Абай атындағы Қазақ

Абай атындағы $аз%ПУ-ні! Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №4 (47), 2015 ж. 
118 
УДК 94(574)303.446.4 
 
ПИСЬМЕННОЕ НАСЛЕДИЕ СРЕДНЕВЕКОВЫХ ТЮРКОВ В ИССЛЕДОВАНИЯХ УЧЕНЫХ 
 
Тажмуханова Н.Е. - к.и.н., старший преподаватель, 
Южно-Казахстанский государственный университет им. М.Ауезова 
 
В  статье  анализируется  письменное  наследие,  оставленное,  средневековыми  тюрками.  Авторы  работы 
попытались провести историографический анализ трудов, которые представляют ценные источники изучаемого 
периода,  названный  швейцарским  востоковедом  Адамом  Мецем  «Мусульманским  Ренессансом».  Наследие 
Баласагуни, Кашгари, Яссави имеют важное значение для всего хода развития тюркской духовной культуры и 
их  изучение  необходимо  с  новых  методологических  подходов,  так  как  до  сегодняшнего  дня  в  отечественной 
науке еще имеют место стереотипы взглядов на духовно-культурную эволюцию в целом. Необходимо подчерк-
нуть  особенности  поэтического  философствования,  а  также  размышления  средневековых  тюрков  о  боге, 
вселенной,  природе  и назначении человека, целиком и  полностью вписывающейся в контекст средневекового 
способа мышления со свойственными ему мировоззренческими принципами. 
Ключевые слова: духовное наследие, тюрки, письменные источники, историография 
 
Период IX-XII вв. применительно к мусульманскому Востоку швейцарский востоковед Адам Мец 
назвал «Мусульманским Ренессансом». Это полностью относится и к духовной культуре Казахстана 
[1, С.280]. По мнению академика Н.И. Конрада, «Возрождение есть процесс  характерный не только 
для  Европы,  но  представляющий  собой  «проявление  общей  закономерности  исторического 
процесса», обязательно наступающего в определенный момент исторического развития народов. Как 
показывает  всемирная  история  эпохи  Ренессанса,  возникали  у  народов  «с  длительной  непрерывно 
развивающейся  и  продолжающейся  и  в  наше  время  исторической  жизнью  и  культурой»  каковым 
являются и тюркские народы [2, С.161].  
Слово  «тюрк»  впервые  упоминается  в  китайских  письменных  источниках  в  542  г.  Во  второй 
половине YI в. этот термин получает широкое распространение среди византийцев, арабов, сирийцев, 
попадает в санскрит, различные иранские языки, в тибетский. 
У  арабских  историков  и  географов  в  IX-XI  вв.  слово  «тюрк»  появляется  как  название  группы 
народов и языков, а не как название какого-либо одного народа и государства. В русских летописях 
985 г. упоминается племя тюрков, т.е. тюрков как одного из многочисленных кочевых объединений 
Великой степи. Термин «тюрк» в словаре М. Кашгарского употребляется как по отношению племен 
вообще, так и для обозначения какого-то династийного племени или этнополитической группировки 
собственно «тюрков» в отличие от других [3, С.43-44].  
А.Н. Бернштам связывал термин «тюрк» с названием определенной общественно-экономической 
стадии  «раннего  этапа  становления  классового  общества  феодального  порядка»  [4].  А.Н.  Кононов 
сначала  попытался  дополнить  построение  А.Н.  Бернштама  с  филологической  стороны: 
түрк<төркүн<төр,  а  после  подошел  к  решению  вопроса  с  социально-исторических  позиций, 
разъясняющее термин «тюрк» как собирательное имя, значение которого было понятно на большой 
территории  и  которое  объединяло  многие  племена  различного  расового  и  этнического 
происхождения. В таком случае надо воспринимать тюрков как конгломерат [5].  
Академик  В.В. Бартольд отнес  «тюрк»  к  разряду политических  терминов. Это  мнение  оказалось 
определяющим.  Вслед  за  В.В.  Бартольдом,  С.Г.  Кляшторный  и  С.П.  Толстов  заключают,  что  это 
собирательное  имя  военного  союза  племен,  в  котором  нет  этнического  содержания  [6].  Такой  же 
точки зрения придерживался С.М. Ахинжанов.  
М.  Артомонов  в  отличие  от  других  исследователей  считает,  что  «тюрк»  этнический,  а  не 
политический  термин  [7,  с.103-104].  Олжас  Сулейменов,  исходя  из  своей  теории  происхождения 
слова,  по  которой  слово  «рассматривается  в  генетической  связи  с  географическим  знаком-
первоиероглифом»,  определяет  слово  «тюрк»  как  этноним  [8,  С.320].  Л.Н.  Гумилев  близок  к 
пониманию сути этнического имени тюрков [9, С.77].  
Вместе  с  тем  тюрки  были  и  есть  единое,  генетически  кровнородственное  сообщество  племен, 
располагающее  четкой  родословной,  подтверждающей  единство  происхождения.  Поэтому  слово 
«тюрк»  не  может  быть  политическим  и  искусственным  термином.  Генетические  и  этнические 
носители всегда существовали и существуют. Ведь в настоящее время более 126 миллионов человек в 
мире говорят на алтайских языках, из них 114 млн. 612 тысяч тюрко-язычные народы [10].  

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №4 (47), 2015 г. 
119 
Письменные  источники  тюркских  народов  в  период  «Мусульманского  Ренессанса»  IX-XII  вв. 
представляют литературные памятники, являющиеся духовным наследием тюркских народов.  
В Х-ХII вв. возникли благоприятные условия для развития тюркского литературного языка. Самые 
известные  литературные  произведения  средних  веков  -  «Благодатное  знание»,  «Подарок  истины», 
«Словарь тюркских наречий» - написаны на тюркском языке.  
Махмуд Кашгари, живший в ХI в. является автором «Словаря тюркских наречий» («Диван лугат 
ат-турк»)  первого  толкового  словаря  на  тюркском  языке  [11].  В  течение  длительного  периода    М. 
Кашгари изучал язык, фольклор, этнографию тюркских племен, их историю и обычаи. Поэтому М. 
Кашгари можно назвать первым тюркологом средневековья.  
По  мнению  А.  Бомбачи,  стихи  близки  к  огуз-туркменскому  языку,  получившей  совершенство  в 
XIII в. [12, С.203-205]. 
Юсуф  Баласагуни  -  выдающийся  поэт  ХI  века,  философ-мыслитель,  известный  всему  Востоку 
ученый-энциклопедист, крупный государственный деятель. Он написал множество трудов по самым 
различным  отраслям  знаний,  но  до  нас  дошло  принесшее  ему  всемирную  известность  только  одно 
произведение – «Благодатное знание» («Кутадгу билиг»), написанное  им в 1070 году [13].  
В дальнейшем продолжая исследование поэмы А.Н. Кононов и С.Н. Иванов считают «мусульман-
ский  элемент»  доминирующим  в  философских  основах  поэмы,  определяя  ее  первым,  старейшим  и 
пока  единственным  сочинением  на  одном  их  тюркских  языков,  основанным  на  мусульманской 
идеологии  и  пропагандирующим  эту  идеологию.  А.Х.  Касымжанов  считает,  что  «Юсуф  не  просто 
идеолог, политик, он - художник слова. Поэтому философия, язычество, ислам не могли сказаться в 
контексте «Кутадгу билиг», помимо поэтических традиций, в числе которых главным образом были 
собственно тюркская поэтическая традиция [14, С.29-32].  
Авторы  данной  работы  полагает,  что  для  анализа  всего  хода  развития  тюркской  духовной 
культуры  важное  значение  имеют  разработки  новых  методологических  подходов,  так  как  до 
сегодняшнего дня в отечественной науке еще имеют место стереотипы взглядов на духовно-культур-
ную  эволюцию  в  целом.  Необходимо  подчеркнуть  особенности  поэтического  философствования,  а 
также  размышления  Ю.  Баласагуни  о  боге,  вселенной,  природе  и  назначении  человека,  целиком  и 
полностью  вписывающейся  в  контекст  средневекового  способа  мышления  со  свойственными  ему 
мировоззренческими принципами. 
Именно с этих позиций, возможно, выявить мировоззренческое содержание текста Ю. Баласагуни. 
Но  целостное  и  в  том  числе  философское  исследование  поэмы  поможет  понять  внутренний  мир 
средневекового  поэта-мыслителя  и  его  мировоззрение.  Изучение  творчества  Ю.  Баласагуни  с 
историко-философских позиций необходимо продолжить. 
«Книга  изречений»  как  литературный  памятник  была  впервые  всесторонне  изучена  турецким 
ученым  М.Ф.  Кепрюлю-заде  в  книге  «Первые  суфии  в  тюркской  литературе»,  выпущенной  в  1918 
году в Турции, где дан анализ жизни и творчеству Х.А. Яссави [15]. Эта работа до сих пор остается 
одним  из  основных  источников  по  ясавиеведению.  В  1928  году  в  Стамбуле  он  издал  рукопись 
отдельной книгой.  
Учение Х.А. Яссави более всего исследовано в Турции, где на протяжении нескольких столетий 
изучается тюркский суфизм, в котором просматриваются исторические корни турецкой мысли и ее 
связь  с  учением  Х.А.  Яссави.  Он  неизменно  ставится  в  первый  ряд  представителей  турецкой  куль-
туры  и,  более  того,  ее  национальных  мыслителей.  Только  за  1992-1993  гг.  в  Турции  было  опубли-
ковано  более  двухсот  научных  статей,  книг  и  газетных  публикаций,  посвященных  Х.А.Яссави. 
Мировоззрению Х.А. Яссави были посвящены два международных симпозиума в Турции в 1992-1993 
гг., по материалам которых изданы два сборника статей. 
По  мнению  Н.Сауранбаева  (Қазақ  əдебиеті,  1970,  5  маусым),  Н.  Келимбетова  [16,  С.166], 
А.Конратбаева [17, С.92-93], «Диуани Хикмет» написан на тюркском языке по своему духу близкий к 
древнетюркской  поэзии,  имеющий  историко-культурное  и  литературное  значение.  Для  нас  важно, 
что данный памятник является духовным наследием тюркских народов.  
На наш взгляд, данные проблемы только начинают разрабатываться и поэтому обращение к ней 
претендует  на  специальное  исследование  духовно-нравственных  вопросов.  Также  необходимо 
комплексное исследование, где приняли бы участие историки, философы, филологи, определяя вклад 
Х.А. Яссави в общечеловеческую цивилизацию. 
Письменные  источники,  созданные  тюркскими  авторами,  обладают  двумя  существенными  и 
неоспоримыми  достоинствами  -  автохтонностью,  т.е.  они  носили  местный  характер,  и 

Абай атындағы $аз%ПУ-ні! Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №4 (47), 2015 ж. 
120 
аутентичностью  -  автор  писал  о  том,  что  происходило  на  его  глазах  или  в  недавнем  прошлом,  о 
фактах,  которые  ему  были  хорошо  известны.  Тем  самым  тюркские  авторы  дают  более  точное 
представление  об  этнических,  социальных  и  культурных  процессах  в  тюркском  обществе,  чем 
сведения, оставленные иноземными наблюдателями.    
В  настоящее  время  в  Республике  Казахстан  созданы  все  условия  для  более  глубокого  и 
всестороннего изучения источников, написанных представителями тюркского народа. Государствен-
ная программа «Мəдени мұра»  дала возможность историкам, филологам, философам и археологам 
по-новому, с национальных позиции исследовать наследие, требующее трепетно изучить и сохранить 
для  будущих  поколений,  т.е. духовное  богатство,  которое  в  настоящее  время  находится  в соседних 
государствах.  Этому  подтверждение  научные  командировки  и  стажировки  ученых  Казахстана  в 
Китае, Иран, Турцию, Россию. Думаем, результаты научных поисков не заставят долго ждать.  
 
1 Мец А. Мусульманский Ренессанс. - М., 1966. - 332 с. 
2 Конрад Н.И. Послесловие к книге Челоян. Армянский Ренессанс. - М., 1963. – 161 с. 
3 Кашгарский М. Диван лугат-ат-турк. - Ташкент, 1960. - Т.1. - 489 с. 
4  Бернштам  А.Н.  Происхождение  турок  //  Проблемы  истории  докапиталистических  обществ:  Сб.  статей.  - 
М., 1935. - № 5. - С. 47-48. 
5 Кононов А.Н. Опыт анализа термина турк // Советская этнография. - 1947. - № 1. - С. 40-47.  
6 Бартольд  В.В. Еще известие о Коркуте // Сочинения. - М., 1968. -Т.5. - С. 380-381.  
7 Артомонов М.М. История хазар. - Л., 1962. - 296 с. 
8 Сулейменов О. Язык письма. - Алматы-Рим, 1998. - 593 с. 
9 Гумилев Л.Н. В поисках вымышленного царства. - М., 1992. - 380 с. 
10 Население мира // Демографический справочник. - М.: Мысль, 1989.- 392 с.  
11 Махмуд Кашгари. ТEбi бiр тEркi тiлi. («Диуани лGғат ат-тEрк»). - Алматы, 1993. - 192 б.  
12  Бомбачи  А.  Тюркские  литературы.  Введение  в  историю  и  стиль  //  Зарубежная  тюркология.  -1986.  - 
Вып.3. - С.203-205. 
13 Кононов А.Н. Слово о Юсуфе Баласагуне и его поэме «Кутадгу билик» // Советская тюркология. - 1970. - 
№ 4. - С.11-12.   
14 Касымжанов А.Х. Портреты. - Алматы, 1995. - 127 с. 
15 $ожа Ахмет Иасауи. Диуани хикмет (А-ыл кiтабы). - Алматы, 1993.- 272 б.  
16 Келимбетов Н. Древний период истории казахской литературы. - Алматы: Санат, 1998. - 254 с. 
17 $оныратбаев D., Коныратбаев Т. КFне мəдениет жазбалары. -Алматы, 1991. – 400 с. 
 
Түйіндеме 
Бұл  мақалада  түркі  халықтарының  орта  ғасырдағы  қалдырған  рухани  мұрасы  қарастырылған.  Мақаланың 
авторлары  тарихнамалық  талдау  жасай  отырып  орта  ғасырда  қалдырға  рухани  мұралардың  қүндылығын 
көрсеткен.  Осы  кезеңді  рухани-мəдени  жағынан  дамығаның  жеке  бағалап  швейцарлық  шығыстанушы  Адам 
Мец  «Мұсылман  Ренессансы»  дəуірі  деп  айтып  кеткен.  Баласағүн,  Кашғари  жəне  Яссауи  орта  ғасырларда  
жазып қалдырған мұраларының құндылығы өте жоғары жəне ол еңбектер түркі рухани-мəдениетінің дамуына 
əсер еткен. Жазба деректерді терең зерттеу өте қажет, себебі əлі де отандық тарихтың кезеңдеріне ескіше қару 
орын  алады.  Жаңа  методологиялық  жолдармен  орта  ғасырдағы  мұралардың  маңыздылығын,  философиялық 
негізін жəне сол кездегі қоғам, табиғат, адам қасиеттеріне көңіл аударғаның талдай отырып жан-жақты қарас-
тыру қажет. 
Тірек сөздер: рухани мұра, түркілер, жазба түрде сақталған деректер, тарихнама.                                                    
   
Summary 
This articlies analyses the writing heritage which has been left by Medieval Turks. The authors of this job tried to 
make  historiographical  analys  of  the  works  which  are  the  precious  sourse  of  a  studying  period,  which  named  as  a                     
«Muslim Renaissance» by swedish orientalist Adam mets. The heritage of Balasaguny, Kashgary, Yassavy has a great 
importance  for  the  all  devilopment  period  of  Turk  spiritual  culture  and  its  studyind  from  the  methodological  view  is 
important  because  nowadays  we  have  different  views  on  spiritual  cultural  evolution  in  general.  It  is  important  to 
emphasize the paculiarities of political ways of phylosophy and also the thoughts of the Medieval Turks about God, the 
Universe,  nature  and  the  importance  of  a  man  who  is  absolutily  appropriates  to  the  contest  of  mediaval  way  of   
thinking. 
Key words: spiritual heritage, Turks, writing heritage, historiography. 
 
 
 
 
 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №4 (47), 2015 г. 
121 
ƏОЖ 327 (560-574) 
 
ҚАЗАҚСТАН ЖƏНЕ ТҮРКІ ТІЛДЕС ЕЛДЕРДІҢ ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫНЫҢ  
ТАРИХИ АСПЕКТІСІ 
 
Иембекова М.О. – тарих ғылымдарыны! кандидаты, доцент 
(Т.Рыс-Gлов атындағы  Жа!а экономикалы- университет) 
 
Мақалада  түркі  тілдес  елдердің  бірі  -  Түркияның  қалыптасуының  тарихи  негізі    жəне  қазіргі  кездегі  түркі 
тілдес елдердің өзара ынтымақтасуға ұмтылысының тарихи заңдылық екендігі зерделенген.  Орталық Азиядан 
түркі тайпаларының Алдыңғы Азияға қоныс аударуының себептері, бұрынғы Византия империясының жерінде  
түрік Осман империясының пайда болып дамуы талданған жəне «пантюркизм» идеологиясының мəні мен маз-
мұны  ашып  көрсетілген.  Кеңестер  кезінде  қазақ  зиялыларының  Қазақ  автономиясын  құруға  деген  ұмтылысы 
түрікшілдік  –  пантюркизм  деп  айыпталып,  жазаға  тартылуына  себеп  болғандығы  көрсетілген.  Қазіргі  кезде 
түркі тілдес елдердің өзара ықпалдасу үдерісінің тұрақты басқару тетіктерінің қалыптасып, жүйелі түрде жүзеге 
асырылу үрдісі қорытындыланған. 
Тірек  сөздер:  халықаралық  қатынастар,  ықпалдасу  үдерісі,  түркі  тілдес  елдер,  ТүркПА,  Түркі  Кеңесі, 
ТҮРКСОЙ, пантюркизм. 
 
Басқа  мемлекеттерге  қарағанда  Түркияның  тəуелсіздігін  алған  Қазақстан  мен  Орталық  Азия 
мемлекеттерімен  тез  арада  дипломатиялық  қатынастар  орнатуға  ұмтылуын  тарихи  заңдылық  деп 
қарауға болады. Өйткені бұл халықтардың ата тегі, түбі, тілі, діні, əдет-ғұрып, салт-санасы бір түркі 
халықтары  тобына  жататыны  өткен  тарихтан  белгілі.  Сондықтан  шыққан  тегі  бір  түркі  елдерінің 
аймақтық дəрежеде жақындасуы ешкімнің алаңдауын туғызбайтын заңды құбылыс. 
Өзімізге белгілі қазіргі Монғолия, Қазақстан жəне Орталық Азия территориясында пайда болып, 
өсіп-өркендеген  түркі  тектес  халықтардың  бір  кездері  атағы  əлемге  жайылып,  ІҮ  ғасыр  аяғынан 
Шығыс  Рим  империясы,  ҮІІ  ғ.  бастап  Византия  империясы  деп  аталып,  əлем  тарихында  өшпес  із 
қалдырған осы бір алып мемлекеттің территориясына қоныстануы, кейіннен Кіші Азия түбегінде өз 
мемлекетін құрып, ХХ ғ. соңына дейін өсіп – өркендеп қазіргі кезде ірі елге айналуы үлкен тарихи 
процесс. 
Кеңес  дəуірінде  тарихшы  ғалымдар  осы  түркі  тектес  тайпалардың  не  себепті,  қандай  жағдайда 
Кіші Азия түбегіне қоныстанды жəне өз мемлекетін құрып тұрақтап қалуына қандай жағдайлар əсер 
етті  деген  мəселелер  төңірегінде  кең  көлемді  зерттеулер  жүргізіп,  көптеген  құнды  еңбектер 
жариялады. 
Тарихшы  Д.Е.Еремеевтың  тұжырымдауынша  түркі  тайпалары  қаңлы,  қыпшақ,  оғыздар  жəне 
карлуктердің бір бөлігі Кіші Азия түбегіне ҮІІІ ғ. бастап қоныс аудара бастаған. ХІ ғасырдан бастап 
бұл процесс күшейіп, көпшілік сипат алғаны анықталған [1]. 
Біртіндеп күшейген түркі тайпалары Кіші Азия түбегіне қоныстанып, атақты Византия империя-
сының  территориясын  басып  алып, 1453  жылы  Константинопольды бағындырып,  сол жерде  Осман 
империясын  құрғаны,  əлем  тарихында  өзіндік  орны  бар  іргелі  елге  айналғаны  ҮІІІ  ғ.  басталған 
үрдістің нəтижесі десе болады. Түркілер тек Кіші Азияны ғана емес бүкіл Балқан түбегі халықтарын, 
Таяу  Шығыс  елдерін,  солтүстік  Африканы  иеленгені  тарихти  деректермен  дəлелденіп,  көптеген 
еңбектерден орын алған.  
Бүгінгі күні Түркия географиялық орналасуы жағынан Еуропа мен Азияны жалғастырып жатқан, 
геосаяси  маңызы  бар,  аймақтағы  беделді  мемлекеттердің  біріне  айналды.  Осы  ретте  Түркия  мен 
Орталық  Азиядағы  түркі  тілдес  елдердің  арасында  КСРО  елдері  тəуелсіздік  алғанға  дейінгі  тарихи 
кезеңдерде қандай да бір байланыс болды ма деген сұрақ тууы орынды. 
Жалпы  алғанда  ХҮІІІ  -  ХІХ  ғасырларға  дейінгі  кезеңде  қазақ  сахарасы  мен  Андолы  түріктері 
арасында тығыз бірліктегі байланыс, туыстық қарым- қатынас орнады деп тұжырымдайтындай нақты 
деректер  жоқтың  қасы.  Ал  ХХ  ғ.  басында  сонау  Кіші  Азия  түбегінде  түбі  бір  түркі  халқының  бар 
екендігін білген қазақ зиялылары сол халықтармен жақындасуды ойлаған да болар.  
Түрік елін, араб жұртын көрем деп іштей армандап кеткен Абай сол ізгі мұратын інісі Шəкерімге 
аманаттап  тапсырады.  Стабул  шаһарында  айлап  тоқтаған  Шəкəрім  қажы  ғылым  ордаларын  аралап, 
тарих  ақтарып,  нота  жазуды  үйреніп,  түрік,  араб,  парсы  тілдерін  жетік  білуінің  арқасында    түркі 
халықтарының  шежіресін  жазуға  ден  қояды.  Көп  ұзамай  жер  жүзін  жаяу  аралап  шығуға  бағыт 
ұстаған  Əліби  Жанкелдин  Түркия  топырағын  басып  өтеді.  Стамбулдан  телеграф  хабарларын  үзбей 

Абай атындағы $аз%ПУ-ні! Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №4 (47), 2015 ж. 
122 
алып, тыңғылықтап ой елегінен өткізіп тұрған Міржақып Дулатов Түркияның келешектегі мемлекет-
тік құрылымы туралы нақты ұсыныс білдірген мақаласын жариялайды [2]. 
Кеңестер Одағы тұсында Ресей отаршылдығынан жаншылған халық, алдыңғы қатарлы, озық ойлы 
азаматтардың  бастауымен  өз  автономияларын  құруға  ұмтылды.  Бұл  ретте  1917  жылы  қарашада 
құрылып, екі айдан астам өмір сүріп, кейін большевиктердің шабуылымен құртылған Қоқан автоно-
миясы  мен  Алашорда  үкіметі  туралы  мағлұматтар  бүгінгі  күні  архив  қойнауынан  шығып,  халыққа 
жетіп отыр. Қазақ зиялыларының бұл саяси əрекеттері «түркшілдік»- «пантюркизм» деген кінəлəрмен 
айыпталып,  атақты  58-дің  тармағымен  Алаштың  талай  азаматтары  «Қазақстанды  Кеңес  Одағынан 
бөліп  алып,  буржуазиялық  Түркияға  біріктіруді  насихаттағаны  үшін»  деп  айыптап,  атып  асқаны, 
айдауға жібергені белгілі [3, б.8]. 
Қазіргі кезде Мұстафа Шоқай, Тұрар Рысқұлов, Мұхаметжан Тынышбайұлы, Əлихан Бөкейханов 
т.б.  сияқты  қазақ  зиялыларының  өз  халқының  бостандығын,  егемендігін  жүзеге  асыруға  ұмтылған 
ниеттері, табанды күрестері сол кездегі саяси жағдайдан туындағаны анықталды.  
Осылардың iшiндегi жарқын дегендердiң бiрi Мұстафа Шоқайдың Париждегi, Германиядағы түркi 
халықтарын бiрiктiру жолындағы күресi «Жас Түркiстан» журналының беттерiнде анық байқалады. 
Осы мəлiметтер бүгiнге дейiн белгiсiз болып келген. 
Бұл  ретте  қазақ,татар,башқұрт  сияқты  түркi  тiлдес  халықтардың  Ресей  отаршылдығына  қарсы 
күресiп,автономия  құруға  ұмтылысына  Түркия  мемлекетi  тарапынан  жүргiзiлген  саясат  та  түрткi 
болғаны да анықталып отыр. 
Ресей  патшалығының  отарлау  саясатына  батыл  қарсы  шығушы  елдердiң  алғашқы  шебiнде  осы 
ғасырдың  басында  Түркия  тұрды.  Мұндағы  «Бiрлiк  жəне  прогресс»  партиясына  («Итти  хад  вə 
тераки»)  бiрiккен  «жас  түрiкшiлер»  деп  аталатын  ықпалды  топ  барлық  түрiк  тiлдес  халықтарды 
Түркия  өкiметiмен  бiрлiкке  шақырады.  Арғы  тегi  бiр,  тiлi  бiр  Орталық  Азиядағы,  Ресейдегi, 
Кавказдағы бауырларын түрiк туы астында бiрiгiп, ортақ жауға қарсы шығып ұлы мемлекет құруға 
ұран тастайды [3, б.10-11].  
Екiншiден  Ресей  отыршылдарының  озбырлық  əрекеттерi  көзi  ашық,  көкiрегi  ояу  қазақ  зиялы-
ларының  өз  ұлтының  мүддесiн  қорғауға деген  саяси  көзқарасының, күрес  рухының  оянуына  түрткi 
болды. 
Ал  осы  «пантюркизм»  идеясының  пайда  болуының  алғы  шарттары  сонау  ерте  заманнан 
басталғаны  белгiлi.  Бұл  мəселе  тарихшы  М.Қойгелдиевтiң  «Тұтас  Түркiстан  идеясы:  қалыптасуы, 
даму тарихы жəне бүгiнгi жағдай» атты мақаласында кеңiнен көрсетiлген.  
«Пантюркизм»  қоғамдық-саяси  ағым  ретiнде  XIX  ғасырдың  екiншi  жартысында  пайда  болды. 
Түркияда бұл идеяның пайда болуының алғышарттары Осман империясының əлсiреуi жəне алдыңғы 
қатарлы озық ой иелерiнiң қайтседе елдi нығайту жəне басқа европа елдерi сияқты модернизациялау 
мүддесiнен  туған-ды.  1912-1913  жылдардағы  Балкан  соғысы  жəне  Бiрiншi  дүние  жүзiлiк  соғыс 
тюркизм  идеясының  қалыптасуына  түрткi  болды.  Империяның  ыдырауы  жəне  одан  христиан 
халықтарының  жəне  арабтардың  бөлiнiп  шығуы  түрiктердiң  бiрiңғай  негiздегi  нағыз  түрiктiк 
мемлекеттi  нығайтуға  жағдай  жасады.  Бұл  мəселенiң  мəдени  алғыштары-сол  кезде  қалыптасқан 
«тюркфоли» жəне «тюркологи» дəстүрлерi болды [4, с.21].    
Бiр кездерi Батыс Европада осы түрiк шеберлерiнiң қолынан шыққан өнер туындыларын иемдену, 
күнделiктi  өмiрде  пайдалану  мода  сияқты  болды.Яғни  осы  түрiк  өнерi  туындыларына  табыну 
«тюркофиля»  деген  атпен  тарихқа  ендi.Сонымен  қатар  осындай  кереметiмен  аты  шыққан  Түрiк 
мемлекетiнiң тарихын, халқын, мəдениетiн зерттеу iсi жүргiзiлуiнiң арқасында тюркология ғылымы 
дүниеге келдi. Осының бəрi түрiкшiлдiк идеяның қалыптасуына негiз болды. 
Ал тюркизм идеясының Ресей империясында пайда болуына саяси алғышарт – империя құрамын-
дағы  түркi  тектес  халықтардың  өз  мəдениетiн,  дəстүрiн  сақтап  қалып,  дамытып  автономияға  жету 
үшiн күрес идеясымен байланысты болды. 
Түркияда  бұл  идеяның  негiзгi  өкiлдерi  Жүсiп  Акчура  жəне  Зыя  Гекалп  болса,  Ресейде  Исмаил 
Гаспирински жəне Құсайн Əли Заде болды. 
Ал  Қазақстан  жерiнде  ұлттық  деңгейде  түркi  халықтарының  автономиясын  құруға  тырысқан 
жарқын  бейнелер  Мұстафа  Шоқай,  Мирсаид  Сұлтанғалиев,Тұрар  Рысқұлов  жəне  т.б.  сияқты 
азаматтар мəнгi есте қалмақ. 
Қазiргi  кезде  түрiктерден  бұл  идеяның  ұшқыны  сезiлуi  елдi демократикалық  республика ретiнде 
қалыптастырып, нығайтып, түрiк халқының атасы атанған, Мұстафа Кемал Ататүрiктiң бұл идеяны 
мемлекеттiк саясатпен ұштастыруында. 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №4 (47), 2015 г. 
123 
Мемлекет  басына  келуiнiң  өзi  түрiкшiлдiк,  ұлтшылдық  идеяны  ұран  ғып  көтеруiне  байланысты 
болғанмен,  Кемал  Ататүрiк  1921  жылы  –  пантюркизм  саясатынан  (бұл  жерде  пантюркизм-жалпы 
түрiктiк  мемлекет  құру  саясаты)  арнайы  бас  тартатынын  жариялаған-ды.  Ол  түрiк  ұлтшылдығын 
былай деп сипаттаған едi: «Мы такие националисты, которые уважают все нации, сотрудничащие с 
нами. Мы признаем все проявления национализма других нации. Наш национализм лишен эгоизма и 
надменности.  Мы,турецкие  националисты,  должны  знать,  что  народы,  лишенного  национального 
самосазнание,  как  правило  становятся  добычей  других  народов.  Невозможно  покорить  нацию,  дух 
который еще не сломен» [5, с. 58.].  
Кемал Ататүрiктiң мемлекеттiк саясатының идеологиялық доктринасы – осы түрiктiк гуманистiк 
ұлтшылдық  болды жəне ол  кемализм  немесе  аттатюркизм  деген атпен  бүгiнгi күнге  дейiн  өз  мəнiн 
жойған жоқ. 
Көрiп отырғанымыздай түрiктiк ұлтшылдық өзiнiң дамуында ресми бiр формаға, бейбiт бiр ағымға 
ұласқаны белгiлi болды. Алайда КСРО ыдыраған кезде Түрiк мемлекет басшылары Ататүрiк идеясын 
еске түсiрiп, «бiртұтас ортақ түркi базарын» құру туралы идеясын жүзеге асыруға, онда басшылықты 
өз қолына топтастыруға ұмтылғаны есімізде. 
Бұл туралы Н.Назарбаев: «Тұрғыт Озал Қазақстанға бірнеше рет келіп қайтты. Ол, менің ойымша, 
Орталық Азия мемлекеттеріне тек жаңа мемлекеттермен тату- тəтті қарым- қатынас орнату ғана емес, 
бір  кезде  Кемал  ататүрік  мирас  етіп  келген  арман  –  түркі  мемлекеттерінің  аса  қуатты  бірлестігін 
қалыптастыруды жүзеге асыруды көздеп келіп жүрді. Ол пиғылын жасырмайтын Т.Озал, Байкалдан 
Жерорта  теңізі  мен  Дунайға  дейін  созылып  жатқан  түркі  əлемінің  басын  қосатын  Ұлы  Түркия, 
пантюркизм мұраттарын жақтайтын» деп түрік басшысының түпкі мақсатын аңғарғанын білдірді [6, 
б.109] . 
Түріктер  бұл  мақсаттарын  Стамбулда  түркі  елдері  басшыларының  бас  қосуында  арнайы  құжат 
əзірлеп ұсынды. Бірақ ел Президенті Н.Назарбаев бұл құжатқа қол қоюдан не себепті бас тартқанын 
өзінің  «Ғасырлар  тоғысында»  атты  еңбегінде  былай  деп  түсіндіреді:  «Мен  бұл  мəлімдемеге  қол 
қоймайтындығымызды айттым. Біз тек экономикалық, гуманитарлық, саяси байланыстарды жақтай-
мыз дедім. Түбіміз бір екені рас. Ұзақ уақыт бір бірімізден қол үзіп қалғандығымыз белгілі. Мен жаңа 
ғана  қолымыз  жетіп  отырған  тəуелсіздігімізді,  əр  мемлекеттің  егемендігін  қатты  қадірлей  отыра, 
өркениетіміздің үзіліп қалған сабақтастығын қайта жалғастыруды ұсындым» [6, б.191]. 
Соған  қарамастан  өз  кезегiнде  Түркия  тəуелсiздiгiн  алған  түркi  елдерiн  бiрден  мойындап,  өзiнiң 
көмегiн  ұсына  бастады.  Түркi  тiлдес  елдердiң  саяси  тəуелсiздiгiн  нығайтуға  көмек  мақсатында 
Түркия Орталық Азия елдерiне қаржылай көмек ұйымдастырып, сауда – экономикалық қатынастарды 
тез  арада  дамытып,  бiлiм  беру  iсiнде  де  ұсыныстарын  бiлдiрiп,  мəдени  қатынастардың  да  қалыпта-
суына жағдай жасауға тырысты. 
Түркияның  бұрынғы  кеңестiк  түркi  елдерiне  деген  саяси,  экономикалық,  əлеуметтiк,  мəдени 
көмегi,  қолдауы  түркi  елдерiнiң  барлық  қажеттiлiгiн  өтемегенмен,  жаңа  ғана  тəуелсiздiгiн  алған, 
дамуының бағыт – бағдары белгiсiз түркi елдерi үшiн зор көмек болғаны сөзсiз. 
Қазіргі  кезде  Түркия  мен  посткеңестiк  кеңiстiктегi  түркi  тiлдес  елдер  –  Қазақстан,  Қырғызстан, 
Өзбекстан,  Түркменстан  жəне  Əзiрбайжан  –  мемлекеттерiмен  Түркия  арасындағы  алғашқы  кезден 
қалыптасқан қатынастар 20 жылдан астам уақыт өткенде бiрқалыпқа түсiп, ықпалдасудың механизмi 
мен институттары, келiсiмдiк-құқықтық базасы қалыптасқан жүйелi үрдiске айналғанын көремiз. 
Басында Ресей де, Батыс елдерi де түркi тiлдес елдердiң ынтымақтастығына ерекше қарап, қандай 
да бiр саяси одаққа айналмай ма деген күдiктерiн жасырмай, алаңдатушылық бiлдiрiп, «пантюркизм» 
идеясы  қайтадан  бас  көтерді  ме  деп  едi,  түркi  тiлдес  елдердiң  өзара  достық  ынтымақтастығы,  осы 
уақытқа  дейiн  ықпалдасу  барысындағы  жүргiзiлген  шаралар  легi  бұл  күдiктi  сейiлтiп  тастады  десе 
болады. 
Түркi елдерi арасындағы ықпалдасу үдерiсi бүгiнгi күнi əлемдiк экономикалық ықпалдасудың бiр 
бөлшегi ретінде дамуда. 
Осындай  мүдделер  үндестiгi  негiзiнде  орнаған  ынтымақтастық  қатынастарды  дамытудың  қазiргi 
кезде механизмi анықталды десе болады. Түркi əлемiнде 2006 жылдан былайғы кезең түркi елдерiнiң 
ықпалдаса дамуына бiраз серпiн бердi деуге болады. 
Оның себебi Түркi тiлдес елдер арасындағы мүдделер үндестiгiн үйлестiруде түркi елдерiнiң ара-
сындағы  ынтымақтастықтың  нəтижесi  ретiнде   Түркi  Парламентаралық  Ассамблеясының  (ТүркПА) 
жəне Түркi елдерi Ынтымақтастық Кеңесiнiң (ТЫК), Түркі ақсақалдар кеңесінің құрылуының тарихи 
маңызы зор десе болады. 

Абай атындағы $аз%ПУ-ні! Хабаршысы, «Тарих жəне саяси-əлеуметтік ғылымдар» сериясы, №4 (47), 2015 ж. 
124 
Түркi тiлдес елдер арасында ТҮРКСОЙ ұйымының жүргiзiп отырған жұмыстары түркi мəдениетiн 
жоғары  бiр  сатыға  көтерiп,  түркi  өнерi,  мəдениетiнiң  ерекшелiктерiн,  тамаша  туындыларын  əлем 
елдерiне таныстыруда үлкен жұмыстар атқарып отырғаны сөзсiз. 
Түркi  тiлдес  елдер  үшiн  Түркияның  қазiргi  кезде  күшейiп  келе  жатқан  экономикалық  даму 
тəжiрибесi,  Азия  мен  Еуропа  ортасындағы  геосаяси  орналасуының  қолайлығы  маңызға  ие  болса, 
Түркия  үшiн  Орталық  Азиядағы  түркi  елдерiнiң  табиғи  минералды  байлықтары  мен  бұл  елдердiң 
рынок көзi ретiндегi қабiлетi маңызды болып отыр. 
Жоғарыда зерделеген мəлiметтердi қорыта келе, түркi тiлдес елдердiң қазiргi кезде жақындасуы-
ның,  ықпалдаса  дамуға  ұмтылуының  тарихи  тамыры  ертеде  жатқанын  көремiз.  Ежелгi  Түркi 
қағанатының  ұрпақтары  бүгiнгi  күнi  жеке  –  жеке  мемлекет  болып  таралып  жатқанымен,  өздерiнiң 
түбi бiр тегiне қарай ықпалдасуы түркi өркениетiн əлемдiк өркениеттiң бiр бөлiгi ретiнде дамытуға 
деген ұмтылушылықтан туғандығы.Түркi тiлдес елдердiң саяси, сауда – экономикалық жəне мəдени 
қатынастарды  бiрлесе  отырып  дамытуға  деген  ұстанымдары  қазiргi  ғаламдану  заманындағы  жер 
бетiнiң əр түпкiрiнде болып жатқан ықпалдасу үдерiсiнiң бiр көрiнiсi ғана. Сондықтан түркi елдерiнiң 
əлемдiк  саясаттан,  халықаралық  қатынастардан  бiрiге  отырып,  ынтымақтаса  отырып  орын  алуы 
заңды құбылыс. Түркi əлемiндегi ынтымақтастық, бiрлiк  жер бетiнде бейбiтшiлiкке негiзделген əлем 
құруда маңызды үлес қосары сөзсiз. 
 
1
 
Еремеев Е.Д. Проникновение тюркских племен в Малую Азию. - М.: Наука, 1976. - 274 с. 
2
 
Сапаралы Б. ТEркілер ғасырына ая- басты-//Zaman-$аза-стан. 1993, 29 -азан. 
3
 
$Gдышев О. «Панисламизм» жəне «Пантюркизм»//А-и-ат.-1995. - № 3. 
4
 
Мухамеддинов Р.Ф. Юсуф Акчура и Зия Гекалп: Формирование идеологии тюркизма (70-е г.ХІХ в. – 30-е 
г. ХХ в.). – Казань: Заман, 1996. - 272 с. 
5
 
Ататюрк М.К. Избранные речи и выступления. Перевод проф. А.Ф.Миллера. - М.: Прогресс, 1996. - 337 с. 
6
 
Назарбаев Н. Ғасырлар тоғысында. - Алматы: АтамGра, 2012. – 256 б. 

жүктеу/скачать 3,88 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: