Адам физиологиясы

Екінші  кезеңде  -   нуклеотидтер  катынасып,  жасушадагы  нэрлендіргіш 

нейронның  қозатын  апиаратын  қайта  күрады.  Үшінші  кезеңде 

синапс 

алаңдарының  жаңа  күрылымдары  пайда  болады.  Олар  шартты  сигналдың 

кеңістік-уақыттық сипаттамасын  көрсетеді.

Сөйтіп  организм  сырткы  ықпалдарды  қабылдау,  сақтау,  олардан 

қалыптасқан  әрексттік  жэне  қүрылымдық  өзгерістерді  кажетті  ксзінде  ескс 

түсіру биологиялық зсрденің мэнін  құрады (И.П.  Лшмарин,  1975).

Зерде

Ми  қызметінін  ең  тартымды  құбылыстарының  бірі,  оның  қабжылданған 

акнаратты  сақтау  жэне  еске  түсіру,  яғни  зерделік  қабілсті.  Зерде  дегеніміз 

жүйкенің  ақпаратты  код  түрінде  сақтап,  нақтылы  бір  жағдайда  оның 

қасиеттері  мен  көшірмесінөзгертпестен  қайта  жаңғыртуы.  Зерде  есте 

қалдыру, сақтау жэне еске түсіру үрдістерінен түрады.

Еске  қалдыру  кезінде  сыртқы  жэне ішкі  орта әсерлерінің мида  ізжазбасы 

(энграммасы)  калады.  Оның  ерікті  жэне  еріксіз  түрлері  болады.  Бірінішісі 

адамның санасы арқылы атқарылады.

Есте сақтау кезінде мэлімстті  түйсік басталған сэттен  еске түсіруге дейін 

толык  нсмесе  азгана  ұстап  тұрады.  Еске  сақтау  үрдісі  адамның  ойлау 

қабілетіне, өмір тэжірибесіне, ниеттеріне байланысты.

Еске  түсіру  сақталған  акпаратты  тауып,  ойға  алу  қасиеті.  Бүл  белсенді 

жоне  күрделі  қүбылыс.  Осыған  орай  зерденің  күші  және деңгейі  анықталады. 

Олар  есте  қалдырудың  қарама-карсы  жағы  мэліметтерді  үмытуды  (амнезия) 

қалыптастырады.

Зерденің  геногиптік  жэне  феногиптік  түрлерін  жіктейді.  Генотиптік 

зерде 

шартсыз 

рефлексті, 

ырықсыз 

сезімді 

және  имиритингті

қалыитастырады.  Фенотиптік  зерде  тірі  оргнаизмніц  жеке  дамуы  кезінде 

иемденген мэліметтерін оцдеу және сақтау қасиетін жүзеге асырады.  Зерденің 

колемі 60 жаста  1013 -   1016 бит болғанда, оның тек 5-10%-і пайдаланылады.

Зерде  ақпаратты  сақтау  ұзақтытына  қарай,  мезеттік  (100-150  мс 

сақталатын), қысқамерзімді жэне ұзақмерзімді  болып бөлінеді.

Мезеттік  зерде  эсердің  іздерін  қабылдағыш  кұрылымында  бірнеше 

секунд 

сақтай 

алады. 

Мұндай 

іздердің 

ұзақтыгы 

жеке 

аукымы 

тітіркендіргіштің  эсер  етуші  күші  мидаты  қабылдаушы  қүрылымдардың 

күйіне байланысы  болады.  Олардаты алгашкы  іздік үрдістер сезімдік зерденің 

негізін  қүрады.

Мезеттік  зерде  мидың  талдагыш  құрылымдарына  сигналдың  жеке 

белгілері мен қаисеттерін ажыратуға, бейнені тануға мүмкіндік береді.

Қысқамерзімді  зерде  ағымдағы  өтіп  жатқан  мінездік  жэне  ойлау 

амалдарын  камтамасыз  етеді.  Ал  өте  маңызды  ақпаратттар  ұзақмерзімді 

зердеде сакталады.

Қыскамерзімді  зерденің  жуырдағы  (бірнеше  секунд,  минут  бойы)  жэне 

амалдаудагы  -   оперативтік  (ондаған  минут-сағат  бойы)  түрлерін  ажыратады.

451

Бұдан  басқа  мсрзімді  зерделердің  аралык  түрі  кездсседі,  оны  есте  сактау 

ізжазбасының нығайтылысы  (консолидация) деп  атайды.

Лдам  зердесінің  барлық  түрі  қисынды-магыналық  жзне  сезімді-бейнелік 

болып  екі  тонка  бөлінеді.  Бұлардың біріншісі  үғымдарға,  екіншісі  елестетуге 

сүйсніп  іс жүргізеді.  Адам үшін  зердснің қисынды-магыналык түрі  ең жогары 

сатысы  болып  есептеледі.  Мүнда  заттар  мен  қүбылыстардың  мида  бскітілуі 

үш  кезеңнен  отсді:  1)  ізжазба  (энграмма)  қалыптасуы;  2)  жаца  ақпаратгы 

іріктеу  жэне  жіктеу;  3)  маңызды  мэліметті  үзақ  уакыт  сақтау.  Сезімді  -  

бейнелік зерде:  кору, есту, дом, иіс сезу, қозгалыс  зердслсрі  болын  жіктелсді.

Бете  сактау  сиптына  қарай  фенотиптік  зерденің  бсйнслік,  қимылдық, 

эмоциялык  жэнс  іпартты  рсфлекстік  түрлсрін  ажыратады.  Сонымен  қатар 

зерде срікті  жэне еріксіз дсп тс бөлінсді.

Бсйнелік  зерде  яғни  жүйке  жүйссінде  адам  мен  жануарлардыц  үнамды 

немесе  зиянды тітіркендіргіштің бейнесін  еске сакіауы.  И.С.  Бериташвилидіц 

айтуынша,  бұл  жүйке  жүйесінің  туа  бітксн  касиеті,  үйренудің  нсіізін 

калайды.

Эмоциялык зерде организмнің ертеде бастан  кегпкен  эмоциялык (ссзініс) 

күйін,  оны  тудыратын  жағдайларды  өз  тұрғысынан  багалау  тожірибесі. 

Адамдарда  ссзіністік  зерде  акикат  және  дерексіз  түрдс  ксздеседі.  Зерденіц 

бірінші  түрі  сезгіштік  күйді  ескс  түсіреді.  Дсрексіз  эмоциялык  зерде  тек 

мәнерлі  көңіл күйін сақтайтын  парасатты сстслік  гүріндс көрінсді,

Эмоциялық зерденің өзіндік ерекшеліктері бар, олардыц ец мацыздысы -  

тек  қалыпттасуы,  мызғымас  беріктігі  жэне  еріксіз  еске  түсетіндігі.  Бүл 

зерденің  адам  үшін  маңызы  өтс  зор,  өйткені  адамдардыц  озара  қатынасы 

осыган  байланысты  болады.  Әрине,  жануарлар  ү тін   де  эмоциялык  зерде 

белгілі  кызмет  атқарады.  Себебі,  осы  аркылы  жануарлардыц  коптеген 

бейімделуі,  мінез-қүлығы  тектік  негізінде  қалыптаеады  да,  гүрдің тіір  қалуын 

жэне  сакталуын  қамтамасыз  етеді.  Эмоциялык  зерде  сезгіштік  күйді  жадыда 

сактаумен  катар  осы  күйді  тугызган  ақпараттың  озін  тез  жэне  берік  сстс 

калдырады.  3.  Фрсйдтің  зергтеулері  бойынша,  адамның  есінде  үнамды 

сезімдермен байланысты  оқигалар түракты сақталады.

Шартты рефлекстік зерде жануарлардың мәлімет сақтауындагы ең негізгі 

түрі  болады.  Әртүрлі  сыртқы эсерлер органнзмнің бейімдслу ісәрекеті  кезінде 

тек  уакытша  байланыс  калыитасса  есте  казады  Сакталу  үшін  іріктсліп 

алынған  мэліметтің  болашак  тағдыры  оның  түр-снпатына  байланысты 

болады. 

Ауызша 

мэлімет 

эуелі 

бірнеше 

секундка 

дейін 

өшеулі, 

сыйымдылыгы  бар  есте  сактау  жүнесіндегі  бірінші  немесе  бастауыш  зердеге 

тапсырылады.  Ауызшадан  баска  мәлгмет  сезі>.(дік  зердеден  екінші  зердеге 

ауысып.  бірнеше  чинуттан  бірнеиіе  жылға  дейш  үзак  сакталады.  Ал  үшінші 

затде  іго ай к   хабарлар.  оку  және  жазу  кабиеті.  мамандык  датдылар  сияқты 

« эзго в т щ   -чгр  бойы  өте  толык  сакталуъш  камтамасыз  етеді.  Адам  зердесі 

I’v-25  жаскд  іеёін  жаксарьш.  40-45  жаска  дейін  біркалыпты  сакталады  да, 

із и н

  'Гцг^нлеп злсірейді.

Зерденіц  калыптасум.  Зердс  ми  кыртысының  маңдай  бөлігі,  сезгіштік 

жоне  ойластыру  алаңдары,  мидыц  лимбия  жүйесі  (гипоками,  бадамша)  мен 

торлы  құрылымы арқылы жүзеге асырылады.

Зерде  коршаган  ортадагы  оқигалар  байлаиысын  еске  сақтаи,  тіршілік 

тэжірибссін  жинауга  жонс  пайдалануга  мүмкіндік  жасайды.  Ол  қалыптасар 

кезде жасалатын  нсйроаралық уақытша байланыстардың тетіктері элі бслгісіз. 

Жүйкс  жүйесіидс  зсрденіц  тетіктсрі  аса  дамыган,  сондықтан  олар  міиез- 

қүлықіа жетскші  орын алады.

1. 

Нейрофизиологиялы к 

себспкерлік. 

Серпіністің 

үйіріліскен 

ізжазбасы  ми  кыртысы  мсн  лимбия  жүйесіндегі  нсйрондардың  тұйықталған 

шеңберінде  айналма  қозгалысынан  қалыптасып,  ксйін  оларда  нейроглия 

қатысуымен  берік  бнекітіледі.  Алайда  белгілі  нейрондар  жүйссінің  үдемелі 

ісэрекеті  уақытша  байланыстың  қалыптасуында  жэне  нығаюында  өздігінен 

жеткіліксіз  болады.  Сергііністің 

кеңістіктік-уақыттық  суреті  уакытша 

байланысқа  алмасуы  үшін,  түрткінің  мэнін  аңғартатын  рүқсат  етуиіі 

ақиараттың белсенділігі  қажет.

2.  Нейромедиагорлық  жүйелер.  Ұзақмерзімді  зерде  қалыптасуында 

синапстың өткізгіштігі  үшін  биологиялық дэртті  заттар маңызды  орын  алады. 

Оныц  ішінде,  холинергиялык  қүрылымдардың  ацетилхолинге  сезімталдыгы 

өсуі  арқылы  іздсрдің  зердеде  бекітілуі  артатындыгы  байқалды.  Мидың 

холинергиялык тстіктері үйрсту үрдістсрінің акпараттык құрамына кірсді.

3.  Биогендік  аминдер.  Моноаинергиялық  жүйелер  үзақмерзімді  зердені 

қалыптастырады.  Жануарларда  ақпаратты  бекітудің  екі  тетігі  болады: 

эмоциялық  жагымды  жэне  змоциялық  жагымсыз.  Жағымсызы  мидың 

норадреналиндік,  ал  жағымды  жүйесі  -   серотониндік  қүрылымдары  арқылы 

жүзегс  асырылады.  Мүнда  дофаминергиялық  жүйе  қатысатыны  белгілі, 

өйткені  ол  норадреналиннің  түзілетін  ізашар  заты  болып  саналады.  Мидын 

катехоламинергиялық  жүйелері  көбінесе уақытша  байланыс  қалыптастырады 

да,  ссротонинсргиялық  тетіктері  оларды  берік  сақтауға  катысады.  Бүл  екі 

дәнсксрші жүйслср нейрондарда бірге тікелей  әрекеттеседі.

Сонымен  катар,  үзакмерзімді  зерде  үрдістері  гамма-аминмай  қышқылы, 

глутамат,  оралымды  нуклеотидтер  мен  кальций  иондары  мөлшеріне  тэуелді 

келеді.

4.  А кпаратты қ  макромолекулалар.  Зердснің  молекулалық  теориясы 

бойынша,  мидагы  нейрондардың  уақытша  байланыс  тізбектері  ақиаратты 

химиялык 

жолдармен 

калыптастырады. 

Зерде 

биохимиясын 

тексеру 

тэжірибесін  алғашкыда  X.  Хиден  жүргізді.  Қазір  шартты  рефлекстің  жэне 

зердснің 

қалыптасуына  рибонуклеин 

қышқылының 

қатысы 

барлығы 

анықталды.

Сонымен  бірге,  кейбір  зерттеушілердің  айтуы  бойынша,  жүйке 

жүйесінде  мәлімет  ізжазбасы  белок  кұрамы  (S-100  жэне  14-3-2)  аркылы 

мұкият  жазылып  сақталады,  ал  нуклеотидтер  арнайы  акпараттык  код 

жеткізуді  камтамасыз  етеді  (X.  Хиден).  Шартты  рефлекстер  қалыптасарда 

мида  бірнеше  белок  пен  пептид  түзілетіндігі  анықталды.  Г.  Унгардың

453

тәжірибелерінде 

жануар 

миынан 

шартты 

рефлекстің 

қалыптасуына 

қатысатын  скотофобин,  амелитин  іспетті  белсенді  заттар  бөлініп  алынды. 

Осы  нейропептидтерді  үйрету  мен  зерденің  нейрондық  жолдарын  арнамалы 

белгілеуші дегі санайды.

5.  Нейропептидтер.  Арнайы  зерттеулер  арқылы,  гипоталамус-гипофиз 

текті  гормондар  (вазопрсссин,  АКТГ)  туа  пайда  болған  зсрдс  ауытқуларын 

жақсартатындыгы,  ал  окситоцин  -   калы та ск а н   дағдылардын  сакталуын 

нашарлататындыгы  анықталды.  Інжі  текті  апиындар  (эндорфин,  знкефалин) 

шартты  рефлекстің  отуін  баяулатып,  сақталуын  жақсартып,  үйрету  мен 

зердеге  ықпалын  тигізеді.  Көптеген  зерттсушілсрдің  ұгымы  бойынша, 

нейропептидтер  зсрдені  мсдиаторлармен  өзара  әрсксттесу  аркылы  рсттсйді. 

Нейропептидтер  аксоп  үштарындағы  дәнекерші  заттардың  әсерін  күшейтеді 

немесе әлсіретеді.

6. 

жүктеу/скачать 28,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: