Abai Kazakh national pedagogical university хабаршы «Арнайы педагогика» сериясы, Серия «Специальная педагогика»
жүктеу/скачать 3,17 Mb. Pdf көрінісі
|
| Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Арнайы педагогика» сериясы №1(64),2021 ж.
110 Зерттеулер көрсеткендей, қалыпты дамып келе жатқан балалар арнайы балабақша балаларына қарағанда уақытты жақсы біледі. Н.Ф. Кузьмина-Сыромятникова "арифметиканы оқыту пропедевтикасы" (1962) еңбегінде пропедевтикалық кезеңде уақытша ұғымдарды қалыптастыру бойынша толыққанды әдістемелік ұсыныстарды ұсынды: үлкен, жас, кеше, бүгін, ертең, күн (таңертең, күн, кеш, түн), апта күндерінің атауларымен және реттілігімен танысу. Автор уақытша ұғымдарды қалыптастыру бойынша жұмысты жүйелі түрде жүргізуді, күннің әр уақытында сыртқы әлемді бақылау үшін арнайы серуендерді ұйымдастыруды ұсынады [7]. Ол "Тәуліктік сағат", "Тәуліктік үй", "Тәуліктік желдеткіш", "Бой өсу диаграммасы", "Кезекшілік күнтізбесі" сияқты қызықты көрнекі құралдарды әзірледі, дидактикалық ойындарды таңдап берді. «Уақыт» сөзінің өзі «айналу» дегенді білдіретін ескі орыс тіліндегі «веремядан» шыққан. Өткен, бүгін және болашақ бір-бірімен байланысты, өйткені олар орын ауыстыра алмайды. Уақыттың қайтымсыздығының қасиеті, уақыттың бір бағытта өтуі табиғат пен қоғамның ескіліктен жаңасына қарай өсіп келе жатқан сызық бойымен мәңгі дамуының көрінісі. Уақыт ұзақтығы ұғымы реттілік ұғымынан әлдеқайда кеш қалыптасады. Зияты зақымдалған балалар үшін ұзақтық ұғымы тек 5-6 сыныптарда, яғни арнайы мектептің жоғарғы сыныптарында дамиды. Арнайы балабақша балалары аптаның күндерін білмейді, қарапайым уақыт терминологиясын білмейді. Олар уақыттың тоқтаусыз ағып жатқанын және оның ағымы қайтымсыз екенін елестете алмайды. Кейбіреуі сағат тоқтайды деп санайды, өйткені бәрі ұйықтайды. Балалар жыл мезгілдерінің аттарын біледі, бірақ олар өз білімдерін қолдана алмайды. Зияты зақымдалған балаларда уақытты өлшеу бірліктері, олардың нақты мазмұны туралы нақты идеялар жоқ. Балалар зияты зақымдалған өте нақты емес ұсыну туралы-қимылдың) ұзақтығын қызметтің жекелеген түрлерін, тіпті байланыстыларды олардың күнделікті өмірі [8,28 б.]. Балаларда уақыттық ұғымдарының қалыптасуы кейінірек басталады және өзіндік ерекшелігі бар. Уақытты игеру балалардың практикалық іс-әрекеті арқылы жүзеге асырылады. Сондықтан балалар- ды әртүрлі іс-шаралардың ұзақтығын, реттілігін өлшеуге және анықтауға болатын уақыт аралық- тарымен таныстыру керек. Әрекет барысында балаға тітіркендіргіштердің күрделі кешені әсер етеді, онда уақытша қатынастар екінші ретті рөл атқарады. Сондықтан, арнайы оқыту барысында белгілі бір уақыт аралықтарын және олардың өзара байланысын көрсететін құрылғылардың көмегімен уақытты өлшеуге бағытталған тиісті іс-шараларды ұйымдастыру қажет, яғни уақыт балалардың ерекше назарында болуы керек. Мұндай қызмет барысында уақыт туралы нақты түсінік қалып- тастыру үшін жағдайлар жасалады. Уақытша категорияларды жақсы игеру үшін балалар қайталанатын табиғи және әлеуметтік құбылыстардың ауысуын бақылап, осы уақыт кезеңдерін бағалау тәсілдерін игеруі керек. Қайтала- натын құбылыстардың жиілігін ассимиляциялау олардың пайда болуын болжауға және осы негізде өз іс-әрекеттерін жоспарлауға мүмкіндік береді. Осылайша, мұндай балалардағы уақытша қатынас- тарды игерудегі қиындықтар тек түсіну саласында ғана емес, сонымен қатар өзін-өзі реттеу сала- сында да проблемаларға әкеледі, өйткені балалар өз іс-әрекеттерін болжай және жоспарлай алмайды. Аптаның күндерін және тәуліктің уақытын анықтау кезінде зияты зақымдалған балалар күнделікті іс-әрекетінің тәжірибесіне сүйенеді. Алайда, олардың ойларының мазмұны нашар, тұрақсыз, фраг- менттік сипатта болғандықтан, олар қалыпты дамып келе жатқан құрдастарына қарағанда әлдеқайда аз қызмет түрлерін тізімдейді. Біз уақытша көріністерді пайдаланудың соңғы аспектісіне тоқталамыз, өйткені дәл уақыттың болмауы баланың «өріс» мінез-құлқының басым болуына, оның берілген мақсатты ұстай алмауына және өзінің іс-әрекетінің салдарын объективті түрде болжауға, яғни мектепте білім беру үшін қажетті сапаның болмауына алғышарттар жасайды деп санаймыз. Осы зерттеудің болжамы ретінде уақыттық ұғымдарды қалыптастыру кезінде оларды өзінің мінез-құлқын немесе баланың өзін-өзі анықтай алатын кейіпкерлердің мінез-құлқын болжу әрекетіне қосу керек деп ұсынамыз. Қалыптас- тырудың бұл әдісі уақытша категорияларды игерумен қатар, зерттелетін жағдайға қатысу жағдайына негізделген уақыт сезімін дамытуға мүмкіндік береді және уақыттық ұғымдары негізінде олардың қызметі мен мінез-құлқын түсіну мен санаттау болып табылады. Уақыт сезімі тиісті уақытша лексиканы меңгерумен бірге бекітілуі керек. Уақыт сезімін дамыту бойынша жұмыс кез-келген түзету сабағының ажырамас бөлігі ретінде жүргізілуі мүмкін. Түзету жаттығулары процесі әртүрлі сөйлеу материалдарында жүйелі түрде бекітілген, бұрын зерттелген тақырыптарға бірнеше рет оралу үшін ұйымдастырылуы керек. ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Специальная педагогика», №1(64), 2021 г. 111 Зияты зақымдалған мектепке дейінгі ересек жастағы балаларда уақыттық ұғымдарындамыту бірнеше кезеңмен жүргізілуі керек. 1 кезең. Өз денесінің биоритмдері және қоршаған орта ырғағы туралы идеяларды қалыптастыру: күнделікті болжау. 2 кезең. Уақыт аралықтары ұзақтығының субъективті сезімдерін дамыту, ұзақ мерзімді болжау үшін уақытша эталондарды қалыптастыру (жыл бойы болжамдау). 3 кезең. Болжамдау негізінде өз қызметін уақытында жоспарлау қабілетін қалыптастыру (қысқа мерзімді жоспарлардан ұзақ мерзімді жоспарларға біртіндеп көшу). 4 кезең. Негізгі уақыт бірліктері мен тұжырымдамалары туралы идеяларды дамыту және оларды вербализациялау (уақытша ұғымдар оларды болжау үшін қажетті мінез-құлық пен іс-әрекеттің сандық негізі ретінде). 5 кезең. Уақытша бірізділікті білдіретін ауызша құралдарды түсінуді дамыту және оның ауызша сөйлеу арқылы көрінісі (уақытша ұғымдарды саралау, жаңа уақытша лексиканы игеру). 6 кезең. Уақытша қатынастарды білдіретін күрделі логикалық грамматикалық құрылымдарды түсіну мен қолдануды одан әрі жетілдіру. Зияты зақымдалған мектепке дейінгі ересек жастағыбалалар тез шаршауымен, алаңдаушылы- ғымен, қиындықтарымен, қажет болған жағдайда ақыл-ой күшін қолдану қиындықтарымен ерекше- ленеді, сол себептен де ойын сәттерін, жұмыс формаларын жиі өзгертуді, демалу үшін үзілістерді, сонымен қатар оларды әрқайсысының жеке қабілеттерін үнемі ескере отырып, біртіндеп оқыту қажет. Дидактикалық ойындар, түзету және дамыту жаттығулары-бұл балалардың бос уақытын өткізу және толтыру уақыты ғана емес, ойыншықтар мен "мультфильмдер" емес, олардың алған білімдерін шоғырландыру және кеңейту және қолдану үшін нақты жоспарланған және мақсатты педагогикалық әдіс. Ойын барысында, арнайы жаттығуларды орындау барысында білім алушылар алған білімдерін күнделікті өмірде өз бетінше қолдануға үйренеді. Әрине, бұл олардың психикалық және эмоционал- ды дамуына оң әсер етеді. Дидактикалық ойындар, түзету және дамыту жаттығулары, егер олар кешенде қолданылса, олардың тәрбиелік рөлін сәтті орындайды және көптеген қолдануды ұсынады. Мазмұны мен құрылымы бойынша олар оқытудың басқа әдістері мен әдістерімен жақсы үйлеседі. Балалардағы уақыттық ұғымдарының қалыптасуы олардың танымдық және жеке салаларын дамыту үшін және олардың қазіргі қоғамдағы бейімделуі мен интеграциясы үшін үлкен маңызға ие. Мектепке дейінгі ересек жастағыбалалар, мектепке барғаннан кейін бірқатар күрделі талаптарды, соның ішінде уақытты бағдарлай білуге байланысты талаптарды қояды. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі: 1. "Білім берудің барлық деңгейінің мемлекеттік жалпыға міндетті білім беру стандарттарын бекіту туралы" Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2018 жылғы 31 қазандағы № 604 бұйрығына өзгерістер енгізу туралы . 2. Воронина М.В. Представления о мерах времени у учащихся вспомогательной школы. – М.: Дефектология, 1996 г., № 3. 3. Аббасов М.Г. Особенности восприятия, представления и понимания времени учащимися вспомогательной школы // Дефектология. – 1983. – № 2. – С. 18–23. 4. Ералиева С.Г. Представления дошкольников с отклонениями в умственном развитии о социально выделенных отрезках времени. // Дефектология. – 1992.- 1. – С.57. 5. Эк В.В. Математика: Учеб. для 3 кл. спец. (коррекц.) образоват. учреждений VIII вида / В.В. Эк. - 2-е изд. – М.: Просвещение, 2002. – 247 с 6. Финкельштейн И.Н. Представления и понятие о времени у детей-олигофренов / И.Н. Финкельштейн. – М.: Просвещение, 1998. – 294 с. 7. Кузьмина-Сыромятникова Н.Ф. Методика обучения арифметике во вспомогательной школе. - М., 2002. 8. Баряева Л.Б., ДЕТСКАЯ АКАДЕМИЯ: Дополнительная общеразвивающая программа дошкольного образования: учебно-методическое пособие. / Баряева Л.Б., Вечканова И.Г., Генералова Р. Н. – М.: УМЦ «Добрый мир», 2019. – 114 с. Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Арнайы педагогика» сериясы №1(64),2021 ж. 112 жүктеу/скачать 3,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|