Адам физиологиясы
жүктеу/скачать 28,52 Mb. Pdf көрінісі
|
Физиология кітап
| Сілекейдін бөлінуі. Сілекей негізінен рсфлекстік жолмен бөлініп
шыгады. Ол шартты жэне шартсыз рефлекстер аркылы сілекей шығару болып екіге бөлінеді. Шартты рефлекс бойынша сілекей тагамның өзіне таныс белгілі бір түрін көрген, оның иісін сезген кездерде, дэмді тагам еске түскен сэтте, ягни тағамның тікелей қатысынсыз, ас ауызға түспей түрып бөлінеді. Шартты рефлекс кезінде ауыз қабылдағыштары тітіркенбейді (қозбайды), бірақ көз, дыбыс, иіс қабылдағыштары мен еске алу нейрондары қозады. қабылдагышгардан шыққан сигналдар ми қыртыстарына жетеді, одан эрі сопақша мидағы сілекей бөлдіруші орталыққа барып, оны қоздырады. Осы орталықтан кері кайтқан парасимпатикалык жэне симпатикалык жүйкелер, ягни сол шыгарушы жүйке талшықтары сілекей бездеріне оралады да, ауыздан сілекей бөлінеді. Сілекей шығарудың осы механизмі іске асу үшін, шартсыз рефлекс, айталық, тамак ішу, тамактың иісін сезу т.б. бірнеше рет қайталанып шартты рефлекске айналуы керек. Шартсыз рефлекс тагам ауызға түскен сэттен басталады. Ауыздагы ас көптеген қабылдагыштарды тітіркендіріп, бет, тіл-жүтқыншақ, үщкіл кезеген жүйкелердің жұлын-мига карай тебетін (афференттік) талшыктары мидағы сілекей орталыгын қоздырады да эффренттік талшықтары арқылы сілекей бездерінің сілекей шығару қабілетін күшсйтсді. Сілекей шығаруға орталық жүйке жуйесінің басқа да болімдері - ми кыртысы, гипоталамус, лимбиялык кыртыс қатысады. Сілекейдіц бөліну бөлінбсуі көптеген жағдайда көңіл күйге (эмоцияға) байланысты болатыны осыдан. Сілекей бездсрі қызметінің рефлекстік жолмсн реттелуі гомеостазға тыгыз байланысты. Адам денесінде су азайса (дегидратация) сілекей де аз шыгады (гипосаливация). Бүл да сілекей бездері қызметін рсттеуге мидагы басқа орталықтардың қатысын көрсетеді. Сілекей без жасушаларында түзіледі. Оның сүйык бөлімі кан илазмасынан алынады, ал күрамындағы эсіресе оріаникалык заттар без жасушаларының активті қызметінің нзтижесі. Ш айнау Ауызга келіп түскен ас шайналып үсакталатыны, сілекейге шыланын жұмсаратыны, осыған орай адам астың дәмі, сапасы туралы гүсінік алатыны жогарыда айтылды. Ac кесегін асықпай шайнау, оны эбден жұмсарту тағамның қарында одан эрі қорытылуын жеңілдстеді, мүның арқасында, карынның шырышты қабығы (ішкі беті) жаракаттанбайды, мұнымен қатар ас корыту жүйесінің (сөл шығару, жиырылу) қызметтері тыныс алу, қан айналу кызметтеріне де эсер етеді. Шайнау шартты, шартсыз рефлекстер арқылы шайнау еттерінің қатысуымен іске асырылады, бүл жақ қимылының нэтижссі. Ауызға түскен тамақты шайнауға, жак еттерімен қатар, тіл жэне бет еттері де қатысады. Ac кесегі ауыздағы қабылдағыштарды тітіркендіргенде, олардан шыққан қозу сигналдары афференттік жүйке талшыктарының бойымен сопакша мидагы шайнау орталығына жетеді де, торлы қүрылым мен көз төмпешіктері арқылы ми сыңары кыртысының козгалтқыш аймагыңда орналасқан шайнау еттерін жиырушы нейронларды тітіркендіреді. Жак сүйек жогары көтеріліп, алға- артка, солга-оңға немесе оңнан-солға карай жылжып, төменгі жогаргы тістер айкасып, ас кесегін ыскылап, ұсатады. Сілекейге шыланған асты тіл ерлі- берлі аударып, араластырып жинап жүтуга даярлайды. Ж ү т у Жұту - рефлекс аркылы іске асырылатын күрделі үрдіс. Жүтқыншақтың шырышты қабыгына кокаин жагып, оның қабылдагыштарын жансыздаңдырса, ягни олардың тітіркену қабілетін жойса, адам аузындағы асын жүта алмай, кақалып-шашалады. Шайналған ас жүтуға даяр болысымен сопақша мида орналаскан үшкіл, тіл -жүтқыншақ, жоғарғы кезеген жүйкелер арқылы келіп жеткен серпіністер жүту орталығын тітіркендіреді де, тікелей жүту үрдісіне катысатың еттерді белгілі бір тәртіппен жиырылтады. Жұту 2 9 6 үрдісі бірінен соц бірі басталатын бірнеше рсфлскстерден тұрады, осыған орай ол ауыз, жұтқыншақ жэне өңеш деп 3 кезеңге бөлінеді. Ауызда шайналын бапталган асты адам өз еркімен жұтуға даярлайды. Колемі 5-15 смЗ-дей ас кесегі шайналыгі бапталган соң, тілдің жоне үрт еттсрінің итермслсуімен тілдін үстінс қарай жылжытылады. Одан эрі тілдің түбірі көтеріліп ас кесегін таңдайга тақап қысады да таңдай догасына, содан соң жұткыншаққа қарай ысырады, сөйтіи ауыз ішін жүтқыншақтан бөліп тасгайды. Жүтқынщаңца ас кесегі өткен кезде алдымен жүмсак тандай мен тілшік, жүтқыніиаққа қарай көтсріледі дс, оның мүрын бөлімін ауыз бөлімінен бөліп тастайды, сөйтіп жұтынган сэтте ас кесегінің мүрынға өтіп кетуіне кедергі жасалады. Мүнымен катар көмскей көтеріледі. Тіл түбірі жүтқыншаққа өткен ас кесегімен көмей какпақшасын үстінен басады да көмейді жауып тастайды. Одан эрі ас кесегі өңешке карай жылжиды. Дэл осы кезде жұтқыншак котеріліп, өңештің кіреберісіндегі сфинктер босаңсып жазылады да өңсш ашылады. Сөйтіп ас кесегі өңешкс барып түседі. Өңештің жиырылып, жазылу қимылымен (перистальтика) 6-8 секунд ішінде ас карынға жетеді. Қарын кіре- берісіндегі сфинктер босаңсыи ашылады да ол карынға өтеді. жүктеу/скачать 28,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|