Адам физиологиясы
Ж о ға р ы р е тті ш а р т т ы рефлекстер
жүктеу/скачать 28,52 Mb. Pdf көрінісі
|
| Ж о ға р ы р е тті ш а р т т ы рефлекстер.
Шартты сигналды шартсыз тітіркендірумсн үштастырганда қалыптасатын рефлекстср бірінші ретті деп аталады. Ал скінші рсттісі сыртқы әсерді бұрын жасалган бірінші шартты рсфлексті коздыратын шартты сигналмсн ұштастырғанда қалыитасады. Одан кейін талғаусыз (индиференттік) тітіркендіргішті екінші ретті шартты тітіркендірумен ұштастыру жолымен иттерде үшінші ретті шартты рефлекстер жасауга болады. Ол иттердің аягын электрмсн тітіркендіретін тәжірибеде пайда болатын қорғаныш рефлексі арқылы байкалады. Төртінші ретгі шартты рефлекстер иттерде қалыптаспайды. Балаларда алтыншы дэрежслі рефлекстер жасауға болатындығы анықталды.. Сөйтіп жануарлардьщ эволюциялық даму кезінде бір шартты рефлекстің нсгізінде кслссі тізбектелгсп бсйнслістсрді жасауга мүмкіндік туды. Жануарлардьщ даралық бсйімдслу әсерлснісгері тек осы нақтылы шартты рефлекстер калыпіасуымен шектелмейді. Барлык жануарлардьщ жеке окілдері және түрлері коршаған ортаның қүбылмалы жағдайына толық бейімделу үшін еліктеу (имитациялық) ргефлекстері өте маңызды орын аткарады. Кейбір үйірімен жүретін жануарларда ілесу рефлсксі жақсы дамыған. Ол балапан өрігізетін қүстарда алғашқы онтогенезде өте жетілген. Оны ғалымдар имиритинг деп атайды. Имиритинг тектік бағдарламаға сэйкес, сыртқы ортаның түрткілері әсерінен іске қосылатын мінез-қүлықтың туа біткен түрі. Адамның жоғары жүйке ісәрекеті жас кезіндерінде, әсіресе сөйлеу қабілеті қалыптасарда, еліктеу рефлексінің мэні өте бағалы болады. Тіл дамыған сайын еліктеудің мэні төмендейді. Балалардың «көзсіз» еліктеуі кейін адамның «азаматтық жақсы өнеғеден тэлім алу» кабілетіне ауысады (Л.А. Орбели). Ш а р п ы рефлекстің түзілу заңдылығы. Организм тіршілігіне оны коршаған орта эсерлері үнемі тосыннан жайсыз жагдайлар жасап отырады. Сондыктан организм де эволюциялық даму кезінде оларды белсенді түрде жеңіп шыгу үшін ерекше жетілген бейімделу амалдары қалыитасады. сөйтіп организмнің туа біткен икемдслу багдарламасына негіздслгсн жане тіршілік тэжірибесіне сәйкес эрбір адамга жэне жануарларга тэн үйрсншікті мінсздің жаңа түрлсрі косылады. Мінез-қүлыктың даралама бейімделу неггіздеріне шартты рефлекс гік осерленіс жатады. Адам мен жануарлардың тіршіліктік ісәрекетінде пайда болган әссрленістері үнсмі ауысып отырады. Кейбір шартты рефлекстер нықталады, басқалары жойылады, ал біразы бірін-бірі алмастырып түрады. Организмнің әртүрлі тіршілік жагдайларына жекелсй бейімделу нэтижесі, оның шартты рефлекстік ісорекетінін нсйродинамикасы, мидың негізгі қоздыру тұршы жэне тежеуші эсерінің арақатынасына байланысты болады. Мидың қарама-қарсы тұрган қозу жэнс тсжелу үрдісінің мызгымас бірлігі барлық шартты рефлекстік әрексттің түбегейлі тстігін жасайды. Бүл екі жүйке үрдістері бір-бірімен өзара әрекеттесіп шартты рефлексті калыптастырады. 1. Жүйкедегі козудың өрістсуі туралы дсрсктср физиологтар мен клиницистерге ертсден бслгілі. Мүны оның жайылысы (иррадиация) деп атайды. В.Е. Введенскийдің көсстуі бойынша, бүл жүйке үрдісінің нсгізгі қасиеті, ол бір орында пайда болып, басқа жүйке орталықтарына өрістей алады. Мәселсн, кояншық (эпилепсия) ұстаганда мидың бір бөлігінсн шыққан козу біртіндсп ми қыртысының козгалтқыш аймагына тсгіс жайылады. Сол сияқты клиникада ауырсынудың жайылуы да байқалады. 2. Жүйке үрдістерінің жайылуына қарама-карсы қүбылыс оның бір жерге жиналуын шогырланыс (концентация) дейді. 3. Шартты рефлекс шоғырлануының кысқа мерзімді кезінен кейін козудың жалпылай өрістейтін жалпыланыс (генерализация) сатысы
басталады. Оның сезімдік жэне эссрлік түрлері болады. Сезімдік жалпыланыс құбылысында шарты рефлекс тек белгілі бір ғана сигналға емес, оған ұксас түрлеріне де жауап ретінде пайда болады. Мысалы, жануар метраномының белгілі соғу жиілігімен қатар басқа жиілікті (коңырауды т.б. дыбыстарды) сезеді. Әсерлік жалпыланыс күбылысы бойынша. козгаткыш шартты рефлексін жасағанда бір тітіркендіргіш жалгыз қимыл-эрекет емес, көптеген қозғалыс эсерленісін туғызады. Мысалы, адам мамандык дагдылары калыптасканша ширак бір қимылдың орнына, кажетсіз көп козгалыс жасайды. 4. Сонымен шартты рефлексті белгілі бір тітіркендіргішке калыптастыру кезінде, ол түрткі біртіндеп арнайы бола бастайды. Демек, бір мезгілден бастап шартты рефлекстік әсерленіс жасайды. Ал козгалтқыш шарты рефлексін жасаганда тек бір айкын қимыл шартты рефлексі болады. Бұл шартты рефлекстің мамандалыс (специализация) сатысы. Жүйке үрдістсрінің қозғалысы олардың күшінсн тәуелді келсді. Күші әлсіз қозу жэне нығайтылмаған уакытша байланыстар орістегіш келеді. қозу үрдістерінің күші жеткілікті болса, олар шогырланады, ал тым жогары болса, тағы өрістей бастайды. Нактылы шартты рефлекс қалыптасар кезде осы үш негізгі сатыдан өтеді. Уакытша байланыс жасаудың ең алгашкы кезінде, мидың эртүрлі аймактарының элсктрлік шамалары өте коп озгеріске душар болады. Алайда, бүл кезенде шартты мінез эсерленісі білінбейді. Бүнда қозу шогырланысының ашык корсетілген сииаты кездеседі. Әсіресе, ол ми қыртысындагы шартты жэне шартсыз тітіркендірі іштсрдің жобаланыс аймақтарында жинакгалады. Қозу іноғырланысының осы қысқа мерзімді кезінен кейін шартты рефлекстің жалпыланыс сатысы басталады. Мұның негізінде козудыц «шашыраңқы» өрістеуі жатыр. Жалпыланыс сатысы кезінде шартты эсерленіс ишаралык тітіркендіргішке жэне басқа түрткілерге жауап ретінде пайда болады. Ал ұсынылған шартты түрткілср арасында сигналдық эсерленіс туады. Әртүрлі биоэлектрлік өзгерістер (альфа - ырғагын тойтару, десинхронизация - лайыксыздык тудыру, тета - ыргақ жэне туынды потенциал) ми қыртысы мен оның астыңғы кұрылымына кецінен тарайды. Кейін шартты түрткі үштастарылган сайын, сигналаралық әсерленіс бэссңдейді. Сөйтіп шартты жауап тек сигналдык тітіркендіргішкс бсріледі (мамандану сатысы). Уакытша байланыстың осы кезі биотоктың өзгеруіне біршама кедергі жасайды, шартты тітіркендіргіштің, әсеріне ұштастырылады. Бұл үрдіс шартты рефлскстік дагдының мамандануын, тітіркендірістің айқын анықталуын, ажырытылысын (дифференциация) камтамасыз етеді.
Ажыратылу үрдісі жүйке орталығында козу жэне тежелу қүбылыстарының шоғырланысы арқылы болады. Оның негізін жүйке үрдістерінің өзара индукциясы (кезелісі) қалайды. Индукция дегеніміз ми кыртысындағы қоздырылған немесе тсжелген ошактарында карама-қарсы үрдістің пайда болуы нс күшеюі (бірмсрзімді немесс кеңістіктеі і индукция). Лл егер соңгы күбылыстар козу немесе тежелу аякталганда шықса, онда бірізді, не уақыттық индукция туады. Тежелу ошақтары ықпалынан козудың күшеюі немесе пайда болуы оң индукция, ал қозудың салдарынан тежелу үрдісінің тууын теріс индукция деп атайды. Индукция кұбылысын жүйке нейрондарындағы электротондық өзгсрістермен түсіндіреді. Индукция - уақытша қүбылыс. Сойтіп, козу жэне тежелу қүбылыстарының көрінісі, олардың өзара күрделі орекеттері шартгы рефлекстің калынтасуын жэне солар арқылы организмнің қоршаган ортаға ойдагыдай бейімделуін қамтамасыз етеді. Мидың электрлік белсенділігінің жылжымалы өзгерістері М.Н.
Ливановтың еңбектерінде жете тексерілді. Мүнда адамның қозғалткыш әсерленісі мен ойлау эрекеті орындалғанда, мидағы бионотенциалдар үйлесімді қатынаста жэне әрекеттік бдйланыста болатындығы анықталды. И.П. Павловтың айтуынша, шартгы рефлекстер калыптасарда, ми қыртысында «әрекеттік орнек» (мозаика) байкалады. Өйткені мидың белсенді 445
эрекеттегі аймақтары жарасымды кескін үйлссімін өзгертіп отырады. Мұндай қозу ошақтарының әрекеттік өрнсгін ком каналды электрографиялық кұралдар, ЭЕМ, теле-, тепловизорлар арқылы анықтауға болады. 69-сурет. Шартты рефлекстің қалыптасу желісі (И.П. Павлов) 1 ми қыртысы; 2 қыртыс кабаттағы тағамдык рефлскстің орталыі ы; 3 - кору орталығы; 4 - қыртысасты орталық; 5 - сілекей бездері жүктеу/скачать 28,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|