Адам физиологиясы
жүктеу/скачать 28,52 Mb. Pdf көрінісі
|
| 2 5 -сурет .
Г и п о т а л а м у с - г и п о ф и зд ік ж у й к с. 1 - а д е н о г и п о ф и з ; 2 г и п о ф и з д ің ж огар гы ар тер и ясы ; 3 - х и а зм а ; 4 - су п р а о п т и к а л ы к я др о; 5 - п ар в ен тр и як ул ы р л ы қ я др о; 6 - ор талы қ ж ү й к е ж ү й е с ін ің э ф ф ер ен т т ік зон асы ; 7 - г и п о ф и зо т р о п т ы қ зон а; 8 - м ам и л л яр л ы к д е н е ; 9 - г и п о ф и з аяқш асы ; 10 - артерия; 11 - н е й р о г и п о ф и з . Гипоталамус жүйке жүйесінің бөлігі. Мүнда
жүйкелік реттеу
эндокриндік реттеуге ауысады. Гипоталамус ядроларының нейрондары бөліп шығаратын нейропептидтер либерин жэне статин деп аталады. Соңгы кездегі химиялық зерттеулсрдің нэтижесінде гипоталамуста полипептидтерден қүралған бірсыгіыра биологиялық белсенді заттар түзілетінін анықталды. Олардың эрқайсысы гипофиздің алдыңғы және аралық бөлімдерінде белгілі бір гормонный түзілу жылдамдығына эсер етеді. Либерин (лат. liber - бос деген мағынада, босатушы, күшейтуші, ал статин - тоқтатушы, тежеуші (агыл. state - тежеу) факторлар. Қазіргі кезде 7 либерин мен 3 статин анықталып отыр. Либериндер тобына
кортиколиберин, тиролиберин, люлиберин, фоллилиберин, соматолиберин, меланолиберин жэне пролактолиберин жатады. Сэйкес үш гормондардың шығуын тежсйтін статиндер тобына соматостатин, меланостатин жэне пролактостатин жатады. түрлі либериндер мен статиндердің сөлініссі өздеріне сэйкес қандагы гормондарга байланысты жэне гормондар реттейтін үрдістердің сииаты мен түріне байланысты. Орталық жүйке жүйесінің ішкі сөлініс бсздергс эсері вегетативтік жүйке жүйесінің талшыктары мсн гипоталамус гипофиз жүйесі аркылы іскс асады. Бүл әрекеттік жүйенің болуы да тұтасқан екі реттеу тетіктері - жүйкелік * және гуморальдық тетіктер бар екенін дэлелдейді. йпкі сөлініс бездерінде кең көлемде өзін-өзі реттеу үрдісі жүреді, қызметтердің өзін-өзі реттеу осы екі реттеуші тетіктерінің қьпметінің үйлесімділігіне байланысты. Гормондардың түзіліп, канға отуінің мацызды себептері - реттелетін жүйелермен үрдістердің озіндік қалпы болып келеді. Мысалы, қандағы кальцийдің (Са2+) өзгеруі қалқанша жэне қалқансерік бездерінін гормондарының шығуын реттейді. Ал қандагы канттың мөлшсрі ұйкы безінің инсулинді жэнс бірқатар инсулинге қарсы гормондарды шыгаруга эсер етеді. Тироксин, глюкокортикоидтар мөлшеріне лайык гииофиздің іроптык гормондары түзіледі. Сонымен бездер мен олар реттеуге қатысатын агзалар қызметі арасында екі жакты - тура жэне кері байланыс бар. Солардың арқасында реттеуші тек қана реттелетін үрдістерге эсер етіи қана коймай, ондағы езгерістер бездердщ қызметіне эсер етеді. Өзіндік реттелуде қан тамырларының қабыргасында, тіндерде және гипоталамустың озінде орналасқан арнайы рецепторлардың маңызы күшті. Гипоталамуста баро-, термо-, хемо-, осмо- жэне глюко- рецепторлар орналасатыны аныкталды. Олар гомеостаздың гүрлі өзгерістерін сезетін рецепторлары да бар деген болжамдар да кездеседі. Түрлі рецспторлар мен сөліністік жүйкелердің гипоталамуспен байланыстығының барлық бездерде болуы олардың қызметінің рефлексті түрде өзіндік реттелуін камтамасыз етеді. Мысалы Na+ мөлшерінің артуы альдостероннын бөлінуін рефлекс аркылы тежейді, сойтіп артык Na+ несеп құрамында сыртқа шығарылады. Қандағы Са++ мөлшері артканда қалқансерік безінің паратгормон бөлуі тежеледі, ал тирокальцитонин артады. Тироксин мөлшері көбейгенде гипофиздің тИрсотропин шығаруын тежейді. Глюкокортикоидтар мөлшерінің көбеюі алдыңгы гипофиздің адренокортикотропинді шыгаруын тежейді. Өзіндік реттелу гипоталамус аркылы да, тікелей гуморальдық эсерлердің ішкі сөлініс бездерге эсері аркылы да орындалады. Ішкі сөлініс бездердің озіндік реттелуінін көбінесе ішкі ортанын гомеостаздың - түрақтылыгын сақтауында маңызы зор. Қандай да болмасын организмдегі өзіндік реттелу жүйке жүйесінің қатысуымен жүреді. Ол өзін-өзі рсттеуші жүйелердің қызметін сыртқы ортаның жагдайларына бейімдейді. Организмнің бейімделу әсерленістерінде жағымсыз жагдайларга зиянды эксгремалді эсерлерге қарсы түру эсерленістерінде гипофиз - адренал жүйесінің мацызы зор. Организмнің бейімделігі мен ішкі солініс бездерінің карым-катынасы канадалық ірі физиолог дәрігер, эндокринолог Ганс Сельенің лабораториясында көп зерттелді. Барлық зиянды, қалыптан тыс төтенше эсерлерді Г. Селье стрессор деп деп атаған (ағыл. stress - зорлану деген мағынада). Стрессорларга организмнің зорлануын, ягни стресті тудыратын көитеген агенттер жатады. Химиялық немесе бактериялык интоксикация, шектен тыс тоңу, қызу, аштык, өте ауыр дене еңбегі, психикалық әсерлер гипоксия, организмнің ішкі жүйелер кызметтерінің бұзылуы т.б. стрессор болуы мүмкін* Тіпті орта шамадагы ауру, кұіпті эмоциялық козу (жагымды, жагымсыз болсын) да стресс тудыруы мүмкін. Жагымды стресстер эвстресс, жағымсыздары 135 дистресс деп аталады. Стресс тетіктеріне камшымен қатты ұру жэне кұшырланып сүю де есептеледі. Г. Селье мен оның шэкірттерінің зерттеулері бойынша, барлык стрессорлар алғашқы кезде біркелкі жалпы эсерленіс тудырады: ең алдымен адренокортикоидтардың гиперсекрсциясы (осірсес глюкокортикоидтардың) пайда болады. Себебі гипофизде АКТГ көп өндірілсді. Оган коса айырша бездіц гипсрқызметі байқалады. Лимфа түйіндері мсн көкбауырдың салмагы мен көлемі азаяды, қанда лифоциттер мен эозинофилдер азаяды (эозинопния). Соңғы екі озгеріс Торн зертеуі арқылы оңай анықталады. Мүндай организмнің арнайы емсс әсерлсніс ж аты адаптацияпык, синдром деп атайды. Бүл зиянкес әсерлерге организмнің қарсы түру қабілетін күшейтсді. Бүйрекүсті бездерінің қандай да болмасын әсерге гиперсскрециясымен жауап беруін Г. Селье алғашкы стресс эсерленісі ягни «қобалжу эсерленісі» деп атаган. Бұл осерленістен кейін стрестің келесі кезеңі резистснттігі (төзімділігі) ягни бейімделуі басталады да бүйрекүсті бездсрі гормондарының сөлінісі қалпына келеді. Сонымен бүйрекүсті безінің мүндай әсерленісі арқылы организмнің компенсация (өтеміс) тетіктері іске қосылады да, ол озгергсн жағдайға бейімделеді. Глюкокортикоидтар мен адреналинніц физиологиялык мол әсері беймдеу үрдістерін калыптастырады. Адаптациялық синдромның негізі - бүйрекүсті бездерінің белсенділігінің іске қосылуы жүйкелік механизмнен гөрі гипофиздің АКТГ-ның канта * шығатын мөлшеріне байланысты. • Гипофизэктомиядан (гипофизді алып тастаганнан) кейін жануарларда адаптациялык синдром дамымайды. Ал гипофизі сақталған, бірақ бүйрекүсті безінің жүйкелері кесілген, яғни оны кесіп алыи миға кондыртаннан жануарларда «кобалжу эсерленісі» байқалады. Бүйрекүсті бездерініц кортикоидты гормондары организмнің төзімділігін калай күшейтетіні элі де
белгісіз. Мүмкін
бүйрекүсті бсзінің
адренокортикоидты гормоны жасушада энергияның жиналуы мен босауына эсер етіп, жасушалар мен атзалардың жүмыс қабілетін жэне энергия тепе- теңдігіне ықпалын тигізетін шығар. Егер зиянкес жағдай эсерін жалғастыра берсе жэне оның күші үдесе, стрестің 3-і кезеңі «элсіреу кезеңі» басталады да, бүйрекүсті бездері кажетті мөлшерде глюкокортикоидтарды (кейде бүларды бейімдеуші гормон дейді) өндіруді тоқтатады. Мұндайда организмнің жағдайы мүлде нашарлап кетеді. Организмнің бейімделу әсерленістерін белсендіруге басқа да ішкі сөлініс бездері қатысады. Бүл бездердің қызметінде өзара байланыс айтарлыктай орын алады. Жалпы алганда ағзаға, оның қандай да болмасын кызметіне тек қана бір без эсер етіп қоймайды. Қалыпты жағдайда бүл бездерінің кызметіндегі өзара байланысына қарай бірнеше без қатысады. Кейдір бездер бір-бірімен антогонистік байланыста болады, (мысалы, көмірсулаарға адреналин мен инсулиннің әсері немесе
паратгормон мен
тирокальцитониннің Са++-ға эсері т.б.). 136 Синергист бездер де бар. Олардың гормондарды бір багытта эсер етеді. Мысалы, көмірсу алмасуына адреналин мен глюкогон, глюкокортикоидтар тагы баска гормондар эсері бір багытта жүреді де қандагы кантты көбейтіп гипергликемия тудырады. Гипоталамус-гипофиз жүйесінде соңгы жылдары нейрондарды реттсйтін пептидтер тобы ашылды. Олар эндорфин, энкефалин, нейротензин, Р заты жэнс басқа қосымша гормондык жүйелер. Қазіргі кезде гастро-интестиналды гормондар (ГИГ) - аскорыгу жолының коп гормондар тобы зерттеліп жатыр. Дегенмен, олардың маңызы,
химиялык табигаты әлі толық
анықталмаған. Ішкі сөлініс бездері арасында гипофиз ерекше орын алады. Гормон шығару қыщметі гипоталамуспен тыгыз байланысты. Гипофизден көптеген шеткі бездердің қызметін өзгертетін бағыттаушы гормондар бөлініп шығады. Гипоталамус жүйке жүйесінің әсерін басқа бездерге гипофиз арқылы таратады. Гипофиз Гипофиз мидың түп жагындагы түрік ершігінде орналасқан, салмағы 0,5- 0,6г, алдыңғы, ортаңғығ артқы бөліктерден түрады. Алдыңғысы - жүктеу/скачать 28,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|