Abai Kazakh national pedagogical university хабаршы «Арнайы педагогика» сериясы, Серия «Специальная педагогика»
Keywords: children with special educational needs, empathy, mechanisms
жүктеу/скачать 3,17 Mb. Pdf көрінісі
|
| Keywords:
children with special educational needs, empathy, mechanisms Қазіргі таңда ашық демократиялық қоғамның қалыптасуы, дүниежүзілік әлеуметтік-мәдени кеңістікке енуі, жеке адамның құқықтары мен бостандықтарының басымдығы танытуы ерекше білімді қажет ететін балалардың проблемаларына көзқарасты қайта қарастыруға әкелді, олардың өмірдің әртүрлі салаларына кеңінен ену қажеттілігін түсінуге алып келді, оның ең бастысы – білім беру. Ерекше білімді қажет ететін балаларды жаппай мектептің оқу процесіне қосу – бүкіләлемдік тенденция. Осыған орай, бастауыш сынып оқушыларының ерекше білім беруге қажеттілігі бар балаларға эмпатиясын қалыптастыру процесі заңдылықтары мен инклюзивті білім беру жағдай- ларының байланысын орнатуды қарастыру өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Ерекше білімді қажет ететін құрдастарына кәмелетке толмағандардың эмпатиясын қалыптас- тыру тек жалпы білім беру мекемесінде ғана емес, сонымен қатар басқа деңгейлерде де болатын- дығын түсіну керек. Біріншіден, әлеуметтік-мәдени орта деңгейінде қоғамда жетекші құндылық бағдарлары қалып- тасады, онда «ерекше» адамдарға моральдық көзқарас, эмпатия мектепте ғана емес, көшеде, аулада тек құрдастарына ғана емес, сонымен бірге жасы үлкен немесе кіші тұлғаларада да байқалады. Бұлармен біз әлеуметтік-мәдени контекст туралы, айналадағы ересектер көрсететін мысалдар туралы, бұқаралық ақпарат құралдары тарататын материалдар туралы сөйлесеміз. Бұл деңгейде ерекше білімді қажет ететінтермен адамгершілік қатынастар тәрбиесі, эмпатиясын қалыптастыру мәдениетті ұрпақтан- ұрпаққа берудің әлеуметтік процесі, қоғамдық білім беру жүйесі ретінде жүреді. Екіншіден, осы деңгейдегі инклюзивті білім беру процесінде кіші сынып оқушыларына адам- гершілік тәрбие беру, эмпатиясын дамыту тәрбие іс-әрекеті, мұғалімнің нақты қызметі түрінде жүзеге асырылады. Үшіншіден , инклюзивті білім беру процесінде бастауыш сынып оқушыларының жағымды қарым-қатынасы, эмпатиясы тәрбие, басқа адамдар мен өзін-өзі тану нәтижесінде адамдар әлеміндегі өзгерістер нәтижесінде болатын адамның ішкі әлеміне әсер етеді. Осылайша, зерттеудің негізгі тұжырымдамаларын талдау нәтижесінде біз ерекше білімді қажет ететін балаларға эмпатиясын қалыптастыру заңдылықтары мен инклюзивті білім беру жағдайлары арасындағы байланысты орнатуға мүмкіндік алдық. Инклюзивті білім беру жүйесінде бастауыш сы- нып оқушыларының эмпатиясын кезең-кезеңімен қалыптастыру белгілі бір психологиялық механизм- дердің әрекеті арқылы жүзеге асатындығы анықталды. Осы процестің кезеңдерін қарастырамыз. 1. бастауыш сынып оқушылары мен құрдастар арасындағы адамгершілік қатынастардың, соның ішінде эмпатиясының пайда болуының алғашқы қадамы – кеңістіктік байланыс (Я.Щепанский). Адамдар арасындағы моральдық қатынастар, кез-келген қарым-қатынас сияқты, кеңістіктегі кез-кел- ген байланыстан басталуы керек. Біздің жағдайда мұндай кеңістік – бұл балалар алдымен сыныптас- Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Арнайы педагогика» сериясы №1(64),2021 ж. 114 тарымен кездесіп, бір-бірін байқай бастайтын мектеп. «Орналасу» және «кеңістіктік байланыс» элементтерінің өзара байланысы әлеуметтік қабылдау тетіктерінің әрекетімен делдал болады. Әлеуметтік қабылдау тұжырымдамасының мәні адамның сыртқы белгілерін қабылдау процесі, олардың жеке ерекшеліктерімен арақатынасы, осы әрекеттің негізінде болжау ретінде қарастыры- лады [1]. Бастауыш сынып оқушыларының әлеуметтік қабылдауының ерекшелігі сыртқы белгілерге бағытталғандығымен ерекшеленетін басқа адамға деген алғашқы әсерінің ерекшеліктеріне әсер етеді. Басқа адамның бейнесін жасағанда, кіші мектеп оқушысы үшін сыртқы келбеттің маңызы зор Мысалы, ринолалиясы бар баланың сыртқы түрінің ерекшеліктері, есту қабілетінің нашарлауы және артикуляциялық аппарат құрылымындағы туа біткен анатомиялық ақаумен байланысты дауыс- тың тембрі (жоғарғы ерінде, қызыл иекте жарықшақтар, т.б.) кіші мектеп оқушыларында байқалады және бастапқы психикалық байланысын орнатуды қиындатуы мүмкін. Бетіне операция жасаған баланың сыртқы түріндегі косметикалық ақаулар құрдастарына жағымсыз әсер қалдыруы мүмкін. Бастауыш мектеп жасындағы құрдастарының шеңберіне тартымды көріністің иелері кіретінін есте ұстаған жөн. Демек, көру қабілеті бұзылған балалардың құрдастарына қосылу қиынға соғады. Әрі қарай, ақыл-ой байланысы пайда болады, оның сипатына ерекше білімді қажет ететін бала- ның психикалық және тұлғалық дамуының сипаттамалары айтарлықтай әсер етеді. Бастапқы психи- калық байланыстарды орнату үшін ерекше білімді қажет ететін балалардың мінез-құлқы ерекше маңызды. Мысалы, сөйлеу қабілеті бұзылған балалар (оқу мен жазудың бұзылуы, фонетикалық- фонемикалық және лексикалық-грамматикалық дамымауы, тұтығу), жалпы білім беретін мектепте оқушылардың жалпы санының шамамен 14% құрайды, әдетте орталық жүйке жүйесінің күйінде функционалды немесе органикалық ауытқулар байқалады. Олар эмоционалды тұрақсыздықпен, көңіл-күйдің тез өзгеруімен, қозғалыстың бұзылуымен сипатталады, бұл сабақта отыру, қозғалу, сабақ ішінде серуендеу, сабақ барысында дәлізге жүгіру кезінде көрінеді. Үзіліс кезінде балалар шамадан тыс қозғалады, ескертулерге жауап бермейді, ал үзілістен кейін олар сабаққа зейін қоймайды. Мұғалімнің мұндай әрекетін басқа оқушылар қолдай- ды, бұл сыныптастарымен қарым-қатынас жасау ниетіне кері әсерін тигізеді. Психикалық байланыстың табиғаты әлеуметтік қабылдау мен эмпатия механизмінің әрекетімен анықталады. Басқа адамды түсіндіру әрқашан қабылдаушының бұрынғы әлеуметтік тәжірибесіне, қазіргі кезде қабылдау объектісінің мінез-құлқына, қабылдаушының құндылық бағдарлары жүйесіне және субъективті және объективті тәртіптің басқа факторларына байланысты болатындығын ескере отырып, инклюзивті білім берудегі психикалық байланыстардың бірнеше нұсқалары болуы мүмкін. Бірінші нұсқа, құрдастар арасында психикалық байланыс орнатылмаған. Бұл опция O.A. Денисова, Е.В. Резникова, Т.А. Соловьевада және т.б. сипатталған [2]. Екінші нұсқа, өзара қарым-қатынас туындайды: ерекше білімді қажет ететін бала сау құрдас- тарымен байланыс орнатуға тырысады, бірақ өзара қарым-қатынас туындамайды немесе, керісінше, дені сау бала ерекше білімді қажет ететін құрдастарымен ақыл-ой байланысын орнатуға дайын, бірақ ол мүмкін емес, бұл байланыстардың теріс тәжірибесіне байланысты. Үшінші нұсқа, өзара байланыс пайда болады. O.A. Денисова атап өткендей. сирек жағдайларда (2-6%) балалар ерекше білімді қажет ететін құрдастарына жанашырлық танытады. Ерекше білімді қажет ететін құрдастарымен бірге кіші мектеп оқушыларының психикалық байланыстарының аталған нұсқаларының пайда болуы психологиялық механизмдердің әсерінен: эмпатия, жанашырлық, тартылыс. Осы ұғымдарға қысқаша сипаттама береміз. Эмпатия – басқа адамның сезімдері мен эмоцияларын түсіну, оларды сезіну және өздері сияқты сезіну. Эмпатия басқаларға деген жанашырлық пен қамқорлық сезімімен тығыз байланысты [3]. Әдет- те, эмпатияның даму деңгейі жоғары балалар ерекше білімді қажет ететін құрдастарымен психикалық байланыс орнатуға бейім олар тәжірибені, азапты, «ерекше» балалардан бас тартуды сезінеді, оларға жанашыр болады және оларға көмектескісі келеді. Т.П. Гаврилова, Л.П. Стрелкова жүктеу/скачать 3,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|