді өлтіреді. Осы жайда, патшаның балдызы Борис Годунов қырғын жасайды да, к өтеріліс жасалғанда қаңғырлап хабаршы болған шіркеуді ң тілдері, етектері тоналып, әуелі Тобылға, одан кейін алыста ғы Сібірге жер аударылған. – Сол «сорлы» қоңырау, – дейді Банзаров, – 250 жылдан астам уа қыт Нерчин абақтысында қамаулы. Мекеніне қашан қайтарын білмейді. Банзаровты ң мәліметтеріне қарағанда, Сібірге жер аудару қаһарлы Иваннан бастал ған. Ол әуелі Қазан, Астрахань хандықтарынан ыр қына көнбегендерді айдаған, Шығыс Сібірдегі қазіргі татарлар соларды ң ұрпақтарынан. Одан кейін Россия – Швед, Россия – Литва, Россия – Поляк со ғыстарында қолға түскен «жаулар» жіберілген. Одан – крепостнойлы қ правоға қарсылық көрсеткен шаруалар, одан – декабристер, петрошевшілдер дегендей, айдаушылар біріне-бірі жал
ғасқан да жатқан. – Сонда да шы ғыстық Сібірдің халқы молаймай, не бары қазір екі жарым миллиондай ғана, солардың тең жарасына жақыны ғана орыстар. Патша өкіметі кең Сібірді айдалушылармен толтыра алмаған со ң, жоспарлы көшіру саясатын да жүргізіп көрді. Одан да үлкен н әтиже шықпады: тым алыстағы жер, жетуге көп уақыт керек жетсе тіршілік жасарлы қ жағдай жоқ; сонан, ақыры ұятсыздыққа да барып, бес мы ң қызды айдап көрді, онысы – жігіттерді қызықтырам дегені болу керек. Аба қтыға баруға қай жігіт еркімен қызығады? «Сібірді т ұтас алғанда, үлкен бір абақты» деген атақ алдақашан жайылған. «Ал, сонда осы Сібірді адам ға қалай толтыру керек?» деген сұрау ту ғанда, Потанин бұрын естілмеген бір пікірдің иісін шығарды: – Орал тауыны ң шығысындағы Россияны, батысындағы Россиядан б өлу керек – деді ол. – Неге? – Крепостнойлы қ Россияның түзелер түрі жоқ. Біздің декабристер, 1789 жыл ғы Францияның, ұлы революциясы лаулатқан өрттің ұшқыны сияқты болып еді, өкімет оны өршітпей, қан-жоса ғып басып тастады. 1848 жылы б үкіл Европаны тітірентіп, талай монархтарды та ғынан ұшырған революциясы, Россияға бас сұға ал ған жоқ. Крепостнойлық право жыл сайын жұмсару орнына қатайып барады. Россия капиталистік елдердің соңынан сүмеңдеуде, өндіріс күші әлсіз... – Өйтпегенде қайтеді? – деді Потанинді іштей қостап отырған Банзаров сез қосып.– Біз барымызды пайдалана білмейміз. Айқын мысалы – Иван Петрович Кулибин. Ол он сегізінші ғасырдың
архимеді. Мектептік білімі бастауыш қана бола тұра, табиғатында аса дарынды ту ған ол, өз бетімен талаптану арқылы өз тұсындағы механика біліміні ң ең биігіне шығып, талай ғажап машиналарды жасады. Телеграфты ң оптикалық бірінші амалын ойлап шығарған сол. Осы өнерін іске асырудың орнына, патша өкіметі оны қолдамай, а қырында күнін көре алмай аштан өлді. Ал Француздар Кулибиннің ізін шала шы ққан Шапты аспанға көтеріп, жаңағы өнер соның табысына айналып кетті. – Ондай мысалдар толып жатыр, – деді Потанин. – Б үкіл Европаны Наполеон құлдығынан құтқарған Кутузовты қастерлейміз бе? Жоқ! Европалы
қ ой-санада ұлт азаттығы мәселесін бірінші көтерген Николай Новиковты ше? Жо қ! Атай берсе толып жатыр. Осыларды тиісті д
әрежесінде көтере, пайдалана алмаймыз. – Рас,– деп қойды Шоқан да.
– Байлы ғымызды да пайдалана білмейміз, – деді Банзаров, – мысалы мал басын өсіруде Россия дүние жүзіндегі ең бай мемлекетті ң бірі. Сол малдың құны ше?.. – Өте арзан, – деді Шоқан. Басында жүрген бір материалды жариялап қалғысы кеп,– қалталық книжкесіне үңіліп, – баспада жариялан ған бір материалда, он сегізінші ғасырда Тобыл қаласында жыл сайын ететін ж әрмеңкеде, атан өгіздің бағасы – екі сом елу тиын, шош қа 35 тиын... – Т үгелімен бе? – Әрине. Әрі қарай тыңдаңыздар. Бекіре балықтың бір бұты алты тиын... – М
үмкін емес! – деп шуласа қалды бәрі. – Нанбаса ңыз, қараңыздар! – деп, Шоқан мәлімет алынған баспаны к өрсетті. – Әлі де қымбаттап оңған жоқ, – деді Шоқан,– к үні бүгін Қызылжарда (Петропавл) ту қойдың бағасы бір сомнан аз- а қ асады, шыжғырған майдың бұты жарты сомдай ғана... – Европада б ұдан сан есе қымбат, – деді Потанин. – Әрине, – деді Шоқан, – сондықтан шошқаның қыртыс майына құмартқан Шығыс Европа біздің Кіші орыстардың (малорусь) базарына шабады. – Ол ж өнде, – деп сөз қосты Банзаров, – ұлы Гогольдің «Бұдан бір ғасыр кейін Европа бізге шошқа майын алу үшін ғана емес, ақыл да алу
ға келеді» деген сөзін есте тұтуымыз керек. – О
ған дейін тұрқымыз созылып бітпесе жарар еді, – деді Потанин к үрсініп. – Өйтпеу үшін не істеу керек сеніңше? – деді Шоқан. – Оралды ң бергі жағынан россиялық Америка жасау керек. – Б өліп пе?
– Әрине.
– Ар ғы Россия ше? – Ол крепоснойлы қ қалпында өркендей береді. Бара-бара одан да бір Бисмарк шы ғуы мүмкін. – Өз пікірің бе бұл?!.. – Менен зорлардан да қолдайтындар, қолдау ғана емес, теориясын жасаушылар бар. – М
әселен? – Афанасий Прокофьевич Щапов! Б ұл кісі Шоқанға тіл таныс, Банзаровқа әрі тіл, әрі көз таныс адам еді. Сібірді ң хал-жайы туралы, оның орталықтағы газет, журналдарға басыл ған талай мақалаларын Шоқан оқыған, оны Сібірдегі бұратана халы қтардың қамқорына санап, қатты ұнататын. Бірақ, жүздесу сәті әлі түспеген. Ол еңбектерін Банзаров та ұнатып, Петербург дәуірінде талай ж
үздескен, талай пікірлескен; славянофиль Банзаров, оның Сібірді білуін, Сібір та ғдыры туралы ойларын, әсіресе, Фишер мен Миллерден жо ғары қоятын. Бірақ Потанин айтқан пікірін Петербургта өз құлағымен естіген емес. Шо қан да, Банзаров та бұл пікірге елеңдей қалды. Щапов екеуінің де қадыр тұтатын адамы еді, ал мына пікірі құлаққа жат естілді. Оларды ң бұған дейінгі ойларынша, қазақ, даласы да, Сібір де тек Россия с үйену арқасында ғана прогреске жете алады. Сондай т үсініктегі Шоқан сөзді Банзаровтан бұрын бастап, бірден: – Мен б ұндай ойға қарсымын, – деді. – Неге? – деді Потанин. – Россиядан б өлінгенде қайда барамыз? Англияға ма? Америкаға ма?
– Еш қайсысына да. – Қалай, сонда? Күшті бір мемлекетке сүйенбей, біз өркендей аламыз ба? – Менімше де солай, – деді Банзаров. – Сені ңше қандай жолы бар, бұратана елдердің өркендеуіне? – деп с ұрады Потанин Шоқаннан. – О қу жолы. Америкада ағылшындардан қорлық көрген индиялы қтар көтеріліс үстіне көтеріліс шығарып, қандай қырғынға ұшыратса да басылмай келіп еді; кейінгі жылдарда өкімет
м ұқтаждарына көңіл бөле бастап, араларына аз да болса мектеп ашып еді, к өтеріліс бәсеңдеуге айналды. – Сол құрама штаттың жергілікті халықтарды қалай құлданып отыр ғаның өзі «республика» атана отыра, әлсіздерді құлдану әрекетін көне замандардан асырып жіберуін білетін боларсың?.. – Ол, жалпы отаршылды қ саясаттың ащы жемісі! – деді Банзаров. – Бізді
ң өкімет те осы әдісті қолдануы керек дегің келе ме? – деді Потанин.
– Әрине, – деді Шоқан. – Ол іске аспайтын қиял, – деді Банзаров... – Неге? – Отаршыл мен отар бар ша қта, екеуіне теңдесу жоқ. – Сонда, сізше не істеу керек? – Білмеймін... С өзге араласпай, алақанымен су бетін сипауды ермек қып отырған Александра Викторовна Лавровская: – Әу, достар! – деген дыбыс беріп қалды. Б әрі жалт қарады. – Мен ке ңестеріңізге қатынаспай, тек тыңдаушы ғана болып отырдым,– деді ол,– талай қиын мәселелерді қозғадыңыздар сіздер, біра қ біреуінің де түйінін таба алмадыңыздар. Бұл жөнде сіздерден б ұрын да талай ойшылдар ақылын тауысқан; сіздермен замандастардан да тауысып ж үргендер аз емес, болашақта да болады олар; менімше сіздер таппа ған түйіндерді табу ісін өркендегіш тарихты ң үлесіне қалдыру керек те, оған дейін халыққа қолдан келген қызметті адал және белсенді түрде атқара беру керек! – С өйткен дұрыс болар, – деді Банзаров. – Әрине, – деді Шоқан,– бірақ, Щаповтың да, Потанинның да пікірлеріне қосылмаймын. Қайталап айтқанда, менімше, Россия б өлшектеніп емес, тұтаса, молаю түсіп өркендеуі керек. Сіз қалай дейсіз, Доржи?.. – Мен ойлану үстіндегі кісімін...
у ү д – Ол идея ға қосылмауыңызды ұсынам. Гриша, сен де қайт бұл пікірден!... – Неге,
Қанаш? – Біріншіден, Россияны ң құлағы сақ, полициялық үкімет білсе есірмейді тамырын тез ж ұлып тастайды... – Жасырын пікір емес б ұл, ашық айтыла бастаған пікір!.. – Онда
әсіресе!.. – Б
үгінгі Россия басқаруында ашық пікір айтуға жол жоқ, – деді Потанин ауыр к үрсініп. – Әу, достар! – деді Лавровская сол сәтте, аспанды көзімен айнала шолып, – ке ңес қызуымен байқамай да қаппыз ғой, аспанды қалың б ұлт қоршап апты ғой. Жел де тына ғапты. Бұл дауыл алды. Қайығымыз жеңіл, су толқыса жазым болармыз. Жағадан алысырақ ж үрміз. Жақындауға тырысайық!.. – Ма құл! – десті бәрі де. |