Aбaй aтындaғы Қaзaқ ұлттық педaгогикaлық универcитеті
жүктеу/скачать 1,77 Mb. Pdf көрінісі
|
|
3 ҚИЯЛ-ҒАЖАЙЫП ЕРТЕГІЛЕРІНІҢ ЛИНГВОМӘДЕНИ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 3.1 Ертегі дискурсының лингвомәденитанымдық сипаты Ағылшын және қазақ қиял-ғажайып ертегілерінің үстіңгі құрылымдары – өз заңдылықтарына бағынатын әмбебап матрица болып табылады. Бұл матрица В.Я.Пропп атап көрсеткендей, іс-әрекет етуші тұлғалардың қызметтерінен тұрады. Жоғарыда айтып өткеніміздей, түрлі лакуналарға қарамастан, үстіңгі құрылымдар жалпы алғанда бірдей болып келеді. Сондықтан да халық ертегілерінің бұл түрін «қиял-ғажайып» деп атауға толық негіз бар. Негізгі айырмашылықтар терең құрылымдар деңгейінде болады. Олар маңызды сценарийлер мен фреймдерден және оларды құраушы слоттардан тұрады. Ертегілер балалардың таныс болатын алғашқы мәдени мұрасы екенін ескере отырып, біздің ойымызша, терең құрылымдар жас оқырмандардың түп санасына әсер ету арқылы белгілі бір ұлтқа тән қажетті ғалам бейнесін қалыптастыруға негіз болатын кодталған мәденитанымдық маркерлерден тұратындығын пайымдауы. Мысалы, қазақ қиял-ғажайып «Күн астындағы Күнікей қыз» атты ертегісін қарастыратын болсақ, ең алдымен, оның элементарлық сюжеттерін айқындап көрсету қажет: 1) отбасында немесе қоғамда жоғары не тең дәрежелі, құқықтық мәртебеге жету ниеті; 2) тұрмыс-тіршілік құралдарын немесе ыңғайлылық, жайлылық беруші нысандарды табу; 3) қалыңдық немесе күйеу жігіт іздеу. Элементарлық сюжет дегеніміз – бір кейіпкердің бір мақсатқа жетуімен байланысты болатын барлық оқиғалар мен жағдаяттар. В.Я.Пропп кейіпкерлерді: кейіпкер-іздеуші және зардап шеккен кейіпкер деп екіге бөліп көрсетеді. Біз жұмысымызда «жағымсыз кейіпкер» терминін қолданамыз «neg-жағымсыз». Бұл ретте, біз В.Я.Пропптың теориясына аздаған өзгеріс енгіземіз. Өйткені ғалымның көзқарасы бойынша, сөзалды «neg» қосымшасы кейіпкердің сыйға тартушы іс- әрекетіне қатысты кері әсері болып саналады. Бұл ертегі аясында қызметтердің «морфологиялық ассимиляциясы» орын алады. Яғни, жағымсыз кейіпкердің кері әсері ретінде қолданылады. Үстіңгі құрылымның деңгейіндегі алғашқы элементарлық сюжет бойынша басты кейіпкер – кемпірдің баласы. Ол «1» қызметпен басталады: «Бұрынғы өткен заманда бір жесір кемпір болыпты. Кемпірдің 88 перзент дегенде жалғыз баласы болыпты, мал дегенде он шақты ешкісі болыпты. Бала ешкілерін бағып жүреді». Терең құрылым деңгейінде бұл қызметке «бастапқы жағдаят» фреймі сәйкес келіп, ал оның слоттары «жесір кемпір» және оның «баласы» болып табылады. Әрі қарай ертегі желісінде «А» қызметі пайда болады: «Бір күндерде ешкілерін далада жайып жүріп, бір топ киікті көреді, оның ішінде бір алтын мүйізді киік жүреді. Бала бұл киіктерді күнде көріп жүріп, бір күндері шешесіне келіп: - Далада бір топ киік көрдім, ішінде алтын мүйізді бір шұбар киік бар. Осы шұбар киікті ұстап алып, ханға тарту қылсам, хан маған сыйлық берер ме еді? – дейді. Шешесі: - Ұстай алсаң, алып бар, хан сыйлық берер, – дейді». Ол терең құрылымның «жетіспеушілік» сценарийіне сәйкес келеді де, оның слоттары «алтын мүйізді киік», «алтын және күміс қанатты тақ», «сыйлық». Үстіңгі құрылымды «Ә» қызметі жалғастырады: «Бір күндері бала далада ешкілерін жайып жүріп, алтын мүйізді шұбар киікті тағы да көреді. Сол арада бала әлгі шұбар киікті ұстап алады. Ханға алып жүреді. Ханға жүктеу/скачать 1,77 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|