Абай атындағы ҚазҦпу-нің Хабаршысы, «Жас ғалым. Ізденістер. Мәселелер. Зерттеулер» сериясы, №1(7), 2016 ж
жүктеу/скачать 4,09 Mb. Pdf көрінісі
|
отыр, -п жат аналитикалық форманттарын созылыңқы қимыл тәсілінің кӛрсеткіштері екендігін және оның осы мағынаны білдіруде жиі қолданылатындығын айтады [6]. Н.Оралбаева қазақ тіліндегі қимылдың созылыңқы тәсілін білдіретін форманттарға мыналарды жатқызады: -е бер (келе береді), ˗е тҥс (кҥте тҥс), ˗й тҧр (шыдай тҧр), ˗а отыр (айта отыр), ˗а жҥр (айта жҥрер), ˗п қал (отырып қалды) [7;38]. Созылыңқы тәсілді -е бер, -е тҥс дара аналитикалық форманттары жасайды. А.Алтаева ӛзінің еңбегінде: «Қимылдың, амал-әрекеттің ҧзаққа созылуын, бірте-бірет кҥшеюін, кейде қайталануын білді- ретін аналитикалық форманттар кӛп емес», - дей келе -а бер, -а түс форманттарын мысалдар арқылы кӛрсетеді [8;126]. Қимылдың ҧзаққа созылуын білдіретін кҥрделі аналитикалық формант – -п шыға бер. Қимылдың ҧзаққа созыла жасалуын осы жалғыз формант білдіреді екен деген ой тумауы керек, себебі ол қайталау тәсіліне де тән қасиет. Қимыл қайталана беру арқылы ҧзаққа созылады. Қайталану тәсілінде негізгі мән есепке алынып, қимылдың созылуы кӛлеңкеде тҧратын боғандықтан, оны бҧл тәсілден бӛліп қару қажет. Ал -п шыға бер формантының негізгі мағынасы – қимылдың созылуы, бірақ мҧнда ӛзіндік реңк бар, ол – қимылдың жалғасуы. Мысалы, танып шыға берді, жасап шыға берді, атап шыға берді, анықтап шыға берді, сызып шыға берді, ойнап шыға берді, ӛзгеріп шыға берді, қайқайып шыға берді, жайнап шыға берді, ӛсіп шыға берді, ҧзарып шыға берді, т.б. -е бер форманты тҥркі туыстас тілдерде кең тараған. -е бер форманты қазіргі қазақ тілінде қимылдың созылуын білдіреді. Бҧл ҥзіліспен ҧзақ жасалатын қимылдарда кӛрінеді. Мысалы, Жҧбанышты жҧрттан таппай, сол бір уыттан іздеп, ісіп-кепкенше іше берді. – Мен асығатын себеп бар, туысқан, – деді жігіт скамейкаға отыра беріп (Ш.Мұртаза). Қазір ойласам, ақ асау толқындай сапырылысқан, кӛз ҧшынан мҧнартып, борт-борт желген сағымдай елес жҥректі жылытып, толқытып, балқытып жҥре береді. Кӛзі ілініп бара жатып, әлсін-әлі шошып ояна берген. Сонан соң оқ тиген аңдай ыңыранып, етпетінен аунап тҥсті де, ӛзегі ӛртеніп бара жатқандай жанталасып, қолына ілінген шӛпті жҧла берді (Қ.Жұмаділов). Солардан бӛлініп шықсын де ілгерілей бердім. Жҥзін қырындау бҧрып, Сара оған кӛз қиығын енді сала беріп еді, бетіне Манап таяу еңкеіп келіп тиер-тимес шӛп еткізді. Бірақ білетін адамыңның да білмейтін жағы бола береді. Дымы қҧрып, тек тістене берді (Б.Нҧржекеев). Бҧл мысалдарда ҥзіліспен қайталану арқылы қимыл ҧзаққа созылған. Жоғарыдағы мысалдарда бола берді, сипалай берді, босата берді, жҥре берді қимылдары тоқтаусыз ҧзаққа созылады да, ал болды, сипалады, босатты, жҥрді қимылдары ҧзақ уақыт бір қалыпта ҥзіліссіз жасалмайды. Қазақ тілінде бҧл – абстракцияланған ӛте жиі қолданылатын формант. Етістік талғамайды, салт етістікке де, сабақты етістікке де тіркесе береді. Осы формалар етістіктің категориялары бойынша толық тҥрленеді. Бҧл формалы аналитикалық етістікке ҧқсас тілде кҥрделі етістік қолданылмайды. -е тҥс форманты қазақ тілінде ӛте абстракцияланған, қимылдың кҥшеюін, әрі қарай созылуын білдіреді: Әлі булығып, ӛксігімді тоқатата алмай, қайта солығым ҥдей түсті. Тым болмаса ашуымды содан алайын деп кӛздер-кӛздемес шҥріппені басып кеп қалып ем – гҥрс ете түсті. – Е, кӛзі ҥлкен болса мерген болмай ма екен?- деп Сәрсенкҥл деген атуын қатын екілене түсті. – Қайтадан қос уыстас бӛліп алайық, - деп шап ете түсті Аманжол. Жанында жатқан ҧзын қамшыны ала салып, ҥйіріп-ҥйіріп, Ноянға қарай сілтеп кеп қалғанда, мылтық атқандай сарт ете түсті (Ш.Мҧртаза). Маңдайынан тер бҧрқ ете түсті (Қ.Жҧмаділов). Оған жігіттің жаны кіріп, жаңағысын жиілете түсті. Жҥзін қырындау бҧрып, Сара оған кӛз қиығын енді сала беріп еді, бетіне Манап таяу еңкеіп келіп тиер-тимес шӛп еткізді. Етек-жеңі таралып, балаң кҥй бҥтінделе түсті. Зияш сәл тартынса, Қалидың қолы одан сайын орала түседі (Б.Нҧржекеев). Бҧл мысалдарда -е тҥс арқылы жасалған аналитикалық формалы етістік ашық райда да, басқа райда да қолданыла береді: ҥдей түсті, гҥрс ете түсті, шап ете түсті, жиілете түсті, бҥтінделе түсті, екілене түсті, орындала түсті т.б. А.Ысқақов -п жатыр формантын жетекші етістікке амалдың белгілі жерде тоқталмай, ҥздіксіз, ҥнемі, ҧзақ жҥре я жҥргізіле беретінін немесе дағдылы кҥйін білдіретін мағына ҥстейтінін мына мысалдар арқылы кӛрсетеді: айтып жатыр, оқып жатыр, істеп жатыр, келіп жатыр, кӛмек кӛрсетіп жатыр [5; 262]. Абай атындағы ҚазҦПУ-нің Хабаршысы, «Жас ғалым. Ізденістер. Мәселелер. Зерттеулер» сериясы, №1(7), 2016 ж. 52 Сонымен қатар біз -п жатыр аналитикалық формантының кҥрделі аналитикалық форманты ретінде -п келе жатыр формантын да алып отырмыз. Кӛркем шығармадағы қолданысы: Сары ала кҥзде қызылша даласы тым жасыл боп жайқалып жатыр. Шешесінің ӛзін кӛтеріп келе жатқаны анық. – Ағатай, қамытты қайтып бер, - деді оған Ноян арбамен жағаласа шауып келе жатып. (Ш. Мҧртаза). Ӛкіріп- бақырып Тентек-Халдай ағып жатыр. Әлде тау басына жаңбыр жауды ма, тҥсі бҧзылып, тастан- тасқа соғып, жыртқыш аңдай ӛкіріп, долдана ағып жатыр. Бҧл қанды асу кімдердің басын жҧтпаған? – деді ӛзенге қарай тҥсіп келе жатып. Сай-салада кӛлеңке қоюланып, тағы бір тынышсыз тҥн қанатын жайып келе жатты (Қ.Жҧмаділов). А.Ысқақов созылыңқы тәсілге жататын басқа да аналитикалық форманттарды кӛрсетеді: -п тҧр форманты жетекші етістікке амалдың ӛзгеріссіз, бірқалыппен жҥретінін я ҥнемі болатынын немесе заттың бір қалыптағы кҥйін аңғартатын реңк қосады. Мысалы: естіліп тҧр, жанып тҧр, жауып тҧр, су ағып тҧр, т.б.Кӛркем шығармадағы қолданысы: Шалы қасында, ҥш бірдей келіні қызметін істеп тұр. Хадиша сонда байқады, қыздың әдемі мойыл кӛзіне жас толып, шҥпілдеп тұр екен (Ш.Мҧртаза). Тек қия жартастарды жарып шыққан қайсар қарағайлар ғана ӛңін бермей, тәкаппар басын тік ҧстап, кӛкке шаншыла қарап тұр. Кӛш жолдарына, айдалған мал ізіне тҥсіп, тҧмсықтарын кӛтеріп, ҧзақ-ҧзақ қарап тұрады. Сол йеннен ӛтіп, Кҥргейтастың ту сыртына шықса болғаны, айтулы кезең иек астында тиіп тұр. Қарт немересімен екеуі қаздар тобы кӛзден ғайып болып, аспан тҧңғиығына сіңіп кеткенше кірпік қақпай қарап тұрды (Қ. Жҧмаділов). -п отыр форманты жетекші етістікке амалдың ҥздіксіз я ҥздік-создық, жалпы алғанда созалаңдап, ҧзақ болатынын немесе жалғаса беретінін аңғартатын мағына қосады. Мысалы: айтып отыр, кӛріп отыр, хабарлап отыр, жазып отыр, сҧрап отыр, қызмет кӛрсетіп отыр, т.б.Кӛркем шығармадан келтірілген мысалдар: Ӛзім болсам, Мақсҧттың отын ӛшірмей, тҥтінін тҥтетіп отырмын. Қара жолдан боз ала шаң шҧбатылып шағын табор батысқа қарай тартып отырды. Бір-біріне қарама-қарсы жайғасып отырысты (Ш.Мҧртаза). Ӛзенге тҥсе берістегі алаңқайда демалып отырып, ол анадай жерде жатқан адамның қу басын кӛрді. Бір кҥні атып алған қояны мен кекілігін арқалап ҥйіне келгені сол еді, мҧны екі полицей тосып отыр екен (Қ.Жҧмаділов). -п жҥр форманты жетекші етістікке амалдың (әрекетті) ҥнемі қозғалыс я кӛшу (ауысу) ҥстінде бір қалыппен жалғастырылып істеле беруін я қайталана беруін білдіретін мағына жамайды. Мысалы: ойнап жҥр, оқып жҥр, кҥліп жҥр, кӛріп жҥр, кездесіп жҥр, қызмет етіп жҥр, т.б. [5; 262]. Кӛркем шығарма- дағы қолданысы: Хадиша поезға ілінгенінше шҥкіршілік айтудың орнына бҧрқылдап ҧрсып жүр... Тек жапырақтан қҧрт терген зымыран шымшықтар ғана шиқ-шиқ етіп ҧшып жүр (Ш.Мҧртаза). «Біреуі- не алдыра қоймаспын» деп кісесінен ҥлкен қара кезгіден алып, қолына оңтайлап ҧстап жүрді. Кезеңнің астындағы иек артпада бір топ арқар жайылып жүр екен. Қанжығасы майланып, табысы тәуір бол- ған жылдары ӛзінен асып, кӛрші жарлы-жақыбайларға да қайырымы тиіп жүрді. Сілтегені тие бермей, мҥлт кететін де боп жүрді. Қашан ҥйреніскенше, мектепке ӛзі ертіп апарып жүрді (Қ.Жҧмаділов). Ескере кететін жағдай, ғалым А.Ысқақов -п отыр, -п тҧр, -п жҥр, -п жатыр форманттарын жетекші етістікке жалғанғанда, амалдың ҥздіксіз созалаңдап, ҧзақ болатынын немесе тоқталмай ҥнемі бола беретінін білдіретінін кӛрсеткен. Ал Н.Оралбаева -п отыр, -п тҧр, -п жҥр, -п жатыр тілдегі кез келген етістіктен нақ осы шақ жасайтын аналитикалық форманттар ретінде кӛрсетіп, мынадай мысалдар келтірген: 1) -п отыр: оқып отыр, кӛріп отыр, тыңдап отыр, біліп отыр, естіп отыр; 2) -п тҧр: кӛріп тҧр, айтып тҧр, аңдып тҧр, сынап тҧр т.б.; 3) -п жҥр: келіп жҥр, оқып жҥр, сатып жҥр, біліп жҥр т.б.; 4) -п жатыр: оқып жатыр, ӛсіріп жатыр, біліп жатыр, қайтарып жатыр, беріп жатыр т.б. Нақ осы шақтағы қимылдың қай субъектіге қатысты екенін білдіру ҥшін, бҧл форманттарға жіктік жалғауы тӛрт формантқа тікелей жалғануының міндетті екенін баса кӛрсетіп кетеді [1;298]. Бірақ та «Ӛзім болсам, Мақсҧттың отын ӛшірмей, тҥтінін тҥтетіп отырмын» деген мысалдағы -п отыр аналитикалық формантына жіктік жалғауы І жақта тікелей жалғанып тҧр. Бҧл сӛйлемдегі түтетіп отырмын етістігі нақ осы шақта болып жатқан қимылды емес, ҥнемі бір қалыппен жалғастырылып істеле беруін, ҧзақ болып жатқандығын білдіріп тҧр. -п бар форманты жетекші етістікке амалдың бірте-бірте ҥдеуін (дамуын, ӛнуін, ӛсуін), я бәсеңдеуін (солғындауын, азаюын) білдіретін реңк ҥстейді. Мысалы: кетіп барады, тасып барады, тауысылып барады, кеш батып барады, ауыл кӛркейіп барады, т.б.Кӛркем шығармадағы қолданысы: Бҧлар да жолаушы ғой, кетіп барады. Туған жеріне кетіп барады (Қ.Жҧмаділов). Бҧл мысалдардан қимылдың бірнеше рет қайталауын немесе ҧзақ мерзімге созылуын байқауға болады. -п бар форманты, әсіресе, қазіргі таңда жазылып жҥрген кӛркем шығармаларға қарағанда, батырлар жырларында актив қолданылатынын айта кету керек. Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Молодой ученый. Поиски. Проблемы. Исследования», №1(7), 2016 г. 53 Жоғарыда қимылдың созылыңқы тәсілінің аналитикалық форманттармен жасалуына тоқталып, мысалдар келтірдік. Қимылдың созылыңқы тәсілі тек аналитикалық тәсілдермен ғана емес, сонымен қатар синтетикалық тәсіл арқылы да жасалады. Ал созылыңқы сипаттың синтетикалық кӛрсеткіштері:- ла/-ле, -қыла/-кіле,-мала/-меле,-ғышта,/-гіште,-ыңқыра/-іңкіре. ˗ла, ˗ле (сипала) қимылдың қайталану мәнін, ˗қыла, ˗кіле (кескіле) бҧл да қайталануын, ˗мала, ˗меле (итермеле) қайталана созылуын , ˗ғышта, ˗гіште (тҥйгіште) қайталауын, бірақ қайталанудың сәл бәсеңдігі байқалады, ˗ыңқыра, ˗ іңкіре (алыңқыра) қимылдың жалғаса тҥсуін білдіреді. Ғалым Ы.Маманов –ла/-ле, -да/-де, -та/-те, -қыла/-кіле, -ғыла/-гіле,-мала/-меле, -бала/-беле, -пала/- пеле,-ыңқыра/-іңкіре, -ңқыра/-ңкіре, -ымсыра/ -імсіре/-мсыра жҧрнақтары етістік тҥбіріне жалғану арқылы кҥшейтпелі етістік жасайтындығын айтқан. Мысалы, алыңқыра, жҥріңкіре, бҧрылыңқыра, оқытыңқыра, жуыныңқыра, т.б.[9;50]. Ғалым А. Ысқақов -ла (-ле, -да, -де, -та, -те) жҧрнағы ӛзі жалғанған тҥбір етістіктің лексикалық мағынасына амалдың ҥсті-ҥстіне еселеніп, жиі орындалуын білдіретін реңк қосатынын айта келіп, бҧл қатарға тӛмендегі жҧрнақтарды қосады: -қыла (-кіле, -ғыла, -гіле); -мала (-меле, -бала, -беле, -пала, - пеле); -ғышта (-қышта, -кіште, -гіште); -ыңқыра (-іңкіре, -ңқыра, -ңкіре); -ымсыра( -імсіре, -мсыра). Н.Оралбаева созылыңқы тәсілдің синтетикалық кӛрсеткіштері кӛп дей келе мынадай қосымшаларды кӛрсетеді: -ла/-ле,-қыла/ -кіле,-мала/-меле,-ғышта/-гіште,-ыңқыра/-іңкіре. ˗ла, ˗ле: Дӛнен мен бесті бір еді. Арқа -басын сипалап, Шҧбарды бала ҧстады... ...Арқа-басын сипалап, Тҧмарын тақты мойнына... ...Қалың топты аралап Кеудесі жатыр орнында, Қолымен санын сабалап Ҧстайын деп қалмақтар, Кәллаға қарай ҧмтылды Ортаға алды қамалап.. ... Бірін-бірі сілкілеп, Ат ҥстіне мҧштады... («Алпамыс батыр» жырынан). -қыла, ˗кіле: Тҧқшиып, тӛмен қарап, жер шҧқылайды, жерге кіргір Зуайда оның қырқылған толқын қара шашын саусағымен ары-бері ашып кӛріп, басынан кҥдікті бірдеңе іздегендей тінткіледі (Ш.Мҧртаза). ˗ыңқыра, ˗іңкіре: Мен бе, деп қыз ӛзінің қайда бара жатқанын жаңа ойлағандай дағдарыңқырап қалды. Қыз бҧл сҧраққа жауап бергісі келмегендей, қасын кӛтеріп, сызданыңқырап қалды да, ҥлкен ксінің сауалын жауапсыз қалдырмастан: - Валя, - деді. Валя ӛзіне қҧшақ жая, кӛзін тарс жҧмып алып, аңырап келе жатқан ақ кимешекті кішкентай қара кемпірге қарап состиыңқырап қалды (Ш.Мҧртаза). Қорыта келгенде, тақырыпты зерттеу барысында созылыңқы тәсілдің синтетикалық кӛрсеткіштер арқылы жасалуына қарағанда, аналитикалық форманттармен жасалуы жиі кездесетінін аңғардық. Қимылдың ӛту сипатының қай мағыналық тобы болсын, оның ӛзіндік ерекшелігі бар. Қимылдың тездік тәсілі – қимылдың тез, жылдам іске асуын, созылыңқы тәсіл-қимылдың жасалып жатқанын, процесс ҥстінде екенін, қайталанып жатқанын, ҥзіліссіз даму ҥстінде екенін, ҧзақ болатынын немесе жалғаса беретінін білдірсе, ал соңғы кезеңі − сол қимылдың аяқталуыға жақындығын, аяқталуын білдіре- ді. Демек, бҧл грамматикалық мағыналарды жасайтын тәсілдердің қимылдың ӛтуіне ҥстейтін ӛзіндік мағыналық реңкі бар. 1 Оралбай Н. Қазіргі қазақ тілінің морфологиясы. – Алматы, 2007. – 390 б. 2 Байтҧрсынов А. Тіл тағылымы. – Алматы, 1992. – 447 б. 3 Жҧбанов Қ.Қ. Қазақ тілі жӛніндегі зерттеулер. – Алматы, 1999. – 581 б. 4 Оразов М. Етістік. – Алматы: Рауан, – 2000. 5 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы, 1991. – 382 б. 6 Маралбаева С. Семантика процессности действия и способы ее выражения в казахском языке. Дисс.канд. филол.наук. – Алма-ата, 1991. – С. 173. 7 Оралбаева Н.О. Қазақ тіліндегі етістіктің категориялары: тіркесімі, сӛздегі орны. – Алматы, 1980. – 58 б. 8 Алтаева А. Кӛмекші етістіктердің семантикасы. – Алматы: Арыс, – 2006. – 143 б. 9 Маманов Ы. Қазақ тіл білімінің мәселелері. – Алматы, 2007. – 488 б. Абай атындағы ҚазҦПУ-нің Хабаршысы, «Жас ғалым. Ізденістер. Мәселелер. Зерттеулер» сериясы, №1(7), 2016 ж. 54 Резюме Оразова Г.А. - КазНПУ им.Абая магистрант 2-курса Способы процессности действия В данной статье определены особенности процессности протекания действий в казахском языкознаний с помощью конкретных примеров. Ключевые слова: категория протекания действия, фаза протекания действия, свойство процессности Summary Orazova G.A. - Kazakh National Pedagogical University named after Abai undergraduate 2 - course Methods of process actions In this article the peculiarities of the process flow operations in the Kazakh linguistics through specific examples. Кeywords: category of flow action, phase flow of the action, рrocess property УДК: 811.512.112.0 МҦХТАР ШАХАНОВТЫҢ ТІЛДІК ТҦЛҒАСЫ Е.С. Тҧрғынов – Абай ат. ҚазҦПУ, Филология институтының 2-курс магистранты, Ғылыми жетекшісі: ф.ғ.к., аға оқытушы Қоқанова Ж.А. Шаханов қолына қалам алып, тҧлға болып қалыптаса бастаған кезден-ақ ӛзінің ӛмірлік қағидаларын айқандап, оны ӛзінің шығармашылығында еркін қолдана білген. Бҧл ҥдеріс ақынның ӛз ойына тҧсау салмау еркін кӛсілуіне зор мҥмкіндік берген деп тҥсінуімізге болады. Жалпы айтқан да тілдік тҧлға ҧғымы айтылған сӛзі арқылы адамды тҧлға деңгейіне кӛтере алатын сӛз авторын айтамыз. Кез-келген адам ӛз деңгейінде адам, азамат болуы мҥмкін. Бірақ біз кез-келген адамды тілдік тҧлға категориясы бойынша қарастыра алмаймыз. Себебі ол адамның сӛзі уақытында қоғамдық ой тудыра алмаған және сол заманның сӛйлеу мәдениетінің концептісін бере алмаған хабаршы. Ақын жазушылар мен зиялы қауым ӛкілдері және ғалымдардың айтқан сӛздері мен пікірлері қоғамдық тудырса және ол кейіннен тарихи қҧнды пікір ретінде жҧрт санасында тҧрақтай алса, ол ойдың авторын тҧлға деп танимыз. Сәйкесін- ше, сол тҧлғаның пікірін когнетивтік тҧрғыдан зерттеу тілдік тҧлғаны тануға болады. Кілт сӛздер: Тілдік тҧлға, когнитивтік лингвитика, концепт, тҧлға Кӛзі тірі қазақ ақындары арасындағы жыры жатқа оқылатын сӛз зергерлерінің алғашқы тізімінде бой кӛрсететін Мҧхтар Шаханов екені кӛпшілікке аян. Мҧның басты бірнеше себебі бар. Ол біріншіден, поэзия әлеміне ӛзіндік дара стилмен келді. Сонымен қатар ол поэзияны парасат биігі деп тҥсініп, оқырманның жасерекшелігін талғамай жалпы аудиторияға бірдей тҥсінуге ыңғайлы ӛлеңдер жаза білді. Оның тҥсінігінде ақындық ӛлең шығару ғана емес, ҥлкен азаматтық . Ӛлең қҧрау ақындықтың кӛп қырының бір тҥрі, Сол ҥшін оны ардақтау, жӛнсіздеу әм кҥлкілі... филология ғылымдарының докторы, профессор Жамал Манкееваның пікіріне жҥгінсек: Сӛзді ойната білу шеберлік, шешендік болуы мҥмкін, бірақ ойды ойната отырып, белгілі бір ҧлттың концептуалдық дҥниетанымындағы когнитивтік кеңістікті тілдік астармен әдіптеу кез келген суреткердің пешенесіне жазылмаған қабілет болса керек. Бҧл – біз жоғарыда санамалап ӛткен талаптардың ҥддесінен табылатын тілдік тҧлғаға ғана тән бірегейлік. ...Шыншыл ақын болу деген – азаптың ең азабы, Сол азапқа тӛзе білу – ғажаптың ең ғажабы... Ақындық кҥш – айтылмаған ой-сезімдер жиыны, Ол биіктен бой кӛрсету – қиынның ең қиыны! ХХ ғасырдың 70-80 жылдары ӛлең жаттау жастар арасында модаға айналғанын білу ҥшін бҧл кҥндері 50 жас пен 70 жас аралығындағы аға-әпкелерімізден қонақкәдеге ӛлең сҧрайтын болсаңыз, олардың басым кӛпшілігі М.Шаханов жырларын оқи жӛнеледі. Және ақынның әлемнің 20 дан астам мемлекеттері- нің оқулықтарына енген «Тӛрт ана» ӛлеңін білмейтін қазақ жоқ деп айтуымызға әбден болады. Ғҧмырына етер мәңгі астана, Демеп жҥрер, жебеп жҥрер арқада, Болу керек қҧдіретті тӛрт ана: ТУҒАН ЖЕРІ – тҥп қазығы, айбыны, ТУҒАН ТІЛІ – мәңгі ӛнеге айдыны, ЖАН БАЙЛЫҒЫ, САЛТ-ДӘСТҤРІ – тірегі, Қадамына шуақ шашар ҥнемі, Және ТУҒАН ТАРИХЫ, Еске алуға қаншама Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Молодой ученый. Поиски. Проблемы. Исследования», №1(7), 2016 г. 55 Ауыр әрі қасіретті болса да. Қҧдірет жоқ тӛрт анаға тең келер, Онсыз санаң қаңбаққа ҧқсап сенделер. Мҧхтар Шахановтың ақындығының одан әрі асқақтауына себеп болған жайт оның азаматтың кҥрескерлік қасиеті. Ол қай кезде де ҧлтымыздың ҧлтымен рухы ҥшін аянбай кҥрескен сол жолда ӛзінің ойын ашық айта білген ақын. Ақынның ӛз тілімен айтар болсақ, Шаханов ісі мен сӛзінің арасына айырма салмаған ақын. Яғни ол қоғамдық істе де ӛлең жазуда да шынайылықты кӛздеген. Осы бір екі қасиеті бірін-бірі толықтырып отырған. Сондықтан да ақынның тҧлғалық бейнесі жҧрт алдында шынайы қалпын жоғалтпаған. Оқырман қауым сондықтанда азаматтық абыройына кір жуытпаған адамның шығармасын іздеп оқуы, тіл шҧрайлы ӛлеңді жаттап алуы заңдылық. Қазақ тілі білімінде ХХ ғасырдың аяқ кезінен бастап ӛзектеліп келе жатқан жаңа бағыттардың бірі когнитивтік ҧстанымдармен тығыз байланысты. Ғалым Н.Уәли атап ӛткендей «Тілдің лексикалық байлығы тек атауыш сӛздермен шектелмейді. Ана тіліміздегі сӛздердің енді бір қатары халықтың таным – бірлігі, зерттеуі ой қорытуына байланысты пайда болған. Ондай сӛздердің номинациялық ерекшелігінен гӛрі қасиеті басым болады». Дҥние есігін қаққалы бері бірде-бір сӛз естімеген 10 неміс, 10 ағылшын, 10 француз баласын бір бӛлмеге жатқызып, әрқайсысының аузына емізік салады. Алғашқы кезде бәріне неміс тілінде жылы- жылы сӛз айтады, ғҧмырларына сәт сапар тілейді. Бҧл кезде ағылшын, француз балалары ештеңе сезбе- гендей ҥнсіз жата береді. Ал неміс балаларының жҥзіне ӛзгеше сипат, ӛзгеріс еніп, бәрі жапа-тармағай емізіктерін сора бастайды. Әлгі сӛздерді ағылшын, француз тілінде айтқанда, сол ҧлттың бӛбектері де неміс балаларының қимыл-әрекетін қайталайды. Бҧл жерде адамның генетикалық қабілеті жҧмыс істеп жатыр. Ана тілі адамның бойына әкенің кҥшімен ананың сҥтімен дариды десек, ол нәрестелердің әрекеті заңды қҧбылыс. Ғалым Ш.Сарыбаевтың тілімен айтсақ: «Тіл – ойдың анасы десек, ана тілінде ойлай алмайтын адамның сол тілде сӛйлей алмайтыны баршаға аян. Демек, ондай адамдар ана тілінен айыры- лып қана қоймайды, сол тілде берілетін барлық ҧлттық тәрбие тағылымнан, тарихи тарихи мҧралардан мақҧрым қалады». Қазақ тіл білімі мәселелері; Алматы «Арыс» баспасы, 2000. – 624б Р.Сыздық: «Тіл – адамды тҧлға ретінде тәрбиелейтін кҥш, ана тілі – адамды белгілі бір ҧлттың, халық- тың ӛкілі етіп шығаратын қҧрал‖. Енді осы ойдың жетегімен Шаханов шығармашылығына ҥңілелік. Абай ақын бір басқа, Мҧхтар басқа, Менде досым ендеше басқа болам. Жол іздеймін әлі ешкім бастамаған. Шаханов әуелден кейіпкерлерінің жомарт, қайсар, кең пейілді және туған тарихына терең тамыр жіберген тҧлға екенін бірден аңғарылады. Когнетивті лингвистика бойынша айтар болсақ, бҧл ақынның ойының сана сезімінің ішкі жан дҥниесінің кӛрінісі. Ат басындай алтыныңды ал, Тосылма! Бірақ мына алтын алған қолыңды, Амал қанша, қалдырасың осында. Тек ӛзіңді санай кӛрме ғарыпқа, Қатал жаза қолданды деп қамықпа. Ӛйткені сен қарсы шапқан жаудан да Қауіптісің халыққа – Сол арқылы да ол кез-келген шығармашысында кейіпкерлердің сол мінезіне сай ӛнегелі сюжет қҧра біледі. Ақын ӛлеңдері мен поэмаларын оқыған кезде басқа ақын-жыраулардың дауыс ырғағын қайталамай, ең ерекшелігі бір тыныспен оқып шығуға болады. Мәселен, ақынның «Мені неге Мҧхтар қойған?» деген ӛлеңін талдап кӛрелік. Бҧл ӛлең аты айтып тҧрғандай ақынға «Мҧхтар» деген есімнің берілуі туралы сӛз болады. Ақынның дҥниеге келуімен оған әкесінің ҧлы жазушы Әуезовтің есімін беруі Әуезов танылған елге әйгілі болған Шаханҧлына ырымдап қойылған есіміне әжуалы кҥлкі келтіргендерден бастап, кҥрделі тағдыр жолын таңдай отырып, бесікте жатқанда әкесі қҧлағына сіңірген ҧлылық пен дархандықты бойына жинаған ақын ӛз заманынан ҥлесін алып болмай, және бҧл жолда ешкімге кӛлеңке тҥсірмей, зорлық кӛрсетпей, тек ӛзінің кҥшін мойындату арқылы ғана адал жолмен жҥру алдына қойған мақсатына жету ҥшін кӛрсетеді. Ӛткізбеймін ешкімге зорлығымды, Тҥсірмеймін ешкімге кӛлеңкемді, Заманымнан алғанша ҥлесімді, Тоқтатпаймын тағдырмен кҥресімді. – Тілдік тҧлға ҧғымы тҧлғаның жеке дара сана-сезімі және Абай атындағы ҚазҦПУ-нің Хабаршысы, «Жас ғалым. Ізденістер. Мәселелер. Зерттеулер» сериясы, №1(7), 2016 ж. 56 дҥниеге кӛзқарасы мен тілдің ӛзара байланысын білдіреді. Кез келген тҧлға ӛзін және ӛзінің субъектілі- гін заттық іс-әрекеті арқылы ғана емес, сонымен қатар тіл мен сӛйлеусіз жҥзеге асырылуы мҥмкін болмайтын қарым-қатынас арқылы да кӛрсетеді. Адамның сӛзі оның ішкі әлемін танытады, оның тҧлғалық қасиетін танытатын мәлімет кӛзі қызметін атқарады. Сӛзге қҧндылық сипат беру, бере алмау қабілеті тілді қолданушының ішкі дҥниесінің дәрежесіне байланысты. Мҧхтар деген – киелі ат, марқҧм әкем Маған тегін қоймаған бҧл есімді. Мені осынау сенімнен айырма, Отан Қастарым кҥшімді пайымдатам. Ӛзім қанша мықтыны мойындадым, Енді ӛзімді соларға мойындатам! – Біздің байқауымызша, прагматикалық деңгейде тілдік тҧлға қорша- ған ортамен тығыз байланысты және оған тәуелді болып келеді. Бҧл объективті қажеттілік оның психикасында кӛрініс табады. Қажеттілік қызығушылыққа, ал қызығушылық идеалға айналады. Адам тҧлға болып тумайды, қалыптасады, оның мәні қарым-қатынас қҧндылығы деңгейінде ашылады. Ал, М.Шахановтың «Ҧлт анасы – тіл» кітабынан мынадай ҥзінді келтіре кетейік. ... Енді ана тілінің қҧдіреті тӛңірегінде, жалпы, сӛз қуаты жайлы ӛзім куә болған екі оқиғаға тоқтала кетейін. Бірде қазақ әдеибетінің кӛзі тірі екі классигін – Ғ.Мҥсірепов пен Ғ.Мҧстафинді кӛлігіме отырғызып, ҥлкен Алматы ӛзеніне алыпбардым. Бірақ уақыт ӛзен жағасында серуендедік, ҥлкен тастың ҥстіне газет жайып, тіске басатын ет, қазы, нан және бір шыны коняьк қойдым. Әңгіме қызды. Ойларымыз шартарапқа қанат қақты. Бір кезде әсет табиғат аясында кӛңілі шалқыған Ғабит аға Ғ.Мҧстафинге қарап: «Әй, Ғабиден, енді екі жыл ғҧмыр кешсек жетпей ме?» – деді. Ғабиден аға әзіл-шынын араластыра: «Артығымен жетеді!» – деп жауап берді. Жҥрегім су ете қалды. Екі жылды қанағат тҧтып отырған- дары қалай? Адам боласы қай кезде ӛмірдің қызығына тойып еді? Бір жылдан соң Ғабиден Мҧстафин, ӛзі жоспарлы кесім айтқан екі жылға аз уақыт қалғанда Ғабит Мҥсірепов о дҥние сапарына аттанып кетті. Кҥні бҥгінге дейін ӛзен жағасында әңгіме есіме тҥссе, ой- санам «сол жолы екі классик ӛз тағдырын абайсыз қатерлі сӛз оғына байлап алған жоқ па?» деген секемді сҧрақ жҥріп ӛтеді. Мҧны жазып отырған себебіміз. Тіл адам ойының айнасы десек, айтылған не жазылған ой сӛйлеушінің жалпы кӛзқарасын білдіреді. Адамның сӛйлеп алып ойланбай, ойлан алып сӛйлегені дҧрыс. Осындағы ой нені меңзейді? Тілім бар деп аузына келгенін сӛйлеу беру бҧл есі дҧрыс емес адамның әрекеті Есті адам кӛп ойланып, аз сӛйлеп тындарманына тҧшымды ой айтады. Міне осы соңғы ҥдерісте адамдар арасында коммуникативті байланыс орнап, филология ғылымдарының докторы, профессор Қҧсайын Рысалды: «Ӛз ана тілінен алшақтаған немесе мҥлдем меңгермеген адам ӛзінің туған ҧлтының ойлауы, дҥние болмысты пайымдауы мен тҥйсіну деңгейінен ажырап қалады. Тіл ҧлттық-қарым-қатынас қҧралы ғана емес, таным қҧралы да. Әлемдік тіл философиясының қайталанбас тҧлғасы В. Фон Гумбольдт дҥниелік болмыстың халық санасында қалыптасқан танымдық бейнесі ел рухының негізі ретінде сол ҧлттың тілімен іштей астасып кететінін баса айта отырып, «тіл халықтың рухының тікелей сыртқы кӛрінісі, себебі, халықтың тілі – оның рухы, ал халықтың рухы – оның тілі, олардың арасындағы келісімдік пен ҥйлесімдікті ӛмірдің басқа қырынан байқау тіптен мҥмкін емес», – дейді 30бет. Жалпы айтқан да тілдік тҧлға ҧғымы айтылған сӛзі арқылы адамды тҧлға деңгейіне кӛтере алатын сӛз авторын айтамыз. Кез-келген адам ӛз деңгейінде адам, азамат болуы мҥмкін. Бірақ біз кез-келген адамды тілдік тҧлға категориясы бойынша қарастыра алмаймыз. Себебі ол адамның сӛзі уақытында қоғамдық ой тудыра алмаған және сол заманның сӛйлеу мәдениетінің концептісін бере алмаған хабаршы. Ақын жазушылар мен зиялы қауым ӛкілдері және ғалымдардың айтқан сӛздері мен пікірлері қоғамдық тудырса және ол кейіннен тарихи қҧнды пікір ретінде жҧрт санасында тҧрақтай алса, ол ойдың авторын тҧлға деп танимыз. Сәйкесінше, сол тҧлғаның пікірін когнетивтік тҧрғыдан зерттеу тілдік тҧлғаны тануға болады. Қажет болса, тіл арқылы және әдебиет арқылы сол уақыттың психологиялық халін, тарихи жағдайын, әлеуметтік сатысын танып білуге тӛре жол. сол кезеңді зерттеуге адамдардың тҧрмыс-тіршілігін біле аламыз. Сол арқылы да когнетивтік лингвистиканың ӛзекті болып отырғаны біле аламыз. Тҧлға дегеніміз биологиялық қасиеті адам болғанымен ӛзі ӛмір сҥріп отырған ортасында басқа индивидтерден озық ақыл-ойымен, ерекше қабілетімен қоғаммен байланыс қасиеттері жоғары және басқа да сипаттамалары жағынан биік парасат иесін танимыз. Сонымен бірге тҧлғаның ӛмір сҥруінің негізін қҧрайтын, оның мақсаттары, ниеттері мен ҧстанымда- рын белгілейтін шығармашылық қажеттіліктері туралы да айтуға болады. Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Молодой ученый. Поиски. Проблемы. Исследования», №1(7), 2016 г. 57 Елге ҧстаздық еткен қарттан алғыр, қҧйма қҧлақты, Қонақтары сҧрапты: – Аға, неше балаңыз бар соңыңыздан самғаған? – Бір жарым! – деп тіл қатыпты әлгі адам. – Ал, дәл айтсам, ҥш ҧлым бар зерек әрі білімді, Ҥшеуі де ғылым қуып назарға ерте ілінді. Сол ҥш ҧлдың бірі ғана қайсар, ҧшқыр арманын, Техникалық санаты мен ғылыми ӛр талғамын Ӛз ҧлтының рухани байлығына жалғады, Содан шуақ, қуат алып, ғаламдық ой толғады. – Тҧлғаның қоршаған әлемге, айналадағы басқа адам- дарға, ӛзіне деген қарым-қатынасы арқылы анықталынатын қҧндылықтар жҥйесі, яғни адамның матери- алдық және рухани игіліктері мен мҧраттары, белгілі бір әлеуметтік, мәдени және адамгершілік қҧнды- лықтарды таңдап алуының себептері оның танымындағы ғалам бейнесін ашу арқылы анықталынады. Зерттеушілер тілдік тҧлғаның қалыптасуы ҥш экстралингвистикалық фактордың: әлеуметтік, ҧлттық- мәдени және психологиялықфакторлардың ықпалына бағынатындығын атап кӛрсетеді. Жеке адам ӛмір сҥретін кез келген жағдай алдымен қоғам реттеп отыратын нормалар мен заңдылықтарға бағынатын әлеуметтік жағдай болып табылады. Бір жағынан тілдік тҧлға сол жағдайларға мойынсуға міндетті. Екінші жағынан алғанда ӛзі сол қоғамның мҥшесі болып табылатындықтан, болып жатқан оқиғаларға деген жеке кӛзқарасын, тҧлғалық ҧстанымын білдіру ҥшін саналы тҥрде жалпы нормаларды бҧзуға қабілетті. Тілдік тҧлға дегеніміз – тілді, оның заңдылықтарын, толық игерген, оны тілдесім әрекетінде қолдана алатын, жеке басының қызығушылығы бар, қоғамдық ӛмірге икемді, кәсіби әрекетінде сауатты, кәсіби әрекетіне шығармашылықпен қарайтын адам. Тілдік тҧлғаның қатысымдық әрекет барысында сӛйлей білу қабілетін, дағдысын жетілдіру ҥшін олармен жҥйелі жҧмыс жҥргізу керек екені кҥмәнсіз. Абай ақын бір басқа, Мҧхтар басқа, Менде досым ендеше басқа болам. Жол іздеймін әлі ешкім бастамаған. Қарапайым ойға салсақ, егер сіз сӛйлеп тҧрған кезіңізде біреудің кӛңіліне тиіп кетер ме екенмін, біреуге ҧнамай қалармын ба екен деп деп ойыңызға тҧсау салсаңыз, сіздің ойыңыз нақты шықпайды. Тіл ойдың айнасы екені баршаға аян. Айтар ойыңыз шҧбалаңқы немесе ӛтірік аралас яки тҥсініксіз ойдың авторы боласыз. Мҧхтар Шахановтың басты артықшылығы ешуақытта ӛзінің ойын бҧқпаламай, ашық жеткізе білген. Психолог М.Мҧқанов Уорфтың бҧл пікірімен келіспейтіндігін білдіреді. Осы тҧста Р.Адерсонның табиғи тілдің мҥмкін болатын формаларына қандай да бір шектеулердің тілге тән нәрсе екендігі рас болса, бҧл шектеулер неге қатысты – табиғи тілдердің универсалийлік пішіндеріне ме әлде танымның универсалийлік пішініне ме? деген сҧрағын орынды қойылған ӛзекті мәселе деп ҧғамыз. әртҥрлі тілдерде ҥлкен айырмашылықтар бар болса да қандай да бір ҧқсастықтары да болады. Қазіргі уақытта жеке адамдардың тілдік тҧлғасын терең зерттеу арқылы қоғамдағы тілге қатысты барлық маңызды мәселелерді ӛз ретімен шеше алатын боламыз. Бҧл тҧрғыда Мҧхтар Шахановтың тілдік тҧлғасын зерттеудің орны тіптен бӛлек. Мәселен, қазақтың арғы бергі тарихында қазақ тілінің мемлекет- тік мәртебе алуына ӛзінің азаматтығымен ҥлес қосқан Шаханов есімі қазақ тілі дамуымен қатар жҥретін болады. Тоқсан ауыз сӛздің тобықтай тҥйіні Шаханов қазақтардың тілдік тҧлғасы ҥшін қоғамдық алаңын- да, жазылмаған, бекітілмеген тіл білімінің саласының ерекше тҧлға. жүктеу/скачать 4,09 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|