KIRGIZCADA EKLEŞİK FİİLLERİN KILINIŞ İŞLEVİ

KIRGIZCADA EKLEŞİK FİİLLERİN KILINIŞ İŞLEVİ 
Abdullah Kara 
Hacettepe Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Türkiyat Araştırmaları Doktora 
Öğrencisi 
abdullahkara25@gmail.com 
Özet: Bu makalede, Kırgızcada gramerleşmiş ekleşik fiillerin kılınışı işlevleri ele alınacaktır. 
Ekleşik fiiller, sözlüksel anlamlarını tamamen ve ya biraz kaybederek yeni ve genel bir anlam 
kazanan dilbilgisel yapılardır. Bu yapılar, gramerleşme sonucunda kılınış, görünüş-zaman, kip 
gibi gramatikal kategorilere (eklerine) dönüşmüştür. Kılınış, fiilin iç semantik yapısıyla ilgili 
sözlüksel bir kategori olup onun iç zamansal yapısını konu edinir. Bundan dolayı kılınış, 
hareketin başlangıcını, sürekliliğini ve bittiğini bildirir. Bu makale kapsamında, Kırgızcada asıl 
fiil+zarf-fiil+yardımcı fiil biçiminde oluşan fiil birleşmelerin (ekleşik fiiller), temel fiilin kılınışı 
üzerinde oluşturduğu etkiler ele alınıp detaylıca betimlenecektir. 
Anahtar Kelimeler: Kırgızca, zarf-fiiller, ekleşik fiiller, kılınış, gramerleşme. 
The functıon actionality of postverbs in Kirghiz 
Abstract: In this study, the functions of actionality of grammatical postverbs in Kirghiz will be 
discussed. Postverbs are grammatical structures that gain a new and general meaning by 
completely or slightly losing their lexical meanings. As a result of grammatization, these 
structures that have been converted into grammatical categories such as aspectotempus, mood 
and actionality. Actionality is a lexical category about the inner semantic structure of the verb 
and it deals with its internal temporal structure. Therefore, Actionality demonstrates the 
beginning, continuity and ending of the movement. In this article the effects of the main verb + 
converbs + auxiliary of verbal constructions (postverbs) on the actional phase structure of the 
basic verb in Kirghiz will be discussed and described in detail. 
Key Words: Kirghiz, converbs, postvers, actionality, 
grammaticalization 
Giriş 
Kırgızcada belli zarf-fiilli yapıların zamanla gramerleşerek bazı gramatikal kategorilere 
dönüşmüştür. Örneğin, Kırgızcada -(X)p yapısı çıq- yardımcı fiili ile birlikte kullanıldığında 
bitiş sınırlı kılınış kategorisine, -A yapısı al- yardımcı fiille birlikte kip işlevli 
(olanaklık/yeterlik) gramer yapısına, ayrıca -A yapısı tur- yardımcı fille birleşip ise -At 
biçiminde şimdiki zaman ekine gelişmiştir. 
Ekleşik fiiller için Türkiye Türkolojisinde art-fiil (Bacanlı, 2014, s. 89), ekleşik fiil (Aydemir, 2015, 
s. 90) geleneksel dilbilim çalışmalarında ise tasviri fiil (Korkmaz, 2009, s. 811) gibi terimler 
kullanılmıştır. Son yıllarda art-fiil ‘postverb’ teriminin tercih edilmesinin sebebi, Hint-Avrupa 
149 

«Абай Құнанбаевтың әлемі мен шығармашылығына жастардың көзқарасы» атты республикалық ғылыми онлайн-конференция 
dilerindeki ön-fiiller ‘präverbs’e benzemesinden dolayıdır (Csatò & Johanson, 2014, s. 37). 
Kırgız Türkolojisinde ise, leksiqalaşqan tataal etişter ‘leksikalleşen birleşik fiiller’ (Kasapoğlu 
Çengel, 2005, s. 283), etiştik uŋgulu tataal etişter ‘fiil esaslı birleşik fiiller’ (Kudaybergenov, 
1980, s. 145) gibi terimler kullanılmıştır. Kırgızcada bu terimin kullanılmasının sebebi, 
sözlükselleşen ve gramerleşen ekleşik fiillerin bir kategori altında değerlendirilmesidir. 
Kırgızcada ekleşik fiiller -(X)p tur-, -A/-O;-y bil-, -(X)p bol-, -A/-O;-y qal-, -(X)p bar-, -A/- O;-
y kel-, -(X)p kir-, -(X)p kör- gibidir. Diğer Türk dillerinde olduğu gibi, Kırgızcada ekleşik fiiller 
- A/-O;-y ve -(X)p zarf-fiil eklerin yardımıyla oluşturulur. 
Gramerleşme 
Kırgızcadaki ekleşik fiilli yapıların kılınış işlevlerine geçmeden önce bu çalışmanın daha iyi 
anlaşılması için gramerleşmeye değinmek gerekir. Dilbilgisel bir süreç olan gramerleşme 
(dilbilgiselleşme) ilk defa Fransız dilbilimci Meillet tarafında kullanılmıştır (Lehmann, 2002, 
s. 11; Demirci, 2008, s. 131; Bacanlı, 2014, s. 31; Aydemir, 2015, s. 90). Gramerleşme ile 
sözlükselleşmeyi birlikte ele alan Lehmann, gramerleşmenin dinamik bir süreç olduğunu ve 
gramerleşen herhangi bir unsurun gramerleşmeden önce sözlükselleşmesi gerektiğini ifade 
etmektedir (2002, s. 1). Johanson gramerleşmeyi, kökeni belirsiz (durum ekleri, çoğul ekleri 
vb.), isim (sıfat, isim vb.) soylu ve fiil (ekleşik fiil) soylu sözlük birimlerin gramatikal 
işaretleyicilere evirildiği süreç olarak tanımlar (2012, s. 752). 
Kılınış Kategorisi 
Kılınış, fiilin iç semantik yapısıyla ilgili leksikal bir kategoridir. Fakat her fiil leksemiyle ilgili 
bütün semantik değerler kılınış değeri taşımaz. Kılınış kategorisi, fiilin iç zaman yapısını ve 
evrelerini konu edinir. Fiiller, iç zaman ve evreleri açısında farklı karakterlere sahiptir (Aslan 
Demir, 2013, s. 69; Bacanlı, 2014, s. 38; Aydemir, 2015, s. 92). Örneğin, Kırgızcada -(X)p čïq-
bitiş dönüşümlü iken -(X)p tur- dönüşümsüz fiiller oluşturur. Bu gramer kategorisi, olayın 
başlangıç sınırı, süreci ve bitiş sınırı ile ilgilidir. Bu özelliğinden dolayı kılınış, görünüş ve 
zamandan oldukça farklı bir kategoridir. Kılınış semantik bir kategori iken görünüş ve zaman 
gramatikal bir kategoridir. Bundan dolayı kılınış kategorisi, özünde sözlüksel olmakla beraber 
görünüşe duyarlı fiil veya fiil öbeği (actional phrase) sınıflandırması içerdiği için görünüş-
zamansallığın bir parametresi olarak da kabul edilebilir (Johanson, 2000, ss. 39-40; Aslan 
Demir, 2013, s. 69; Bacanlı, 2014, s. 38). 
Johanson’un kılınış modeline göre bir olayın genel olarak bir başlangıç sınırı (terminus initialis), 
bir bitiş sınırı (terminus finalis) ve bu ikisi arasındaki süreç safhası (cursus) vardır. Bu modele 
göre Türk dillerinde kılınış bildiren fiiller dönüşümlüler (transformativa) [+d] ve dönüşümsüzler 
(nontransformativa) [-d] olmak üzere iki ana gruba ayrılır. Bununla birlikte dönüşümlüler de 
başlangıç 
dönüşümlüler 
(Initialtransformativa) 
[+başd] 
ve 
bitiş 
dönüşümlüler 
(finaltransformativa) [+bitd] olmak üzere kendi içinde iki alt gruba ayrılır (2000, s. 59). 
Kırgızcada Ekleşik Fiillerin Kılınış İşlevi 
Dönüşümsüz Fiiller 
Dönüşümsüz fiiller [-d] belirli bir başlangıç veya bitiş dönüşümü bildirmeyen, kılınış içeriği 
açısından süreç bildiren fiillerdir, (Ttü.) bilmek, istemek, çalışmak, (Kırg.) caz- ‘yaz-’, ıyla- 
‘ağla-’, cürü- ‘yürü-’. Dönüşümsüz fiillerin bazıları dinamiktir, bunlar dinamik olmayan 
dönüşümsüzlere [-d, +din] nazaran zaman bakımından daha az sabit bir içeriğe sahip olmakla 
beraber aşamalı bir değişim ifade ederler, örn. (Kırg.) oynu- ‘oyna-’, ösü- ‘büyümek’, cürü-
‘yürümek’ vb fiiller örnek gösterilebilir. Dinamik olmayan dönüşümsüz [-d, -din] ise kılınışsal 
kapsam açısından sabit, ilerleyici iç evrilmede eksik olarak kavramlaşırlar. Diğer Türk dillerinde 
150 

«Абай Құнанбаевтың әлемі мен шығармашылығына жастардың көзқарасы» атты республикалық ғылыми онлайн-конференция 
olduğu gibi, Kırgızcada da -(X)p bar, -A veya -(X)p cat-, -(X)p cür-, -(X)p otur-, -(X)p tur, -
(X)p qal-, -(X)p kel-, -(X)p ket- gibi ekleşik fiillerinin birincil işlevi, dönüşümsüz [-d] fiiller 
oluşturmaktır. 
Aşağıda verilen (1)’deki cümleye bakıldığında -ip tur- yapısı, dönüşümsüz bir fiil oluşturmakla 
birlikte ayrıca eylem içeriğine bir ‘devamlılık’ anlamı katıldığı görülebilir, yani qaranġılatıp 
turat ekleşik fiili ‘karar-, kararmaya devam et-’ anlamı vardır: 
Oyuma tüşkön sayın köŋülümdü qaranġılatıp turat. (Tan, 2005, s. 72) ‘Aklıma her geldiğinde 
içimi karartıyor.’ 
Qışqısını dayıma cün cōluk salınıp cüröt. (Turgunbayer, 2014, s. 65) ‘Kışın her daim yünlü 
yazmayı örtünüyor.’ 
Başlangıç Dönüşümlü Filler 
Ekleşik fiiller, dönüşümlü fiil yapılarında olaylar/olgular/durumlar süreçleri bağlamında değil, 
sınırları bağlamında ifade edilir (Johanson, 2000, ss. 62-63; Uğurlu, 2003, s. 128; Aydemir, 
2015, s. 94). Yukarıda bahsettiğimiz gibi dönüşümlüler kendi aralarında ikiye ayrılır. Bunların 
birincisi başlangıç dönüşümlü fiiller olup olayları başlangıç sınırı temelinde ifade eder. 
Başlangıç dönüşümlüler birbirine bağlı iki “eylem”i yansıtır. Bunların gerçekleşmiş sayılması 
için, eylemi gerçekleştirmeye başlamak olan “ön sınır” aşıldıktan sonra “sürek” gelmesi gerekir 
(Uğurlu, 2003: 128). Kırgızcada -A başta-, -A kir-, -(X)p kir-, -(X)p başta-, -(X)p bar- gibi 
ekleşik fiil yapıları başlangıç dönüşümlü fiiller oluşturur. Bunlar Türkiye Türkçesindeki - mAyA 
başla-yapısını karşılamaktadır. 
Aşağıda verilen (3)’deki cümleye bakıldığında qasıp kirdi ekleşik fiili eylemin sınırını belirtip 
başlangıç dönüşümlü ifade eder: 
Bir tutam saman menen atın qasıp kirdi. (Tan, 2005, s. 65) ‘Bir tutam samanla atını kaşımaya 
başladı.’ 
Kedeyler uyuşulġan türdö qarşı çıġa baştadı. (Kasapoğlu Çengel, 2005, s. 285) ‘Fakirler 
öğütlenmiş bir şekilde karşı çıkmaya başladılar.’ 
Bitiş Dönüşümlü Fiiller 
Bitiş dönüşümlü fiiller, olayların bitiş sınırını vurgularlar. Bitiş dönüşümlüler kendi içinde anlık 
olanlar (momentaneous) ve anlık olmayanlar (nomementaneous) olmak üzere ikiye ayrılır. Anlık 
olan bitiş dönüşümlü fiiller, düşürmek, patlamak, hapşırmak, atlamak gibi. Anlık olmayan bitiş 
dönüşümlü fiiller ise ölmek, büyümek, gelişmek, inşa etmek gibi (Johanson, 2000, ss. 59-62; 
Bacanlı, 2014, s. 48; Aydemir, 2015, s. 95). Kırgızcada belli başlı 
bitiş dönüşümlü fiiller şunlardır: -(X)p büt-, -(X)p çıq-, -(X)p qal-, -A kel-, -(X)p qoy-, -(X)p sal- 
,
-(X)p taşta- vb. yapılar bitiş dönüşümlü fiillerdir. 
Aşağıda verilen (6)’ya bakıldığında, aytıp qoyuŋuz ‘söyleyiniz!’ ekleşik fiili eylemin sınırını 
belirtip bitiş dönüşlü ifade eder: 
Başattan, tūra üŋkürdün özünön alıp çıqtım. (Tan, 2005, s. 131) ‘Başat’taki uzun mağaradan 
kendim aldım.’ 
Yabon soġuşuna Kırgızdın malı dayar ekinin gubernatorġo ayıtıp qoyuŋuz! 
(Kasapoğlu Çengel, 2005, s. 291) 
‘Japon savaşı için Kırgızların hayvanlarının hazır çok olduğunu valiye söyleyiniz!’ 
151 

«Абай Құнанбаевтың әлемі мен шығармашылығына жастардың көзқарасы» атты республикалық ғылыми онлайн-конференция 
Sonuç 
Kırgızcada zarf-fiil kategorisi belirteç işlevli yancümle kurma işlevi dışında çok değişik 
sözdizimsel rollerde karşımıza çıkmaktadır. -A/-y ve –(X)p zarf-fiil yapıları tur-, bil-, bol-, qal-, 
bar-, kel-, kir-, kör- gibi yardımcı fiillerle birleşerek ekleşik fiiller oluşturur. Bununla birlikte bu 
yapılar, gramerleşerek değişik gramer birliklerine dönüşmüştür. Ekleşik fiillerin oluşturduğu 
gramer birimlerinden biri de kılınış kategorisidir. Kırgızcada kılınış kategorisini oluşturan 
başlangıç-bitiş dönüşümlü ekleşik fiillerin azken süreklilik bildiren yapılar fazladır. Bu 
makalede Kırgızcada asıl fiil + zarf-fiil + yardımcı fiillerden oluşan sözlüksel birimlerin 
üstlendikleri kılınışsal işlevleri detaylıca inceledik. 
Kaynakça: 
1.
Aslan Demir. S. (2013). ‘Türkmence Kılınış İşlemcisi Olarak Art-Fiiller’, Türkbilig, 26, 
67- 90. 
2. Aydemir,
İbrahim
Ahmet (2015). ‘Güney
Sibirya
Türkçesinde
Zarf- 
fiilli Yapıların Gramerleşmesi Hakkında’. Türkbilig, 29, 89-100. 
3.
Bacanlı, E. (2014). Kılınış Kategorisi ve Altaycada Kılınış Belirleyicisi Olarak Art 
Fiiller. Ankara: TDK Yay. 
4.
Csató, É. Á. & Johanson, L. (2014) ‘Two Degrees of Grammaticalization of a Turkic 
Postverb’. Dilbilim Araştırmaları Dergisi, 2, 37-53. 
5.
Demirci, K. (2008). ‘Dilbilgiselleşme Üzerine Bir İnceleme’. Sosyal Bilimler Dergisi45, 
131-146. 
6.
Johanson, L. (2000). ‘Viewpoint operators in European languages’. Dahl, Östen (Ed.) 
Tense and aspect in the languages of Europe. Berlin & New York: Mouton de Gruyter, 
27-187. 
7.
Johanson, L. (2012). ‘Grammaticalizaton in Turkic languages’. Narrog, Heiko & Heine, 
Bernd 
8. (Ed.) The Oxford Handbook Of Grammaticalization. Oxford:
Oxford University 
Press, 752-761. 
9.
Kasapoğlu Çengel, H. (2005). Kırgız Türkçesi Grameri. Ankara: Akçağ Yay. Korkmaz, 
Z. (2003). Türkiye Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yay. 
10.
Kudaybergenov, S. & Tursunov, S. & Sıdıkov, C. (1980). Kırgız Adabiy Tilinin 
Grammatikası, I. Bölüm: Fonetika Cana Morfologiya, Frunze: İlim Basması. 
11.
Lehmann, C. (2002). ‘New reflections on grammaticalization and lexicalization’. 
Wischer,
 I. 
12.
& 
Diewald,
 G. (Ed.) New Reflections on Grammaticalization 
Typological Studies in
 
Language, 
49,
1-18.
13.
Tan, A. (2005). Kırgızcada Tasvir Fiiller. Çukurova Üniversitesi. Yayımlanmamış 
Doktora Tezi. 
14.
Turgunbayer, C. (2014). ‘Kırgız Türkçesinde Fiilin Kılınış Özelliklerine Göre Geniş ve 
Geçmiş Zaman Eklerinin Görünüş Değişimleri’. Türkbilig,15, 59-68. 
15.
Uğurlu, M. (2003). ‘Türkiye Türkçesinde ‘Bakış’ (Aspektotempora)’. Türkibili, 5, 124-
133 
152 

«Абай Құнанбаевтың әлемі мен шығармашылығына жастардың көзқарасы» атты республикалық ғылыми онлайн-конференция 
153