Адам физиологиясы

млн-ға жстсді. Әрбір қабылдагыш ұзындыгы 
10 мкм 6-12 жіңішке 
кірпікшелері шығып тұратын, иіс буылтығымен аякталады. Иіс кірпікшслері 
арнайы бездер түзетін сүйықтыкқа малынып түрады. Бұл кірпікшелер иіс 
сезім мүшесінің қабылдау ауданын 50-60 есе өсіреді. Олар аңқыған иісті 
заттардын ауага таралган бөлшектерін сезгіш келеді. Иіс кіргіікшелері үисмі 
козгалыста болып. аңқыганиісті заттардыц молекулаларымен бслсснді түрдс 
жанасады.
Хош иісті заттар бөлшекгері кеңсіріктіц кілегейлі қабықшасында 
орналаскан маманданған белоктармен эрекеттеседі. Соның салдарынан 
қабылдағыштык потенциал туады, оны алмастыратын қозу ссрпіністері иіс 
жүйкс талшыктары аркылы иіс буылтыгына етсді. Бүл иіс талдагышының 
бастаиқы орталығы болып саналады.
Иіс 
өабылдағыштарынын 
бетінен 
тіркелетін 
электр 
көрсеткішін 
электроольфактограмма деп атайды. Ол иісті зат аз уақыт эсер еткен 
жагдайда да пайда болып, бірнеше секундқа созылатын, шайқалу тербілісі 10 
мВ 
монофазалық 
(көбінесе) 
теріс 
толкыннан 
түрады. 
Кейде 
баяу 
толкындардың үстіне көптеген 
қабылдагыштардап шығатын лайыкты 
(синхронды) серпініс шоктары қабаттасады. Жеке қабылдаі ыштардың 
серпініс жиілігі тітіркендіргіштің сапасына жэне карқынына сэйкес өзгереді.
Иіс ұзак эсер еткснде оган қабылдагыштардың бейімделстіндігін 
бақылауға болады. Талдағыштар көптегсн иісті затгарға тсз арада толық 
бейімделеді, 
ягни 
оларга 
иіс 
түйсігі 
жойылады. 
Бірқатар 
заттарга 
талдағыштар баяу жэне ішінара ғапа бейімделеді. Кейбір жағдайларда бүл тек 
бір затка смес, бірнсшс үксас эртекті иістерге де байқалады (гетерогендік 
бейімделіс). Ол иісті заттардың мөлшеріне жэне иіс сезу жолдарынан өтетін 
ауа толкынының жылдамдытына тэуелді келеді.
Ауа неғұрлым таза болса, иіс талдағышының сезімталдыгы согүрлым 
жоғары болады. Иіс сезу мүшелерінде қозу тудыратын заттың ең аз мөлшерін 
оның табалдырыгы дсп санайды. Иісті заггардың мұрынның кілсгей 
кабыгындағы иіс аймагына өтуі қиындаіан жагдайда, мыеалы түмау ксзінде, 
сезу табалдырыгы көтеріліп, иіс сезімталдығының күрт төмендейтіндігі жэне 
тіпті толык жойылып кететіндіі і байқалады.
Иіс қоспалары эртүрлі түйсініледі. Кейде бірнеше иіс қоеылып, жаца бір 
иіс түйсігін тудырады немесе эрбір иіс жеке кабылданып, тұтас сезім 
күрайды, не болмаса иіс түйсіктері кезектесіп адмасады. Кейде қоспа 
күрамындагы 
иістер бір-бірінің эсерін бүкпелейді 
немеее 
кемістігін 
жетілдіреді.
Иіс түйсінудің кең таралган кағидаларының бірі - стереохимиялык 
теория. Бүл теория бойынша. заттың иісі оның күрамындағы бөлшектердің 
мөлшері, пішіні және көлемшен айкындалады. Иіс жүйесі жеке зат 
кабылдауга арнатған әралуан түрлі кабылдағыштардан тұрады. Олардың 
мембранасы бетінде бслгілі ппшнді ойыс жерлері болады. Егер олардың 
пішіні иісті зат молекуласынын белгьзі шшініне (кілт пен кұлып сиякты) 
сэйкес келсе гана иіс түйсігі туады. Осыған орай иістің бастапкы бірнеше
4 2 0

(камфора, жұпар, гул, жалбьп, эфир, сасык иіс) түрін жіктейді. Олардың 
нақтылы қабылдагышгармен әрекеггесуі потенциал тудырады. Расында, 
коптеген зерттеулерде иіс буылтыгында иайда болатын злектрлік жауаптың 
көрсеткіштері оған эсер етуші иісті заттардың касиеттеріне тэуелді екендігі 
корсетілді. Бірнсше иістердің эсерінен оның козган жэне тежелген жерлерінің 
кеңістіктік өрнегі өзгереді.
Иіс талдағышының ерекшелігі оныц ссзгіш талшыктары алмаспайды, 
яғни мидың қарсы сыңарына ауыспайды.
Иіс буылтыгынан шығатын талшықтар бірнеше будадан тұрады, олар 
алдыңгы 
мидың эргүрлі бөлігіне багытталган. 
Бұл жолдардың ми 
қыртысындагы жобаланыслары ұласа байланыскан орталыктар катарына 
жатады. өйткені олар иіс жүйесінің басқа сезім жүйелермен байланысын 
қамтамасыз етіп, осы негізде бірнеше күрделі тағамдық, қорғаныс, жыныстық 
т.с.с. қызмет атқарады.
Иіс талдагышыныц сезімталдыгы өте зор. Адам бірнеше мың эртүрлі 
заттардың иісін ажырата алады. Алайда ондай қабілет иттерде 3-6 есе артық 
болады. Иісті заттың бір молекуласы бір кабылдағышты коздырады, ал 
бірнеше 
қабылдағыштағы 
қозу 
түйсік 
туғызады. 
Белгілі 
бір 
иіс 
тітіркендіргіші эсер еткенде үлксн ми сыңарлары кыртысында жогары 
қозгыштыктың тұракты ошагы пайда болады. Мұндай жагдайларда иісті 
баска эртүрлі заттар эсер сткенде де түйсінуге болады.
Иіс сезудегі сезімталдықтын төмендеуі, ажырату табалдырығыныц өсуі -
гипосмия, жойылуы - аносмия, иісті теріс түйсіну - паросмия деп аталады. 
Сонымен бірге белгілі бір иіс тітіркендіргіштері болмаган жагдайда да жалган 
түйсік иллюзия мен галюцинация (елестеушілік) пайда болуы мүмкін.
Дәм талдағыш ы
Дэм сезу жүйесі ауыз қуысына түскен тағамның сипатын, молшерін жэнс 
түрін анықтап, организмнің тіршілііін, заталмасуын, сырткы ортага 
бейімделісін қамтамасыз етеді.
Дэм кабылдагыштары - дэм сезу баданасы тілдің түпкі жағына, жұмсак 
тацдайда, тілше мен жүткыншақтың шырышты кабықшасында орналасқан. 
Әсіресе тілдің ұшында, екі бүйрінде жэне түпкі жагында көп кездессді. 
Адамда 10 мыңга жуық дэм сезу баданасы болады. Олардың әрбіреуі 8-12 
қабылдагыш және тірек жасушаларынан тұрады. Дэм сезу баданаасының 
пішіні сауытша тэрізді, ұзындыгы мен ені шамамен 70 мкм, төбесінде тесігі 
болады.
Дэм 
баданалары 
тілдің 
емізікшелерінде 
орналасады. 
Бүларды 
емізікшелер арасындағы бездердің солі шайып отырады. Қабылдагыштардың 
ұзындығы 10-20 мкм, ені 3-4 мкм, олардың ұшқары жері өте сезімтал 30-40 
шағын і үктерден тұрады. Демеуші заттар дэм сезуші жасушаларға бадананың 
тесіктері арқылы өтеді.

Қабылдағыштың эртүрлі заттарды іріктеп сіңіретін стереоарнамалы 
шектері болады деп жорамалдайды. Әрбір қабылдағыштардан сезгіштік 
жүйке талшықтары басталады. Қабылдагыштар организмнің ең аз өмір 
сүретін жасушаларына жатады. Олар әрбір 250 сагаттан кейін дэм сезу 
баданасының шетінен ортасына жылжып келегін жаңа жасушамен алмасады. 
Көшксн ксзінде сүйке үштары калыптасып, қабылдағышқа айналады.
Дэм баданасьшан 2-4 сезгіштік жүйке талшықтары шығып, тіл, 
жұгқыншак жэне кезеіен жүйкенің қүрамында соиақша 
мидың жалқы 
будасына келеді. Бұлардан шыққан екінші нейрондар ішкі ілмектің 
кұрамында таламусқа жетсді.
Одан ми кыртысының дәм сезстін аймағына келетін, үшінші нейрон 
басталады.
Дэм қабылдығыштары төрт түрлі дэмді сезеді: тэтті, ащы, қышқыл, 
тұзды. Осы эрбір дэмді түйсіну үшін жеке хеморецепторлар болады деген 
пікір бар. Мәселен, тілдің түбінде ащы, ұшында тэтті, бүйірлерінде қышқыл 
жэне түзды сезетін қабылдағыштар топтасып орналасады. Алайда кейінгі 
кездегі зерттеулер бойынша, тілдің түбінде орналасқан кабылдағыштардың 
ащы тітіркендіргіштерге сезімталдығы, оның ұшындағыларға Караганда, тек 6 
есе, ал бүйіріндегілермен салыстырганда 4 есе гана жоғары екендігі 
көрсетілді.
Қабылдағыштардың ұқсас тітіркендіргіштерді жіктеп айыра білу 
кабілетін ажырату сезімталдығы деп аталады. Адамда дэм сезудің эркелкі 
абсолют табалдырығы болады. Ол организмнің эртүрлі (аштық, тоқтық т.б.) 
жагдайларына байланысты.
Тітіркендіргіш ұзақ эсер еткенде дэм талдағышы оған бейімделіп алады, 
яғни оның сезімталдыгы төмендейді. Талдагыштар бэрінен де тэтті жэне 
түзды 
тітіркендіргіштерге 
бейімделісі 
өте 
баяу 
өтеді. 
Бірнеше 
тітіркендіргіштер қатар немесе бірінен соң бірі эсер еткенде қарама-карсы 
дәм түйсігі туады не олар аралас сезіледі. Бұл айқас бейімделу деп аталады. 
Тұздыға бейімделу тэттіге, ал тэттіге бейімделу кышқыл мен ащыга 
сезімталдықты арттырады. Сондықтан тұзды тамактан кейін тұщы су тэттілеу 
болып, ал тэтті тамақтан кейін алма, жүзім едәуір қышкыл болып көрінеді. 
Бірнеше дэмдэ заттарды араластырғаида, қоспа қүрамына кіретін заттардың 
дәмінсн баска жаңа түйсік пайда болады.
Эволюциялық даму кезінде дэм сезу тағамды талғау немесе кабыл алмау 
тетігі ретінде калыптасады. Табиғи жағдайда дэм сезу түйсігі тағаммен қатар 
іс иіс сезу, тактилді жэне жылулық түйсіктерімен коса жүреді.
Жас ұлгайган сайын ажырату сезімталдығы кемиді. Дэрі қабылдау, 
темекі шегу дэм сезімталдығын төмендетеді. Оның жойылуы - агевзия, кемуі 
- гипогевзия, ал қалыгітан тысқа әуес болушылық - парагевзия деп аталады.
t 
I

жүктеу/скачать 28,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: