Адам физиологиясы
жүктеу/скачать 28,52 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Д и ф ф у з л ы қ э н т е р и н д ік ж ү й е л е р
- Э н д о к р и н д ік ж а с у ш а л а р Р ен и н - а н г и о т е н зи в т ік ж ү й е Б ауы р ж э н е б ү й р е к
- С о м а т о м е д и н д е р , э р и т р о п о э т и н д е р П л а ц е н т а (б а л а ж о л д а с ы ) ж аты р
| ж а са л а д ы )
А й р ы к ш а б е з д е р Т и м о з и н т .б . Э п и ф и з М е л а т о н и н т .б . Д и ф ф у з л ы қ э н т е р и н д ік ж ү й е л е р П а р о т и н , г а ст р и н , э н т е р о г а с т р и н , с е к р е т и н , п а н к р е о зи м и н , в а з о б е л с е н д ік п е п т и д , б о м б е з и н Э н д о к р и н д ік ж а с у ш а л а р Р ен и н - а н г и о т е н зи в т ік ж ү й е Б ауы р ж э н е б ү й р е к С о м а т о м е д и н д е р , э р и т р о п о э т и н д е р П л а ц е н т а (б а л а ж о л д а с ы ) ж аты р Э с т р о г е н д е р , р е л а к с и н , п р о г е с т е р о н Ішкі сөлініс бездеріне плацентаны (бала жолдасы) да жатқызады. Екіқабат (жүкті) эйел организмінде бала жолдасы бірқатар гормондар бөліп шығарады эстроген, прогестерон жэне гонадотропин. Ішкі сөлініс бездерімен гипоталамус кұрылымымен жэне қызметімен тыгыз байланыста болады.
Оның ядроларының (кейбір жүйке
жасушаларының) нейросөлісініссы бар, ягни гипофиздің артқы бөлігіне түсетін немссе гипофиздіц алдыцғы бөлігінің қан тамырларына тікелей келетін жэне аденогипофиздің жасушалар қызметіне эсер ететін биологиялык белсенді заттар бөліп шытаратыны анықталган. Бұлардан басқа ішкі сөлініс бездеріне бірқатар агзалар жатады - бүйрек, ішек-карынның кілегейлі қабыгы (энтеринді жүйе), бауыр, себебі олар қанга организм мүшелерінің қызметіне ерекше эсері бар бірқатар загтар бөліп шыгарады. Атап айтқанда, ренин, гастрин, секретин, панкреозимин, энтерогастрин, энтерогастрон, эритропоэтин т.б. Гормон арқылы зат алмасу, осу, даму үрдістері реттеледі.гормон көбеюге де әсерін тигізеді. Гормон деген терминді (грекше «һогтоп» - қоздырамын, қозғалтамын) 1904 жылы Бейлисс пен Старлинг енгізген. Бүрын гормондар агзалар кызметін күшейтеді деп қана есептелген. Бірақ кейінгі зерттеулерге Караганда, олай болмай шыкты. Агзалар кызметін бэсеңдетіп, тежейтін де гормондар бар екені мэлім. Мысалы, адреналин аскорыту аииаратының секторлық қозғалыс кызметін тежеп бәсеңдетеді. Сөйтсе де «гормон» деген атау ішкі сөлініс бездерінің атауы болып қалды. Гормондар қан мен лимфа тамырларына еніп барлық тіндер мен ағзаларга жэне бүкіл денеге эсер ете алады: 1) Метаболизмдік - зат алмасу үрдістерінің эртүрлі жағдайларына, жиілігіне эсері; 2) Мофрогенетикалық - конформациялық кұрылымдык үрдістерде ажырату (диференциялық, тіндердің өсуіне, өзгеріске (метаморфозға) эсері; 3) Кинетикалык - қызмет орындаушы агзалардың белсенділігіне жэне оларды қызметкс қосуга немесе тежсуші факторларга эсері; 4) Түзетілуші (коррекциялық) - тіндер мен ағзалар қызметінің қарқынын өзгертуге эсері (жогарылату, төмендету, жылдамдату, тездету, бэсеңдету қозгалыстары). Адам жэне жогары сатыдагы жануарлардың гормондарын, химиялык құрылым үксастығын, физика-химиялық, биологиялық қасиеттерінің оргактығын негізге ала отырып, 3 класқа бөледі. 1. Белоктық -
иептидті қосылымдар (инсулин, глюкагон, соматотропин т.б.); 2. Стероидтар (бүйрек-үсті безі қабыгының жэне жыныс бездері гормондары); 3. Амин қышқылының туындылары (тироксин, катехоламиндер - адреналин, норадреналин). Гормондардың биотүзілуі арнайы эндокриндік құрылымдардың генетикалық аппаратына жоспарланган, сондықтан ішкі сөлініс бездерінің эрқайсысы тек белгілі бір гормондарды жасап шығарады.
Организм ішкі сұйыктық ортасына өткен гормондардың белгілі бір мөлшері бос қалпында, ал шамалысы қан плазмасы белоктарымен қосылған күйде болады. Мысалы, транскортизон, альбумин жэне а-глобулинмен бірігеді, бүдан белсенділігі томен байланысқан гормон түрі пайда болады. Гормондардың құрылымы салыстырмалы күрделі келеді және жеке бөліктері әртүрлі қызмет атқарады. Актондар - гормнонның жасушага арнайы әсерін камтамасыз етстін бөлігі; гаптомерлар - гормоннның эсер сту жерін, нысана жасушаларын іздейтін бөлік. Гормон қүрылымының үшінніі бөлігі белсенділік дэрежесін жэне оның басқа қасиеттерін реттейді. Агзалар мен тіндер, негізінен бауыр мен бүйрек жасушалары гормондарының сіңіру, күйзелту жэне шыгару жылдамдыгын реттейді. Гормондардың алмасу жылдамдыгын олардың жартылай ыдырауына кететін уақытпен (ТІЛ) болжайды, яғни қанға енгізілген радиоактивті гормондар мөлшерінің екі есе азаятын уақыты. Дені сау адамда эртүрлі гормондардың жартылай ыдырау уакыты түрліше болады (катехоламиндер - 0,5-2,5мин., инсулин - 8-12мин., альдостсрондар - 30-50мин., кртизондар - 70-90мин., тироксин 4 тэулікте ыдырайды). Гормондар кұрамы мен эсері жағынан бірдей емсс, бірақ оларға ортак біркатар физиологиялык касиеттері бар. 1. Гормондар қашыктан (алыстан) эсер етеді, ягни олар өзінің жасалған жерінен қашык орналаскан агзаларға эсер сте алады. Басқа биологиялык белсенді заттар (гистамин ацетилхолин т.б.) өзі жасалған жергілікті жерде ғана эсер етеді. ' 2. Гормондар организм кызметін гуморалдык реттеуде аралық рол атқарады. Бүл реттелуде басты бағыттаушы әсерді орталық жүйке жүйесі агкарады, ал ішкі сөлініс бездері көбінесе оның эсерін күшейте не элсірете отырып, эфференттік (шеткі) вегетативті жэне денелік жүйкелермен қатар қызмет жасайды. 3. Гормондардың арнайы әсері бар. Соған байланысты белгілі бір гормонның жетіспеушілігін, екінші гормонмен немесе басқа биологиялык белсенді затпен алмастыруға болмайды. Көптеген гормондар жоғары молекулалы қосылыстар, кейбіреулерінің табиғаты белоктық болып келеді, бірақ оган қарамастан олардың антигендік қасиеті жоқ, ягни оларды парэнтеральды енгізгенде арнайы антитэндер жасалмайды. Көбінесе карсы гормондар табиғатты белок пептид гормондарынан жаалады. 4. Барлық гормондардың биологиялык белсенділігі жоғары болады. Мысалы, тироксин ГІООмлн, адреналин 1:10млн сұйылтылганда да эсер етеді, ал бір грамм инсулин 125000 коянның қанындағы қант деңгейін төмен түсіре алады. Триокальцитониннің 5 нанограмы қандағы Са деңгейін едэуір томен түсіреді (1 наноірамм - 10-9г жоғары). 5. Гормондар өте тез, бірақ қысқа мерзімде эсер етеді. Олардың өте тез эсер етуі жэне мембара арқылы өтуі олардың молекулалык салмағына байланысты. Ал әсердің қыска мерзімді болуы олардың тіндік ферменттердің ыкпалымен ыдырауына жэне денеден бүйрек аркылы жеңіл шығарылуына 128
байланысты. Қанда гормондардың қажетті мөлшері сакталуы үшін, бездер оларды үнемі үздіксіз жасап шығарып тұруы керек. 6. Ьарлық гормондар тек ағзалардың кызметтеріне ғана емес, олардың құрылымдарына да эсер етеді, яғни оларда кұрылымдык өзгерістер туғызуы мүмкін, кейде агзалар тінінің өсуін күшейтіп, кейде тежейді. Гормондар зат алмасу карқынына әрі РНҚ жэне басқа нуклеин қышқылдарының жасалуына эсер етеді. Эндокринді бездердің патологиясы кезінде адамның бет әлпеті соншалық өзгеруі мүмкін, бұл өзгерістер негізінде тез диагноз қоюға болады - акромегалия, гигантизм т.б. 7. Гормондар ферменттер қатарына жатпайды, яғни олар жасуша жок ортада жүретін химияльтк үрдістергі арнайы эсер етпейді. Бірак эртүрлі ферменттер арқылы химиялық әсерленістердің жылдамдығына эсер ете алады.
жүктеу/скачать 28,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|