Адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау нысандары

Қазақстан Республикасының субъектілеріне өз азаматтарының құқықтары мен бостандықтарын қорғау мүмкіндігі берілген, сонымен бірге Қазақстан Республикасының Конституциясында Қазақстан Республикасының және оның осы саладағы субъектілерінің юрисдикциялары арасындағы нақты айырмашылық жоқ. Егер адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын реттеу және қорғау мәселелері федерацияның қарамағында болса (Қазақстан Республикасының Конституциясының 71-бабының "в" тармағына сәйкес), онда Қазақстан Республикасының Конституциясының 72-бабының "б" тармағына сәйкес құқықтарды қорғау ғана бірлескен басқаруға жатады-құқықтар мен бостандықтарды белгілеу және бекіту федералды орталықтың өкілеттігі болып табылады. Қазақстан Республикасының субъектілері осы салада аз құқықтарға ие.

Әрине, федерацияның құзыретіне "адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын құқықтық реттеу және бекіту ісінде бастапқы, іргелі ережелерді белгілеу"кіруі керек, бірақ субъектілердің өкілеттіктеріне тек "аймақтық ерекшеліктерді анықтау және белгілеу"кіруі мүмкін.

Құқықтар мен бостандықтарды қорғау - бұл олардың алдын-алу және қалпына келтіру бойынша барлық шараларды қамтитын көлемді ұғым. "Аймақтық ерекшеліктерді белгілеу" - бұл категорияның өте тар түсіндірмесі, сондықтан осы зерттеу аясында теориялық және салалық заң ғылымдарының үнемі және үнемі назарында болатын" адамның құқықтары мен бостандықтарын қорғау " терминін анықтау қажет, бірақ бұл мәселе бойынша бірыңғай көзқарасқа қол жеткізілмеді.

Ларин A. M. қорғанысты үш әрекет арқылы анықтайды: қарсы әрекет, ескерту және өтеу. Сонымен, оның пікірінше, құқықтар мен бостандықтарды қорғау жалпы мағынада "заңсыз бұзушылықтар мен жеке адамның құқықтары, бостандықтары мен мүдделерін шектеуге қарсы тұру, осы бұзушылықтар мен шектеулердің алдын алу, сондай-ақ бұзушылықтар мен шектеулердің алдын алу немесе көрсету мүмкін болмаған жағдайда келтірілген зиянды өтеу"болып табылады.

Н.И. Матузов ерекше көзқарасты ұстанады.ол құқықтар мен бостандықтарды қорғау санатын"талап"термині арқылы түсіндіруге болады деп санайды. Оның пікірінше, "адам өз құқықтарын талап етеді, талап етеді, талап етеді, яғни талап етеді және негізінен олардың кімге жүгінгені маңызды емес", 3" бір кездері бұл ұғымды Явич л.с. дәл анықтаған, ол "заңды міндетін орындамаған, мемлекеттің құзыретті органдары арқылы соңғысына жүгінген міндетті адамға уәкілетті адамның талап ету шарасын"түсінді.

Ведяхин в.м. және Шубина т. б. заңнамадағы және ғылыми әдебиеттегі "құқықты қорғау" терминін екі түрлі мағына береді деп санайды. Заңнамада бұл тұжырымдама көбінесе абстрактілі болып табылады және мемлекеттің, оның органдарының бұзылған құқықтарды қорғау туралы немесе белгілі бір бұзылған құқықтарды жүзеге асырудың кепілдіктері, нысандары туралы айтпастан белгілі бір құқықтарды қорғау мүмкіндігін білдіреді. Ғылыми әдебиеттерде "құқықты қорғау" басқа дыбысқа ие болады - бұл субъективті құқық, заңдылық, құқық бұзушылық және т.б. сияқты бірқатар басқа категориялардың тұжырымдамалық аппаратына кірмейтін тәуелсіз категория.

Ғылыми әдебиеттерде бірнеше ондаған жылдар бойы "қорғау" және "қорғау" сияқты категориялардың балама терминдер ме, әлде олар әртүрлі ұғымдар ма деген пікірталас болды.

Мысалы, Чурилов А. В.және Гущин в. з. азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын және мемлекеттің заңды мүдделерін "қорғау" термині көптеген жағдайларда "қорғау" терминімен синоним болып табылады деп санайды, өйткені заң шығарушы осы екі терминді де адам құқықтарын қамтамасыз ету, сақтау, сондай-ақ мемлекеттің заңмен қорғалатын мүдделерін қамтамасыз ету үшін қолданады. Сонымен, Қазақстан Конституциясының 2 және 45-баптарында адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын мемлекеттік қорғау туралы, ал 82-бапта осы құқықтар мен бостандықтарды қорғау туралы айтылған. Егер біз "қорғау" этимологиялық тұжырымдамасына жүгінетін болсақ, онда біз ренжігенді қорғау және қорғау туралы сөйлесетінімізді көреміз. Орыс тілінің сөздігінде: "қорғаңдар. Қорғау, қол сұғушылықтан, дұшпандық әрекеттерден, қауіптен қорғау. Ренжігенді қорғаңыз...».

Алексеев С. С. құқықты қорғау - "қалпына келтіру" міндеттерін жүзеге асыруға-бұзылған құқықты қалпына келтіруге, заңды міндеттің орындалуын қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттік - мәжбүрлі қызмет деп санай отырып, дәстүрлі көзқарастардың бірін қолдайды. қорғау құқықтық қатынастары, оның айтуынша, құқық бұзушылық жасалған сәттен бастап қалыптаса бастайды және олардың көмегімен заңды жауапкершілік және субъективті құқықтарды қорғау шаралары жүзеге асырылады. осылайша, құқықты қорғау құқық қорғау қатынастары аясында қарастырылады, сондықтан бұл ұғымдар арасында ешқандай айырмашылық жоқ. Сонымен, оларды балама категориялар ретінде түсіну керек.

Құқықты қорғау азаматтың бұзылған құқығын қалпына келтіру үшін құқықтық құралдарды пайдаланудан тұрады деп санайтын и.Я. Дюрягинмен келісу керек. Бұл құқықты қорғаудан ерекшеленеді, бұл тек заңды қызметті қамтамасыз ету үшін құралдарды қолдануды білдіреді. құқықтар мен мүдделер үнемі қорғалады және олар бұзылған кезде ғана қорғалады. Қорғаныс-бұл қорғаныс сәті, оның формаларының бірі. Деректер ұғымдар сәйкес келмейді.39 Витрук Н.В. дәл осындай көзқарасты ұстанады, ол "Қорғау құқықтар мен міндеттерді бұзғанға дейін қолданылатын шараларды, ал қорғау бұзылған құқықты қалпына келтіру үшін құқық бұзушылықтан кейін қолданылатын шараларды қамтиды"деп санайды.

Кожухарь А. Н. құқықтарды қорғау және қорғау балама ұғымдар емес, олар синоним емес дейді. Құқықтық қорғау тетігі құқықтар мен заңды мүдделерді жүзеге асыру жолында туындайтын кедергілерді жою қажет болған кезде құқықтық реттеу саласына енгізіледі. Қорғауға құқықты іске асырудың қалыпты барысын қамтамасыз ететін құқықтық шараларды қолдану, субъективті құқықтағы мүмкіндіктерді шындыққа айналдыру арқылы қол жеткізіледі.

Е. А. Цишковскийдің пікірінше, құқықты қорғау белгілі бір құқықты бұзған немесе бұзған жағдайда ғана орын алады. "Демек, бұл құқықты қалпына келтіру мақсатында оны бұзу фактісіне тікелей реакцияны білдіреді. "Құқықты бұзу" мәні бойынша "құқық бұзушылық" болып табылатынын назарға ала отырып, нұқсан келтірілген құқықты қорғау және бұзылған (бастапқы) жай-күйді қалпына келтіру үшін құқық бұзушыға заңдық жауапкершілік шараларын қолдану заңды болып көрінеді".

Ведяхин В.М. құқықтық реттеудің, реттеуші қатынастардың және субъективті құқықтардың жалпы процесін сипаттау үшін "қорғау" терминін қолданудан бас тартуды ұсынады, өйткені бұл процесс үшін құқықтық мәртебе, құқықтық мәртебе, құқықтық қабілеттілік және құқықтық қабілеттілік және басқалар сияқты жалпы қабылданған құқықтық категориялар мен ұғымдарды қолдану жеткілікті. Бұл ұсыныспен келісу қиын, өйткені заңнамада адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғау және қорғау ұғымдары қолданылады. Мысалы, Қазақстан Республикасының Конституциясында 2, 45, 46, 61 - баптарда "қорғау" ұғымы қолданылады, ал "қорғау" ұғымы Ресей Федерациясының Конституциясының 35, 41, 52-баптарында 35-бабы жеке меншік құқығын қорғауды қамтамасыз етеді, Қазақстан Республикасының Конституциясының 41-бабында азаматтың денсаулық пен медициналық көмекке құқығы белгіленген. Сұрақ туындайды, "жалпы қабылданған құқықтық категориялар мен ұғымдарды" қолдана отырып, осы мақалаларды қалай тұжырымдауға болады? Іс жүзінде бұл мүмкін емес.

Мемлекеттік биліктің заң шығарушы (өкілді) органдарының адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғауы

Қазақстан Республикасының субъектілерінің заңнамалық (өкілді) органдары барлық басқа мемлекеттік органдардан және құқықтарды қорғаудың құқықтық нысанын жүзеге асыратын ең уәкілетті тұлғадан айырмашылығы, адам мен азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың заңнамалық нысанын жүзеге асыруға шақырылады.

Заң шығару нысаны-бұл адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын іске асыру тетігін құру, яғни құқықтық нормалар жұмыс істей бастауы үшін оларды жүзеге асырудың аймақтық кепілдіктерін бекіту, бұл тиісті заңнамалық актілерді әзірлеу кезінде заңнамалық (өкілді) органдарды ескеруі керек.

Түркістан заң шығару жиналысы өз қызметін өзіне берілген өкілеттіктер аясында жүзеге асырады, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғаудың құқықтық кепілдіктерін белгілеу мәселелерімен айналысады.

2010-2015 жылдар аралығында Түркістан облысының заң шығарушы жиналысы Облыстың 366 Заңын қабылдады, оның ішінде: мемлекеттік-құқықтық құрылыс бойынша 77; жергілікті өзін-өзі басқару бойынша 22; бюджет және қаржы бойынша 84; экономика саласында 86; салық салу бойынша 47; әлеуметтік-мәдени салада және экология саласында 50.78

Әрбір заңнамалық акт белгілі бір дәрежеде адамның және азаматтың құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету тетігін қамтитынын атап өткен жөн. Түркістан облысы тұрғындарының құқықтары мен бостандықтарын қорғау саласындағы бірінші және екінші шақырылған (2010 жылдан 2014 жылға дейін) облыстың заң шығарушы жиналысында қабылданған маңызды заңдарды мыналар деп санауға болады:

Азаматтардың экологиялық құқықтарын, соның ішінде аймақ тұрғындарының қолайлы қоршаған ортаға құқықтарын қамтамасыз ету - Түркістан облысының "Түркістан облысының халқы мен аумақтарын табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлардан қорғау туралы" Заңдары; 1996 жылы қабылданған "Түркістан облысындағы экологиялық қауіпсіздік туралы" және 1997 жылы қабылданған екі заң. - "Түркістан облысындағы экологиялық білім туралы" және "экологиялық сақтандыру туралы". Осы актілерден басқа, облыстың заң шығарушы органы 2002-2005 жылдарға арналған Түркістан облысының қоршаған ортаны қорғау жөніндегі мақсатты бағдарламасын бекітті.;

Түркістанск облысының "Түркістан облысының аумағында азаматтардың өтініштерін қарау тәртібі туралы" Заңы облыс азаматтарының өтініш беру құқығын іске асыру механизмін қарастырады.;

Қазақстан Республикасы Конституциясының 48-бабында белгіленген білікті заң көмегін алуға азаматтардың конституциялық құқығын құқықтық қамтамасыз ету мәселелері Түркістан облысының "Түркістан облысының аумағында тұратын Ресей Федерациясының азаматтарына құқықтық көмек көрсету тәртібі туралы" заңында өз ережелерін тапты. Құқықтық қызметтердің құны өте жоғары және осы салада мамандардың жетіспеушілігі бар екенін ескере отырып, бұл заң халықтың қорғалмаған және аз төленетін топтарына нақты көмек көрсетеді, олардың жан басына шаққандағы табысы Түркістанск облысында белгіленген күнкөріс деңгейінен төмен;

еңбек құқықтары саласында J 998 ж. "Әлеуметтік әріптестік туралы" заң қабылданды және 2001 ж. 2001-2003 жж.ғана есептелген жұмыспен қамту және азаматтарды жұмыссыздықтан әлеуметтік қорғаудың мақсатты бағдарламасы.;

2002 жылы жастар-азаматтардың белгілі бір тобын қорғауға қатысты кешенді заңнамалық акт қабылданды. "Түркістанск облысындағы жастар саясатының негіздері туралы" заңда облыстағы жастар саясатының басым бағыттары белгіленеді: жастардың денсаулығын сақтауды қамтамасыз ету, оның салауатты өмір салтын қалыптастыру, рухани-патриоттық, азаматтық және әскери-патриоттық тәрбие. Сонымен қатар, Түркістан облысының мемлекеттік және муниципалды органдары жастар мен балалар қоғамдық бірлестіктеріне ерекше қолдау көрсетеді. Бұл қатынастар саласы "жастар және балалар қоғамдық бірлестіктерін мемлекеттік қолдау туралы" облыстың тиісті заңымен реттелген» ;

Отбасын, ананы, әкені және баланы қорғау саласында "Түркістанск облысында қорғаншылық және қамқоршылық жұмыстарын ұйымдастыру туралы" 89 және "Асырап алушы ата-аналарға еңбекақы төлеу туралы"90 заңдар бар;

Түркістанск облысында денсаулық сақтау және медициналық көмек құқығы барлық заңнамалық актілермен реттеледі, бұл Түркістанск облысының "Түркістанск облысындағы тұтыну қоржыны туралы"Заңы,9 "халықтың санитарлық - эпидемиологиялық әл-ауқатын қамтамасыз ету туралы"92. 2001 жылы "Түркістанск облысының Халық денсаулығы" мақсатты бағдарламасы 2001-2005 жылдарға арналған облыстық заң деңгейінде қабылданды, дегенмен Түркістанск облысында Сапалы медициналық көмек туралы заң жобасы әзірленді, бірақ әлі қабылданған жоқ. Бұл актінің мәні-ол осы салада жүйеленген, жалпы сипатта болуы керек. Оны қабылдау қажеттілігі бұрыннан пісіп-жетілді, оны аймақтағы заң шығарушы органдардың депутаттары түсінуі керек; 2003 жылы Түркістанск облысының заң шығарушы кеңесі өз жұмысын Түркістанск облысы халқының ең қорғалмаған топтарын әлеуметтік қорғауға арнады.

Құқық қорғау ұйымдары

Адам құқықтары мен бостандықтарын мемлекеттік қорғау барлық құқық қорғау тетігінде қорғаудың негізгі нысаны болып табылады, бірақ қазіргі шындықты талдау мемлекеттік органдар мен олардың лауазымды тұлғаларының күш-жігері қазіргі жағдайды өзгерту үшін жеткіліксіз екенін көрсетеді. Тек бірлескен күш-жігермен оны жеңуге болады. Емес, шағын рөлі, бұл етуі мүмкін және көрсетеді, құқық қорғау ұйымдары.

Ресейдегі қазіргі заманғы адам құқықтары қозғалысының құқықтық жағдайы Негізгі заң деңгейінде реттелген. Ол Ресей Федерациясының Конституциясының нормаларына негізделген (13-баптың 4 және 5-тармақтары, 30-бап). Конституциялық принциптерді егжей-тегжейлі реттеу "қоғамдық бірлестіктер туралы" Федералды Заңның және Ресей Федерациясы Президентінің 13 жылғы 1996 маусымдағы Жарлығының құқықтық нормаларында бекітілді. № 864" Ресей Федерациясындағы адам құқықтары қозғалысын мемлекеттік қолдаудың кейбір шаралары туралы", онда ұсыныс ретінде барлық федералды және аймақтық мемлекеттік органдарға адам құқықтары жөніндегі ұйымдарға өз қызметінде көмек көрсету ұсынылады.

Нормативтік базаның құрылуы және Ресей Федерациясының субъектілеріндегі адам құқықтарының бұзылуының күрт өсуі Ресей аймақтарындағы қоғамдық ұйымдар санының көбеюіне әкелді. Түркістанск облысындағы тіркеу органдарының мәліметтері бойынша 1996 жылы барлығы 413 қоғамдық бірлестік тіркелген, ал 2003 жылы - 1367 ұйым.

Қазіргі уақытта қоғамдық бірлестіктердің құқықтық жағдайы өзгерді, бұл олардың қызметін реттейтін заңға енгізілген соңғы өзгерістермен байланысты және бұл көбінесе экстремистік әрекетке қарсы күрестің күшеюімен байланысты. Қызметті тоқтата тұрудың сот тәртібі қарапайым рәсіммен алмастырылды-әкімшілік. Сонымен қатар, енді Әділет және прокуратура органдары қолданыстағы заңнаманы бұзған жағдайда қоғамдық бірлестіктерге екі ескерту жасау қажеттілігімен байланысты емес.

Осы өзгерістердің қабылдануына байланысты қоғамның пікірі екіге бөлінді. Бір бөлігі заң шығарушы жүзеге асырған қоғамдық бірлестіктердің қызметін тоқтата тұрудың, оларды жоюдың (тыйым салудың) құқықтық институттарын түзету күшейіп келе жатқан экстремистік қатерге қарсы іс-қимылдың неғұрлым тиімді құқықтық құралдарын әзірлеудегі өзекті қажеттіліктермен негізделген және, негізінен, қолдауға лайық деп санайды. 87 мұндай өзгерістерді енгізу қажеттілігі туралы ғалымдар ғана емес, сонымен қатар қоғамдық бірлестіктерді тіркеу мәселелерімен айналысатын мамандар да айтылды.188 қоғамның басқа бөлігі қарама-қарсы көзқарасты ұстанады. Өзгерістердің қарсыластары бұл институттардың жаңа заңнамалық түсіндірмесі билік өзінің саяси қарсыластарына қарсы қолданатын саяси қаруларға құқықтық процедуралардың айналуына әкелуі мүмкін деп қорқады.

Заң шығарушы тиісті заңды алғаш қабылдаған кезде бірлестіктерді ұлттандыру практикасының жолын кесу үшін қоғамдық бірлестіктерге барынша еркіндік беруге ұмтылды. Оларды құрудың жеңілдетілген рәсімімен және мемлекеттік тіркеусіз қызмет ету мүмкіндігімен нені растауға болады. Сонымен бірге, заңда қоғамдық бірлестіктің қызметін мемлекет тарапынан бақылаудың көзделген нысандары декларативті сипатта болды, өйткені заңда оларды іске асырудың тетіктері мен кепілдіктері болмаған.190 бұл мәселені 10 жылғы 2006 қаңтардағы федералды заңмен шешуге тырысты. №18-ФЗ "Ресей Федерациясының кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер енгізу туралы", 191 ол "қоғамдық бірлестіктер туралы"ФЗ-ға соңғы өзгерістер енгізді. Олар қоғамдық бірлестіктердің қаржы-шаруашылық қызметіне, ең алдымен, ақша қаражатының, әсіресе халықаралық және шетелдік ұйымдардан, шетелдік азаматтардан және азаматтығы жоқ адамдардан түсетін қаражаттың жұмсалуына мемлекеттік бақылауды жүзеге асыру талаптарына қатысты. Бұл салада қоғамдық бірлестіктерді тіркеуді жүзеге асыратын мемлекеттік органның өкілеттіктері айтарлықтай ұлғайтылды. Қазіргі уақытта аталған ақшалай қаражатты алатын қоғамдық бірлестіктер осы органды алынатын қаражаттың көлемі және олардың нақты жұмсалуы туралы хабардар етуге міндетті. Бұл мәліметтерді бірнеше рет ұсынбау қоғамдық бірлестіктің әрекетін мәжбүрлеп тоқтатуға әкеп соғуы мүмкін.

Қоғамдық бірлестік ұғымын бекіткен заң шығарушы үкіметтік емес немесе адам құқықтары жөніндегі ұйымның Ресей құқығы үшін жаңа санатын реттеуге тырыспады, дегенмен мұндай өзгерістердің қажеттілігін осы проблемамен айналысатын ғалымдар мойындайды. 9

"Үкіметтік емес ұйым" ("non - governmental organizations") термині 1945 жылы БҰҰ Жарғысымен айналымға енгізілді, ал кейіннен бірқатар халықаралық құжаттарда бекітілді, бірақ ресейлік коммерциялық емес ұйымдарға қатысты Ресей мемлекетінің ішкі заңнамасында қабылданбады. 2006 жылғы 10 қаңтардағы Федералдық заң. № 18-ФЗ "Ресей Федерациясының кейбір заңнамалық актілеріне өзгерістер енгізу туралы",193 "қоғамдық бірлестіктер туралы" ФЗ - ға өзгерістер енгізген 2 тұжырымдаманы енгізеді, Егер қоғамдық бірлестік ресейлік ұйымдарға қатысты болса, онда үкіметтік емес ұйым "қоғамдық бірлестіктер туралы" ФЗ-ның 13-бабының 2-бөлігіне сәйкес, тек шетелдік.

1. 
   Қазақстан Республикасының Конституциясы. Конституция 1995 жылы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданды //Қазақстан Республикасы Парламентiнiң Жаршысы, 1996 жылғы N 4, 217-құжат.
   
2. 
   Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 13 желтоқсандағы N 206 Қылмыстық іс жүргізу кодексi // Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 1997 ж., N 23, 335-құжат.
   
3. 
   Қазақстан Республикасының 2000 жылдың 25 желтоқсанындағы N132-11 «Қазақстан Республикасының сот жүйесі және судьялардың мәртебесі туралы» Заңы // Егемен Қазақстан 2000. – 30 желтоқсан. – N 333-334.
   
4. 
   Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 16 қаңтардағы N 121 Алқабилер туралы Заңы //Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2006 ж., N 2, 18-құжат.
   
5. 
   Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә. Назарбаевтың 2012 жылғы 27 қаңтардағы «Әлеуметтікэкономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы // «Егемен Қазақстан» 2012 жыл 28 қаңтар № 41-42 (27114);