Абай сыйлығына –«Абай» энциклопедиясы1
жүктеу/скачать 255,83 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- АрыновМұхтар Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе пединститутының ректоры, профессор ӘнесҒарифолла
- «К өп туса қазақ дәл сіздей қызды !»
| Әдебиет:
Р.Сыздықова. Сөз құдіреті. Алматы: Санат, 1997; Р.Сыздық. Сөздер сөйлейді. Алматы: Санат, 1994; М.М.Бахтин. Эстетика словесного творчества. М. 1986; А.Ф.Лосев. Диалектика творческого акто//контекст М., 1981; Ю.Караулов. Русский язык и языковая личность М.: Наука. 1987; Қ.Өмірәлиев. ХV-ХІХ ғасырлардағы қазақ поэзиясының тілі. Алматы: Ғылым, 1976. АрыновМұхтар Қ. Жұбанов атындағы Ақтөбе пединститутының ректоры, профессор ӘнесҒарифолла «Арыс» қорының президенті «Көп туса қазақ дәл сіздей қызды!» Дәуірден дәуірге дәуренін асырған, ғасырдан ғасырға ғұламалығын арттырған ата-бабамыздан сөз қалған ба?! Азаматқа айырықша сүйсінген сәтте «Шіркін, сегіз қырлы, бір сырлы» екен десіпжатады.Тектілікпен қарапайымдылық, дарындылық пен еңбекқорлық, ұстаздық пен ізденімпаздық, турашылдық пен ақкөңілділік бір жанның бойынан табылса, қашан көрсеңіз де жайдары жүзді, кіршіксіз көңілді сындарлы қалпынан айнымаса - қалайша сүйсінбессіз! Жыр дауылпазы Қасым аға /Аманжолов/ осы асыл, өзгермес қасиетті ерте сезгендей Рәбиға атты балғын қызға: «Тіліңіз тәтті, ойыңыз қандай! Тыңдадым, ұқтым жан күйіңізді. Болар ем күнде бір жасағандай, Көп туса қазақ дәл Сіздей қызды», – деген жыр жолдарын арнаса, Рәбиға Сәтіғалиқызы Сыздықова бүгінде осы үдеден шығып отыр. Аты байтақ жұртқа машһүр Ғалым. Өзіндік мектебі, ізін қуған шәкірттері бар Ұстаз. Ана тілінің абыройы үшін қаламын қолдан түсірмей күресіп келе жатқан Азамат. Сегіз қырлы, бір сырлы жан... Қымбатшылық! Жоқшылық! Күнкөріс қиындығы!... Жиырма бірінші ғасырға иек артқан бүгінгі таңда да аузымыздан түспейтін осы бір сөздер Рәкең дүниеге келген 1924 жылдары, ол қара танып, білім алған 1931 -38 жылдары Ойыл қалашығында ғана емес, жалпақ Ақтөбе өңірінде айтылмады, ел-жұрт тұрмыс-тіршілігіне риза, мамыражай өмір кешті деп, сірә, ешкім айта алмас. Нені де көзбен көрген, бастан кешкен біледі. Қайта Рәкеңнің отбастарындағы күнкөріс құдайға мың шүкір-тұғын. Шешесі Жеміс Қалуқызы оқымаса да зерделі, дастарқаны таза, қолы ашық адам еді. Ал әкесі Сәтіғали Құтқожин Ұлы төңкеріске дейін оқыған аз қазақтың бірі, Ақтөбе өңірінде кеңес өкіметін орнату, жаңа өмірге көшу жолында құлшына еңбек еткен жан болатын. Қашанда қазақ «қонақ таңдап қонады»демей ме, шешесі әрдайым елдің небір сыйлы азаматтарының - кеңес өкіметіне о бастан бүйрегі бұрған ағайынды Қаратаевтардың, Күнбатыс Алашордасының көсемдері Жанша мен Халел Досмұхамедовтардың өз әкесімен таныс, сырлас болғанын, дастарқандарынан талай дәм татқандарын айтып отырушы еді. Қанша қиын заман туса да балаларын оқыту керек деп білген әке-шеше тәлім-тәрбиесі шығар, әрі тумысында зерек, кеудесінде таудай талап, титімдей талант ұшқыны бар отты қыз бірден төртінші класқа қабылданды, озат оқыды. Бірақ өмірдің өз соққысы алдында екен. 1937-нің қанды қасабына Темірде аудандық пошта бастығы боп жүрген көзі ашық әкесі алдымен ұшырады, сол ұсталып кеткенінен оралмады. «Қарнымның ашқанына емес, қадірімнің қашқанына күйінем» дегендей, әкесіне жабысқан «халық жауы» деген қара күйе ендігі жерде Рәкеңнің алдынан талай жерде жолын тосты, бұйырған енші-үлесінен қақты. Әкесінің «халық жауы» өзінің «халық жауының қызы» емес екендігін дәлелдеу үшін алдымен мектепті озат бітіру, одан әрі шындық үшін күресу қажет екенін қайсар, намысқой қыз іштей сезінді. Тырысты, тырбанды, алған бетінен қайтпады. Әлі есінде, 1938-40-жылдары Темір қаласында педучилищеде оқыған кезде жаттап жүріп, жанын қинап, орыс тілін меңгеріп алды. Онысы өмір бойы кәдесіне асты да. Әйтеуір ағасы Хамитке сүйене жүріп, қатарға ілесті, еңбекке араласты. Алға стансасына бастауыш кластың мұғалімі болып орналасқаны, алғашқы рет сабақ жүргізгені ұмытылмақ емес. Он алтыға енді толған жап-жас қыздың алдында өзінен үш-төрт жас кіші жеткіншектер отырушы еді. Кейін ол шәкірттерінің бірі ғалым, ірі шаруашылық басшысы, енді бірі Бәкір Тәжібаев пен Ізтай Мәмбетов сынды белгілі ақындарымыз болды. Әйтсе де қиындықтың бәрі алда екен. Соғыс басталды. Шаңырақты шайқалтпай отырған арқа сүйер ағасы Хамит майданға аттанды. Ол кездің бір ерекшелігі - ел басына қандай қысталаң күн туса да мектептер, оқу орындары өз жұмысын тоқтатпап еді. Әрине, тәжірибелі кадр жоқ, оқулық жоқ, отын жоқ... Бірақ бала-шаға білім алып, мамандар даярланып жатты. Рәбиға атты жас қыздың да бұғанасы бекіп, қызметі жыл сайын өсе бастады. 1942 жылы Темір қаласындағы орта мектептің мұгалімі, келер жылы осындағы педучилищенің оқытушысы, ал 1944 жылы Ақтөбе қаласындағы №6 орта мектептің оқу ісінің меңгерушісі болып тағайындалды. Өзі де уақыт тауып оқыды, тоқыды. Екі жылдық Ақтөбе мүғалімдер институтын жедел /экстерн/ бітіріп алды. Өткен күнді еске алғанда ойға ең алдымен ащы да тәтті Жеңіс күні оралады. Бес жыл бойы бел жазбаған ел «Уһі»деп тыныс алды, майданнан ағасы аман-сау оралды, дүркін-дүркін дүние-арзандап жатты. Сол күндердің белгісіндей болып, 1945 жылы кеудеге таққан «1941-45 жылдардағы Ұлы Отан соғысы кезіндегі еңбегі үшін» медалі әлі күнге сақтаулы. Осы жеңісті жыл шынында да Рәкеңе көп шапағатын тигізіпті. Облыс мұғалімдер арасынан үлгілі ұстаз ретінде астанаға жол тартып, дәстүрлі республикалық тамыз конференциясына қатысады Тәжірибелерін ортаға салады, белсенділігі көзге шалынып, белгілі тілші ғалымдар көңіл қояды. Солардың қалауымен бірден ҚазПИ-дің үшінші курсына қабылданады. Іргетассыз үй салынбасы, керегесіз тігілмесі белгілі ғой. Міне, бүгінде Ғылым атты киелі орданың төрінен ойып орын алған апамыздың биіктен биікке өрмелер баспалдақтары алты жыл бойы осы ҚазПИ бүгінгі Алматы мемлекеттік университетінің қабырғасында қаланып еді. Үш жылғы студенттік, одан соңғы аспиранттық кезеңдер бал арасынша білім жинаумен үрдісті өркенниеттерден үлгі-өнеге алып жаңа жол, соны соқпақтар іздеумен өтті. Тырнақалды мақалалар жазылды. Талап таудай болғанмен тау қопарып тастау оңай емес екен. Жазасың-сызасың. Бүгін жазғаның - ерекше бір дүние. Ертең қайталап оқысаң, көңілің толмайды, тіптен өзің ұяласың. Жан-жағыңа қараңқырайсың, қарайлайсың. Еліктейсің, солықтайсың... «Ерінбеген етікші, ұялмаған әнші болады». Бірақ қашан да текті жүйріктер бабы келмей шаппайды. Көпшілігі маңдайы жарқырар күнін тосып-тосып жүріп, додаға түсуден айнып қалса, бірен-сараны ғана күндердің күнінде жанартуша атылады. Соңдықтан да қашанда атылған жанартаулардан атылмағандары от-сәулесін шашпағандары қауіпті!.. Міне, осылайша Рәкең ғылым додасына көңілі шапқанмен аламан бәйгеден именіп қасиетті де киелі санайтын жұмбақ әлсмге алты жыл қимас көзбен сырттай қызыға қарайлап жүрді. Бірақ та Қазақтың оқу-педагогикалық баспасында /»Мектеп»«Рауан»/ редактор, редакция меңгерушісі болған ол жылдарға еш өкпесі жоқ, қайта олқының орнын толтырып, барды базарлай түсті. Алдыңа келген қолжазба «өз ішіңнен шыққан шұбар жылан» емес. Аласың да түзейсің, қырасың, жонасың. Жетпесе қосасың - «қайран сөзім қор болды»тірлік. Бірақ осы жылдар кейіннен жыл сайын дүниеге бір кітап әкелер ұшқыр ойды, жүйрік қаламды, көрікті кестені қалыптастырды. Өз жазғаныңа, дайын қолжазбаңа өз көзіңмен емес, өзге бір редактордың көзімен қарауға үйретті. Машинка басу, қатені түзеу, желімдеу-жасқауға дейінгі сырт көзге еленбейтін азабы мол ауыр еңбекті ешкімге сенбей өзі атқаруға дағдыландырды. Міне, сондықтан да Рәкеңнің қаламынан туып, тасқа басып ұсынған дүниесінен бір кірпіш суыра алмайсыз, сылап-сипамайсыз - дайын өнім. Бұл айтқанымызды Рәкеңнің ондаған кітабын басып шығарған баспагерлер де, жүздеген мақалаларын жариялаған газет-журнал қызметкерлері де қолдап-қоштары сөзсіз. Талант тас жарады, шын тұлпар түбі бір шабады. Біреулер үшін кешірек, бірақ дайынмын деп санаған кезде - 1957 жылы Рәбиға Сәтіғалиқызы нағыз ғылым жолына түседі, қара шаңырақ - Ғылым академиясының Тіл және әдебиет институтына қызметке орналасады. Міне, содан бері үш мүшел атпал азаматтың ғұмырындай мерзім өтті, еш жаққа табан аударған емес. 1980 жылдан бері бүгінде Ахаң-Ахмет Байтұрсынов есімін иеленген, дүниежүзіндегі бірден бір қазақ тілін зерттейтін осы Тіл білімі институтының қашанда желдің өті, даудың ұшында тұратын Тіл мәдениеті бөлімін үзіліссіз басқарып келеді. «Ең соңғы құлайтын қамал - тіл» деп өзі жиі айтатындай, осы қамалды құлатпас үшін, әрі оны шөп-шалам басып, сән-салтанатына көлеңке түспес үшін шырылдап келеді. Иншалла, Рәкеңдей әрі сардары, әрі сарбазы бар кездерде тіліміздің мәртебесі де, мәдениеті де, мәйегі де ортая қоймас... Рәкең институт қабырғасында өзіне дәріс оқыған академик Қажым Жұмалиев, профессор Сәрсен Аманжолов сынды ғалымдарды ұстаз тұтады. Ғылымның үлкен жолында ақылшы аға бола білген І.Кеңесбаев, М.Балақаев, А.Ысқақовтарды, ұлы қаламгер М.Әуезовті ерекше құрметтейді. Әсіресе, Мұқаңның талантты тани қоятын, тар жерде қолтықтан демеп жіберетін тағылымы естен кетпейді. Ахмет пен Мағжанды бүгіндер танып жатсақ, кешелер тіптен Абай мен Мұхаңдарға талай солақай сынды жебелердің кезелгенін жастарымыз қайдан білсін! Елуінші жылдары «Абай жолы» эпопеясы да аяусыз талқыға түсіп, талас-тартыс туып, оңды-солды пікірлер айтылып жатты. 1953 жыл. Осындай жиындардың бірінде мәжілістің тізгінін ұстап отырған философ Ә.Жаймурзинге залда отырған Мұхаң тілдей қағаз-сәлемдеме жолдайды. Онда: «Әбдраһим! Егер Құтқожина деген әйел бала сөз сұраса, берсең жақсы болар еді. Ол бір өте ақылды, мәдениетті жас. Мұхтар», - деп жазылған екен. 1978 жылдың желтоқсанында ҚазМУ-де жас қаламгерлердің дәстүрлі өткізетін Әуезов күнінде осы хатты тәбәріктей сақтап жүрген Ә.Жаймурзиннің кеш қонағы – ғылым докторы Рәбиға Сыздықоваға табыстағанына куә болып едік... Сондай-ақ 1959 жылы Ғылым академиясында «Әдеби мұра және оны зерттеу»тақырыпты ауқымды ғылыми-теориялық мәслихат өткізілген еді. Соның жабылар сәтінде қорытынды сөз сөйлеген академик Мұхтар Әуезов былайша толғады: «Әдебиет - тілмен әдебиет. Сол тіл, стиль түрінде әдебиет жүйесі мен тарихи көлемінде тексерілсе, осымен қатар тілдің бар заңы бойынша тіл ғылымының оқымыстылары зерттейтін дүнне екені және мәлім. Біздегі тіл ғалымдарымыз қазақ әдебиетінің арғы-бергі мұраларын, үгілерін ұдайы зерделеп, зерттеумен өз ғылымдарының өрісін ұлғайта дамытып келеді. Сол еңбектерімен олар біздің егіз-қатар серігіміз дейміз. Әрдайым иық сүйесе, тізе қоса өсетін еңбектес сыңарымыз. Осы құрметті достарымыз – тілшілер қатарынан конференция үстінде екі адамның атын арнайы атап өтейін. Бұның бірі - барлық Қазақстандағы тіл ғалымдарының ағасы, үлкен ұстазы І. Кеңесбаев, екіншісі – Абай қара сөздерінің тіл ерекшелігін зерттеп, кандидаттық диссертация қорғағалы жүрген Р. Сыздықова жолдас. Рәбиға Сыздықованың сөзіне конференцияға қатысушылар айрықша ырза болды деп санаймын. Оның сөзіндегі бір ерекшелік тіл мамандары мен әдебиетшілерге қатар айтар орынды, кенеуліойы бар және сол ойды таратып айта аларлық тіл құдіреті мейлінше жеткілікті екендігін аңғартады» /»Әдеби мұра және онызерттеу». Алматы, «Ғылым», 1961, 351 бет/. Міне, Абай мұрасын зерттеу үстінде бір сәт жолдары тоғысқан тұста ғұлама жазушы осылайша әлі кандидаттық диссертациясын қорғамаған жас талаптың тұсауын кесіп, әрі бүкіл алқа топтың алдында тұппарды құлынынан танып-ақ еді-ау! Таныған емей немене, егер жүздеген ғалым арасынан екі-ақ зерттеушінің аты аталса, олардың бірі - академик, екіншісі аспирант дәрежесінде ғана болса және таразы басына тең тартылса... Айтылмаса сөздің атасы өледі. Бүгінде бір кішігірім бір ғылыми-зерттеу институты атқарар шаруаның жамбасын жерге тигізген ғұлама ғалымымыздың тек әттең, әлі күнге академик атағына ие болмағанына өкінеміз... Соғыстан соң көппен бірге медальға ие болғанын айтқанбыз. 1971 жылы «Құрмет белгісі» орденімен наградталды. Бір орден, бір медаль. Аз ба, көп пе?.. Әрине, халық үшін өткен еңбек, төккен тер ештеңемен өлшенбесі анық. Десек те кей кезде топырағынан талай алаш ардақтылары жаратылған Ақтөбе облысының әкім-қаралары, елге еңбегі сіңген азаматтарын електеп отыратын қоғамдық ұйымдар бар жақсы мен жайсаңын маңына жинап алған алыстағы астанаға өз пікір-ұсыныстарын жолдап отырғандары да жөн-ау. Шынында бұл бүгін үшін, өлілер мен көзі тірілер үшін емес, келер ұрпақ абыройы үшін қажет-ақ!.. Рәбиға Сәтіғалиқызы сол 1959 жылы «Абайқара сөздерінің негізгі морфологиялық ерекшеліктері» деген тақырыпта кандидаттық, 1971 жылы «Абай шығармаларының тілі» деген тақырыпта докторлық диссертация қорғады. 1979 жылы Ұлттық Ғылым академиясының корреспондент мүшесі болып сайланды. 1989 жылы түркі тілдері мамандығы бойынша профессор атағын алды. 1984 жылы оған Қазақ ССР-інің еңбек сіңірген ғылым қайраткері құрметті атағы берілді. Профессор Рәбиға Сыздықованың қаламынан туындаған зерттеу еңбектер сан-салалы. Олардың бәрін таратып айтып, талдап шығу бір мақалада мүмкін де емес. Сондықтан біз ғалым өзі қазақ тіл білімінде көшбасшы болып келе жатқан үш саланы, оған қосқан үлесін қысқаша ғана шолып өтпекпіз. Атап айтар болсақ, олар: қазақ әдеби тілінің тарихы, тіл мәдениеті, қазақ тіл білімінің тарихы. Өткен жылдың соңы, биылғы жылдың басында көпшілік қауымның қолына профессор Р.Сыздықованың «Қазақ әдеби тілінің тарихы» атты көлемді еңбегі тиді. Бұл іргелі зерттеу ғалымның қырық жылдық ғылыми ізденісінің түйіні, қорытындысы. Әр кезде жеке-жеке кітап болып жарияланған монографияларындағы ғылыми концепциялар онда бір нысанға тоғыстырылған, сөйтіп о баста алға қойған мақсатты идея жүзеге асқан. Мысалға жүгінер болсақ, мәселен, Абай шығармаларының тілін ұңғыл-шұңғылына дейін зерттеген, осы тақырыпта көлемді үш кітап жазған ғалым «Қазақ әдеби тілінің тарихында» Абайдың қазақ ұлттық жазба әдеби тілін қалыптастырудағы рөлі туралы түйінді ойларын 24 ақ бетке сыйғызған!... Көзі қарақты оқырман, өзін өрелі, тілге, мәдениетке жанашыр санайтын әр адам профессор Р.Сыздыкованың XII ғасырдағы рухани мұрамыз - Қожа Ахмет Йасауидің «Хикмет» кітабынан бастап, ХҮІ ғасырдағы Қадырғали бидің «Жамиғ ат-тауарихы», жыраулар мен ақындар мектебі, Абай мен Шәкәрім шығармашылығы, күні бүгінгі поэзия мен проза тіліне қатысты ойлы да өрнекті кітаптарын, мақалаларын оқымағаны жоқ шығар. Оларды оқып отырып, әрине, кез-келген оқырман ғалымның қаншама көз майын тауысқанын, әсіресе «Хикмет», «Жамиғ ат-тауарих», Абай шығармаларының түрлі қолжазбалардан сарыла отырып салыстырылғанын, мүлде жаңа текстологиясы жасалғанын байыптай бермейді. Әділін айтар болсақ, мұның әрқайсысы бір ғұмырға жетерлік ауыр еңбек. Қазақтың әдеби тілі атты тұтас, құйрық-жалы бүтінделген, төл концепциясын түйіндеу үшін автор, бір қызығы, беріден әріге,яки алып Абайдан сұпы ақын Ахмет Ясауиге дейін жүріп отырады. Халық қазынасын толық қамту үшін ғасыр-ғасырлап, саты-сатылап еңбектен ерінбеген Еңсепше шыңырау қазады. Еңбегі еш болған Еңсептен ерекшелігі – қазақ әдеби тілінің қайнар-көздерін ашты, нәр аларбастау-тұмаларын айқындап берді... Ұлы Мұхаң баға берсе - бергендей, Рәкең бетке ұстар абайтанушыларымыздың бірегейі. Оның ертеректе жарық көрген «Абай шығармаларының тілі» /1968 жыл/, «Абай өлеңдерінің синтаксисі» /1970/ атты күрделі еңбектеріне қосымша «Абай» энцнклопедиясына жазған жаңа мазмұнды мақалалары мен «Абайдың сөз өрнегі» /өндірісте/ атты зерттеу кітабы ұлы ақынның 150 жылдық торқалы тойына шашылған шашу болмақ. Сондай-ақ еңбекқор ғалым ауыз әдебиеті үлгілері мен ХҮ-ХҮШ ғасырда жасаған ақын-жыраулар тілін, олардың сөз қолдану ерекшеліктері мен көне сөздер тарихын «Сөздер сөйлейді» /1980, 1994/ атты кітабында жан-жақты талдап берді. Дұрысында бұл еңбекті «Қазақ тілінін шағын тарихи-этимологиялық сөздігі» дегеніміз жөн болмақ. Ал зерттеушінің Одақтық ғалымдар назарына орыс тілінде ұсынған «Язык Жамиғ ат-тауарпх Жалаири» /1989/ атты монографиясы мен тарихшы М.Қойгелдиевпен бірге жариялаған «Қадырғали би Қосымұлы және оның жылнамалар жинағы» /1991/ атты кітабы Қазақ Хандығы құрылған кезеңдегі жазба тіліміз бен тарихымыздан хабардар етумен қатар, ескерткіштің 140 жылдан соң екінші рет жарық көруімен, қазақ жазуына тұңғыш рет көшіріліп, басылуымен кұнды. Әрине, мұндай құнды мұраның араға ғасыр салып барып жарық көруінің себеп-салдары көп. Бірақ оның ең бастысы, біздіңше, өз табиғатында текстологиялық жұмыс –аса ауыр еңбек. Сол себепті де кейбір елдерде ерте кездерде жазаның ең ауыр түрі –қолжазба көшірту болғаны тегін емес-ау, сірә... Ғалым ізденісінің екінші өзекті саласы – тіл мәдениеті мәселелері. Рекең бүгінге дейін үш рет басылған «Қазақ тілі орфографиялық сөздігінің» алғашқы екі басылымына белсене қол құшын қосса, соңғы/1988/ кітапқа жауапты редактор болды. Өйткені Рекеңнің тікелей басшлығымен «Қазақ орфографиясы ережелерінің жаңа нұсқасы» түзіліп, ол 1983 жылы 23 тамызда Қазақ ССР Жоғарғы Советі Президиумының Указымен бекітілген болатын. Сол сияқты әрбір сауатты адамға қажет, қол астында ұстайтын, «Қазақ орфографиясы мен пунктуациясы жөнінде анықтағыш» /1959, 1974, 1994/ атты кітап та осы саладағы бірден-бір еңбек. Жазудан жаңылып, емлесі ақсап жатса, ол шынында осы анықтағыштың жиырма жылда бір рет жарық көруінен деп білген жөн. Әдетте елдің өркениеттігі ең алдымен жазу-сызуын түзеуінен, түрлі сөздіктер мен анықтамалықтарды тұтынушы жұртына көптеп жеткізумен өлшенсе керек... Сондай-ақ зерттеуші «Сөз сазы» /1983/ атты кітапшасында дұрыс сөйлей білуімізге, орфоэпиялық нормаларды сақтауымызға бағыт-бағдар береді. Бұл санамалап өткен еңбектерде тіл мәдениетінің практикалық, яки қолданбалы жағы сөз етілген. Ал тілші ғалымның тіл тазалығы, тіл нормаларын сақтау, тіл бұзарлыққа жол бермеу турасында жазған мақалаларын толық жинап, басын қосып бастырар болсақ, бірнеше томның жүгін арқалар еді. Әдетте жұмыс уақыты сағат-минутина дейін санаулы, жазу-сызудан бас көтермейтін Рәбиға Сәтіғалиқызы, бір қайран қаларымыз, «Тіл мәдениетіне қатысты сөйлеп берсеңізші, кеңесіңіз керек еді» десе, бірден келісімін береді. Сондықтан да оны баспа мен редакциялардан, театр мен теледидардан, студенттік, аудиториялар мен мектеп кластарынан жиі көруге болады... Профессор Р.Сыздықованың қазақ тіл білімі тарихына қосқан үлкен үлесі әрі оның азаматтық келбетін аша түсер қасиеті – кезінде жазықсыз жазаланып, нақақтан шейіт болған профессор Құдайберген Жұбанов пен ағартушы Ахмет Байтұрсыновты ақтауға, мұраларын жарыққа шығаруға елдің алды болып атсалысуы деп білеміз. Ақтөбе жұртшылығына бүгінде Құдекеңді таныстыру артық іс. Ал 1957 жылдың 3 қазанында СССР Жоғарғы соты Соғыс коллеясының оны ақтау туралы жаңа шешімі шыққанша оның есімін атауға, баспа бетінде жазуға мейлі тіптен қаралап болса да, еңбектерін оқып, пайдалануға тыйым салынған болатын. Осы жиырма жыл жер астына тығылған жауһар еңбектерді табу, жинастыру, бағасын беру, ақталған арыстарымыздың өнегесін жаңғырту қажет болды. Мүмкін отыз жетінің кұрбаны болған өз әкесінің тағдыры өзегін өртеді ме, Рәкең профессор Қ.Жұбанов туралы «Ғалым-азамат» /1966/ деген кітап жазып шықты. Бұл басылым күні бүгінге дейін лингвист Құдекеңді жалпақ жұртқа танытқан жалғыз көлемді еңбек екенін айта кеткен орынды. Ал бертінде,1990 жылы баспа бетін көрген «Құдайберген Жұбанов және қазақ совет тіл білімі» атты көлемді еңбектің жауапты редакторы болды. Профессор Қ.Жұбанов сынды арыстар әр кез ақталып, қатарға қосылып жатқанымен, халық көзінен жасырылып келген асылдарымыз аз емес еді. Оларды ақтау, еңбектерін көпшілікке жеткізу күні кеше, 1989 жылдан бері-ақ басталғаны да бүгінде тарих еншісіндегі әңгіме. Міне, бұл кезде де біз Рәкеңді алғы саптан көреміз. Алғашқы боп үлкен мінбелерден тайсалмастан атын атады, қауыштыру мақалаларын жазды, еңбектерін жинастырьш, баспаларға табыстады. Соның нәтижесінде Р.Сыздықованың қаламынан «Ахмет Байтұрсынов» /1990/ деген кітапша дүниеге келді. Сол сияқты Ахаңның «Тіл тағылымы» атты кітабының жауапты редакторы, көлемді таныстыру мақаласының авторы болды. Уақыт пен шыдамды талап ететін бұл мұра жинастыру ісіне әдетте екінің бірі, әсіресе өнімді еңбек етіп жатқан ғалымдар бара бермейді. Өйткені олар араб қарпымен басылған, архив-кітапханаларда сақталуы нашар, тозып, шаң басқан .... Міне, осындай қастерлі іс атқару кезінде бар шаруасын ысырып қойып, арманда кеткен арыстарымыздың ортамызға қайта оралуына елдің алды боп бел шеше кірісуін ғалымның үлкен азаматтығы екенін тағы да айта кеткімз келеді. Әрине, дәл бүгін Рәбиға Сәтіғалиқызы туралы айта берсек, сөз көп. Оның басшылығымен екі докторлық он бір кандидаттық диссертация қорғалды. Көптеген шәкірті қазақ тіл білімінің бір-бір уығы боп, жас мемлекетіміздің әр жерінде жемісті еңбек етіп жүр. Оның жауапты редакторлығымен ондаған монография, ғылымиеңбектер, сөздіктер жарық көрді. Бірнеше рет бүкілодақтық халықаралық ғалымдар бас қосуында сөз алып, қазақ тілінің түрлі мәселелері жөнінде байыпты ойларын айтты. Сол себепті түркітанушылар оны Түркияның негізін Анатүрік қалаған атақты «Діл құрымы» атты лингвистикалық коғамына корреспондент мүше дәрежесіне ұсынып отыр. Сондай-ақ Рәкең Шахан Мусин ағамыздай Халық әртісінің жары, отбасының ұйтқысы, балаларға ана, немерелерге сүйікті әже. «Мен ең алдымен анамым, әйелмін. Содан кейін ғана ғалыммын. Әйел адамның басты парызы – отбасының қамын жеу...» деген Рәкеңнің өмірлік кредосы жалаң сөз емес екенін ол үйдің отбасымен араласып жүрген жандар жақсы біледі. Ғалымы бар ел – өскен ел, өркениет жолына түскен ел. Бірақ «Білімің болсадағы ұшан-теңіз, Пайдасы жоқ халқына қызмет етпей» деп Шал ақын сынды бабаларымыз баяғыда-ақ түйіп айтып кеткен ғой. Бір кезде өзі қазақ тіл білімінің негізін қалаушы, ғұлама ғалым Құдайберген Жұбанов туралы «Ғалым-Азамат» деп тебірене сөз қозғаса, бұл күндері сол бір салмақты да салауатты түйінді саналы ғұмырын Ана Тіліне қызмет ету жолына жұмсап келе жатқан, халқының адал перзенті Рәбиға Сәтіғалиқызы Сыздықоваға бағыштай арнап айтсақ, өте орынды болмақ. Өйткені Ол – Ғалым. Өйткені Ол – Ұстаз. Өйткені Ол – Азамат. Сегіз қырлы, бір сырлы жан.
жүктеу/скачать 255,83 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|