АҢдатпа 8-бет 2-бет

№125 (2903)

9 қараша 2016

3

zangazet@mail.ru

ҚОҒАМ

Тұтастай алғанда Жетісу жерінде бүгінгі таң­

да 894 мектепке дейінгі мекеме жұмыс істейді. 

Онда 63 мың бала және 432 мектеп жанындағы 

шағын орталықта 16 506 бала тәрбиеленуде.

Мемлекет тарапынан тұрақты қолдаудың 

болуы жекеменшік балабақшалардың қарқынды 

дамуына үлкен септігін тигізіп отыр. Мысалға, 

рес пуб  ликалық бюджеттен 2016 жылға мектепке 

дейінгі білім беру мекемелеріне мемлекеттік 

білім беру тапсырысын қаржыландыруға және 

қосымша жаңа орындар ашуға барлығы 8 млрд 

21 млн 473 мың теңге және облыстық бюджет­

тен 2 млрд 564 млн 587 мың теңге бөлінді.

Мектепке дейінгі ұйымдар желісін арттыру­

мен қатар, ерекше білім беруге қажеттілігі бар 

мектеп жасына дейінгі балаларды білім беру 

ортасына қосуда инклюзивті топтар ашылуда. 

Бүгінде 4 балабақшада осы тұрғыдағы топтар 

жұмыс жасауда, онда 187 бала қамтылған. 

Сонымен қатар, денсаулығы әлсіреген, жиі 

және ұзақ ауыратын бір жастан алты­жеті жас­

тағы балаларға арналған емдеу­алдын алу, 

сауық тыру бағдарламаларын жүргізуге сәйкес, 

облыста 3 санаторилық үлгідегі балабақша 

Талғар, Панфилов, Еңбекшіқазақ аудандарында 

және 12 санаторилық топтар жұмыс жүргізуде. 

Райымбек, Қаратал, Көксу, Сарқан, Іле ауданда­

ры  мен  Текелі,  Қапшағай,  Талдықор ған 

қалаларында барлығы 480 бала қамтылған. 

Мектепке дейінгі ұйымдар желісінің дамуы 

педагог кадрлар санының өсуіне ықпал етті. 

2014 жылмен салыстырғанда мектепке дейінгі 

Жоғарыда айтылып отырған «ходатайство» 

сөзі нің мағынасына келсек: түп төркіні ежелгі 

славян тіліндегі «ход», «ходатай» – «бару» деген 

мағынадан туындайды, ал құқықтық тұрғыдан 

қара ғанда өкілеттігі бар мемлекеттік немесе 

қоғам дық ұйымның жоғары тұрған инстанцияға 

ресми түрде белгілі бір мәселені қарауды өтінуін 

немесе оны қарауға ұсыныс жасауды білдіреді. 

Осы бір сөзді қазақ тілінде екі түрлі қолдануымыз 

заңнамаға қойылатын талапқа сай келмейді. Себе­

бі, заңнамада термин немесе тұрақты сөз мәтіндегі 

мән­мағынасына, көтеретін нормативтік жүгіне 

қарай әмбебап қолданыста болады.

Заңнама тілінің осындай өзіндік ерекшелігіне 

қарай «ходатайство» деген сөзді қазақша «үзір» 

деп алған жөн болар еді. Пікірімізді дәлелдеу үшін 

Қазақ әдеби тілінің сөздігіне жүгінейік. 15­том, 

21­бет: Үзір. зат есім. көне. Тілек, өтініш. «Тағы да 

өзі сыр берер, Анығына қанасың, Бар үзірі сол­

дағы, – Тауып берсе баласын.» (Майлықожа, 

Нақыл). «Мұнда тағы бір­екі күн болыңыз, – деп, 

үзір қылып жібермеді.» (С.Торайғыров, Шығ.). 

Басқа да мағыналары: Үзір. зат есім. жерг. Ауру, 

науқас. «Баяғы отыз үшінші жылы жабысқан 

үзірім бар.» (О.Сәрсен баев. Таңбалы тас.). Қолдағы 

мал қайда қашар дейсің, әуелі бала­шағаны жылы 

жерге орналас тыр сақ, – шешемнің де үзірі бар 

еді.» (Ә.Нұр пейісов, Сергелдең.). «Қарағым, маған 

түйеден түсуге болмайды, үзірім бар» дегеніне 

қарамай, түйені шөгеріп, бір үлкен тасты тақап 

қойды.» (Ғ.Егембердиев, Жарық дүние.). Үзір. зат 

есім. көне. Дәлел, сылтау, себеп.«Көп үзір кешік­

кенге көрсетті де, Ақпарат айтты әлгі ғаламаттан.» 

(Батырлар жыры.). Үзір­мәзір. зат есім. Қалаған 

нәрсе, қолқа, тілек. «Ол көп отырмай, сипақтап, 

үзір­мәзірін айтып шығып кетті.» (К.Сейдеханов, 

Түркістан.). « – Ал мырза, айып бізден, үзір­мәзір 

сізге, – дедім күліп. – Енді татула сайық, бүлінген 

нәрсе түзелді ғой.» (Б.Момыш ұлы, Москва.). «Жи­

налып сәркәрдамен бек пен уәзір. Құрметтеп етіп 

жатыр үзір­мәзір. Падиша Придонды көтеруге, Ақ 

киіз етті олар енді әзір.» (Т.Ізтілеуов, Рүстем.). Осы 

сөздікте келтірілген мы салдардың ішінде Майлы­

қожа мен С.Торай ғыровтан, Батырлар жырынан 

келтірілген нұсқа ны тұрақты қолданылатын сөз 

ретінде орнықты руға болады деп есептейміз. Се­

бебі соңғы мысалдар жергілікті жердің, атап айт­

қанда Сыр бойының диалектісі ретінде қолданы­

лып отыр. 

Орыс тілінде «ходатайство» сөзі респуб лика­

ның азаматтығына қабылдау, азаматтығынан шы­

ғару, референдум өткізу жөніндегі ынталы топты 

Ал, Еуропаның ең үздік деген зертханаларына 

Қарағандыдан жеткізілген 150­ге жуық жұмыртқа, 

балық, сүт секілді тағамдарды зерттеу нәтижесінде 

ғалымдар жаға ұстатарлықтай мәліметтерге кезік­

кен. Сараптама жүргізілген өнімдердің барлығы­

ның құрамынан химиялық улы заттардың қалдығы 

кездескен. Чехиялық «Арника» экологиялық бақы­

лау бағдарламасының басшысы Индрих Петрлик 

«Сынап – жоғары токсинді ауыр металл. Ол адам 

ағзасына түссе, көптеген ауруларға апаруы ғажап 

емес. Оның ағзада көп уақыт болуы – жаңа туған 

нәрестелер миының жұмысын бұзып, мүгедектікке 

соқтыруы мүмкін. Осы сияқты зиянды элементтер 

шамадан тыс көбейіп кетіпті», – дейді. Алайда, 

шетел дік ғалымдардың зәресін ұшырған бұл ақпа­

ратқа еліміздегі экологтар селт етер емес. Олар 

«бұл ешқандай да сенсация емес, оны бұрыннан 

білеміз», – дейді. Тек қауіпті элементтің мөлшері 

мұншалықты көп болады деп күтпегенін жасыр­

маған. Яғни, бұл әлдеқашан айтылған, зерттеулер 

дәлелдеген дүниелер екен. Сонда у ішіп, у жұтып 

отырғанымызды біле тұра селт етпеу еліміздегі 

аты да, заты да белгісіз, түсініксіз аурулар қатарын 

көбейтетінін құзырлы орындар білмей ме?! 

Айта кетер жайт, мұндай экологиялық ахуал 

адам дарға ғана емес, жан­жануарларға да кесірін 

тигізуде. Мәселен, Қостанай облысында бір айдың 

ішінде аяқ астынан қырылған киіктердің саны 10 

мың   ға дейін жеткені есімізде. Өзен­көлдердегі эко­

логиялық жағдайдың ушығуы салдарынан бұған 

дейін балықтардың да жаппай қырылу оқиғасы 

тір келді. Сондықтан, еліміздегі экологиялық 

ахуал ға алаңдап, дабыл қағатын кез жеткен секілді. 

Әйтпесе, экология құрбандарының саны арта бер­

мек.

Бүгінде  Алматы  қаласының  экологиялық 

жағдайы да ушығып тұр. Ару қалада жасыл желек 

мол болғанымен, қаланың ауаны өздігінен тазарту 

қасиеті төменгі дәрежеде, мұны мен қатар, атмос­

фераны ластаушы стационарлы, қозғалмалы 

көздердің артуына байланысты қала атмосфе­

расының ластану деңгейі халықтың ден сау лығына 

кері әсерін тигізіп отырғаны жасырын емес. Соңғы 

кездері Алматы қаласында аллергиямен ауыратын 

адамдардың көбеюі, тыныс жолдары ауруларының 

көбеюі қаладағы ауаның ласты ғының көрінісі бол­

са керек. 

2 миллион халқы бар Алматы қаласының ауасы 

бұлайша ластанып жатқанда, 20 миллион халқы 

бар ірі қалалар қандай күй кешуде? Шын мәнінде 

ластану көрсеткіші жағынан қаламыз 20 миллион­

нан астам тұрғыны бар Мехико, 17 миллиондай 

халық өмір сүретін Тегеран мен Шанхай, 10­15 

миллионның аралығында халқы бар Нью­Йорк, 

ҚАДАҒАЛАУШЫ ОРГАН БОЛМАСА, 

ҚАЛА ТАЗАЛЫҒЫН САҚТАЙ АЛМАЙМЫЗ БА?

(Соңы. Басы 1-бетте)

Лос­Анджелес, Лондон, Ыстамбұл, Токио мен 

Мәскеу сияқты қалалардың алдында тұр. Олардың 

қасында аядай Алматының экологиясын жақсарта 

алмай жүргеніміз ұят­ақ. Талай ақынның шабытын 

оятып, сезімін тербеген әсем қаланы сақтай алмай 

отырғанымыз өкінішті. 

Сәдібек ТҮГЕЛ, 

эколог:

– Бүгінде экология сала­

сында қордаланған мәселелер 

өте көп. Экологияның бұзы­

луы адам денсаулығына да 

кері әсерін тигізуде. Бұл өте 

қауіпті құбылыс. Сондай­ақ, 

әлем  халқын  алаң датып 

отыр ған «жаһандық жылыну» процесінің де негіз­

гі себебі – экологиялық ахуал. Ел аумағында 

өндірістік және тұрмыстық 22 миллиард тонна 

қалдық жиналған. Салыстырмалы түрде алсақ, бұл 

өте асқынған жағдай. Қоғамда әртүрлі адам бар. 

Олардың  мәдениеті  қандай  болса,  қаланың 

тазалығы да сондай болмақ. Жасыратыны жоқ, 

кейбір азаматтар тазалыққа немқұрайлы қарайды. 

Көрінген жерге қоқысын тастай салатындар да 

жетіп артылады.

Осы орайда бірнеше жыл бұрын еліміздегі ма­

мандар экологиялық полиция құру туралы ұсы   ныс 

айтқан еді. Кейбір елдерде сәтті жұмыс істеп 

жатқан экологиялық полиция мамандары бізге ке­

рек пе? 

Ерасыл 

ӘБІЛҚАСЫМОВ,

саясаткер:

– Бізге міндетті түрде эко­

логиялық  полиция  қажет. 

Тіп ті, экология мәселесімен 

айналысатын министрлік те 

жоқ қазір. Сондықтан, мей лін­

ше халықпен тығыз байланы­

ста жұмыс істейтін, арнайы қаланың, өзен­көл­

дердің, жалпы табиғаттың тазалығын бақылай тын, 

тәртіп бұзғандардың келтірген зияндарын қалпына 

келтіретіндей, айыппұл сала алатындай қолында 

билігі бар арнайы экологиялық полиция қажет. 

Мэлс ЕЛЕУСІЗОВ, 

эколог:

– Экологиялық полиция­

ны құру жайлы ертерек ойла­

нуымыз керек еді. Өйткені, 

экология саласында қорда­

ланып жатқан мәселелер өте 

көп. Дегенмен, «ештен кеш 

жақсы» дегендей, кеш те бол­

са ендігі жерде аталмыш саланың өз алдына 

экологиялық полициясын құру керек. Қалай айтсақ 

та, басқа сала мамандарының экологияға қатысты 

мәселелерге атүсті қарайтыны шындық. Арнайы 

мамандандырылған, құзыреті кеңейтілген қызмет­

керлер ғана экологиялық тазалықтың сақталуына 

өз үлесін қосады. Сондай­ақ, экологиялық по­

лиция табиғатты қорғап қана қоймай, экологиялық 

ахуалы нашарлаған табиғатты қайта қалпына кел­

тіру жұмыстарын да жеріне жеткізе орындай ала­

ды деп сенемін.

Марат СӘРСЕНБАЕВ, 

заңгер:

– Шетелдің тап­таза қала­

ла рына тамсана бермей, өзі­

міз дің  де  қалаларымызды 

тап­таза ұстауға неге күш 

салмасқа?! Егер біз эколо гия­

лық полицияны құрсақ, ең 

алдымен осыған қол жеткізер 

едік. Кейбір қала тұрғындары арнайы қоқыс сала­

тын жәшікті көре тұра, қолындағы қоқысын 

көшенің кез келген бұрышына лақтыра салады. 

Соның кесірінен бүгінде су ағуға тиіс арықтар 

бойының бәрі қоқыстарға толы. Табиғат аясына 

демалуға барғандар демалған орындарын шашып 

кетеді. Одан басқа да экологиялық полицияны ке­

рек етіп тұрған табиғатымыз, өзен­көлдеріміз, ор­

мандарымыз жеткілікті. Патрульдік полиция 

көшедегі тәртіпті бақылағанда тек бұзақыларды 

ғана тәртіпке салады. Тазалықты бақылауға олар­

дың күші жеткіліксіз. Сондықтан, басқа полиция­

ның мойнына экологиялық тазалықты арта салуға 

болмайды. Өз алдына бөлек бір экологиялық по­

лиция болғаны дұрыс. Экологиялық тазалықты 

сақтамай зиян келтіріп, тәртіп бұзғандарға аяусыз 

айыппұл салу керек. Қатаң тәртіп арқылы ғана 

адамдарды тазалық сақтауға үйрете аламыз 

Қуаныш ӘБІЛДӘҚЫЗЫ

Бүгінгінің бас тақырыбы

Бахтияр ӨНЕРБАЕВ, Алматы облысы әкімінің орынбасары

ЕЛДІК ІСТЕРГЕ — ЕЛЕУЛІ ҮЛЕС

ҮЗІР БІЛДІРСЕК...

Пікір

(Соңы. Басы 1-бетте)

(Соңы. Басы 1-бетте)

білім беру мамандарының саны 1940 адамға 

көбейіп, 7286 педагог болды. Оның 52,2 пайы­

зының жо ғары және техникалық мектепке дейін­

гі білімі бар. Балабақшалар мен шағын орта лық­

тарды білікті мамандармен қамтамасыз ету 

мақ сатында облыс тағы 3 мемлекеттік және 2 

же ке меншік колледждер мен І.Жансүгіров атын­

дағы Жетісу мемлекеттік университеті мектепке 

дейінгі ұйымдардың тәр биешісі мамандығы 

бойынша мамандар даярлауда. Бұл облыс көле­

мін де мектепке дейінгі маман дарға сұраныс ты 

толық қанағаттандыруда.

Колледждерде 2015­2016 оқу жылында мек­

тепке дейінгі ұйымдардың тәрбиешісі маман ды­

ғы бойын ша 1010 студент оқыды, оның 214­і 

мем   лекеттік тапсырыс негізінде. 2016 жылы осы 

маман дықты 379 түлек бітірді, оның 113­і мем­

лекеттік білім беру тапсырысы негізінде. Күн­

дізгі бөлімде оқыған 115 түлектің 98­і жұмысқа 

орналасқанын айта кетелік.

Мектепке дейінгі ұйымдар санының артуына 

байланысты биылғы жылға колледждерге мек­

тепке дейінгі ұйымдардың тәрбиешісі маман­

дығына мемлекеттік тапсырыс 50 адамға көбей­

тілді. 2016­2017 оқу жылына аталған мамандыққа 

420 студент қабылданды, оның 100­і мемлекет­

тік тап сырысқа ие болғандар.

2020 жылға қарай мектепке дейінгі жастағы 

ба  лаларды балабақшамен 100 пайыз қам ту бағы­

тында 2017­2019 жылдары 19016 мың орын ға 

164 мектепке дейінгі ұйым ашу қарас тырылуда. 

Оның ішінде 15 балабақша құрылысын респуб­

ли  ка лық бюджет есебінен жүргізуге тапсырыс 

жасалуда.

тіркеу, адамды босқын немесе мәжбүрлі қоныс 

аударушы деп тану туралы өтініш беруді немесе 

ұсыныс жасауды білдірсе, қылмыстық процесте 

талап қоюшыға, жауапкерге, жәбірленушіге, күдік­

тіге, сотталушыға және т.б. өтініш жасау (орысша 

айтқанда право ходатайствовать, қазіргі қолданыс­

тағы қазақша заңдар мен ресми құжаттар тілімен 

айтсақ: өтінішхат, қолдаухат беру) құқығын береді. 

Ал күнделікті қарапайым тірішілігімізде жұрттың 

бәріне белгілі іс­әрекетімізде: «...бөлім бастығы 

лауа   зымына жоғарылатуыңызға үзір білдіреміз». 

«баламызды балабақшаға қабылдауыңызға үзір 

білдіреміз» деген сияқты ұсыныстар мен өтініштер 

жа са   лып жатады. Сондықтан, заңнамада бір сөз­

бен жазылуға тиіс нәрсені бірде «өтінішхат», бірде 

«қол даухат» деп орындаушыларды шатастырғаннан 

гөрі «үзір», «үзір білдіру» десек орынды болар еді.

Заңнама тілі жалпыға ортақ қолданылып жүр­

ген тілден де, көркем әдебиет тілінен де өзгеше. 

Құқықтық нақтылық тек қана өзіне тән норматив­

тік жүгі бар терминдерді қолдану арқылы қамта­

масыз етіледі. Өйткені құқық көмегімен орнық­

тырылған тәртіптің ресми тұжырымдалған эталон­

сыз жүзеге асырылуы мүмкін емес. Осыдан келіп 

заң шығарушының ойын білдірудің ерекше форма­

лары мен тәсілдерін пайдалану қажеттігі, заң 

тілінің өзіндік ерекшелігін қатаң ұстану шарты 

туындайды. Заңнама мәтінінде стилдің бұлжы­

мастығы мен оның орнықтылығының, айқын­

дығының  және  терминнің  біртұтастығының 

сақталуы міндетті.

Нормативтік акт шектеусіз адресатқа арнап 

жазылады. Сондықтан оның тілінің шектен тыс 

күрделі болуына, мәтіндегі мағынасы осылай деп 

терминдердің әртүрлі қолданылуына жол беруге 

болмайды. Қазақ осылай дейді, мен осылай түсі­

немін деп тек өз білгеніне салып, бірізділікті сақ­

тамау заңның орындалмауына әкеп соғады. Басқа 

елдердің заңнамасында тұрақты қолданылып 

жүрген терминді, тұрақты сөздер мен сөз тіркес­

терін қазақ тілінде әртүрлі жазу ресми құжаттар 

тілі мен көркем әдебиет тілінің мән­мағынасын 

ажырата білмеудің немесе оған мән бермеудің сал­

дарынан, басқа ештеңе де емес.

Заңнамадағы ала­құлалыққа жол бермеу үшін 

әрбір сөзді мұқият зерттеп, барынша қазақшалай 

беру керек деген ойдан аулақ болып, заң норма­

ларының мүлтіксіз орындалуына қол жеткізу үшін 

терминдерді қазақша қалыптастыруға бірлесіп 

атсалыссақ, деп «үзір білдіреміз».

Есенқұл САФУАНИ,

 Қазақстан Республикасы 

Заңнама институтының жетекші 

ғылыми қызметкері

Оң қадам

№125 (2903)

9 қараша 2016

3

zangazet@mail.ru

ҚОҒАМ

Тұтастай алғанда Жетісу жерінде бүгінгі таң­

да 894 мектепке дейінгі мекеме жұмыс істейді. 

Онда 63 мың бала және 432 мектеп жанындағы 

шағын орталықта 16 506 бала тәрбиеленуде.

Мемлекет тарапынан тұрақты қолдаудың 

болуы жекеменшік балабақшалардың қарқынды 

дамуына үлкен септігін тигізіп отыр. Мысалға, 

рес пуб  ликалық бюджеттен 2016 жылға мектепке 

дейінгі білім беру мекемелеріне мемлекеттік 

білім беру тапсырысын қаржыландыруға және 

қосымша жаңа орындар ашуға барлығы 8 млрд 

21 млн 473 мың теңге және облыстық бюджет­

тен 2 млрд 564 млн 587 мың теңге бөлінді.

Мектепке дейінгі ұйымдар желісін арттыру­

мен қатар, ерекше білім беруге қажеттілігі бар 

мектеп жасына дейінгі балаларды білім беру 

ортасына қосуда инклюзивті топтар ашылуда. 

Бүгінде 4 балабақшада осы тұрғыдағы топтар 

жұмыс жасауда, онда 187 бала қамтылған. 

Сонымен қатар, денсаулығы әлсіреген, жиі 

және ұзақ ауыратын бір жастан алты­жеті жас­

тағы балаларға арналған емдеу­алдын алу, 

сауық тыру бағдарламаларын жүргізуге сәйкес, 

облыста 3 санаторилық үлгідегі балабақша 

Талғар, Панфилов, Еңбекшіқазақ аудандарында 

және 12 санаторилық топтар жұмыс жүргізуде. 

Райымбек, Қаратал, Көксу, Сарқан, Іле ауданда­

ры  мен  Текелі,  Қапшағай,  Талдықор ған 

қалаларында барлығы 480 бала қамтылған. 

Мектепке дейінгі ұйымдар желісінің дамуы 

педагог кадрлар санының өсуіне ықпал етті. 

2014 жылмен салыстырғанда мектепке дейінгі 

Жоғарыда айтылып отырған «ходатайство» 

сөзі нің мағынасына келсек: түп төркіні ежелгі 

славян тіліндегі «ход», «ходатай» – «бару» деген 

мағынадан туындайды, ал құқықтық тұрғыдан 

қара ғанда өкілеттігі бар мемлекеттік немесе 

қоғам дық ұйымның жоғары тұрған инстанцияға 

ресми түрде белгілі бір мәселені қарауды өтінуін 

немесе оны қарауға ұсыныс жасауды білдіреді. 

Осы бір сөзді қазақ тілінде екі түрлі қолдануымыз 

заңнамаға қойылатын талапқа сай келмейді. Себе­

бі, заңнамада термин немесе тұрақты сөз мәтіндегі 

мән­мағынасына, көтеретін нормативтік жүгіне 

қарай әмбебап қолданыста болады.

Заңнама тілінің осындай өзіндік ерекшелігіне 

қарай «ходатайство» деген сөзді қазақша «үзір» 

деп алған жөн болар еді. Пікірімізді дәлелдеу үшін 

Қазақ әдеби тілінің сөздігіне жүгінейік. 15­том, 

21­бет: Үзір. зат есім. көне. Тілек, өтініш. «Тағы да 

өзі сыр берер, Анығына қанасың, Бар үзірі сол­

дағы, – Тауып берсе баласын.» (Майлықожа, 

Нақыл). «Мұнда тағы бір­екі күн болыңыз, – деп, 

үзір қылып жібермеді.» (С.Торайғыров, Шығ.). 

Басқа да мағыналары: Үзір. зат есім. жерг. Ауру, 

науқас. «Баяғы отыз үшінші жылы жабысқан 

үзірім бар.» (О.Сәрсен баев. Таңбалы тас.). Қолдағы 

мал қайда қашар дейсің, әуелі бала­шағаны жылы 

жерге орналас тыр сақ, – шешемнің де үзірі бар 

еді.» (Ә.Нұр пейісов, Сергелдең.). «Қарағым, маған 

түйеден түсуге болмайды, үзірім бар» дегеніне 

қарамай, түйені шөгеріп, бір үлкен тасты тақап 

қойды.» (Ғ.Егембердиев, Жарық дүние.). Үзір. зат 

есім. көне. Дәлел, сылтау, себеп.«Көп үзір кешік­

кенге көрсетті де, Ақпарат айтты әлгі ғаламаттан.» 

(Батырлар жыры.). Үзір­мәзір. зат есім. Қалаған 

нәрсе, қолқа, тілек. «Ол көп отырмай, сипақтап, 

үзір­мәзірін айтып шығып кетті.» (К.Сейдеханов, 

Түркістан.). « – Ал мырза, айып бізден, үзір­мәзір 

сізге, – дедім күліп. – Енді татула сайық, бүлінген 

нәрсе түзелді ғой.» (Б.Момыш ұлы, Москва.). «Жи­

налып сәркәрдамен бек пен уәзір. Құрметтеп етіп 

жатыр үзір­мәзір. Падиша Придонды көтеруге, Ақ 

киіз етті олар енді әзір.» (Т.Ізтілеуов, Рүстем.). Осы 

сөздікте келтірілген мы салдардың ішінде Майлы­

қожа мен С.Торай ғыровтан, Батырлар жырынан 

келтірілген нұсқа ны тұрақты қолданылатын сөз 

ретінде орнықты руға болады деп есептейміз. Се­

бебі соңғы мысалдар жергілікті жердің, атап айт­

қанда Сыр бойының диалектісі ретінде қолданы­

лып отыр. 

Орыс тілінде «ходатайство» сөзі респуб лика­

ның азаматтығына қабылдау, азаматтығынан шы­

ғару, референдум өткізу жөніндегі ынталы топты 

Ал, Еуропаның ең үздік деген зертханаларына 

Қарағандыдан жеткізілген 150­ге жуық жұмыртқа, 

балық, сүт секілді тағамдарды зерттеу нәтижесінде 

ғалымдар жаға ұстатарлықтай мәліметтерге кезік­

кен. Сараптама жүргізілген өнімдердің барлығы­

ның құрамынан химиялық улы заттардың қалдығы 

кездескен. Чехиялық «Арника» экологиялық бақы­

лау бағдарламасының басшысы Индрих Петрлик 

«Сынап – жоғары токсинді ауыр металл. Ол адам 

ағзасына түссе, көптеген ауруларға апаруы ғажап 

емес. Оның ағзада көп уақыт болуы – жаңа туған 

нәрестелер миының жұмысын бұзып, мүгедектікке 

соқтыруы мүмкін. Осы сияқты зиянды элементтер 

шамадан тыс көбейіп кетіпті», – дейді. Алайда, 

шетел дік ғалымдардың зәресін ұшырған бұл ақпа­

ратқа еліміздегі экологтар селт етер емес. Олар 

«бұл ешқандай да сенсация емес, оны бұрыннан 

білеміз», – дейді. Тек қауіпті элементтің мөлшері 

мұншалықты көп болады деп күтпегенін жасыр­

маған. Яғни, бұл әлдеқашан айтылған, зерттеулер 

дәлелдеген дүниелер екен. Сонда у ішіп, у жұтып 

отырғанымызды біле тұра селт етпеу еліміздегі 

аты да, заты да белгісіз, түсініксіз аурулар қатарын 

көбейтетінін құзырлы орындар білмей ме?! 

Айта кетер жайт, мұндай экологиялық ахуал 

адам дарға ғана емес, жан­жануарларға да кесірін 

тигізуде. Мәселен, Қостанай облысында бір айдың 

ішінде аяқ астынан қырылған киіктердің саны 10 

мың   ға дейін жеткені есімізде. Өзен­көлдердегі эко­

логиялық жағдайдың ушығуы салдарынан бұған 

дейін балықтардың да жаппай қырылу оқиғасы 

тір келді. Сондықтан, еліміздегі экологиялық 

ахуал ға алаңдап, дабыл қағатын кез жеткен секілді. 

Әйтпесе, экология құрбандарының саны арта бер­

мек.

Бүгінде  Алматы  қаласының  экологиялық 

жағдайы да ушығып тұр. Ару қалада жасыл желек 

мол болғанымен, қаланың ауаны өздігінен тазарту 

қасиеті төменгі дәрежеде, мұны мен қатар, атмос­

фераны ластаушы стационарлы, қозғалмалы 

көздердің артуына байланысты қала атмосфе­

расының ластану деңгейі халықтың ден сау лығына 

кері әсерін тигізіп отырғаны жасырын емес. Соңғы 

кездері Алматы қаласында аллергиямен ауыратын 

адамдардың көбеюі, тыныс жолдары ауруларының 

көбеюі қаладағы ауаның ласты ғының көрінісі бол­

са керек. 

2 миллион халқы бар Алматы қаласының ауасы 

бұлайша ластанып жатқанда, 20 миллион халқы 

бар ірі қалалар қандай күй кешуде? Шын мәнінде 

ластану көрсеткіші жағынан қаламыз 20 миллион­

нан астам тұрғыны бар Мехико, 17 миллиондай 

халық өмір сүретін Тегеран мен Шанхай, 10­15 

миллионның аралығында халқы бар Нью­Йорк, 

жүктеу/скачать 5,2 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: