Абдигалиева т. Б

36 
теориялардың негізгі ережелерінің әділдігін тексеру үшін қойылады. Шешуші 
эксперимент гипотезалардың біреуімен келісілетін және басқасына қайшы 
келетін фактілерді туындатады. Зертханалық эксперимент типтік аспаптарды, 
арнайы модельдеуші қондырғыларды, стендтер мен т.б. қолдану арқылы 
зертханалық жағдайларда жүргізіледі. Табиғи эксперимент табиғи жағдайларда 
және нақты объектілерде жүргізіледі. Өткізу орнына байланысты сынау 
жұмыстары 
өндірістік, 
далалық, 
полигонды 
және 
т.б. 
болып 
бөлінеді.Қарапайым эксперимент тармақталған құрылымы жоқ, қарапайым 
функцияларды орындайтын өзара байланысты және өзара әрекеттесетін 
элементтердің аз саны бар объектілерді зерттеу үшін қолданылады.Күрделі 
эксперимент күрделі функцияларды орындайтын өзара байланысты және өзара 
әрекеттесетін элементтердің көп санымен және тармақталған құрылымы бар 
құбылыстарды немесе объектілерді зерттейді. 
Эксперимент әдістемесін дұрыс әзірлеу ерекше маңызға ие. Әдістеме-
зерттеу мақсатына сәйкес белгілі бір ретпен орналастырылған ойлау және 
физикалық операциялардың жиынтығы. Эксперимент жүргізу әдістемесін 
әзірлеу кезінде төмендегілер ескеріледі: 
- бастапқы деректерді (гипотезалар, өзгермелі факторларды таңдау) анықтау 
мақсатында зерттелетін объектіге немесе құбылысқа алдын ала мақсатты 
бақылау жүргізу; 
- эксперименттік әсер ету үшін объектілерді таңдау, кездейсоқ факторлардың 
әсерін жою); 
- өлшеу шектерін анықтау; 
- байқалатын құбылыстың даму барысын жүйелі бақылау және фактілердің 
нақты сипаттамасы; 
- өлшемдерді жүйелі тіркеуді және фактілерді әр түрлі құралдармен және 
тәсілдермен бағалауды жүргізу; 
- қайталанатын жағдайларды, айқас әсерлерді жасау, олардың сипаты мен 
жағдайларын өзгерту; 
- бұрын алынған деректерді растау немесе теріске шығару мақсатында қиын 
жағдай жасау; 
- эмпирикалық зерттеуден логикалық жинақтауға, алынған нақты материалды 
талдауға және теориялық өңдеуге көшу. 
Әрбір эксперимент алдында оның жоспары жасалады, ол келесілерді 
қамтиды: 
- эксперименттің мақсаты мен міндеттерін; 
- өзгермелі факторларды таңдау; 
- эксперимент көлемін, тәжірибе санын негіздеу;
- факторлардың өзгеру реттілігін анықтау; 
- факторларды өзгерту қадамын таңдау, болашақ эксперименталды нүктелер 
арасындағы интервалдарды; 
- өлшеу құралдарының негіздемесін; 
- эксперимент жүргізудің сипаттамасын; 
- эксперимент нәтижелерін өңдеу және талдау тәсілдерін негіздеу. 

37 
Эксперимент дайындаудың маңызды кезеңі оның мақсаттары мен 
міндеттерін анықтау болып табылады. Есептер саны тым үлкен болмауы керек 
(3 тен 4-ке дейін жақсы). 
Эксперимент алдында түрленетін факторларды таңдау керек, яғни 
зерттелетін процеске әсер ететін негізгі және қосалқы сипаттамаларды орнату, 
процестің есептік сұлбаларын талдау қажет. Негізгі және қосалқы факторларды 
дұрыс таңдау эксперименттің тиімділігінде маңызды рөл атқарады, өйткені ол 
осы факторлар арасындағы тәуелділікті табуға көмектеседі. Сондай-ақ, өлшеу 
құралдарының, жабдықтардың, машиналар мен аппараттардың жиынтығын 
негіздеу қажет. Сондықтан, елде шығарылатын өлшеу аппаратурасымен жақсы 
таныс болу маңызды. Экспериментті орындау үшін бірегей құралдарды, 
қондырғыларды, стенділерді жасау қажеттілігі жиі туындайды. Бұл ретте 
оларды әзірлеу және құрастыру теориялық есептеулермен мұқият негізделуі 
тиіс. 
Эксперименттегі ең жауапты сәттердің бірі өлшеу дәлдігі мен қателігін 
орнату болып табылады. Өлшеу әдістері өлшеу құралдары мен әдістерін 
зерттейтін арнайы ғылым – метрология заңдарына негізделуі тиіс. 
Бір процесті эксперименталды зерттеу кезінде келесілерді негізге алған 
жөн: 
- Аспаптарда қайта есептеу, әдетте, бұрын алынған деректерді растау немесе 
теріске шығару мақсатында жұмыс жасау; 
- Эмпирикалық зерттеуден логикалық жинақтауға, алынған нақты материалды 
талдауға және теориялық өңдеуге көшу. 
Әрбір эксперимент алдында оның жоспары жасалады, ол келесіден тұрады: 
- эксперименттің мақсаты мен міндеттерін айқындау; 
- өзгермелі факторларды таңдау; 
- эксперимент көлемін, тәжірибе санын негіздеу;
- факторлардың өзгеру реттілігін анықтау; 
- факторларды өзгерту қадамын таңдау, болашақ эксперименталды нүктелер 
арасындағы интервалдарды ескеру; 
- өлшеу құралдарының негіздемесін ескеру; 
- эксперимент жүргізудің сипаттамасын жасау; 
- эксперимент нәтижелерін өңдеу және талдау тәсілдерін негіздеу. 
Ұсынылған 
жоспарды 
толығырақ 
қарастырайық.Эксперименталды 
зерттеулерде өлшеулер маңызды орын алады. Өлшеу-бұл физикалық шаманың 
мәнін арнайы техникалық құралдардың көмегімен тәжірибелік жолмен табу. 
Өлшеудің мәні өлшенетін шаманың өлшем бірлігі үшін қабылданған белгілі 
шамамен (эталон) салыстыруын құрайды. 
Өлшеу теориясымен және практикасымен метрология айналысады. Өлшеу 
туралы ғылым– олардың бірлігін қамтамасыз ету әдістері мен құралдары және 
қажетті дәлдікке қол жеткізу тәсілдері. Метрологияның негізгі мәселелеріне 
келесілер жатады: 
- өлшеудің жалпы теориясы; 
- физикалық шамалар бірліктері және олардың жүйелері; 

38 
- өлшеу әдістері мен құралдары; 
- өлшеу дәлдігін анықтау әдістері; 
- өлшем бірлігін қамтамасыз ету негіздері. 
Метрологиядағы маңызды мәндер эталондарға және үлгілі өлшеу 
құралдарына бөлінеді. Эталондарға өлшемнің мөлшерін төмен тұрған өлшеу 
құралдарына беру мақсатында бірліктерді қайта шығару мен сақтауды 
қамтамасыз ететін өлшем құралдары жатады. Эталондар ерекше түрде 
орындалған. Эталондық база 120-дан астам мемлекеттік эталондардан тұрады, 
оның ішінде, мысалы: ұзындық, масса бірліктері және т.б. 
Өлшеудің бірнеше негізгі әдістері бар: 
Тікелей бағалау әдісі- тікелей әсер ететін өлшеу құралының есептеу 
құрылғысы бойынша шама мәнін анықтау (мысалы, массаны циферблатты 
таразыларда өлшеу). 
Өлшеммен салыстыру әдісі-өлшенетін шамамен салыстырылады (мысалы, 
иінтіректі таразыда массаны гирьдермен теңестіре отырып өлшеу). 
Дифференциалды әдіс – өлшеу аспабына өлшенетін шаманың әртүрлілігі 
әсер етеді (мысалы, компараторларда үлгілі өлшеммен салыстыру ұзындығын 
тексеру кезінде орындалатын өлшемдер).
Нөлдік әдіс-шаманың аспаптарға әсер етуінің нәтижелік әсері нөлге дейін 
жеткізіледі (мысалы, электр кедергісін оны толық теңдестірумен өлшеу). 
Алмастыру әдісі-өлшенген шаманы жаңғыртылған белгілі шамамен 
алмастырады (мысалы, өлшенетін масса мен гирьді кезекпен таразының бір 
жағында өлшеу). 
Сәйкестік әдісі-өлшенетін өлшем мен шаманың арасындағы айырмашылық 
шкалалардың немесе мерзімді сигналдардың сәйкес келуін пайдалана отырып 
өлшеу. 
Эксперименттік зерттеулердің ажырамас бөлігі болып табылатын өлшеу 
құралдары тәжірибе қоюшы үшін қажетті ақпарат беретін техникалық 
құралдардың жиынтығы болып табылады. 
Қазіргі уақытта физикалық, механикалық, химиялық қасиеттерінің 
көрсеткіштерін, сондай-ақ материал мен бұйымның құрылымы мен т.б. өлшеу 
құралдарына – өлшеу аспаптары, қондырғылар мен жүйелер жатады. Өлшеу 
құралының маңызды сипаттамаларының бірі қателік болып табылады. Ол 
аспаптарды дайындауда қолданылатын сапасыз материалдардың, жинақтаушы 
бұйымдардың, сонымен қатар аспаптарды дайындау сапасының нашар 
болуынан және т.б. салдардардан туындайды. 
Аспаптың негізгі сипаттамаларына сезімталдық, дәлдік және тұрақтылық 
жатады. Сезімталдық-есептегіш құрылғының өлшенетін шаманың өзгерістеріне 
жауап беру қабілеті. Ал, дәлдік-жиынтық қателікпен байланысты сипаттама. 
Тұрақтылық-есептеу құрылғысының қасиеті бірдей шаманың көрсеткіштерінің 
тұрақтылығын қамтамасыз ету.Кез келген өлшеу құралы дәлдікке тексерілуге 
тиіс. 

39 
Елімізде өлшем бірліктерін қамтамасыз етуде мемлекеттік тексеруді 
мемлекеттік метрологиялық институттар және стандарттар мен өлшеу 
техникасын қадағалау жөніндегі зертханалар жүргізеді. 
Жұмыс орны – зерттеу процесінде зерттеу жүргізушінің тікелей әсері 
таралатын жұмыс кеңістігінің бөлігі.Жұмыс кеңістігі-қажетті эксперименттік 
құралдармен жабдықталған және бір немесе бірнеше топ зерттеушілер қызмет 
көрсететін зертханалық немесе өндірістік бөлік.Жұмыс кеңістігі келесідей 
болуы мүмкін: 
-стационарлы (зертханалар, ғылыми-зерттеу мекемелерін, полигондар); 
- шартты-стационарлы (жылжымалы зертханалар, уақытша полигондар); 
- мобильді (жүру зертханаларын). 
Зертхана эксперименттік зерттеулер жүргізілетін арнайы жабдықталған 
бөлме болып табылады. Жұмыс кеңістігінің ерекшеліктеріне сәйкес зерттеу 
зертханаларының екі түрін бөлуге болады: тұрақты және жылжымалы. 
Стационарлы зертхананың жұмыс орны арнайы жұмыс үстелімен 
қамтылады. Зертхананың мақсатына байланысты әрбір зертханалық үстел 
сумен, электр қуатымен, газбен, бумен, сығылған ауамен және жалпы 
вакууммен қамтамасыз етілуі мүмкін. Үстелдерде қалың табақты асбесттің 
кесектеріне орналастырылаған электр құралдарын, үстел шамдарын, есептеу 
машиналарын, қыздыру аспаптарын (дәнекерлегіштер, плиткалар) қосуға 
арналған штепсельдер орналастырылады. Жұмыс орнының жарықтануына 
ерекше назар аудару керек. 
Жылжымалы зертханалардың жабдықтары стационарға ұқсас келеді, бірақ 
кейбір құралдар мен жабдықтардың жетіспеуіне байланысты олардан біршама 
кем болады. Жылжымалы зертханалар эксперимент жүргізу барысында қажетті 
жазбаларды жүргізу үшін қажетті зертханалық үстелдердің орнына қайырмалы 
үстелдермен жабдықталады. Зерттеу барысынды алынған барлық талдауларды, 
анықтамалар мен бақылауларды, тіпті қарапайым статистикалық мәліметтердің 
нәтижелері болса да, оларды арнайы журналға жазу қажет. 
Эксперимент 
жүргізу 
кезінде 
өлшеу 
құралдарын, 
олардың 
көрсеткіштерінің дұрыстығын үздіксіз қадағалау, оларды мезгілді салыстырып 
тексеруді жүргізу, жұмыс аймағына бөгде адамдарды жібермеу қажет. Сондай-
ақ, эксперимент жүргізу кезінде қауіпсіздік техникасы туралы ұмытпау керек. 
Эксперименталды зерттеулерді жүргізу кезінде эксперимент нәтижелерін 
талдау ерекше орын алады. Бұл ғылыми зерттеудің гипотезасын растау туралы 
қорытынды жасайтын соңғы бөлім болып келеді. Эксперимент нәтижелерін 
алдын ала өңдеуді және оларды талдауды әрбір келесі өлшеудің алдында 
жүргізу қажет, бұл зерттелетін процесті бақылауға, экспериментті түзетуге 
және оның тиімділігін арттыруға мүмкіндік береді.Эксперименттердің 
нәтижелері хаттамамен рәсімделеді, оған зерттеу жүргізуші, егер эксперимент 
өндірістік болса, онда өндіріс басшысы қол қояды. Эксперимент жүргізу 
барысында әр түрлі көрсеткіштерді дәлөлшеп орындау мүмкін емес, өйткені 
өлшеу аспаптарының өздері жоғарыда айтылған себептерден және тәжірибені 
жете мұқият жүргізбеу, тәжірибе процесінде әртүрлі ескерілмеген 

40 
факторлардың 
әсері, 
экспериментатордың 
субъективті 
ерекшеліктері 
салдарынан пайда болатын қандай да бір қателіктер орын алуы мүмкін. Мысал 
ретінде келесі факторларды келтіруге болады: 
Жүйелі қателіктер – қайталанған эксперименттер кезінде тұрақты болып 
қалады(немесе белгілі заң бойынша өзгереді). Олар эксперимент процесінде 
тұрақты немесе айнымалы болуы мүмкін. Оларды өлшеу құралдарын реттеу 
немесе жөндеу, оларды орнатуды мұқият тексеру, сыртқы ортаның жағымсыз 
әсерлерін жою арқылы алып тастау қажет. 
Кездейсоқ қателіктер-қайта өлшеу кезінде кездейсоқ пайда болады. 
Олардың түрлері – жүйелі немесе кездейсоқ қателіктерден айтарлықтай асатын 
өрескел қателіктер болуы мүмкін. Көп жағдайда олар эксперимент қателігінен 
туындайды.
Субъективті қателік-психологиялық (психологиялық тосқауылдар және 
ойлау 
инерциондылығы) 
немесе 
психофизикалық 
себептер 
(экспериментатордың көру кемістігі) жатады.Кейде зерттеуші эксперимент 
нәтижелерін талдау барысында бұрын ұсынылған гипотезаны растау үшін 
эксперименталды деректерді есіне түсірмейді. Нәтижесінде эксперименталды 
деректерді талдауды айтарлықтай қиындататын маңызды факторлар 
ескерілмеуі мүмкін. 
Жоғарыда айтылғандардың барлығы эксперименттің кез келген нәтижесі 
бірнеше рет тексерілуі тиіс екенін көрсетеді. Эксперимент нәтижелерін қайта 
тексеруді сол күннің басқа уақытында немесе, егер мүмкіндік болса, бірнеше 
күн өткеннен кейін жүзеге асырған жөн. Эксперименттің 
барлық 
сериясы 
аяқталғаннан кейін зерттеуші қандай да бір шешім қабылдайды: 
- жұмыстың негізгі бөлігін аяқталды деп тану; 
- гипотезаны растау мақсатында қосымша ақпарат жинау және 
материалдарды іріктеу; 
- жұмысты сәтсіз деп тану және т.б. 
Егер өз бетінше тәжірибе ұзақ уақыт бойы жалғасса, оларды ғылыми 
ұжымда жиі талқылау ұсынылады. Бұл эксперимент барысын дер кезінде 
түзетуге және оны қажетті бағытта зерттеуге мүмкіндік береді. 
Ғылымның әр түрлі саласында жүргізілетін тәжірибелер: химиялық, 
физикалық, биологиялық, психологиялық-әлеуметтік және т.б. болып бөлінеді. 
Олардың: 
- Шарттарды құрастыру әдісі бойынша (табиғи және жасанды); 
- Зерттеу мақсаты бойынша (өзгеретін, бақылайтын, іздейтін, есептейтін); 
- Орындауды ұйымдастыру бойынша (зертханалық, табиғи, өндірістік және 
т.б.); 
- Зерттелетін объектілерінің құрылысы бойынша (қарапайым, күрделі); 
- Зерттелетін объектіге сыртқы әсердің сипаты бойынша (энегетикалық, 
ақпараттық); 
- Тәжірибелік зерттеу затының зерттелетін объектімен өзара байланысу 
сипаты бойынша (қарапайым және модельді); 

41 
- Тәжірибелерде зерттелетін модельдер түрі бойынша (материалдық және 
ойдағы); 
- Бақыланатын шама бойынша (пассивті және активті); 
- Түрленетін факторлардың саны бойынша (бір факторлы және көп 
факторлы); 
- Зерттелетін 
объектінің 
немесе 
құбылыстың 
сипаты 
бойынша 
(технологиялық және әлеуметтік) және т.б ерекшеліктері бар. 
Әрине, жіктеуге бұдан басқа да белгілерін қолдануға болады. 

жүктеу/скачать 1,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: