Абай атындағы ҚазҰпу-дың Хабаршысы,«Көркемөнерден білім беру:өнер теориясы -әдістемесі»сериясы,№2(47)

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Художественное образование:искусство-теория-методика», № 2 (47), 2016 г. 
148 
Summary 
Ohanova Yrysgul′-2 Magistrantka 6M0416600 specialty-Art Institute of Arts, culture and sports Kaznpu 
by a name of abaja. Almaty 
THE IMPORTANCE OF NATURE TO THE COLORFUL IMAGE OF THE WORK OF 
ARTISTS OF KAZAKHSTAN 
In article artistic images and also works of artists of Kazakhstan are considered. Analyses of the famous 
Kazakhstan  researchers  of  art  critics,  ethnographers  and  philosophers  are  given.  The  role  and  value  of  the 
Kazakh fine arts is shown. 
Keywords: image, art art, decorative art, concept. 
 
 
ӘОЖ:75.(574):398 
 
ҚАЗАҚ СУРЕТШІЛЕРІНІҢ  ФОЛЬКЛОРЛЫҚ ТАҚЫРЫПТАҒЫ ТУЫНДЫЛАРЫНА 
СИПАТТАМА 
 
Сарсенбиева А. - Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университетінің Өнер, мәдениет 
және спорт институтының 6М0416600 - «Өнертану 
Ғылыми жетекші: Сманова А.С. – п.ғ.к., аға оқытушы  Бейнелеу өнері және сәндік қолөнер 
теориясы мен әдістемесі кафедра меңгерушісі, 
 
Мақалада  бүгінгі  бейнелеу  өнеріндегі  суретшілер  туындылары,  ондағы  тақырыптар.  Қазақ  халқының 
тұрмыс  салтының  образдары.  Фольклор  ұғымына  берілген  анықтама  негізделіп,  халық  ауыз  әдебиеті, 
мәдениеті,  бейнелеу  өнерінде  сомдалған  суретшілер  шығармалары  жіктеліп,  дәстүрлі  фольклорлы  образдар 
көріністері  сипатталады.  Халықтық    фольклор  бағытының  әрбір  өнер  саласындағы  маңыздылығы,  ондағы 
ұлттық рухани мәдениеттер мен дәстүрлер, суретшілер туындылары айтылады.   
Фольклор  ұғымының  тек  қана  бейнелеу  өнерінде  ғана  емес,  ауыз  әдебиеті,  музыка,  театр  және  т.б.  өнер 
салаларында маңызы суретшілер назарынан тыс қалмағаны беріледі.  
Қазақ  ұлттық  қолөнер  шеберлері,  олардың  дәстүрлі  өнер  арқылы  ұлттық  мәдени  мұралар  бұйымдарын 
жасап, өнердегі өнегелік мектебін құрған қолөнершілер жайлы мәліметтер қарастырылған. 
    Кілтті сөздер: фольк, дәстүр, образ, ұлттық мәдениет, дәстүрлі фольклор.   
 
Елбасы Н.А. Назарбаев ұсынған «Қазақстан – 2030» стратегиясы мен дамыған 50 елдің қатарына 
ену  бағдарламасын  іске  асыру  әлемдік  бәсекелестіктің  талаптарына  сай  қоғамымыздың  жан-жақты 
жетілуін  көздейді.  Осыған  сәйкес  қазіргі  руханияттық  саланың  бірі  болып  табылатын  көркем 
өнеріміздің  өткені  мен  болашағын  бағдарлау  ұлттық  болмысымызға  қайтадан  үңіліп,  оның  қазіргі 
таңдағы  маңызы  мен  мәнін  айқындауда  жатқаны  мәлім.  Әсіресе  ұлттық  мәдениетімізді  сақтау  мен 
ары  дамыту  күн  тәртібінде  тұрған  басты  мәселеге  айналуда,  өйткені:  «Қазақтың  қазақтығын 
білдіретін бірден-бір белгісі – оның   төл мәдениеті (тілі, діні, ділі, әдебиеті, тарихы, салт-дәстүрлері, 
жол-жоралғылары),  соны  баптамай,  соны  жарқырап  ту  қылып  көтермей,  біз  мемлекеттілігімізді  де 
арттыра  алмаймыз,  бірегей  халық,  мемлекет  ретінде  егемен  елдер  санатынан  шығып  қаламыз,  өз 
сәйкестігімізден  айрыламыз»  .  [1,5б]  деп,  көрсеткендей  өз  тақырыбымыздың  аясындағы  көркемдік 
білім берудегі бейнелеу өнері саласының да жоғарыда айтылғандар негізінде өнерге, білімге оқытуда 
ұрпақ тәрбиесіне берері мол. Себебі, өзіндік тарихы мен дамуында бейнелеу өнерінің бүгінгі ғылым 
мен білім, өнерде қай ғылым саласында болмасын өз қажеттілігімен, зерттеу назарынан тыс қалмаған.     
Халықтың  өнерін,  тәлім-тәрбиелік  тәжірибелерін,  өміршең  идеяларын  және  өнегелі  дәстүрлерін, 
рухани мәдениетінің мөлдір бастау бұлағынан жас кезден нәр алып өсу сан ғасырлық қалыптасу, даму 
тарихы  бар  қазақ  этнопедагогикасы  идеяларын  ертерек  бойға  сіңіруге,  ондағы  жалпы  адамдық 
құндылықтар  мен  әдемілікке  құштарлықтарын  арттырып  оны  көре  білуге  үйретеді.  Ұлттық  тәрбие 
тағылымдары  материалдарын  халық  даналығының  сарқылмас  қайнары  ретінде  жеке  адамды 
қалыптастыру  ісінде  пайдаланудың  қажеттілігін  қазақ  даласының  ойшылдары  (Қорқыт  ата,  әл-
Фараби,  Жүсіп    Баласағұн,  Махмұт  Қашқари,  Ахмет  Яссауи,  педагогтар  мен  ағартушылар 
(Ш.Уәлиханов, 
Ы.Алтынсарин, 
А.Құнанбаев, 
А.Байтұрсынов, 
М.Жұмабаев, 
М.Дулатов, 
Ж.Аймауытов т.б.) өз еңбектерінде дәлелді сипаттама бергені мәлім. Елдер мен дүние жүзі халықтары 
өнеріне,  ТМД  елдері  суретшілеріне  арналған  анықтамалар,  мұражайлардың,  ғылылми  зерттеу 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы,«Көркемөнерден білім беру:өнер – теориясы -әдістемесі»сериясы,№2(47),
2016 ж. 
149 
институттарының,  жоғары  және  арнаулы  оқу  орындарының  ғылыми  еңбектері  жарық  көруде. 
Кеңестік өнер тарихшылары ежелгі және орта ғасырлар мәдениетін, өнердің пайда болу мәселелерін 
(А.С  Гущин,  А.П.  Окладников),  Кавказ  елдерінің  ежелгі  дүниеден  осы  кезеңге  дейінгі  (Ш.Я. 
Амиранашвили,  Р.Г.  Дрампян,  И.А.  Орбели,  Б.Б.  Пиотровский,  А.В.  Саламадзе,  Т.Тораманян,  К.В. 
Тревер, М.А. Усейнов, Г.Н. Чубинашвили), Орта Азия (Б.В. Веймарн, Г.А. Пугаченкова, Л.И. Ремпель, 
Р.Х.  Такташ)  көркем  мәдениетін  жан-жақты  зерттеді.  ТМД  елдері  өнерін  зерттеуде  кеңес 
археологтары мен этнографтары да көп еңбек сіңірді. Өнертанушы Н.Н. Өтепбаев  ерте дүние өнерін 
мәдени  құндылық  ретінде  маңыздылығы    олардағы    жасырын  образдарда  екендігін  теориялық  ой 
тұжырымдамаларын  білідіріп,  практикалық  тұрғыда    графикалық  суреттері  арқылы  айқындап 
көрсеткен.[2.78б] 
Қазақ  халқының  дәстүрлі  фольклор  жанры  нәтижесі  болып  олардың  Өнертану  пәнінде 
практикалық  шығармашылық  іс-әрекеттерді  орындауда  дағды,  біліктілік,  іскерліктері  саналады. 
Студенттердің осы қасиеттерінің басты өлшемі оның төменнен ортаға, ортадан жоғары деңгейлерге 
көтерілуі  саналады.  Бұл  дегеніміз  қазақ  халқының  дәстүрлі  фольклорын  ұғынулары,  меңгерулеріне 
деген қажеттіліктің болуы: Дәстүрлі қазақ фольклорын орындау барысында көркем шығармашылық 
жұмыстармен  шұғылданып,  әртүрлі  орындау  техникалары  мен  әдіс-тәсілдері  қолдану:  жұмысты 
бағалап, талдау бере білулері керек. 
   Қазақ  халқының  дәстүрлі  фольклор  жанрын  зерттеу  –  күрделі  де  өте  маңызды  тақырыптардың 
бірі.  Дегенмен  біздің  зерттеуімізде  бейнелеу  өнеріндегі  кескіндеме  жанрындағы  дәстүрлі  фольклор 
образдардың  көрінісін  талдау  болып  табылады.  Осы  тақырыптағы  суретшілер  шығармашылығын 
айтпас  алдын,  фольклор  ұғымына  түсінік  беріп  өтелік.  Фольклор  -  халық  даналығы  тудырған  сөз 
өнері  болса,  оның  табиғаты  мен  тарихын  зерттейтін  ғылымды  фольклористика  дейміз.  Фольклор  - 
әлемдегі  барша  халықтардың  ұлттық  мәдениетінің  қайнар  бұлағы,  тарихи  жадының,  дәстүрлі 
дүниетанымының  алтын  қоры,  рухани  жан  дүниесінің  айнасы.  Елдің  ежелгі  дүние  танымын 
саралауда,  өмір  салты  мен  рухани  әлемін  бағамдауда  одан  өткен  кенен  қазына,  құнды  да  өқнарлы 
дерек  көзі  жоқ.  Сондықтан  да  ол  қай  халықтың  болмасын  этникалық  тек  тамырын  танып,  ұлттық 
келбетін  айқындап,  келешекке  бағдар  түзуде  ұстанатын  темір  қазығы  болып  табылады.  Фольклор  - 
өткеннің елесі ғана емес, ел тұрмысында бүгін де өмір сүріп, ұлттық көркемөнердің қанына нәр бере 
тарап жатқан шығармашылық қайнары, халықтанудың оқулығына айналып отырған мәңгілік көне әрі 
жас мұра. Қай кезеңде,қай заманда болмасын қазақ ұлтының да жанына суйеу, рухына медеу болып 
келген алтын өзегі, таусылмас мәйегі  - оның тілегей-теңіз мол мұрасы - фольклор. Ол - бүгінгі тым 
жеделдеп  кеткен  жаһандану  үрдісінде  де  ұлттың  өз  болмысын  сақтап  қалуға  пана  болатын  алып 
бәйтерек. [3.11б.]   
Бейнелеу  өнері  тақырыптық  шығармаларының  бірі  тұрмыстық  жанрда  бейнеленген  суретшілер 
туындылары да дәстүрлі фольклорлық образдарды көруге болады. 
Бейнелеу  өнеріндегі  аса  ауқымды  жанрдың  бірі  –  тұрмыстық  жанр.  Бұл  жанр  бойынша  суретші 
А.Толымбаеваның  «Көңілді  күн»,  М.Кенбаевтың  «Шопан  іні»,  С.Мамбеевтің  «Киіз  үй  жанында», 
Қ.Телжановтың  «Көкпар»  картиналары  ұлттық  дәстүр  мен  дәстүрлі  ойындарды  көрсетеді.  Осы 
сияқты  суретшілер  М.Лизогубтың  «Ертегі»,  «Халық  шебері»,  М.Кенбаевтың  «Қашағанды  қу», 
С.Айтбаевтың  «Бақыт»,  И.Кенжебаевтың  «Кешкі  ән»,  «Жолдағы  әңгіме»  шығармалары  қазақ 
халқының 
тұрмыс-тіршілігінен 
кең 
көлемде 
мәлімет 
беретін 
туындылар. 
Суретші 
Н.Нурмухаммедовтың  «Папам  келе  жатыр»,  Е.Сидоркиннің  «Абай  жолы»,  Ю.Мингазиддиновтың 
«Қалыңдықты  сатып  алу»,  Ә.Қастеевтің  «Сатылған  қалыңдық»,  Б.Табиевтің  «Базар»  шығармалары 
қазақ халқының бұрынғы өмірі мен қазіргі тұрмыс тіршілігін қатар суреттейді.[4.67-68б.] 
Әдебиет  шығармаларына  иллюстрациялар  жасау,  театр  қойылымдарына  эскиз  дайындау, 
кинофильмдерді  көркемдеу  бағытын  қамтиды.  Өнер  шеберлері  Е.Сидоркин,  К.Ходжықов, 
И.Исабеков,  П.Зальцман,  С.Романов,  А.Ғалымбаева,  Г.Исмайлова,  А.Хайдаровтардың  осы  салада 
өнімді  шығармашылық  еңбектерді  дүниеге  әкелді.  Суретші  Е.Сидоркин  Қазақ  эпосы  мен  жазушы 
М.Әуезовтың  «Абай»  романына  ,  К.Хожықов  Абай  өлеңдеріне,  график  суретші  И.Исабеков  Абай 
шығармаларының  мотивіне  арнап,  П.Зальцман  «Таулардың  көрегендігі»  деп  аталатын 
О.Сүлейменовтың өлеңдеріне иллюстрациялар жасады. Суретші Г.Исмайлованың «Қозы-Көрпеш пен 
Баян-Сұлу» балетіне безендіру эскиздерін салды. Сонымен қатар суретші С.Романов «Ән қанатында», 
А.Ғалымбаева  «Дала  қызы»,  А.Хайдаров  «Ләйлі  мен  Мәжнүн»  кинофильмдеріне  арнап  көркемдік 
дәрежесі  жоғары  эскиздер  жасады.  Мүсін  саласында  Х.Наурызбаев,  Б.Төлеков,  Н.Журавлев, 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Художественное образование:искусство-теория-методика», № 2 (47), 2016 г. 
150 
Т.Досмаганбетов,  Е.Мергенов,  Р.Ахметов,  В.Рахманов,  О.Прокопьева,  П.Усачев,  Ю.Гумель, 
Е.Серкебаев,  А.Исаев,  А.Динашев  өнімді  шығармашылық  жұмыстар  берген  мүсіншілер. 
Мүсіншілердің  арасында ұлттық колоритімен, орындаулы әдістерімен ерекшеленетін шебер – Рысбек 
Ахметов. Сәндік қолтаңбасы бар суретшілердің үлесін айтып өткен орынды. Бұл салада Г.Ильяевтің, 
Б.Зауырбекованың,  Қ.Тынышбаевтың,  Д.Шоқпаровтың,  Г.Жарылғаповтың,  С.Бөлтіріковтың, 
М.Әлімбаевтың  С.Ильяевтің,  С.Төленбаевтың,  Қ.Қарабдаловтың,  О.Нәлібаевтың  шығармашылық 
еңбектерін  атауға  болады.  Г.Ильяев  қазақтың  сәндік  қолтаңбалы  өнері  шеберлерінің  ішінде  өзіндік 
қолтаңбасымен танылған ерекше тұлға. Оның шығармалары ою-өрнектерді  безендіру функциясының 
жоғары дәрежеге көтеріліп, сюжеттік картина дәрежесіне дейін жеткен. Г.Ильяевьтің «Бау», «Сәлем», 
«Байқоңыр»,  «Айтыс»,  «Қыз  қуу»,  «Космос»,  «Түйеші»,  «Алғашқы  қар»,  «Көктем»,  «Күз»  деп 
аталатын шығармаларында өмірдегі құбылыстарды ою-өрнек формасына айналдыра отырып, көркем 
образ  жасаудың  үлгісін  көрсетті.  Қазақстың  профессионал  сәндік  қолданбалы  өнері  саласындағы 
танымал  шебері  –Д.  Шоқпаров  шығармашылығы  ерекше  құбылыс.  Д.Шоқпаров  қазақтың  ұлттық 
көркем  бұйымдарын  жасайды.  Ол  алғаш,  темір,  тері  сияқты  материалдарды  өңдеу  арқылы,  тегене, 
ожау, ер, қымыз құятын ыдыстар, торсық, ат әбзелдері сияқты заттарды жасаумен қатар, қол-өнердің 
практикалық жағы мен теориялық мәселелерін жетік меңгерген маман.[6.86б] 
Халық шебері Д.Шоқпаровтың Қазақстанда  тұңғыш рет жекеменшік этнографиялық музейі өнер 
мектебі  ашылды.  Сәндік  қолтаңбалы  өнер  саласындағы  гобелен  (тоқыма  сурет)  тоқуды  меңгерген 
суретші Қ.Тыныбеков. Суретші «Дала балладасы», «Тау мекн дала аңызы», «Жанұя» атты гобелендері 
арқылы  қазақ бейнелеу өнеріне  өзіндік өрнектерімен келді. Гобелен саласындағы белгілі суретші  – 
Б.Зауырбековтың  «Көктем»,  И.Яреманың  «Натюрморт»  атты  туындылары  көпшілікке  танымал 
шығармалар.  Сонымен  қатар,  суретші  шеберлер  С.Бөлтірікованың  «Қымыз  ыдыстары»,  С.Ильевтің 
«Бақыт»  атты  батигі,  Г.Жалмұхановтың  керамикалық  ыдыстар  сериясы  зергер,  М.Әлімбаевтың 
«Әйелдердің  безендіру  заттары»,  С.Төленбаевтың  ою-өрнектері,  Қ.Қарабдаловтың  керамикалық 
ұлттық  бұйымдары  қазақтың  кәсіби  сәндік  қолтаңбалы  өнерінің  дамуына  қосылған  қомақты 
үлес.[7.24б] 
Жоғары оқу орны алдында қойылған өзекті талаптардың бірі – ұлттық рух пен мәдени игіліктерді, 
ұлттық өнеріміз бен тарихтың ескерткіштерін қадірлеп-қастерлеу мен оның дамуына себеп болатын – 
жастардың рухани білім дәрежесімен анықталады.   
Бұл  бір  жағынан  жастардың  ұлттық  өнерге  жағымды  қатынасы  мен  белсенділігін  арттыруды 
көздесе,  екінші  жағынан  олардың  ұлттық  мұраларды  сақтау  мен  дамытуға  оң  көзқарасының 
қалыптасуына мүмкіндік береді. Осы талапқа көркем өнер саласы бойынша  ғалым, ұстаздар, өнерт 
наушылар мамандары қазақ ұлттық қолөнерінің мәні мен түрлерін, технологиясын үйретіп, жастарға 
жеткізуіне  толық  жауап  береді.  Өйткені  қазақ  ұлттық  қолөнері  –  халықтың  дүниетанымынан, 
эстетикалық  талғамынан,    әдет-ғұрып,  салт-дәстүрінен  жан-жақты  хабардар  ететін  тарихи-мәдени 
және материалдық мұра.        
 
1.
 
Білім туралы Заң.// Егемен Қазақстан.- 2009.-№ 139.-11б. 
2.
 
Алтынсарин  Ы.  Қазақ  хрестоматиясы  (Киргизская  хрестоматия)  /  Ыбырай  (Ибраһим) 
Алтынсарин; жалпы ред. Басқ. Сұлтанғали Садырбаев. - 2-бас. - Алматы: Білім, 2007.- 112 б.: 20см.-
Т. ж. - ISBN 9965-09-461-6. 
3.
 
М.О.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының ғылыми кеңесі ұсынған. Фольклор 
және қазіргі қазақ әдебиеті. Алматы «Арда» 2011.-480 бет-11 б. 
4.
 
Р.Қарғабекова, Г.Жубаниязова. «Бейнелеу өнерінің тарихы». Алматы-2004ж. 125б-77б. 
5.
 
Қазақстан  өнері:  есімдер  достастығы.Искусство  Казахстана:  содружество  имен//  Art  of 
Kazakhstan:  constellation  of  names:  альбом  (қазақ,  орыс,  ағылшын  тілдерінде)  /  құраст.  Б. 
Барманқұлова- Алматы: Кітап- сервис, 2005.-240с-67-68б. 
6.
 
Горанов К. Художественный образ и его историческая жизнь. М-1970.-290с-32с. 
7.
 
«Қазақстан энциклопедиясы». Алматы-2000, 6-том, 86б. 
8.
 
Г.Шалабаева.  «Ғасырлар  тоғытындағы  Қазақстанның  көркем  өнері».  «Ою»  көркем 
галереясы. Каталог. Алматы.2000.24б. 
9.
 
«История искусств Казахстана». Очерки- 2том.Алматы.2004.67б. 
 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы,«Көркемөнерден білім беру:өнер – теориясы -әдістемесі»сериясы,№2(47),
2016 ж. 
151 
Резюме 
ХАРАКТЕРИСТИКА К ПРОИЗВЕДЕНИЯМ  ХУДОЖНИКОВ  КАЗАХСТАНА НА 
ФОЛЬКЛОРНУЮ ТЕМАТИКУ 
Сарсенбиева А. - Магистрантка  2 курса специальности 6М0416600 – Искусствоведение 
Института искусств, культуры и спорта КазНПУ имени Абая. г. Алматы 
Научный руководитель: Сманова А.С. –  к.п.н., ст. преп., зав.кафедрой Теории и методики ИЗО и 
ДПИ. 
В  статье  рассматриваются  произведения  художников  Казахстана  на      тему  фольклор.  А  также 
характеризуются образы, традиции казахского народа, народная литература, национальная культура и 
наследие.  Виды  изобразительных  искусств,  понятия  основных  промыслов  народов  и  особености 
культуры и традиции. 
Ключевые слова:  фольк, традиции, образ, национальная культура, традиционный фольклор.   
 
Summary 
CHARACTERISTIC TO WORKS OF ARTISTS OF KAZAKHSTAN ON FOLK THEMES 
 
Sarsenbieva А.-Magistrantka 2 specialty 6M0416600-Art Institute of Arts, culture and sports Kaznpu by 
a name of Аbaja. Almaty 
Supervisor: Smanova A.S.-Ph.d., Professor staršyj, head of the Department of theory and methodology 
of fine art and decorative art Kaznpu by Abay 
In article works of artists of Kazakhstan on a subject folklore are considered. And also images, traditions 
of  the Kazakh  people,  national  literature,  national  culture and  heritage  are  characterized. Types  of  the  fine 
arts, concepts of the main crafts of the people and feature of culture and tradition. 
Keywords: folk, traditions, image, national culture, traditional folklore. 
 
 
ӘОЖ:76.03/.09(574) 
 
ҚАЗАҚСТАН ӨНЕРІНДЕГІ КІТАП ГРАФИКАСЫ 
 
Турумбетова М.Б. -Абай атындағы ҚазҰПУ 6МО41600 – Өнертану мамандығының 2 курс 
магистранты,
meruyert88@mail.ru
 
Ғылыми жетекші:Қаржаубаева С.К. – өнертану докторы, профессор Абай атындағы ҚазҰПУ 
Бейнелеу өнері және сәндік қолөнер теориясы кафедрасы 
 
Мақалада  кітаптың  шығу  тарихы,  еліміздің  өнеріндегі  кітап  графикасының  тарихы  мен  қазіргі  мәселелері 
қарастырылған.Сондай-ақ  қазақтың  дәстүрлі  ұлттық  өнер  мектебінің  тұрғысында  қазақ  графиктерінің 
шығармашылығына  тоқталады.  Қазақстанның  жетекші  графиктерінің  кітап  иллюстрацияларына  талдау 
жасайды.  Жалпы  кітаптың  бітімі  мен  болмысына  тоқталады,қазақ  кітаптарының  мәдени-көркемдік  бітімі 
айқындалып, кітап көркемдеу ісінде оның дизайны мен эстетикалық қырлары безендірудегі ұлттық  нақышпен 
байланыстырылады. 
Кілтті сөздер: иллюстрация, беттің басы (заставка), ) аяқтама (концовка), инициал, миниатюра, симметрия, 
пропорция, ритм, композиция, декорация, ксилография, линогравюра, офорт, литография, полиграфия, коллаж, 
диапазон. 
 
Кітап - ой-пікірді жариялаудың айнасы, бүгініміз бен ертеңімізді таразылар тарихи да құнды мұра. 
Кітап – білімнің кәусар бұлағы, тұнған ойдың қоймасы. Кітап – бар байлықтың бастауы, ілім-білімнің 
қайнар  көзі.  Міне,  осындай  ұлағатты  ой  туғызатын  кітап  құдіреті  қазақ  даласында  ежелден 
қастерленген. Мұның бір дәлелі Отырардағы ең үлкен кітапхананың болуы. VII ғасырда тасқа қашап 
жазылған  «Күлтегін»  мен  «Тоныкөк»  жырларының  күні  бүгінге  дейін  сақталуы.  Әбу  Насыр  әл-
Фараби мен Махмұт Қашғаридың, Жүсіп Баласағұн мен Қожа Ахмет Яссауидың еңбектері. 
Қазақ  кітаптанушыларының  зерттеуі  бойынша:  1807  жылы  жарыққа  шыққан  115-беттiк  шағатай 
тiлiнде  жазылған  “Сейфүлмәлiк”.  Оған  қазақ  кiтабының  тариxын  зерттеушi  Ш.  Елеукеновтің  мына 
жазбалары дәлел: “қазiр бiзге мәлiм алғашқы қазақ баспа кiтаптары “Сейфiл-Мәлiк” қиссасы (1807), 
тағы да басқа фольклорлық шығармалар”. Негiзi, қазақтың алғашқы кiтабы мынау едi деп дәл айту 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Художественное образование:искусство-теория-методика», № 2 (47), 2016 г. 
152 
үшiн  ұзақ  зерттеу  жұмысы  қажет.  Ал  қазақ  кiтабының  тариxын  зерттеудi  алғаш  қолға  алған  Ш. 
Жиреншин  қазан  төңкерiсiне  дейiн  қазақ  тiлiнде  мыңға  жуық  кiтап  шыққан  дегендi  айтады.  Қазақ 
баспасөзiнiң  тұңғышы  “Түркiстан  уәлаятының  газетi”  1870  жылы  шықса,  қазақ  тiлiндегi  алғаш 
кiтаптар XIX ғасырдың басында бой көрсете бастады.  
Тұңғыш  қазақ  баспасөзi    -  “Түркiстан  уалаятының  газетi”  1870  жылдың  28-сәуiрiнде  Ташкент 
қаласынан шықты. Баспа iсiнiң қалыптасу кезеңiндегi Қазақстанда жарық көрген газет-журнал, кiтап 
басылымдары өзара тығыз байланыста болғаны тариxтан мәлiм. Сондықтан Қазақстанда сол кездерде 
баспа болуы мүмкiн деген де пiкiрлер бар.[1,70б] 
Жалпы  қазақ  тiлiнде  жарық  көрген  тұңғыш  кiтап  Сәйфүлмәлiк  киссасы  1807  жылы  Қазан 
гимназиясының  баспаxанасынан  шығады.  Бұл  –  қазақ  кiтабының  қарлығашы.  Одан  кейiн  бiздiң 
тiлiмiзде  кiтап  басу  iсi  бiраз  дамылдап,  кiдiрiп  барып,  сол  ғасырдың  екiншi  жартысында  қайтадан 
жандана  жөнеледi.  Солардың  бiрi  –  1862  жылы  Н.  Ильминский  араб  қарпымен  жариялаған  “Ер 
Тарғын” жыры. Сосын оны В. Радлов орыс қарпымен қазақша 1870 жылы бастырады.  “Ер Тарғын” 
жыры  1892  жылға  дейiн  тағы  да  төрт  рет  басылады.  Ендi  бұған  татар  баспагерi  Ш.  Xусайынов 
мұрагерлерiнiң  бұл  дастанды  1895,  1898,  1909,  1913  жылдары  тағы  да  төрт  рет  араб  қарпымен 
шығарғанын қоссақ, бiр “Ер Тарғын” төңкерiске дейiн 33 800 дана болып жарық көрген. 
Руxани өмiрiмiздi нұр-шапағатына бөлеп XX ғасырдың бас кезiнде қазақ баспагерлерiнiң алғашқы 
шоғыры  да  пайда  болды.  Бұлар  –  Шерияздан  Шеленов,  Қайырбай  Мұратов,  Туамырза  Қозыбаев, 
Раxат  Телешов  және  басқалары.  Қазақ  баспагерлерiнiң  арасында  Сәния  Ертiсбаева,  Мәдина 
Әбiлғазизова  сияқты  қазақ  әйелдерi  де  болды,  сондай-ақ  Уфадағы,  Омбыдағы,  Орынбордағы, 
Қазандағы  медреселерде  оқыған  қазақ  шәкiрттерi  де  баспа  жұмысымен  шұғылдана  бастады.  Бiрақ 
жас  түлек  баспагерлерiмiздiң  өндiрiп,  өнiмдi  еңбек  етуiне  патшалық  отарлық,  озбырлық  саясат 
мұрсат бермедi.[2,52б] 
XXI  ғасыр  кiтап  ғасыры  деп  бекер  айтылмағандықтан,  мәдениеттегi  қазақ  кiтабының  ролi  – 
ұлтымыздың  тағдырындағы  заманауи  құбылыстарды  жазудан,  майдалап  болса  да  мәдени  түрде 
xалыққа  жеткiзуден  танбағаны.    Біздің  елімізде  кітаптану  кенже  дамыған  ғылымдар  қатарына 
жатады.  Саусақпен  санарлықтай  әдебиеттерді  қоспағанда,  бұл  мәселе  ғылыми  тұрғыдан  зерттеле 
қоймапты. 
Ұлттық  мәдениеттiң  xалықтық  сипаты  қазақ  кiтаптарында  айқын  көрiнедi.  Онда  xалықтың 
мәдени-тариxи, руxани-адамгершiлiк дамуының үлгiлерi жинақталған. Бұның өзi қазақ мәдениетiнiң 
алдағы даму бағытын анықтауға негiз болмақ. 
Қазақ  кiтабының  мәдениетi  осынау  ұлттық  сапаларды  бойына  сiңiре  отырып,  сол  негiзде 
Қазақстанның  әлемдiк  өркениетпен  үндесу  бағытын,  тұлға  дербестiгiн,  еркiндiк,  демократия 
идеалдарының  салтанат  құруын,  соған  байланысты  құндылықтардың  өзгеруiн  ескермей  тұра 
алмайды.  Ол  әлеуметтiк  ортасының  руxани,  материалдық  мүмкiндiктерiне  мейлiнше  негiзделуге 
ұмтылады.  Өкiнiшке  орай,  қазақ  кiтаптарын  жасауда  бүгiнгi  өскелең  күн  талабына  сай  кiтап 
мамандарын дайындауға жеткiлiктi көңiл бөлiнбей отыруында. 
 Қазіргі  кезде  де  кітап  өнерін  бейнелеу  өнерінсіз,  әдебиетсіз  елестету  қиын.  Бұл  өнердің  кітап 
көрінісінде  бір-бірімен  байланысы  оқырманның  кітапқа  деген  белсендігінің,  танымдық 
қызығушылығының  дамуына,  ақыл-ой  өрісінің  кеңеюіне,  көркемдік  -  теориялық  ұмтылыстарының 
танылуына, дүниетанымдарының қалыптасуына оң ықпал етеді. Қандай баспадан шыққан кiтап болса 
да ол – ұжымдық еңбектiң жемiсi. Бiздiң де ұлттық кiтаптарымыздың өндiрiсiндегi бiрден-бiр қажет 
тұлға, мәдениетiмiздiң сипатын көрсететiн тұлға - суретшi. Сапалы, талғаммен көркем безендiрiлген 
кiтапты  жақсы  суретшiнiң  еңбегiнсiз  елестету  мүмкiн  емес.  “Кiтаптың  көркемделуi  суретшiнiң  ой-
қуаты  арқылы  жүзеге  асады”.  Безендiрiлу  және  иллюстрациялау  жүйесiндегi  шекке  жеткен 
суретшiнiң  мазмұнды,  мәтiндi  дұрыстап  құрап,  оны  орындауға  мәдениеттiң  қарым-қатынасын 
эстетикалық нәтиже туындайды, әрi ол басты мәтiннiң мазмұнын құрап, оның мәнiн өзiндiк деңгейде 
ашылуына факторларға бағытталуына себепкер болады. 
Кітап графикасына кітапты иллюстрациялау мен құрылымын үйлестіру (мұқаба, ішкі беті – титул 
және  кітаптың  басқы  беттерін  безендіру  т.б.)  жатады.    Қолжазба  кітаптың  көркем  безендірілуі 
кішкене  көлемдегі  нәзік  суреттер  мен  өрнектер  арқылы  берілген.  Өрнекті  ою  мен  сюжетті-
қаріптермен толықтырылған. Өрнектеуге мыналар жатады: 
1)Беттің басы (заставка) – кітаптың, не оның бір бөлімінің басына салынатын өрнек, сурет. 
2) Аяқтама (концовка) – кітаптың тарауы мен бөлімдерінің соңына қойылған әдемі сурет, сызба. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы,«Көркемөнерден білім беру:өнер – теориясы -әдістемесі»сериясы,№2(47),
2016 ж. 
153 
    3) Инициалдар – кітаптың бастама мәтінінде суреттелген және үлкейтілген алғашқы қаріп. 
    4) Мәтін алаңдарын әртүрлі оюлармен безендіру. 
   Мәтіндегі  немесе  бөлек  парақтағы  боялған  иллюстрация  миниатюра  деген  атау  алған  болатын. 
Бұл термин сол кезде латынның “minium” деген сөзі қызыл бояу; “miniatus” – яғни “боялған” дегенді 
білдірді  (ал  қазір  “миниатюра”  “өте  кішкентай”  дегенді,  яғни  латынның  өзара  “minimum”  дегеніне 
сай  мағынада  түсініліп  жүр).  Миниатюрамен  безендірілген  қолжазбалар  “парақталған  беті”  немесе 
“киіндіру,  безендіру”,  иллюстрацияланған  деп  аталды.  Кейіннен  мәтінді  жазып  болған  соң 
безендіруге  қол  қойған.  Сондықтан  да  кейбір  қолжазба  кітаптарда  толықтырылмаған  беттер  не 
бояусыз қарандашпен түсірілген сызбалар жиі кездеседі. [3,48б] 
  “Кітапты  безендіруге  ұлы  суретшілер  де  атсалысқан.  Мәселен,  ХІV  ғ.  –  Феофан  Грек,  Андрей 
Рублев. Олар ХІҮ ғасырдың соңы мен ХV ғ. басындағы орыс кітап өнеріндегі 4 шедевр  – тапсырыс 
беруші мен оның қожайындары – бояр Федор, Кошка, Богдан, Хитров және Борис Морозовтың алға 
тартқан атауындағы кітап – Евангелияның авторлары. 
  ХV  ғ.  соңындағы  кітапты  безендіруге  орыс  суретшілері  Дионисия  мен  оның  ұлдары  Владимир 
және Феодосия Изографтардың мектебі ерекше әсер етті. Соңғы фамилия атауымен байланысты ескі 
басылым  нақыштары  пайда  болды.  Феодисияның  қатысуымен  кітап  заставкалары,  металмен 
гравирлеу жүзеге асырылды. [4,59б] 
Ал  ұлттық  кітаптарымыздағы  бір  ерекшелік,  мейлі  қолжазба  кітап  болсын,  мейлі  баспа  кітап 
болсын, қазақтың ою-өрнектері еркін пайдаланылды. Жай қарапайым гүлдің суретін салса да, соның 
бір  көрінісі  ұлттық  бояуды,  ұлттық  нақыштарға  келіп  тұрды.  Бұл  ұлттық  нақыштар,  оюлар    - 
қазақтың тілі сияқты біздің қазақ екенімізді көрсететін тілімізден кейінгі екінші белгіміз. 
Ұлттық  төлтума  дүниелерді  зерттеген  Ө.Жәнібеков  былай  дейді:  “Қазақ  ою-өрнегінің  көркем 
ойдың  және  оның  икемді  баламасы  түрдің  ғасырлар  бойы  белгілі  бір  тәртіппен  дамып  келгеніне 
байланысты  өзіндігі  мен  өзгешеліктерін  сақтап,  бізге  жеткені  мәлім.  Онда  елдің  тектестік  жағынан 
қалыптастыру  кезеңін  меңзейтін  жайттар  да  жоқ  емес.  Мысалға  алсақ,  көне  түркілердің  түсінігі 
бойынша  құс  –  көктің,  балық  судың,  ағаш  –  жердің  белгісі  болған  екен.  Ал  олардың  қазақ  ою-
өрнегінің мақлұқаты, нәубетаты, ғарыштаты, тіке сызықты, нышандық, танымдық т.б. сарындарының 
мазмұнын  байыта  түскені  белгілі.  Мұны  жете  түсінген  халық шеберлері  ою-өрнектегі  тепе-теңдікті 
қолтума өнердің түр-түріне пайдалануда қалыптасқан айқындықты қатаң сақтап, мінсіздікке жеткен 
болса, қазіргі сәулеткерлер оған жеңіл-желпі қарайтын болып алған. Үйлесім келсін-келмесін қошқар 
мүйіздің  кез-келген  тұстан  көріне  салатыны  осыдан.  Мұнда  да  бір  жүйе  керек  сияқты”.  Әрине, 
жүйесіз дүниенің оғаштығы өз алдына, ұлтымыздың құнын түсіріп жібермейміз бе деген ой туады? 
Сол  үшін  ұлттық  үйлесімділікті  ұлтының  қадір-қасиетін  бағалай  білетін,  одан  хабары  мол  маман 
жасауымен қатар, қарапайым оюдың өзіндегі қажетті басты шарт  – тікесіндегі және көлденеңіндегі 
симметрия,  пропорция,  ритм,  композицияның  белгілі  тәртіппен  орындалуын,  сонымен  қоса  түс 
үйлесімін табуы қажет. Негізінен осы қазақы ою-өрнек қазіргі қазақ кітаптарындың “қазақы” сипатын 
анықтауда жетекші рөл атқарып отырғандығы сөзсіз.     Жалпы “қазақ мәдениетінің дәстүрлік уақыты 
оның  ұлт  болып  қалыптасуымен  және  өзіндік  төл  мәдениеттің  пісіп-жетілуімен  байланысты. 
Қоғамдық  өмірдің  демократиялануы,  ақпарат  құралдарының  цензурасыз  еркін  әрекетке  көшуі 
Қазақстан  Республикасында  кітаптардың,  соның  ішінде  қазақы  мәдениетті  дәріптейтін  қазақ 
кітаптарының көбеюіне де мол мүмкіндіктер ашты. 
График  безендіру  мәтіндік  материалдарды  толықтырып,  кітап  құрылысының  макетін  жасайды. 
Қазақстанда алғашқы кітап өнерінің қалыптасуына ықпал еткен кітап баспа орындарының ашылуы. 
Қазақтың  белгілі  жазушыларының  әдеби  шығармаларын  безендіруге  қажеттіліктің  болуы  ХХ 
ғасырдың 20-30 жылдары Қазақстанда кітап графикасының қалыптасуына және ұлттық тақырыптар 
көрініс табуына түрткі болған.[5,21б] 
Кітап  графикасы  Қазақстанда  1920-30  жылдары  қалыптаса  бастады.  20  жылдардың  аяғы  мен  30 
жылдардың басыңда көркемөнер сахнасына ағалы-інілі Қожахмет пен Құлахмет Қожықовтар шықты. 
Құлахмет  Қожықов  көркем  фильмдерге  арналған  киім  үлгілерінің  эскиздері,  декорациялармен  көп 
жұмыс  жасады.  Сондай-ақ  суретші  кітап  безендіруге  көп  көңіл  бөлді.  Ол  ксилография  техникасын 
қолданып, ұлы Абай өлеңдері мен Тарас Шевченко шығармаларын иллюстрациялады. Кітап графика 
саласы  В.И.  Антощенко-Оленов  (С.Сейфуллин  шығармалары,  1964);  С.Романов  («Қырық  өтірік»  - 
халық  ертегісі,  1955);  К.Я.Баранов  («Қазақтың  халық  эпосы»,  1941);  Ю.П.Мингазитдинов 

Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Художественное образование:искусство-теория-методика», № 2 (47), 2016 г. 
154 
(Ғ.Мүсіреповтің  «Оянған  өлке»  романы,  1959)  есімдерімен  тығыз  байланысты.  1950-80  жылдары 
кітап  графикасы  жаңа  белеске  көтерілді.  Жаңадан  құрылған  («Мектеп»,  «Жалын»,  «Өнер») 
баспалары басылымдарында көптеген суретшілердің графикалық жұмыстары ұтымды пайдаланылды. 
Басылымдардың сапасы артып, жақсаруы графикалық күрделі тәсілдерді (линогравюраны, офортты, 
литографияны)  игеруге  мүмкіндік  туғызды.  Осы  кездегі  кітап  графикасы  ісіне  тікелей  қатысты 
суретшілердің  туындыларында  шығарма  тақырыбын  талдап,  мазмұнына  терең  мән  беру  бағыты 
байқалады.  1970-80  жылдардағы  басылымдарды  безендіруде  И.Исабаев  («Абай  лирикасы»,  1977); 
А.Рахманов  (У.Шекспирдің  «Сонеттері»,  1978);  А.Бейсембинов  («Эзоп  мысал-мақалдары»,  1978); 
В.А.Григорьев, М.Қисамединов (Гетенің «Фауст» поэмасы, 1980), т.б. зор еңбек етті. Сондай-ақ осы 
кезенде  суретші-график  Әлімхан  Смағұлов  шығармашылықпен  өнімді  еңбек  етті.  Ол  «Ақсауыт» 
жинағына,  «Қобыланды  батыр»  эпосына,  дастандарға  және  т.б.  шығармаларға  иллюстрациялар 
жасады. Қазақстан графиктері безендірген басылымдар халықаралық, бүкілодақтық, республикалық 
кітап  көрмелеріне  қатысып,  жүлделі  орындарға  ие  болды.  Белгілі  суретші  Ағымсалы  Дүзелханов 
«Айман-Шолпан»  және  «Қыз  Жібек»  лирикалық  эпостарына  иллюстрацияларды  литографияда 
орындаған. Осы тас бетін бедерлеу арқылы қағаз бетіне түсетін графика өнерінің бұл  ерекше түрін 
суретші  эпостық  шығармаларға  өте  ұғымды  пайдалана  білген.  Бұл  туыңдыларды  көргенде,  ата-
бабалардан  қалған  «Таңбалы  тастағы»  бейнелер  қайта  тірілгендей  әсер  қалдырады.  Өнердегі 
сабақтастық пен ата дәстүрі жүйелі жалғасын тапқан. Әдеби шығармалардың желісімен жүріп, тым 
әдемі  иллюстрациялар  жасаған  суретшілер  аз  емес.  Литография  техникасында  В.Сидоркин, 
А.Дүзелханов,  Қ.Каметов  т.б.,  ал  линогравюра  техникасында  Т.Ордабеков,  офорт  техникасында  
К.Бекенов т.б. суретшілер тамаша шығармалар жасады.[6,15б] 
 XX  ғасыр  қазақтың  баспа  кiтаптарына  да  өз  жаңалығымен  келдi.  Кiтап  қалың  көпшiлiкке 
арналғандықтан,  оның  безендiрiлу  мәнiнде  де  мәнер  өзгердi,  сыртқы  мұқабаны  әспеттеуге  көбiрек 
көңiл  бөлiнетiн  болды,  сөздi  нақты  бейнеге  айналдыру  өнерi  туды.  Баспаxана  мүмкiншiлiктерiнiң 
артқаны сондай, шығарма идеясының мазмұнын жеткiзетiндей қандай түрлi-түстi сурет салынса да, 
оны  қайталап,  айнытпай  қағазға  түсiруге  полиграфия  тiлi  әбден  жетедi.  Оны  баспаxананың 
көркемдiк-теxникалық тiлi десеңiз де сиымды. Суретшiнiң дара қолтаңбасын сол қалпында жеткiзуге 
жағдай  бар.  Кiтап  безендiруде  шығармашылыққа  кең  өрiс  ашылды.  Фотосурет,  коллаж  түрлерi  жиi 
қолданылып,  кiтап  графикасында  безендiру  iсiн  бүгiнгi  заман    талабындағы  теxникада  жүзеге 
асыратын  маман  –  кiтап  дизайнерiнiң  суретшi  екеуi  бiрлескен  шығармашылық  еңбегi  тиiмдi 
пайдаланылуда.  Кiтап  графикасы  –  қызық  та  қиын  өнер  болғандықтан,  кiтап  безендiру  сырт 
қарағанда соншама көп еңбектi қажетсiнетiн болып көрiнуi мүмкiн. Дегенмен, шығарманың ұлттық 
идеясын ашып, ойына ой, көркiне көрiк қосып ажарландырып оқырманға ұсыну үшiн суретшiнiң де 
ұлттық мәдениеттен xабары болуы шарт.Жаңа компьютерлік технологияның енгізілуіне байланысты 
1990  жылдардан  бастап  кітап  графикасы  ісінде  елеулі  өзгерістер  пайда  болды.  Басылымдарды 
дайындау  мерзімі  қысқарып,  кітап  безендіру  ісінің  мүмкіндіктері  ұлғайды.  Түстер  диапазонының 
кеңеюі  (16  млннан  астам  реңк),  оларды  бөлу  құралдарының  көп  түрлілігі,  арнайы  компьютерлік 
бағдарламалар  мен  жоғары  сапалы  принтерлер  көркем  графика  мен  шығарма  композициясындағы 
үйлесімділікті күшейтіп, суретші ойының неғұрлым дәл берілуіне ықпал етті. 
Қазiргі уақытта Қазақстан иллюстрациясы шетелдiк баспа графикасы суретшiлерiнiң еңбектерiнен 
артық  бағаланып,  кiтап  безендiруге  бiздiң  суретшiлермен  келiсiм-шартқа  отыруға  сұраныс  артып 
отыр.  2002  жылы  безендіру  бойынша  Жапонияда  өткен  кітап  байқауында  А.Меңдібайдың  «Қазақ 
ертегілері» жинағын жасаған иллюстрациясы қола медальға ие болды. 
 
1.
 
Елеукенов Ш.Р. Кiтаптанунегiздерi. – Алматы: Санат, 1997. –176 б. 
2.
 
Жиреншин Ә.М. Қазақ кітаптары тарихынан. – Алматы:Қазақстан, 1971. – 172 б. 
3.
 
Сидоров А.А. Искусство книги. – М.: Книга, 1979. – 220 с. 
4.
 
Фаворский В.А. Об искусстве, о книге, о гравюре. – М.:Книга, 1999. – 76 с. 
5.
 
Сарықұлова Г. Графика Казахстана. – Алма-Ата: Наука, 1967. – 166 б. 
6.
 
Ким Е. Қазақстан бейнелеу өнері І том Графика. – Алматы: 2009. – 257б. 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы,«Көркемөнерден білім беру:өнер – теориясы -әдістемесі»сериясы,№2(47),
2016 ж. 
155 

жүктеу/скачать 3,24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: