Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,65 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Ө з г е л і к е т і с -т; -тыр, (-тір, -дыр, -дір); -қыз (-кіз, ғыз, -гіз)
- -тыр (-тір, -дыр, -дір)
- -қыз (-кіз, -ғыз, -гіз)
- Ырықсыз етіс -ыл (-іл, -л)
- -лын (-лін), -ныл (-ніл)
| Ортақ етіс -с (-ыс, -іс) жүрнағы арқылы не- гізгі стіс формасынан (етістік негізінен) жасалады. Бұл жүркақ негізгі етістікке амалды (істі) кемі екі я онан да аса субъекті қатысып жүзеге асыратындықты білді-
283 ретін мән үстейді, демек, бірнеше субъектінің катыс^ арқылы жүзеге асатын амалды білдіреді. Мысалы: ац. тыс, әкеліс, апарыс, артыс, көріс, келіс, қарас, таныс, /сө. мек көрсетіс, іздеу салыс, ат салыс т. т. Ескерту: -ла+с формаларынан біріккен қүранды -лас (-лес, -дас, -дес, -тас, -тес) жұрнағы аркылы есім- дерден жасалған туынды етістіктер ортак етіс семантц. касын да білдіреді (ақыл-дас, араз-дас, мұң-дас, ңощ- тас, тату-лас, тіл-дес, пікір-лес, сыр-лас т. б.). Ө з г е л і к е т і с -т; -тыр, (-тір, -дыр, -дір); -қыз (-кіз, ғыз, -гіз) жұрнақтары арқылы және сол жүрнақ- тардың кабаттаса жалғануы аркылы негізгі етіс (етіс- тік негізі) формасынан жасалады. Бұл жұрнактар етіс-і тік негізінің мағынасына аыалды (істі) басқа бір бегде адам (субъекті) арқылы істелуін білдіретіндей мән үс- тейді. Әр жүрнақтың жалғану нұскалары мынадай: а) -т жұрнағы кебінесе дауысты я сонор дыбыска бі- тетін негіздерге жалғанады. Мысалы: азай-т, көбей-т, көтер-т, күре-т, оңы-т, төле-т, ойна-т, жугір-т, жөнел-т, жалын-т (қорық-қорңыт, үрік-үркіт), қуан-т т. б. ә) -тыр (-тір, -дыр, -дір) жұрнағы көбінесе катаң я сонор дыбыска біткен етістік негіздеріне жалғанады. Мысалы: ал-дыр, біл-дір, айт-тьір, кел-тір, кеп-тір, жап- тыр, сат-тыр, сеп-тір, ас-тыр, тол-тыр, қой-дыр, көн-дір, жақ-тыр, жек-тір, ңыз-дыр, без-дір т. б. б) -қыз (-кіз, -ғыз, -гіз) жұрнағы дауыссыз дыбыска біткен етістік негіздеріне жалғанады. Мысалы: ал-ғыз, бер-гіз, аш-қыз, іш-кіз, жап-ңыз, сеп-кіз, қой-ғыз, айт- ңыз, ек-кіз, жек-кіз, біл-гіз т. б. в) -т, -тыр, -ғыз жұрнақтарының бірінен соң бірі ка- баттасып келеді де, әркайсысы өзінше тиісті үстеме ма- ғына жамайды. Мысалы: сөйле-т-тір, сөйле-т-кіз, сөйле- т-тір-т-кіз; жи-на-т-тыр-т-қыз; ал-дыр-т-қыз, ал-ғыз-дыр- т, уял-т-қьіз; ңайна-т-тыр-т-қыз, қайна-т-қьіз т. б. Ырықсыз етіс -ыл (-іл, -л) жұрнағы арқылы жә- не етістік негізінде л дыбысы болса, -ын (-ін, -н) жүр- нағы арқылы жасалады. Бұл жұрнақ етістік негізінін ыағынасына амал ырықсыз (өздігінен) істелетіндей мән жамайды, үстейді, бірақ ол формадан амалды кім істе- гені, яғни субъектісі көрінбейді де, көбінесе логикалык объекті есебінде қызмет етеді. Мысалы: қой ңамалды; үй жиналдьі; жіп үзілді; түйін шешілді; кір жуылды', ңора тазаланды; ине сабаңталды; қар күрелді; киім 284 .,;цді; ңора тазартылды; үй майланды; хабар алын- 1дЫ т. б- Е с к е р т у: Өнімсіз болса да, жалаң жұрнактардан куралган күрделі -лын (-лін), -ныл (-ніл) формалары к.рыксыз косымшалары есебінде кызмет етеді. Мысалы: цлма же-лін-ді; жоқ ізде-лін-ді; ат байла-ныл-ды (бай- ланды) т. б. . Өздік етіс -ын (-ін, -н) жүрнағы етістік не- сізіне жалғану арқылы жасалады. Бүл жүрнақ етістік иегізіне амалдың (істің) шарпуы я нәтнжесі оны жасау- щы субъектінің өзіне тиетінін білдіретіндей мән жамай- дьі. Мысалы: тара-н, жу-ын, ора-н, ки-ін, көр-ін, сүра-н, ойлан т. б. жүктеу/скачать 0,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|