Г ипоталамус-гипофиздік жүйе

Шын  мэнісінде  олай  болмай  щықты.  Негізгі  ғылыми  мэліметтерге 

Караганда,  ішкі  сөлініс  бездерімен  олардың  эртүрлі  гормондарының  әсері 

организмнің  қызметін  жүйелік  гуморальдық реттеу  жүйесінің  бір  гана  бөлімі 

болып  шықты.  Бұл  реттеу  жолының  негізгісі  -  жүйке  жүйесі.  Өйткені  ол  көп 

тарапты.  арнайы  маманданган  жэне  эр  бөлімінің өз орны,  маңызы  бар  жүйеге 

жатады.  оның рефлекстік доғасының барлық бөлімдерінің  жоғары  дәрежедегі 

козғыштыгы,  жүйке  серпіністерінің  жылдамдығы  мсн  анық  бағытталуы  т.б. 

морфоәрекеттік ерекшеліктері  бүған дэлел.

Көмірсу 

алмасуының 

салыстырмалы 

үзак 

әрекегтік 

ауытқуын 

камтамасыз  ететін  реттеуші  механизмге  гормондардың  қатысуы,  снорт 

жанкүйерлері  мен  емтихан  тапсырушы  студенттсрдің  эмоциялық  күйзелісі 

кезінде  жақсы  көрінеді.  Түрлі  эмоция  кезінде  қобалжыганда,  қорыққанда, 

қуанганда т.б.  жағдайларда ылғи да гипергликемия -  қандагы қанттың көбеюі 

байқалады,  ал  кейде  тіпті  глюкозурия  -   несепте  кант  пайда  болады.  Түрлі 

эмоция  кезінде  көмірсу  алмасуының  аталған  өзгерістерінің  пайда  болуы 

норадреналин  мен  адреналиннің әсерінен  бауырда гликогенолиздің  күшеюіне 

байланысты.  Сондықтан  да  бүйрекүсті  безінің  милы  қабатында  түзілетін 

гормонды «эмоция гормоны» деп те атайды.

Сонымен,  бұл  мысалды  көмірсу  алмасуына  жүйелік,  реттеуден  кейін 

гормондык реттеу катысады.

Оған 

коса, 

көптеген 

эндокриндік 

дерттердің 

(патологиялардың) 

тиреотоксикоз,  кантты  диабет,  жыныс  бездерінің  ішкі  сөлініс  қызметінің 

бұзылуы, 

орталык  жүйке  жүйесініц 

псичикалык 

немесе 

физикалық 

жарақатынан  кейін басталатыны мэлім.

Көпшілік  гормондардың  түзілуі  мен  қанға  шығуы  орталық  жүйке 

жүйесінің  бақылауында  болады.  Барлык  ішкі  сөлініс  бездер  вегетативтік 

жүйке  жүйесінің  тамырларымен  жабдықталгаң.  Ал  бүйрекүсті  безінің  милы 

кабатынан,  қалканша,  қалқансерік,  ұйқы  бездерінің  жэне  гипофиздің  артқы 

бөлімінің кызметіне секрециялық жүйке әсері толык дәлелденген.

Бүйрекүсті  бездерінің  милы  заттарының  симпатикалық  инжүйкеациясы 

анықталды.  Бүл  жүйкені  коздырғанда  адреналин  мен  норадреналиннің 

шыгарылуы  күшейеді,  жүйкені  кесіп  тастаса  сөлініс  тоқтайды.  Алканша  безі 

тек  симпатикалық  жэне  парасимпатикалык  жүйкелерді  гана  емес,  мойын 

жүйке талшықтарын да алады.

У.Кеннон  (1914)  мысықтың  он  диафрагма  жүйкесін  симпатикалық 

жүйкенің  шеткі  мойын  жак  үшына  (қалқанша  безін  жүйкелендіретін) 

жалгастырганда 6 айдан  кейін гипертиреоз пайда болғанын анықтаган.  Себебі 

калканша  безімен  жалғаскан  диафрагмалык  жүйкенің  талшығы  арқылы 

тыныс  орталыгынан  үнемі  дем  алған  сайын  ырғақты  қозулар  безді 

тітіркендіреді.  Кезеген  жэне  симпатикалық  жүйкелердің  талшықтары  үйқы 

безіндегі 

инсулиннің 

сөлінісін 

реттейді. 

Кезеген 

жүйке 

оны 

«стимуляциялайды) күшейтсе, симпагикалык жүйке керісінше тежейді.

Осы  күнге дейін бүйрекүсті  безінің қыртыс  қабаты  қызметіне  эсер  ететін 

секрециялык  жүйкелердің  бар-жоғы  дәлелденген  жок,  бірақ  жүйке  жүйесінің 

гипоталамус-гипофизарлык 

жүйе 

арқылы 

эсер 

ететіні 

секрециялық 

жүйкелердің бар-жоғы  дэлелденген  жоқ,  бірақ жүйке  жүйесінің  гипоталамус - 

гипофизарлык жүйкс  арқылы  эсер  ететіні  айкын.  Сонымен  бірге  бұл  жүйенің 

жыныс жэне қалканша бездерінін қызметіне эсері дәлелденіп отыр.

Қазіргі  кезде  эндокриндік  бездердің  секрециялык  қызметіне  орталык 

жүйке  жүйесінің  барлык  бөлімдерінің  эсері  (ми  сыңарларының  қыртыстары, 

гипоталамус,  лимбия  жүйесі  т.б.  бөлімдері)  эр дэрежеде зерттеліп  анықталып 

отыр.  Олардың ішінде гипоталамус ерекше орын алады.

Гипофизбен 

гипоталамустың 

арасындагы 

жүйкелік-гуморальдық 

байланыс  екеуінің  атқаратын  кызметтерінің  бір  екенін  дэлелдейді. 

гипоталамустың  супраоптикалық  жэне  гіаравентрикулырлық  нейрондар 

аксондары  гипофиз  аяқшалары  арқылы  оның  арткы  бөліміне  өтеді. 

Гипоталамустың  аталған  ядролары  нейросекрециялық  кызмет  атқарады, 

яғни  олар  түрлі  нейросекрециялық  гормон  тэріздес  заттар  түзеді.  Олардың 

жүйке 

талшықтары 

арқылы 

бөлінетіндігі 

нейрогистологиялық, 

физиологиялық 

жэне 

биохимиялық 

әдістермен 

дэлелденген. 

Нейрогипофиздің  гормондары  белок  -   нейрофизинмен  қосылыста  болып, 

қанган өткенде бүл байланыстан босайды.

Гипоталамустың  түзетін  заттары  гормон  емес,  прогормон  болып 

саналады.  Гипофиздің  артқы  бөлімінде  олар  әбден  жетіліп  гормонга 

айналады,  яғни  гипофиздің  артқы  бөлімі  мен  гипоталамус  біртүтас 

қүрылымдық жэне  әрекеттік  қүрылым  болып  саналады.  Гипофиздің  алдыңгы 

және  ортаңғы  жолмен  байланысады.  Виллизи  шецберінен  тарайтын  жоғаргы 

гипофиз  артериясы  алдымен  ілмектер  мен  түйіндерден  түратын  алғашкы 

капиллярлы  торды  түзеді.  Бұл  торга  гипоталамустың  нейросекрециялық 

жасушалары  келіп, ұштары нейрокапилярлық түйіспелер түзетін жүйкелік тор 

жасайды (25-сурет).

Бүл  түйіспелер  арқылы  қанга  нейросекрециялық  (стимуляторлар)  эсер 

етушілер шығады.

Қан  капиллярлы  10-20-дан  қуыс  вена  тамырларына  кұйылады.  Олар 

гипофиз  сабагы  аркылы  оның  алдыңғы  бөліміне  өтіп,  екінші  капилляр торын 

қүрайды.  Соның арқасында гуморальдық стимуляторлар без тіндеріне тікелей 

эсер етуге мүмкіндік алады.

Гипоталамустың 

нейросекрециялык 

жасушаларынан 

гипофиздің

алдыңғы 

бөліміне 

босатушы 

факторлар 

(ағыл. 

Release 

-  

фактор) 

(кортикотропин 

босатушы, 

тиротропин 

босатушы, 

фолликулотропин 

босатушы,  соматотропин  босатушы, лютеотропин) өтеді.  Олар соматотропин, 

АКТГ,  ГТГ,  ТТГ т.б.  осы  сияқты  аденогипофиз  гормондарының  пайда болып 

бөлінуін қамтамасыз етеді. 

,

и

жүктеу/скачать 28,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: