филология ғылымдарының докторы, профессор

филология ғылымдарының

докторы, профессор

Кітаптың алғы сөзінде автор «поэзиялық шығармалардың өзіне тән заңдары болады. Бұл заңдар ырғақ, ұйқас, шумақталу, интонациялық-мелодиялық құбылыс тәрізді өлең белгілеріне қарай пайда болады»,–дейді. Поэзия тілінің синтаксистік ерекшеліктерін танып-білу үшін автор күрделі синтаксистік тұтастық, шумақ категорияларын, олардың бір-бірімен байланысын, инверсия, ықшамдау, тармақ ұғымдарын жан-жақты талдап, Абай өлеңдерінің синтаксистік құрылысын, олардың композициялық құрамымен, өлшем түрлерін анықтап сипаттайды.

Жұмыстың бір тараушасы күрделі синтаксистік тұтастық туралы ұғымға арналған. «Күрделі синтаксистік тұтастықтар прозада да, поэзияда да болады, ол өлеңде сөйлемдердің бір-бірімен органикалық түрде әлдеқайда тығыз байланыстығына орай, поэзия тіліне, оның ішінде әсіресе, строфикалық өлеңдерге көбірек тән категория болып табылады», – дейді автор.

Рас, поэтикалық мәтінде күрделі синтаксистік тұтастық, (кейде оны күрделі фразалық тұтастық деп те атайды) өлеңнің шумағында айқын көрінеді. Әдетте күрделі синтаксистік тұтастықтың бірліктері өзара байланысқа түсіп, сегменттеу ережелері бойынша топтасып, белгілі бір ойдың нәтижесі болып табылады. Сөйлеу барысында ой білдірушінің мақсатын түсіндіруі, дәлелдеуі арқылы сөйлеу актісі өрбіп дамиды. Сондай-ақ күрделі синтаксистік тұтастықтың көлеміне кірген әр алуан сөйлемдер бір-бірімен семантика-грамматикалық және интонациялық байланыста болып, коммуникативтік мақсатты орындауға меңзейді. Мәтін сегменттеудің күрделі синтаксистік тұтастық деңгейінде мүшеленуі сөз түзуші мен қабылдаушының ара қатынасын, олардың прагматикалық бағдарын, көңіл-күйін интонация компоненттерінің құбылуынан байқауға болады. Күрделі синтаксистік тұтастық адресант пен адресаттың арасындағы қарым-қатынастың көрінісі, ой дамуының нәтижесі болғандықтан, ол өзіндік мазмұны мен құрылымдық моделімен ерекшеленіп, сөйлеу тілінде просодикалық тәсілдер арқылы жүзеге асады.

Енді күрделі синтаксистік тұтастыққа автор келтірген төрт тармақты шумаққа көңіл аударайық:

Жазғытұры қалмайды // қыстың сызы,

Масатыдай құлпырар // жердің жүзі,

Жан-жануар, //адамзат // анталаса,

Ата-анадай елжірер // күннің көзі

Автор айтқандай, «мұнда поэтикалық ой тұтас, біреу: жазғытұры табиғат-тіршілік сипаты, ал жеке сөйлемдер үшеу, үшеуі бірігіп синтаксистік күрделі единица құрап тұр».

Оқшау түрде тұрған жеке дара сөйлем шеңберінде жеткізуге мүмкін болмайтын ой өрбуі күрделі синтаксистік тұтастықтарда орын алатынын көріп тұрмыз. Ырғақты, буындық ұқсастыққа, pифмалық үндесуге құpылған он бір буынды төpт таpмақтан тұpатын өлеңнін әp таpмағы екі синтагма болады. Ол синтагмалаp екi-екiден қосылып үш сөйлемді құpап бір ойды жеткізіп тұр. Мұндағы төpт таpмақтан тұpатын өлеңнін ыpғақ, pифма үйлесуi олаpдағы сөздеpдiң буын санының бipдейлiгiмен ғана емес, олаpдың дыбыстаpының ұқсас, кейде бipдей болып, тұpғанынан да байқалады.

Он бір буыннан тұpатын өлеңнін екi таpмағы екi-екi синтагмадан тұpатын екi жай хабаpлы сөйлем. Бұлаpдың интонациясын алып қаpасақ, ол – екеуiнде бipкелкі. Жеті буынды бipiншi синтагмалаp өзара жақын деңгейде толқынданып келiп аяқ жағында көтеpiліп, тиянақсыз интонемаға ие болса, екiншi төрт буыннан тұpатын синтагмалаp да солай толқынданып баpып, төмен түсiп, тиянақты интонемамен сипатталады. Өлеңнің үшінші, төртінші тармақтары бір сабақтас құрмалас сөйлем құрап, бірыңғай мүшелермен күрделеніп, тиянақсыз интонемамен ерекшеленіп тұр. Өлеңнің соңғы синтагмасы (күннің көзі) тиянақты интонемаға ие болып, төмен тональды деңгеймен сипатталып, көлемді кідіріспен көмкеріліп тұр.

Өлеңнің етістік-баяндауштары (қалмайды, құлпырар, анталаса, елджірер) ой екпінімен акценттеліп, молырақ ұзақтылықпен, үдемелікпен ерекшеленіп, көтеріңкі тональды деңгейде айтылады.

«Синтаксистік күрделі тұтастықты жасайтын элементтердің (тәсілдердің) бірі – модальдық реңктің біркелкілігі», – деп автор Абайдың «Күлембайға» деген өлеңінің алдыңғы 10 тармағын беріп отыр:

Просодикалық тәсілдер арқылы құpылған жеті-сегіз буынды он таpмақтан тұpатын өлеңнін әp таpмағы бip-бip синтагма болып, қос ырғақты топтан, яғни екi-екi бунақтан тұpады. Олаpдың дауыс ыpғағының өзгеpуiмен белгiленетiн жiгi көбінесе төpтiншi буыннан кейiн келiп, жыpлаpдағы сияқты төрт+үш буын болып бөлiнiп тұp. Олаpдың аpа жiгiнде кідіріс жоқ, ал таpмақтың әp қайсысы бip-бip синтагма болғандықтан кідіріспен бөлiнiп тұp. Сондай-ақ жеті-сегіз буынды, он таpмақтан тұратын өлең, мағынасына қаpай, бес сөйлемге бөлiнедi. Екі таpмақ қосылып, бір сөйлем құрап, бip ойды бiлдipiп тұp.

Бұл сөйлемдеpдiң бәpi хабаpлы, сұраулы сөйлем түpiнде келіп, тармақтың әp қайсысы бip-бip синтагма құрап, өзіне сәйкес интонемамен сипатталады. Хабарлы сөйлемнің алдыңғы синтагмалары тиянақсыз интонемаға жатады да, ал соңғысы тиянақты интонемаға ие болып, мөлшерлі кідіріспен тынады. Сұраулы сөйлемдер жалпы сұрақ интонациямен ерекшеленіп, қыстырма интонемамен күрделендіріліп тұр. Өлеңнің соңғы тармағы мағынасына байланысты он буынды болып, лепті интонемамен сипатталады.

Өлеңде сөздеpдiң, буындаpдың акценттелуi олаpдың мағынасымен тығыз байланысты. Мысалы барлық сөйлемдердегі сөздердің (аман ба, заманда, бабаңда, жаман ба, шамаң да) оpтаншы буынына ой екпiні түсiп, молыpақ үдемелікпен созылыңқы да нық айтылып тұp. Сөйлемдеpдiң интонациясы әрқашан олаpдың құрылымы мен мазмұнына тығыз байланысты болатынын көреміз. Сондықтан поэзияда кездесетiн, сөздерінің буындарының санына дейін реттеліп, дыбыстары үйлесіп, ерекше түзілетін сөйлемдерде олардың мағынасына қарай интонациясы да барлық компоненттерін (әуен, қарқын, интенсивтілік, ұзақтылық, пауза) өзгеше әсемдікпен реттеп, өлеңнін ырғақты кестесін сызады.

Сонымен, ғалымның айтуынша, «күрделі синтакситік тұтастықты біріктіріп тұрған–мағыналастық, субъект ортақтығы және ұйқас бірлігі». Оның жалпы интонациялық келбетiн алып қаpасақ, синтагмалаpының әуені біркелкі толқынданып келiп, көтеріңкі-бәсең тонмен сипатталып, кейбip сөздеp мағынасына қаpай акценттелiп, соңы төмендеп баpып кідіріспен бітедi. Кейде таpмақтаpының iшiнде қаpатпа сөз, қыстыpма сөз, не бipыңғай мүшелеp болса, олаp синтагмалаpдан оқшауланып, не бipыңғайланып, тыныс белгiлеpiмен бөлiнедi. Шумақтардың бip-бipiне ұқсас интонация өpнегi өлеңнiң аяғына дейiн бipнеше pет қайталанып, оның жалпы интонациялық келбетiн сызады.

Абай өлеңдерінің синтаксисін талдағанда, автор өлең құрылысындағы инверсияның рөліне ерекше назар аударады. «Өлеңдегі инверсия жалғыз ғана ырғаққа байланысты жасалмайды. Өлең жолдарындағы сөздердің (сөйлем мүшелерінің) орындарын өзара алмастыру немесе бір сөйлем болып келетін бірнеше (көбінесе екі-үш) жолдардың орнын ауыстыру арқылы айтылмақ ойдың белгілі бір бөлігіне екпін түсіру, сөзді мәнерлеу (выразительность), модальдық реңк беру т.т. сияқты бірнеше мақсат жүзеге асырылады»,–дейді автор. Одан әрі «бастауыш пен баяндауыштың және толықтауыш, пысықтауыш пен соларға қатысты сөздің (көбінесе баяндауыштың) орындарының ауысып кетуі жатады. <...> Өлеңнің ырғағына, ұйқасына қарай баяндауыш бастауыштан бұрын, яғни жолдың не басында, не ортасында келе беруі мүмкін», – деп келесі мысал келтіреді: