Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
СӨЗДІҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҢ ҢҰРАМЫ МЕН ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ ч. /
жүктеу/скачать 0,66 Mb.
|
АХМЕДИ-ЫСҚАҚОВ-Қазіргі-қазақ-тілі
| СӨЗДІҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҢ ҢҰРАМЫ МЕН ЖАСАЛУ ЖОЛДАРЫ ч. /
§ 8. МОРФЕМАЛАР ТУРАЛЫ ТҮСІНІҚ Әрбір сөздің өзіне тән тұлға-тұрпаты болады. Сол түлға-түрпаттын. арқасында әрбір сөз бір бүтін тұлға (единица) ретінде қызмет етеді. Ал, сөздің тұлға-тұрпа- ты (қүрылымы) оның лексикалық және грамматикалық сипаттарымен байланысты. Осы себептен сөздер мор- фологиялық құрылысы жағынан әр қилы болып келеді. Ал, сол әр қилылық, әрине, сөздердің құрамдарының әр түрлі болуына байланысты да, сөздің құрамының түрлі- түрлі болуы онын. бөлшектеріне байланысты. Бірер мы- сал алып, сөздің қүрамы деген ұғымды анықтап көре- йік. Ғашыңтың тілі — тілсіз тіл (Абай) деген сөйлем- дегі тіл, тілі, тілсіз сөздері сөйлеу қажетіне қарай өз- гертіліп қолданылған. Ал ол өзгеріс сол сөздердің тіл, тілі, тілсіз дегендегі сыртқы тұлға-тұрпаттарынан ай- қын көрініп тұр. Бұлардын. үшеуіне де бірдей ортақ форма, әрине, тіл деген түпкі бөлшек. Ал сонымен қа- тар, қолдануда біреуіне -і бөлшегі (тіл-і), біреуіне -сіз бөлшегі (тіл-сіз) қосылған. Сөйтіп, бір сөздін, өзі үш түрлі формада қолданылған (тіл, тілі, тілсіз). Бұл сөздін. сыртқы формасынын. осындай үш түрлі болу ерекшеліктеріне қарай, олаірдың өзара мағыналық өзгешеліктері де бар. Мұндағы тіл деген түпкі бөлшек сөздің негізгі лексикалық мағынасына ие. Ал, тілі де- гендегі -і бөлшегі сол құралды үшінші (бөгде) адамға (ғашыққа) теліп тұрса, -сіз бөлшегі (тілсіз) сөзі жоқ тіл деген мағынаны білдіріп тұр. Айтылар сөз айтылды ғой... біраң нені айтсаң да, ойлап айт... айтатыныңа айт (М. Әуезов) деген сөйлем- дерде де айт, айтылар, айтылды, айтсаң, айтатыныңа деген формалар қолданылған. Осы төрт сөздің бірінші- 20 23 сінде түбірге әуелі -ыл бөлшегі, одан кейін -ар бөлшегі (айт+ыл + ар) қосылған; екінші сөзде түбірге әуелі -ыл, одан соң -ды бөлшектері (айт+ыл + ды) қосылған; үшінші сөзде әуелі -са, одан кейін -ң бөлшектері (сійт + са+ң) косылған; төртінші сөзде әуелі -атын, одан кейін -ыл одан сон, -ды бөлшектері (айт+ыл+дьі) қосылған. Бұл сөздерге де бәріне бірдей ортақ айт деген түбірге жамалған әрбір жеке бөлшек өзінше қосымша мағы- налар үстеген. жүктеу/скачать 0,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|