Абай атындағы ҚазҦпу-нің Хабаршысы, «Жас ғалым. Ізденістер. Мәселелер. Зерттеулер» сериясы, №1(7), 2016 ж

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Молодой ученый. Поиски. Проблемы. Исследования», №1(7), 2016 г. 
63 
 
Summary 
Kazakh National Pedagogical University named after Abay. The 2 st course Undergraduate student Kanlenova B.N., 
Scientific supervisor: associate professor Tamayev A. 
Historical accuracy of the novel "Tar kezen" by K.Mukanbetkaliyev 
The article investigates the historical novel in modern Kazakh prose. As research is the novel Kazhygali Muhanbetkaliev 
«Tar kezeң» reflecting historical events of XVII-XVIII centuries in Kazakhstan, a period that was the most difficult time in 
the history of the Kazakh nation. The evolution of the heroic image of S. Datuly - the protagonist of the novel. Analyzing the 
novel, the author makes a significant conclusions and judgments about the artistic features of the novel K.Muhanbetkaliev. 
Key words: historical truth, documentary source, poetic fiction, imagery, shaped means, genre, dramatic effect. 
 
ӘОЖ 81.23 
 
СИМВОЛ – МӘДЕНИЕТТІҢ ТҦРАҚТЫ ЭЛЕМЕНТІ 
 
А.А. Ақышева – Абай ат. ҚазҦПУ, Филология институтының 2-курс магистранты,  
Ғылыми жетекшісі: ф.ғ.д., доцент Есенова Қ. 
 
Бҧл  мақалада  символ  терминінің  мағынасы  мен  әдебиеттегі,  тілдегі  қолданысы,  символдың  негізгі  қасиеттері 
қарастырылған. 
Кілт сӛздер: тіл, этнос, символ, таңба, архетип 
 
Қазіргі кезеңде ―тіл мен этнос‖ мәселесіне қатысты тіл біліміндегі кӛптеген зерттеу жҧмыстары тілдегі 
ҧлттық сипатты, ҧлттық танымды, ҧлттық рухты тануға, танытуға негізделген. Халық танымының дерегі 
ретінде тілдік символдар әлі де болса жеткіліксіз қарастырылуда. Символ халықтың дҥниені тҥйсінуінен 
хабар беретін қойма, яғни ғаламның тілдік бейнесі ретінде ҧлттың эстетикалық таным-талғамын, шаруа-
шылық кәсібін, мінез-қҧлық, ырым-наным, салт-дәстҥр, бір сӛзбен айтқанда, ҧлттық рухты, тек тілде ғана 
жан-жақты  танытады.  Мәселен,  қазақ  тілінің  дыбыс  символикалы  сӛздері  фоносемантика  тҧрғысынан 
(К.Ш.  Хҧсайын),  қазақ  тілі  дыбыстарының  символикалық  мәнін  ашу  мәселесі  (С.А.  Ӛткелбаева),  сан 
атауларының  символикалық  мәні  (І.Кеңесбаев,  Қ.С.  Дҥсіпбаева,  Р.Ә.  Авакова),  рухани  мәдениет  пен 
материалдық  мәдениетке  қатысты  этнографизмдердің  (Е.Жанпейісов,  Ж.А.  Манкеева),  этнографизмдер 
мен тҥс атауларының символдық мағынасы (Ә.Т. Қайдаров, Б.Ӛмірбеков, З.Т. Ахтамбердиева), этномәде-
ни  атаулар  мен  символдық  мәнге  ие  фразеологизмдер  сипаты  (Р.Сыздық,  Н.Уәлиҧлы,  Г.Смағҧлова), 
мифтік  танымға  негізделген  символдар  (Б.Қ.  Ақбердиева),  халықтық  эстетика  сҧлулық  символизмдері 
(А.Қ. Сейілхан) зерттелген. Ал символдың когнитивтік сипаты (Қ.Ә. Жаманбаева). Заттар мен қҧбылыс-
тардың семиотикалық мәні, ҧлттық символдар сипаты, мәдениеттің этнотаңбалық мәні туралы тҧжырым-
ды  кӛзқарастарды  этнограф  ғалым  С.Мҧқанов,  К.Ш.  Нҧрланова,  Ж.К.  Қаракӛзова,  М.Ш.  Хасановтың 
еңбектерінен табылады.  
Қажеттілік  символдар  арқылы  кӛрінісі  береді.  Сана  сыртқы  факторға  таңдаулы  тҥрдегі  тәуелділігін 
немесе ішкі ӛсу, жетілу қажеттілігін белгілі бір модельдің, форманың бойына жинақтау арқылы шешеді. 
Символдың болмысын анықтау оның ең алдымен «лингвистикалық символ», яғни тіл, сӛйлеу негізінде 
қарастырудан басталады. Бҧл жағдайда ол тілдік нысан ретінде қарастырылады. Ал символды таңбалық 
жҥйеде  қарастырумен  семиотика  ғылымы  айналысады.  «Символ»  ҧғымы  бҧл  ғылымның  нысанына 
айналғанда, ол «таңба – символ» ретінде болады. 
Таңбаның негізгі белгісінің бірі – оның еріктілігі, алайда тіл біліміндегі зерттеулерге зер салсақ, тілдік 
таңба уәжділік және бейуәжділік сипатқа ие. Таңба ӛзінің мағыналық мазмҧнына ешбір қосымша мағына-
ны енгізбеуімен сипатталады. Егер тілдік таңба таңбалаушы мен таңбаланушы бірлігінен тҧрса, символ 
тҧлға бірдейлігі негізінде ӛз мазмҧнын белгілі бір контекске байланысты кҥрделендіреді. Жеке сӛз терең 
негізді семантикалық қҧрылымдарды бейнелейтін дискуста қолданылып, одан кейін ол сӛз арқылы беріл-
ген  ҧғымды  адам  метақҧндылық  ретінде  бастан  ӛткеретін  болса,  онда  атау  –  сӛз  де  жоғары  формаға  – 
символға айналады. Осыған орай белгілі бір халықтың материалдық және рухани мәдениет элементтері 
тілде  эстетикалық  символ  ретінде  қалыптасады.  Мҧның  негізінде  ―әлемді  тіл  арқылы  танудың‖  әр  ҧлт 
тілінде тҥрлі сипатқа ие екендігі туралы шешімге символдың тілдік сипатын ашу арқылы және әр ҧлттың 
болмысын  таныту  негізінде  келуге  болады.  Сондықтан  да  этномәдени  атаулардың  символдық  мәнін 
қарастыру  тіл  мен  таным,  тіл  мен  сол  тілді  қолданушылардың  тығыз  байланысынан  туған  ӛзекті 
мәселенің бірі деп айтуға болады. 

Абай атындағы ҚазҦПУ-нің Хабаршысы, «Жас ғалым. Ізденістер. Мәселелер. Зерттеулер» сериясы, №1(7), 2016 ж. 
64 
Тіл  –  адамзаттың  қоғамдық  тарихында  жинақталған  ақпаратты  жеткізудің  негізгі  қҧралы.  Тіл  мен 
таным  процесінің  арақатынасы  когнитивтік  жҥйе  арқылы  кӛрінеді.  Тіл  мен  таным,  тіл  мен  ойлау. 
«Символ»  терминінің  мағынасы  –  ойды  тҧспалдап  жеткізудегі  тілдік  қҧрал.  Ол  –  айтатын  ойды  тура 
айтпай, тҧспалдап белгілі нышандар арқылы бейнелеп, астарлап, бҥркемелеп жеткізу, шынайы бейненің 
елесі, ишараты символға тән қасиет және тілдік қҧралдардың бір қызметі. Символдың беретін мағынасы 
шындық болмысты белгілеуінде, сол арқылы алуан тҥрлі мағынаға ие болуында. Символ адамның санасы 
мен  ойлау  қабілетімен  тығыз  байланысты.  Заттың  тілдік  белгісі  сол  заттың  ақпараты,  хабары  ретінде 
тҥсініледі.  Белгі  мен  мағына  арасында  тығыз  қатынастық  байланыс  болуында.  Халық  ӛзін  қоршаған 
ортадағы заттар мен қҧбылыстарға мән, мағына бере отырып, оның негізгі белгілерін салыстыру, ҧқсату, 
абстракциялау  т.б.  арқылы  қасиеттерін  жинақтап,  ортақ  белгілерінің  жиынтығы  негізінде  жаңа  ҧғымға 
атау  қойған.  Шындық  болмыс  ҥнемі  қозғалыста  және  шығармашылық  даму  ҥстінде  болуы  заңдылық. 
Демек, символ да ӛзгеріс пен дамудан тҧрады. Оны ҥш кезеңге бӛліп қарауға болады: біріншісі – сезімдік 
қабылдау, екіншісі – абстрактылы ойлау, ҥшіншісі – тәжірибе, яғни қолданыс қызметі. Сӛз мағынасына 
ҥңіле  отырып,  дҥниені  бейнелеу,  тҥсінуден  ақпараттар  береді.  Символдың  басты  да  негізгі  қасиеті  – 
идеалды  мағынасын  айтылады,  яғни  шындық  болмыстағы  нысанның  мәнін  (смысл)  ашатын,  қҧрайтын 
ерекшелігінде. 
Қазақстан  энциклопедиясында  символға:  «Символ  –  белгілі  бір  нәрсені  ӛз  қалпынан  ӛзге  жанама 
сипатында  алып  кӛрсетуден  туатын  эстетикалық  категория.  Символданған  образ  кӛбіне  айқындықтан 
айырылып,  бҧлдыр  тҥсінік  береді.  Символ  жалпы  адам  санасының  даму  тарихына  сай  ӛрбіген  кӛне 
категорияның бірі. Алғашқы қиялдау, болжау, ертедегі тҥсініктер, наным-сенімдер – символдың шығуы-
на әсер еткен қҧбылыстар» - деген анықтама беріледі [1977,10-том,157б]. Яғни, символдың шығу тӛркіні 
тереңде жатқанын аңғаруға болады. Символдың табиғаты жазу пайда болмай тҧрған кезге жатады және 
ӛзіндік тереңдігімен сипатталады. Ю.М.Лотманның тілімен айтқанда: «Символ никогда не принадлежит 
какому-либо одному синхронному среду культуры – он всегда пронзает этот срез повертикали, приходя и 
уходя в будущеең [1,205]. Символ – адам санасының дамуымен байланысты, дҥниетанымның тереңдеуі-
нің нәтижесі болып табылатын ерекше қҧбылыс. Мәселен, символизм ағымының кӛрнекті ӛкілі А.Белый 
символды  ойлаудың,  ӛмірдің  бейнесі  ретінде  таниды:  «Символ  –  кӛрінбейтін,  танымнан,  сезімнен  тыс, 
сӛзге  тән  емес  нәрсені  нҧсқау.  Ол  кӛркем  образ,  бейне,  қҧпия  сырлы  әлемге  апарар  жол,  ақиқат  дҥние 
категориясы» [2,5]. Яғни, символ адам танымынан тыс дҥниені бейнелейді, сол себепті де символды адам 
танымы  дамуының  жемісі,  соның  кӛрінісі  деуге  болады.  Символдардың  пайда  болуына  қандай  да 
халықтың  болмасый  тҧрған  ортасы,  ӛмір  сҥру  салты,  дәстҥрі,  мәдениеті,  жалпы  алғанда  дҥниетанымы 
әсер етеді. Қандай халықтың символдар жҥйесін алып қарасақ та, жалпы адамзатқа ортақ символдарды 
кездестіреміз.  Әйтсе  де,  доминантты  (басым)  символдар  тобына  қарай  олардың  тек  бір  ғана  ҧлттық  не 
аймақтық мәдениетке тән символдар жҥйесі екендігін айқындауға болады [3,61].  
Бір айта кететін жайт, символдар әр тҥрлі деңгейде беріледі. Олар  ӛнер, семиотика жҥйесіне де  тән 
екендігі, символ табиғатын ашуда бір ғана ғылым саласының жетістігіне сҥйену жеткіліксіздігі – символ-
дың  әмбебап  категория  екендігін  кӛрсетеді.  Ю.М.  Лотманның  сӛзімен  айтқанда,  символ  –  «мәдениет 
жадың болып саналады.  Ӛйткені, тіл таңбалар жҥйесі ғана емес, ол –  осы жҥйені кӛмкерген  мәдениет. 
Сондықтан да ол - әр халықтың ҧлы мҧрасы, ҧлттың тарихи жетістігі. Мәдениет, бір жағынан, ҧрпақтан 
ҧрпаққа жеткен мәтіндер болса, екінші жағынан, ҧрпақтан ҧрпаққа жеткен символдар. Символ ешқашан 
да  мәдениеттің  бір  ғана  кезеңіне,  яғни  синхронды  қабатына  тән  болып  қалмайды,  ол  қашан  да  осы 
қабатты ӛткеннен болашаққа қарай кесіп ӛтеді. Символ – мәдениеттің тҧрақты элементі. Ол басқа мәдени-
ет дәуірінің елшісі ретінде, ежелгі мәдениет негіздерін жаңғыртушы ретінде қызмет етеді. Ӛйткені онда 
мәдени ақпарат ықшам тҥрде сақталған. 
Символдың ең маңызды сипаттамасы – оның архетиптілігі, бейнелілігі, кешенді мазмҧны, универсал-
дылығы (жалпылығы) және ҧлттық ерекшелігінде. Лингвомәдениеттануда символдың жоғарыда кӛрсетіл-
ген сипаттамалары ішінде архетиптілігі ең маңыздысы болып табылады. «Архетип» дегеніміз символдың 
пайда болуына негіз алғашқы образдар. З.Фрейд бойынша «архаикалық қалдықтар». Әмбебап бейнелер-
мен  идеяларды  білдіру  ҥшін  семиотикалық  кодтардың  бірі  ретінде  мифология  қолданылады.  Тҥр-тҥс 
символикасының  пайда  болуына  да  мифтік  ойлаудың  әсер  етуі  тілде  кӛрініс  тапқан.  Яғни  символдар 
ӛзінің  бастамасын  мифологиядан  алады.  Бҧл  фольклорда  орын  алған  мифологиялық  сюжеттер,  мәдени 
жазба ескерткіштер негізінен символға негізделген деп тҧжырым жасауға болады.  
Символдардың негізгі бар қасиеті, ӛзге таңбалардан ерекшелігі – оның идеалды нысандық мағынасын-
да, яғни физикалық әлемде жоқ объект мәнін қҧрайтын семантикалық  айырмашылығында. Символдың 
осы қасиеті арқасында адам қажеттіліктеріне жарамды және қҧнды тҥсініктер кӛріне алады. Демек, халық 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Молодой ученый. Поиски. Проблемы. Исследования», №1(7), 2016 г. 
65 
ӛзін  қоршаған  әр  дҥниеге  ой  кӛзімен,  ҧлттық  тҥйсікпен  қарап,  кӛңіліне  тҥйіп,  модельдендіруге  бейім 
келген.  Мҧның  ӛзі  қоршаған  ортамен  ҥндестікті  бҧзбау,  әуезділікті  сақтау  ниетінен  туса  керек.  Ал  ол 
тілдің  эволюциялық  жолиен  дамып  ӛрбіген,  соның  негізінде  туындаған  символдарда  кӛрініс  табады. 
Яғни, символ тілдік жҥйеде белгілі бір когнитивтік қҧрылым ретінде ғаламның тілдік бейнесін танытады. 
Сол  себепті  де,  символдық  мәнге  ие  сӛздердің  табиғаты  ерекше.  Ӛйткені,  сӛз  символдар  танымдық, 
ҧлттық-мәдени,  фондық  мағыналарға  ие  бола  отырып,  халықтың  дҥниетанымымен  тығыз  байланысты 
болып келеді. Яғни, атауыш мағынадағы сӛз нақтылыққа, даралыққа ие болса, символдық мағынадағы сӛз 
жалпылыққа,  біртҧтастыққа  ие.  Осы  қасиеті  арқылы  ол  дҥниені  біртҧтастыққа  байланыстырып,  кӛз 
алдыңа бҥтін бір сурет бейнесін елестетеді. Әдетте, символдық ҧғым кең мағынада белгілі бір мазмҧнды 
басқаша  формада  (таңбалық  формада)  бейнелеу  деп  тҥсініледі.  Символдар  шетсіз-шексіз  алып  дҥниеге 
форма береді, адамның ақылы, пайымы жетпейтін әлемге аяқ басуға қҧрал болады. Орыс символизмінің 
негізін салушы А.Белый «Символ менің санамның ең тҥпкірінде, санасыз аумақта тҧнып жатқан тілсіз, 
кӛз жетпейтін дҥниені менің жеке болмысымнан тыс жатқан тілсіз, ақылға сыймайтын екінші бір дҥние-
мен  байланыстырады,ң-дейді.  Ғалымның  пікірінше,  адамның  жан  дҥниесін,  кӛңіл  кҥйлерін  бейнелеу 
қҧралдарының тәжірибесі кӛркемдік символ туғызады. Нақты айтқанда, сӛздің сыртқы яғни сезім арқылы 
қабылданатын, кӛзге кӛрінетін немесе қҧлаққа естілетін материясы идея-символда және символ арқылы 
іске  асады.  Ғалымның  ӛз  сӛзімен  айтсақ  «Сӛз-символ,  ол  мен  ҥшін  беймәлім  екі  мәнді  жалғастырып, 
тҧтастырып тҧр. Олар: кӛзім жетіп кӛре алатын кеңістік пен ішкі сезімнің кҥңгірт естілген жаңғырығы. 
Оны мен шартты тҥрде уақыт деп атаймынң [4,204]. Шын мәнінде, сӛздер мен сӛз-символдар ақпаратты 
беруші емес, олар тек тыңдаушының санасында бҧрыннан бар лексикалық ҧғымдарды ӛзектендіріп, сол 
арқылы белгілі бір ассоцияция туғызады. «Сӛз және сӛз символ екі тҥрлі таңба емес, сол сӛздің ӛзінің екі 
тҥрлі қызметтегі екі тҥрлі формасы, яғни лингвистикалық таңба символдық қызметті атқарғанда ғана оны 
символ деп атай аламыз [5,132]. 
«Символ»  терминіне  лингвистикада  және  әдебиеттануда  әр  тҥрлі  анықтама  беріліп  жҥр.  Әдебиетте 
символ дегеніміз – ойды астарлап, басқа нәрсені суреттеу арқылы жасалатын нақтылы сипатқа ие балама 
бейне.  Жалпыхалықтық  тілде  кездесетін  символдар  бір  нәрсені  ӛз  қалпынан  басқаша  сипатта  кӛрсетіп, 
нақтылы  бір  затты,  нәрсені  екінші  нәрсенің,  не  ҧғымның  жай  баламасы  ретінде  алу  арқылы  жасалады. 
Қорытындылай келе, тіл қолданысындағы когнитивтік негіздерге логика-философиялық тҧрғыдан келіп, 
тілдегі эмоция, символ, тілдік сана ҧғымдар адам баласына кӛмекке келетін психологиялық, әлеуметтік, 
рухани таңбалар – символдар. Бірақ, символ тілін тҥсіну ҥшін сана жетілу қажет» - деп символға «рухани 
таңба» ретінде қарайды. 
 
1 Лотман Ю.М. Внутри тысящих миров. – М., 1996. 
2 Белый А. Символизм как миропонимание. – М., 1994. 
3 Ислам А.Қазақ мәдениетінің тілде кӛрініс тапқан символдар астары. // Ҧлт тағылымы, 2003, - №4. 
4 Белый А. Символизм как миропонимание. – М., 1994. 
5 Қайырбаева Қ. Қазақ тіліндегі этномәдени атаулардың символдық мәні. фил.ғыл.канд.дисс. – Алматы, 2004. 
 
Резюме 
Магистрант ІІ курса КазНПУ имени Абая Ақышева А.А., Науычный руковадитель: д.ф.н., доцент Есенова Қ. 
Символ – устойчивый элемент культуры 
В  этой  статье  предусмотрено  смысл  и  использования  символа  в  языке  и  в  литературе  и  основные  качества 
символа. 
Ключевые слова: язык, этнос, символ, архетип 
 
Summary 
Kazakh National Pedagogical University named after Abay. The 2 st course Undergraduate student Akysheva A.A., 
Scientific supervisor: associate professor Esenova К. 
Symbol – a steady element of culture 
In this article it provided the meaning and use of symbols in the language and literature the main quality characters. 
Keywords: language, ethnos, symbol, arxetip 
 
 
 
 
 
 
 

Абай атындағы ҚазҦПУ-нің Хабаршысы, «Жас ғалым. Ізденістер. Мәселелер. Зерттеулер» сериясы, №1(7), 2016 ж. 
66 
 
 
УДК 821.512.122 – 1.0 
 
М.МАҚАТАЕВ ЛИРИКАСЫНДАҒЫ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ САРЫН 
 
Д.Б. Мҧхамадиев – ф.ғ.к., аға ғылыми қызметкер, 
Б.С. Бегманова – ҚазМемҚызПУ, ф.ғ.к., қауымдастырылған профессор м.а. 
 
Мақалада  М.Мақатаевтың  философиялық  сарынға  қҧрылған  жырлары  талданады.  Ақын  жырларындағы  ӛмір 
қҧбылыстары адамның кӛңіл-кҥйімен байланыстырыла қарастырылады.  
Поэзия сезімге қҧрылады. Ол адамзатты поэзияға ғана тән белгісіз жҧмбақ кҥш пен сезімнің алуан тҥрлі рахатына 
бӛлейді. Адам баласының бойында кездесетін тҥрлі сезімдер – тҧтастай алғанда адам жанының табиғи нәрі, рахат 
сәттері. Ӛйткені, мҧң мен қуаныш сезімдерінің ӛзіндік ләззаттары бар. Поэзия сезінуге тәрбиелейді, адам жҥрегінің 
кез-келген қара-байыр қҧбылысқа ҥн қоса бермейтін нәзік қылына жан бітіреді. Поэзияның «адам сезімінің айнасы» 
аталуы сондықтан.  
Ақынның  кез  келген  жыр  жолдарынан  автордың  кӛңіл-кҥй  сезімін  байқауға  болады.  Адам  басында  жиі-жиі 
кездесіп  отыратын  сағыныш,  аңсау,  қҧмарту,  сҥйсіну,  шаттану,  қуану,  ренжу,  мҧңаю,  ӛкіну  сияқты  эмоцияны 
Мҧқағали  Мақатаев  ӛлеңдерінен  кӛптеп  кездестіруге  болады.  Ақын  жырларының  ӛзі  болашақтан  ҥміттеніп, 
жақсылықты  сарғая  кҥткен  сағыныштан  тҧрады.  Осы  сезімдерді  ӛлең  бойына  сіңіре,  кіріктіре  жырлау  Мҧқағали 
Мақатаев ақындығының ерекшелігінде жатыр.  
Тҥйін сӛздер: образ, поэзия, лирика, жанр, стиль, жанрлық-стилдік палитра, талдаулар, әдебиетшілер, сыншылар, 
ӛлеңдер циклы 
 
Сӛз ӛнері ықылым заманнан бері халқымызбен бірге жасасып келе жатқан қҧндылықтар қҧбылысы. 
Қазақ халқының әр кезеңдердегі тҧрмыс-тіршілігі, салт-дәстҥрі, басынан ӛткерген тарихи оқиғалары, елін, 
жерін жаудан қорғаған батырлар ерлігі мен бір ауыз сӛзбен тоқтам жасаған хан, би-шешендердің сӛздері 
жыр-дастандарға айналып бҥгінгі ҧрпаққа жетіп отыр. «Басқа халықтар сияқты, қазақ халқының да ӛзіне 
тән тарихы, басынан кешкен кезеңдері, ӛсу, ӛрлеу сапары, әрбір дәуірге лайық мәдени мҧрасы, асыл ӛнері 
бар. Сол асыл ӛнердің таза меруерттері ғасырлар бойы ел ӛмірімен бірге жасап келеді» [1, 12 б.].  
Әр заман ӛз ақынын тудырады. Әр ақын ӛз заманының жаршысы. Заман жаршысы болуымен қатар 
ӛткенді  жалғастырушы,  жаңғыртушы,  дамытушы  ӛнер  иесі.  ХХ  ғасырдың  екінші  жартысында  поэзия 
әлемінде ӛзіндік ҥнімен танылып, заманының жарсышысан айналған ақындардың бірі М.Мақатаев. 
«Поэзия адамның жаны мен жҥрегіне әсер етеді» [2, 226 б.].  
Мҧқағали Мақатаевтың жаны мен жҥрегіне жақыны – ӛмір тақырыбы. Ақынның кез-келген тақырып-
та жазылған ӛлеңінен ӛмірге деген кӛзқарасы, ӛмір жайлы толғанысын танисыз. Ал, арнайы тақырып етіп 
алып, жыр арнаған ӛлеңдерін атап айтар болсақ: «Ӛмірге серт», «Ӛмір толқыны», «Ӛмір», «Ӛмірге ерте 
қҧлаш  сермегенмен»,  «Ӛмірден  менің  кҥткен  ҥмітім  сол»,  «Пай-пай  ӛмір»,  «Ӛкпелетті  дей  алман...», 
«Ӛміріме»,  «Ӛмір  дейтін»,  «Ӛмір  деген  біреу  бар»,  «Ӛмір  деген  не  десем»,  «Ӛмір»,  «Жас  ӛмір,  саған 
ӛкпем  жоқ»,  «Ӛмір  жайлы»,  «Ӛмірімді  несіне  жек  кӛремін»  т.б.  Бҧл  жырларынан  ақынның  ӛмірге 
талпынысын, қҧштарлығын кӛреміз. «Кең дҥние, қҧшағыңды аш, мен келемін» деп ӛмірге жар сала енген 
ақын ӛмірдің ащы-тәтті сыйынан да қашпайды. Керісінше, «Жер бетінде жақсы тіршілік етуге» талпына-
ды. Ӛмірдің кҥрестен тҧратынын мойындап, азабыңмен аянбай-ақ алысам» дейді.  
Ақын М.Мақатаевтың сондай жырларының бірі «Ӛмір деген не десем» ӛлеңінде ӛмір жайлы ойларын 
нақты  сҧрақ-жауапқа  негіздеген.  Ӛмір  жайлы  тҥсінігін  қысқа  буындармен  тҥйіндей  жырлайды.  Ӛмірге 
кӛзқарасын нақты пікірімен білдіреді.  
Ӛзіңе-ӛзің жҥк артып, 
Ӛмір деген – тер тӛгу. 
Бір нәрсеге қҧмартып, 
Бір нәрседен жеркену. 
Біреулерді алдау да, 
Біреулерден алдану. 
Қор боп ӛтпей жалғанда, 
Қолдан келсе жан бағу [3, 154 б.], – 
деп жырлайды ақын. 
Ӛмірдің ӛзі кҥрестен тҧрса ӛмір сҥруде ешкімге алданбай, ӛзің де алдамай ӛмір сҥр. Ақын жырынан 
осы ойды ҧққандаймыз. «Ӛмір деген не десем» алдау, арбау, тартыс, кҥрес, аяқтан шалудан тҧрады екен 
деген таңданысын да жасырмайды. Сӛйте тҧра ақын: 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Молодой ученый. Поиски. Проблемы. Исследования», №1(7), 2016 г. 
67 
Ӛмірді несіне жек кӛрейін, 
Ауыр-жеңіл болса да ӛткеремін [4, 25 б.], – дейді.  
М.Мақатаев ӛмір жайлы ӛлеңдерін басқа қырынан да аша тҥскен. Оның «Ӛмір жайлы» ӛлеңі тағдыр 
тауқыметін кӛп тартқан бейнені сомдаса, «Ӛмір» атты жырында жастық шағын тентектікпен ӛткізген ел 
ағасын  бейнелейді.  Ақын  шопан  жігіт  бейнесі  арқылы  ӛмірге  талпынған  балапан  қҧстың  тіршілігін 
суреттеген.  Яғни,  қарлығаштың  тіршілігі  астарында  ҥлкен  ӛмір  бейнесі  кӛрінеді.  Шопан  жігіттің  сол 
ӛмірді бҧзуға қиналған жан кҥйзелісі ӛлең жолдарында сәтті берілген. Шопан бейнесі арқылы жағымды 
лирикалық  кейіпкер  іс-әрекетін  аша  тҥскен.  Қарлығаштың  ҧясын  бҧзуға  қимаған  лирикалық  кейіпкер 
оған  тек  қҧстың  ҧясы  ғана  деп  қарамай,  ар  жағында  ҥлкен  ӛмір  бар  деп  сезінеді.  Ақын  осы  кӛріністі 
шопан  бейнесімен,  оның  сюжет  бойындағы  іс-әрекетімен  бейнелейді.  Ақынның  қысқа  ғана  сюжетте 
қҧрылған бҧл ӛлеңі ӛмірге талпынған қҧс бейнесі мен шопан іс-әрекеті арқылы ашылса, оқырманына ой 
тастар мағыналылығымен, салмақтылығымен басым кӛрінеді. Яғни, қҧс пен шопан бейнесі арқылы ӛмірді 
кӛрсетеді.  Оны  ӛлең  жолдарында  шынайы  кӛрсетеді.  Ақынның  шопан  мен  қҧс  әрекетін  бейнелеудегі 
алдына қойған мақсаты – ӛмір сҥрудің қасиетін терең сезінуге тәрбиелеу. Қҧс екеш қҧстың да ӛмір сҥруге 
талпынған бейнесін сомдай отырып, адамдарға ой салу, ӛмірдің мәнін терең сезіндіре білу.  
«Ӛлеңде  ой  кӛмескі  нәрсені  жарқыратып,  бірден  жалаулап  бетке  ҧрмай,  әрірек,  тереңірек  жыр 
астарында  жатып  та  оқушыға  қҧбылыстың  қҧпия  сырларын  тҥсінуге  жол  ашып  бере  алса  ғана  ӛзінің 
лайықты  қонысын,  кӛркемдік  мәнін  тапқандығы»  [5,  52  б.],  –  дейді  белгілі  сыншы  З.Серікқалиев.  Бҧл 
орайда  ақын  М.Мақатаевтың  поэзиядағы  талантын,  ӛмір  асуларындағы  тағдыр  теперешін  әртҥрлі 
қҧбылыспен астарлай бейнелеудегі шеберлігін атап айтуға болады. Мысалы, ақын «Жас ӛмір, саған ӛкпем 
жоқ» ӛлеңінде ӛмірді табиғатпен байланыстыра жырлайды. Жаратылысы ерекше ақын ӛмірді табиғатпен 
бейнелеуде  тапқырлық  танытқан.  Себебі,  жҥрегі  нәзіктікті  сезетін  әрбір  жанға  табиғат  әр  тҥрлі  ӛмір 
бейнесін  береді.  Ақын  М.Мақатаев  жырларында  да  кӛктем  мезгілін  жастық  шаққа,  кҥз  мезгілін  ӛткен 
ӛмірге теңдестіре бейнелеген ӛлеңдері кӛптеп кездеседі. «Жас ӛмір, саған ӛкпем жоқ» ӛлеңінде жастық 
шақтың алып ҧшқан мінезін дәл жеткізген. Ӛмір ӛзеннің ағысы алып – ҧшқан кӛңілді тасқа соққанда ғана 
сананың  салмақтанған  тҧсын  лирикалық  кейіпкер  бейнесімен  суреттейді.  Жастықтың  алып-ҧшқан 
сәтіндегі адамның іс-әрекетін ақын: 
Қапыда кейде қан қҧсып, 
Қасқырмын дедім, қасқырмын!.... 
Кеудеме мына нан пісіп, 
Басыммен барып тасты ҧрдым [6, 145 б.], – деп бейнелейді.  
Ӛлең  жолынан  жастықтың  буымен  «Кеудесіне  нан  піскен»  лирикалық  кейіпкерді  кӛреміз.  Ақын 
«Ӛмір»  менің  уысымда,  алақанымда  деген  тҥсініктегі  лирикалық  кейіпкер  бейнесін  нанымды  кӛрсете 
білген.  Алайда,  ӛмірдің  ҥнемі  олай  болмайтынын  «Басыммен  барып  тасқа  ҧрдым»  деп  тҥсіндіреді.  Аз 
ғана сӛзге кӛп мағына сыйғызып, ӛмір ауыртпалығын жырға қосады. «Шашырады ҧшқын кӛзімнен» деп 
ақын  лирикалық  кейіпкер  әрекетін  тікелей  ӛмірмен  шынайы  байланыстырып  жібереді.  Кҥнделікті 
ӛмірдегі ҥлкенді – кішілі кездесіп жататын соққыны ақын ӛмірдің соққысымен ӛте шебер байланыстыр-
ған. Сол соққыдан есін жиған, ӛмір қасиетін тҥсінген лирикалық кейіпкер ойын 
Жасарып ылғи жан-жағым, 
Тҧратын еді кӛктем боп. 
Жарқ етіп ӛткен арманым, 
Ӛкпем жоқ саған, ӛкпем жоқ [6, 145 б.], – деп тҥйіндейді.  
Ақын  жырында  ӛмір  бейнесі  ӛте  әдемі  суреттелген.  Ақынның  ӛмір  мен  ӛлеңді  байланыстырудағы 
шеберлігі  ерекше  сипатқа  ие.  Ақынның  лирикалық  кейіпкері  ӛмірден  кӛргенін  ӛлең  жолында  баяндай 
келе, тәубасына тҥскен бейнені сомдайды. Сӛз тіркестерін де ӛлең жолдарында орынды қолдана білген. 
Мысалы: «Кеудесіне нан піскен» тіркесі ешкімді менсінбей, кӛкірегін кӛтеріп, ӛзін ерекше сезінген адам 
бейнесін береді. Ақын осы сӛз тіркесі арқылы жастық шақ бейнесіндегі лирикалық кейіпкердің мінезін 
аша  тҥседі.  Қазақ  халқының  сӛздің  мағынасын  ҧғындырудағы  мҧндай  сӛз  тіркестері  ақынның  басқа 
жырларында да кӛптеп кездеседі. 
Жыр жолдарында ақын ӛмір бейнесін басқа да суретті сӛздермен салыстыра берген. Мысалы: 
 
Ӛмір, сені ешкім жетіп алмаған, 
Сен бір жҥйрік кең жаһанды шарлаған [7, 49 б.], 
деп жырласа, ӛмір жайлы келесі бір ӛлеңінде: 
Ӛмір деген – бір жарқ еткен найзағай, 
Ӛмір деген – кӛк аспанның кҥркірі 
[4, 16 б.], – деп бейнелейді.  
Ӛмірді жер жаһанды шарлаған жҥйрікке теңеуі де, аспандағы найзағайдың жарқылына балауы да сәтті 
шыққан. Ӛйткені, ӛмірдің жҥйріктігі адам баласына жеткізбей, сағымдай сырғып ӛте шығатын қҧбылыс 

Абай атындағы ҚазҦПУ-нің Хабаршысы, «Жас ғалым. Ізденістер. Мәселелер. Зерттеулер» сериясы, №1(7), 2016 ж. 
68 
екендігі. Адамға ӛмір бір-ақ рет беріледі. Сол кӛріністі ақын: 
Пай, пай ӛмір! 
Ӛтесің-ау бір кҥні 
[4, 16 б.], – деп жырлайды.  
Алайда, ақын ӛтеді ӛмір деп таусылмайды, мҧңаймайды. Тек қимастығын білдіріп: 
Шіркін ӛмір, қымбатсың-ау дегенмен, 
Алданыш боп біраз кҥнге келгенмен. 
Айналсоқтап кете алмайды еш пенде, 
Жапа шегіп, қасірет уын жегенмен
 [7, 49 б.], – дейді ақын.  
Пендеге бақыт пенен сорын қатар тосатын ӛмір заңы ӛзгермейді. Сонда да адам баласы «Соқпағы кӛп 
сорға  лайық»  бҧл  ӛмірді  қимайды.  Сондықтан  «ӛмір  дейтін  –  тағатсыз  бір  қозғалыста»  «арпалыспай 
тіршілікте кім жатсын». Барлық адам баласы ӛмір ҥшін кҥреседі. Ақынның да терең философиялық ойға 
қҧрылған ӛлеңдері ӛмір арпалысын бейнелейді. Лирикалық кейіпкер бейнесімен сол арпалыстағы ӛз ойын 
суретті  сӛздермен  ӛлең  жолдарында  ӛрбітеді.  Ӛмірдің  ауыртпалығын  қаншалықты  кӛп  тартса  да,  оған 
деген қҧштарлығы соншалықты арта тҥскенін жыр жолдарынан байқаймыз. Ақын еш уақытта қиыншы-
лыққа  мойымайды,  керісінше,  ӛмірде  кездесетін  қиындықтан  сабақ  алып,  жанын  қайрай  тҥседі.  Ӛмір 
сҥруге ҧмтылады. Бҧл кӛріністер ақынның кӛптеген ӛлеңдерінде кездеседі.  
«Ӛлеңді – ӛнер деп ҧққан адамның рухын тану ҥшін, оның творчестволық жолын білуге керек. Сонда 
ақын тек қуанып қана қоймай, уайым-қайғының да дәмін татып, талай рет бас шайқап, бармақ шайнаға-
нын  сезінеміз.  Сонда  ғана  ҧйқысыз  тҥндер,  кӛңілді  кішірейткен  кірбеңдер  ӛткенін  ҧғамыз.  Сонда  ғана 
ақын жаны дауылсыз, ақын ойы тҧмансыз емес; гәп дарын – дарханда, шабыт – шалқарда» [8, 121 б.]. 
Ақын жҥрегі нәзік. Ақын ӛлеңдері оның жанының нәзіктігімен қатар, қайтпас қайраттылығын, дҧшпаны-
на оңай мҥжіле салмас мықтылығын танытады. Ақынды ақын етіп биікке кӛтерген де осы қасиеті. Осы 
асыл қасиеті жырларынан кӛрініп, халқының кӛңілінде жатталып қалды. Әлі де талай жыр сҥйер қауым-
ның жанына сая, дертіне шипа, кӛңіліне демеу болатынына еш шҥбә жоқ. Себебі, ақын жыры тҥбі сар-
қылмайтын мӛлдір бҧлақ, тамырын тереңге тартқан алып бәйтерек, таусылмас рухани қазына. Мҧқағали 
поэзиясының ӛміршең болуы – адам жанының толғанысын, ӛмір қҧбылысын уақыт шындығын, замана 
қҧбылысын  табиғи  қалпымен  жыр  жолдарына  арқау  ете  отырып,  ақиқат  әрі  әсем  етіп  бейнелеуінде. 
«Қуатты талант иесі қашан да ӛз кҥшін ӛнердің қилы-қилы қиын тҥрлерінде сынайды» [9, 68 б.].  
Ол  ӛлеңдерінде  ӛмірді  ӛнермен  байланыстыра  отырып,  суретті  сӛз  ӛрнектерімен  маңызын  арттыра 
тҥседі. Әрбір сӛз адамның жан дҥниесімен, кӛңіл кҥйімен астасып, сезім толғанысымен жырланып, мәні 
тереңдей  тҥседі.  Ақын  жырларынан  аңғарғанымыз  –  ӛзінің  де,  ӛзгенің  де  нәзік  кӛңілдеріне  ешбір  қаяу 
салмайды,  кӛлеңке  тҥсірмейді.  Керісінше,  ақ  пейілімен  адалдықты,  пәктікті  сҥйетін  ақын  жаны  ӛмірге 
ғашық.  Ол  жарқырап  атқан  таңға,  жер  жаһанға  нҧрын  шашқан  кҥнге,  барша  әлемге,  дархан  далаға, 
қыбырлаған  тіршілікке  ғашық  ақын  жҥрегі.  Туысына,  досына,  ӛскелең  ҧрпаққа,  бҧлақ  суындай  мӛлдір 
жырларымен елге деген сҥйіспеншілігін, сырын телегей теңіз етіп ақтарады. Сезімі сергек ақын жырлары-
нан  жалғандық  пен  сәуегейліктің  бір  мысқалын  да  байқамайсыз.  Оның  сыртқы  әсем  ҥлгіге,  ішкі  терең 
тебіреніске қҧрылған жырларында әрдайым басы артық сӛз болмайды, керісінше, ықшамдылығымен, ой 
тҧнығымен, шымырлығымен мазмҧнын тереңдете тҥседі. Ақынның таланттылығы да осында болса керек. 
М.Мақатаев поэзиясының ерекшелігі –адам кӛңіл-кҥйінің сезімдерін дӛп басып жырлай білетіндігінде. 
Мҧндай  жырлар  ақын  ӛлеңдерінде  молынан  ҧшырасады.  Ақын  ӛлеңдері  ӛмір  шындығынан  қҧралып, 
қоғам кӛрінісін, ондағы адамның кӛңіл-кҥйін философиялық тҥйінмен шынайы әрі нақты бейнелей біледі. 
Мҧқағали адам кӛңіліндегі ойды, мінезіндегі байсалдылықты, кҥйгелектілікті бойынан дәл байқап, кӛре 
алады. Сол кӛрініс ақын қиялында жырға айналып, оқырманның басындағы сезім, кӛңіл-кҥймен астарла-
сып,  бірден  баурап  әкетеді.  Жырларында  ақын  бар  болмысымен  оқырманымен  сырласып,  ӛзінің  кӛңіл 
сырымен бӛлісіп отырғандай әсер етеді. Мысалы ақынның: 
Сауығып келем, 
Жинап та келем есімді, 
Сағынып қалдым, 
Саламат ӛмір кешуді 
[4, 107 б.], – деп шын жҥрегімен ақтарыла, ӛзінің кӛңіл-кҥйін сенімен бӛліскендей 
жырлайды. Бҧл кӛріністен ақын оқырманның ең жақын сырласындай кӛрінсе, келесі жырында: 
Қасқа бҧлақ, қасыңнан неге кеттім?! 
Не деген жел айдаған кӛбелекпін. 
Еркіндік, еркелікті місе тҧтпай, 
Тасқа әкеп ӛзімді ӛзім шегелеппін 
[4, 83 б.], – дейді. 
Бҧл шумақтан ақын ӛкінішін сеземіз. Сағыныш, еркіндік, туған жеріндегі еркелік, қимастық сезімі бәрі 
астасып жатыр. Қасқа бҧлақ – туған жерге деген сағынышы. Сол сағынышты ӛршіткен – ақын жанына 
тҥскен дерт. Аурухана тӛсегіне жіпсіз байланып, қасқа бҧлағын аңсаған ақын жанының тебіренісі. «Тасқа 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Молодой ученый. Поиски. Проблемы. Исследования», №1(7), 2016 г. 
69 
әкеп  ӛзімді  ӛзім  шегелеппін»  тармағынан  ақынның  қаладағы  ӛмір-тіршілігін  байқайсыз.  Ақын  бҧл 
кӛріністі «тасқа» теңеп ӛте шебер суреттей білген. Ауру меңдеп, жаны қиналған сәтінде де ақын ӛмірден, 
ӛлеңнен кҥдерін ҥзбейді, ӛмірге деген сенімін жоғалтпайды. 
Қиын ғой. 
Қиын… 
Кӛшіңді жолға доғарған, 
Жана алмай бықсып, ошақта отың жоғалған, 
Жаға алмай сӛнсең жалын мен отты, 
Сол арман, 
Жалындап тҧрып, 
Ӛртеніп кетсең, жоқ арман! 
[4, 108 б.]. 
Ақын  арманы  –  кӛкірегіндегі  жырын  айтып  кету.  Барлық  асыл  арманын  халқына  арнау,  жырымен 
жеткізу.  Қиналатыны  «Кӛшіңді  жолға  доғарған»  дейді.  Яғни,  қамал  бҧзар  шағыңда  орта  жолда  қалған 
жаман.  Кӛкірегіңдегі  барлық  арманыңның  іске  аспағаны  ӛкінішті.  Ақын  тек  осыдан  қорқады.  «Жана 
алмай  бықсып»  шала  жанған  ағаштай,  ісің  орта  жолда  қалса,  одан  ӛткен  азап  бар  ма?  Одан  да  жас  та 
болсаң  «Жалындап  тҧрып,  ӛртеніп  кетсең,  жоқ  арман»  дейді.  Ақын  бар  арманын  жырымен  жеткізді, 
сӛйтті де ӛзі армандағандай «ӛртеніп кетті». Нағыз кемел жасында жалындап барып, жоқ болды. Алайда, 
артында мол қазына ӛзі жанындай жырлаған жырлары қалды. Ақын жыры - ақын жҥрегінің сыры. Поэзия 
мен ақын сыры ӛлең жолдарында астасып, біріктіріле жырлады. Ақынның ішкі сҧлулығы ӛлең бойына 
қҧйылып, поэтикалық ойымен астасып сол арқылы жалындаған поэзия қҧдіретін танытады. Ақын жалын 
атқан сезімін «Хал сҧрама, жыр сҧра» ӛлеңінде былайша танытады: 
Сен менен хал сҧрама, жырды сҧра! 
Ырзамын ӛміріме, тҧрмысыма. 
Жырды сҧра! 
Ілесіп кетем бір кҥн, 
Қайтадан оралмайтын жыл қҧсына. 
 
Айдын кӛлден ажырар сағатында, 
Арман кетер аққудың қанатында. 
Арман қалсын, алайда жыр қалмасын, 
Жердің мына жетіқат қабатында 
[4, 62 б.]. 
Ақын  ӛмірдің  ӛтеріне  қорықпайды,  мазасы  кетіп  қамықпайды.  Ӛмірдің  заңы  солай  екенін  сабырлы-
лықпен тҥсіне біледі. Сондықтан да артында жырым қалса деп армандайды. 
Бас қатырып несіне кҥн кешемін, 
Бәрі де ӛтер… 
Ешкім де білмес емін. 
Кҥнім батпай, алдымен жырым батса, 
Бір сағат та жер басып жҥрмес едім 
[4, 63 б.]. 
Ақын ӛмірдің бітуін кешкі кҥннің батуына әдейі теңеген. Ӛткен ӛмір батқан кҥнмен бірдей. Оның емін 
ешкім де білмейді. Алайда, кҥнінен бҧрын жыры батса, онда ақын ҥшін ӛмірдің босқа ӛткені. Ақын ҥшін 
алдымен ӛмір емес, артында қалар жыры қымбат. 
Ақын  поэзияның  қымбат  екенін  жырлары  арқылы  дәлелдейді.  Ақынның  сезім  кҥйіне  шырмалып, 
ӛмірдің ауыртпалығын жаны ауыра сезінген сәттерін мына ӛлеңінен де байқаймыз.  
Еш нәрсенің керегі жоқ! 
Керегі жоқ, шаршадым! 
Басымда ҧйып тҧрып алды әлемдегі бар сағым, 
Ӛніп-ӛскен топырағыма апарыңдар, 
Тастаңдар, 
Тауларымды, 
Қара суды, Қарасазды аңсадым 
[4, 98 б.]. 
Ауру меңдеп, дертпен алысқан ақын, бір сәт ӛмірдің қатыгездігінен жаны ауыра, оған емді поэзиядан 
іздейді. Ӛлең ақын дертінің емі. Поэзияның қҧдіреті арқылы жанға дауа, дертке шипа табады. Бар сырын 
ӛлеңге  айтып,  мҧңдасқанда  ақын  кӛңілі  кҥн  шуаққа  бӛленіп,  жеңілдікті  сезінеді.  Ақын  ӛлеңімен  туған 
жердің қасиетін бейнелейді. Туған жер ақын ҥшін ең ыстық, жҥрегіне жақын қасиетті жер. Ақын емінің 
шипасын кӛңілінің дауасын туған жерден іздейді. «Ӛніп-ӛскен топырағыма апарыңдар» деуі сондықтан. 
Оның ақындық шеберлігі жыр дҥниесінің болмысын туған жердің қасиеттілігімен байланыстыра жырлай 
білуінде.  Жаны  қиналса  да,  ақындық  қҧдіретпен  ӛлеңнің  мазмҧнын  әлсіретпей,  кӛркемдік  қҧнын 
тӛмендетпей, керісінше, бар кҥшін айтар идеясын терең ашуға жҧмсап, жырлайды. Дерт қысқан ақынның 

Абай атындағы ҚазҦПУ-нің Хабаршысы, «Жас ғалым. Ізденістер. Мәселелер. Зерттеулер» сериясы, №1(7), 2016 ж. 
70 
туған жерді аңсауы мазмҧны жағынан терең ашыла тҥскен. 
Енді емделсем, 
Туған жердің топырағымен емделем, 
Ескек желмен ентігімді 
Басқанымды жӛн кӛрем. 
Неге керек сән-салтанат, ию-қию, той-думан, 
Таудың ерке тағысымын, тағысымын 
Мен деген 
[4, 98 б.]. 
Туған  жердің  қасиетін  бар  болмысымен  жоғары  бағалап  жырлайды.  Таудан  соққан  желдің  самалы 
ақын  кӛңіліне  демеу,  дертіне  дәру,  жанына  шипа.  Ақын  ӛзін  «Таудың  ерке  тағысымын»  дейді.  Ӛлең 
бойында ақынның туған жерге деген сағыныш сезімі ӛріліп жатыр. 
Ақын  болмысын,  жаны,  жҥрегі  ауыра  кҥйзеліске  тҥсіп,  қиналған  бейнесін  «Шаршадым  білем» 
ӛлеңінен байқауға болады. Алайда, бҧл кӛрініс ӛмірден баз кешіп, безініп кету емес, керісінше, ӛлеңге, 
ӛмір  сҥруге  ӛзін-ӛзі  қайрау,  қайраттылық  таныту  деп  тҥсінеміз.  Себебі,  ақын  ҥнемі  ізденіс  ҥстінде. 
Оқырманның кӛңілін дӛп басатынын жырлары жанданып, тҥрленіп, ӛзіндік бояуымен айқындала тҥседі. 
Поэзиядағы асқақ ҥнімен оқырман қауымның ыстық ықыласына бӛленген.  
Ҥнемі тыным таппай ізденіс ҥстінде болғандықтан ӛлең-ӛнердің ауыр соқпақтарындағы қиындықтар-
дан шаршаған ақын: 
Шаршадым білем, 
Жантая кеткім келеді. 
Миыңды жеген, қҧрысын бҥйткен ӛлеңі! 
Кҥйзеліп тапқан кӛңілімдегі кӛрікті ой, 
Аузымнан тҥссе, адыра қала береді 
[4, 90 б.], – деп жырлайды.  
Ақын бір сәт «миын жеген» ӛлеңнен дем алғысы келеді. Бҧл жолдар ақын осалдығын емес, керісінше, 
ӛлеңге  деген  жауапкершілігін,  кӛзқарасының  тереңдігін  танытады.  Ӛлеңнің  «қиыннан  қиыстыру» 
жолдарының  қаншалықты  ауыр  екенін  сезінесіз.  Ақын  осы  жолдардан  ӛткен.  Поэзияға  жеңіл-желпі 
қарамай, терең сезіне отырып, ӛлең – сӛздің сан тҥрлі қҧпия – қалтарысына ҥңіліп, ақындық сезімталдық-
пен, кӛкірек кӛзінің кӛрегендігімен жырлағанын аңғарасыз. Поэзияға деген ҥлкен талап, ыстық махаббат 
зор жауапкершілік жҥктейді. Ақын соны сезінген, сондықтан да: 
Кӛрер едің, 
Шаламын ба, отпын ба? 
Білер едің, 
Ақынмын ба? Жоқпын ба?... 
[4, 123 б.]. 
Екі  жырда  ақынның  екі  тҥрлі  сезімі  жырланған.  Алғашқы  жырында  ӛлең-ӛнердегі  ақынның  ҥнемі 
ізденіс ҥстіндегі бейнесін кӛрсек, екінші жырынан поэзиядағы алаулап жанған ақын мінезін байқаймыз. 
Ақын бар сырын «Сырым да – осы, жырым да – осы, алдыңда» деп шын жҥрегімен ақтарыла жырлайды. 
Бағасын халықтың еншісіне қалдырады. 
М.Мақатаев  поэзиясы  жайлы  белгілі  ғалым  Б.Кәрібаева:  «Мҧқағалидың  ақындық  лабораториясы 
шынында да кҥрделі. Ӛйткені, ол алдымен адам болып ӛмір сҥрді. Онда да от пен судан жасқанбайтын, 
сәби  кӛңіл,  батыр  қолды,  ақын  жанды  жаратылысымен  ӛмірлік  ситуациялардың  қайсысымен  болса  да 
бетпе-бет  келіп  жҥрді.  Ендеше  ол  ҥнемі  муза  қууға  туған  жан  бола  тҧра  ӛнерден  гӛрі  ӛмірмен  қоян-
қолтықтасуға  мәжбҥр  болды.  Ақынның  осы  адалдығының  ӛзі  (ӛмірге)  поэзиясына  қолтаңба  қалдырды. 
Ақын  образын,  стильдік  бет  алысын  айқындады.  Ақынды  ӛлтірмейтін  негізгі  қасиеті  –  осы.  Ақын  ӛз 
поэзиясымен тірі тҧлғасын сомдап кеткендей. Ӛмір мҧраты – адамзат кӛшінен еш қалмайтын, ескірмейтін 
мәңгілік мәселе ғой. Осы тҧрғыдан Мҧқағали мҧрасының ғҧмыры ҧзақ» [10, 130 б.], – деген пікір айтады. 
М.Мақатаев ғҧмыры ӛлеңімен әлі сан ҧрпаққа жалғасары даусыз. Қай жырын алып қарасаңыз да ӛмірмен 
етене байланысқан, тіпті, жымдасып кірігіп кеткендігін айтады Б.М.Сҧлтанова. Ол бҥкіл творчествосында 
ӛмірге ғашық болған жан. Ӛлеңдері ӛмірдің ӛзіндегідей адамды бір жылатып, бір кҥлдіріп, бір ысытып, 
бір суытып, оқырманын сан тҥрлі толғанысқа тҥсіреді. Оның отты жырларынан ӛмірге соншама қимас 
кӛзбен  қарайтын  ҥлкен  ақын  жҥрегінің  лҥпілін  сезгендей  боласың.  Мҧқағалидың  жаратылысы,  жан 
дҥниесі,  сыры  мен  шыны,  мҧңы,  ӛмірге  кӛзқарасы,  дҥниетанымы,  азаматтық  позициясы,  яғни,  барлық 
болмысы оның жырларынан кӛрінеді. Ӛмірді ӛлеңмен ӛзектестіріп, сырлы да сҧлу сӛздерге жан бітіре ӛре 
білген ақынның сезініп, жҥрекпен ҧғына білу керек. Ақынның барлық қасиеті ӛлеңдерінде кӛрініп тҧр. 
 
1 Сҥйіншәлиев Х. Ғасырлар поэзиясы. – Алматы: Жазушы, 1987. – 216 б. 
2 Сыдықов Т. Мҧрат пен міндет. – Алматы: Жазушы, 1987. – 316 б. 
3 Мақатаев М. Соғады жҥрек. – Алматы: Жазушы, 1982. – Т. 1. – 320 б.  

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Молодой ученый. Поиски. Проблемы. Исследования», №1(7), 2016 г. 
71 
4 Мақатаев М. Аманат. – Алматы: Атамҧра, 2002. – 304 б. 
5 Серікқалиев З. Ойлар, толғаныстар. – Алматы: Жазушы, 1967. – 186 б.  
6 Мақатаев М. Ӛмір дастан. – Алматы: Жазушы, 1976. – 231 б. 
7 Мақатаев М. Қарасаздан ҧшқан қарлығаш. – Алматы: Жалын, 1999. – 220 б. 
8 Тоқбергенов Т. Ай мҥйіз. – Алматы: Жалын, 1990. – 336 б. 
9 Әлімбаев М. Қалам қайраткері. – Алматы: Жазушы, 1976. – 224 б. 
10  Кәрібаева Б. Қазіргі қазақ лирикасының поэтикасы. – Алматы: Жазушы, 1998. – 151 б. 
11  Сҧлтанова  Б.М.,  Ілияс  Жансҥгіров  лирикаларындағы  алашшылдық  идея,  Абай  ат.  ҚазҦПУ  Хабаршысы, 
«Филолгия ғылымдары» сериясы, №2, 2015 ж.  
 

жүктеу/скачать 4,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: