Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,65 Mb.
|
| Шартты рай
Шартты рай формасы етістіктің жалаң (түбір, туын- Чьі), күрделі негіздеріне -са (-се) жұрнағы жалғану ар- Кьілы жасалады. Шартты райдың бұл формасы мағына Кағынан басқа бір амалдың я істің жүзеге асу-аспау ^артын білдіреді. Осы мағынасына орай, шартты рай Формалы етістік дәйім құрмалас сөйлемнің шартты ба- 321 ғыныңкысынын баяндауышы болады да, басынкы сөй- лемнің баяндауышыньщ істелу-істелмеу шартын көрсе- теді. Мысалы: Олар келсе, бәріміз киноға барамыз. Мен келсем, сен кетіп қалыпсың. Сен кітапты оқып шыққан болсаң, асықпай талдау жаса. Олар келе жатса, сәл кү. те түрайық т. б. ІІІартты рай формасы үнемі жіктеліп жұмсалады. Оның жіктелу үлгісі жедел өткен шақ формасына үқсас. Мысалы: Мен бар-са-м (бар-ды-м) ) сенбар-са-ң (бар-ды-ң) сіз бар-са-ңыз (бар-ды-ңыз) ол бар-са (бар-ды) біз бар-са-қ (бар-ды-қ) сендер бар-са-ңдар (бар-ды-ңдар) сіздер бар-са-ңыз-дар (бар-ды-ңыздар) олар бар-са (бар-ды) Шартты рай формасының дәйім жіктеліп жүмсала- тынына мынадай екі себеп бар: біріншіден, «еді» көмек- шісімен тіркестіріліп қолданыланда да, шартты форма жақ қосымшасында түрып жіктеледі (мен бар-са-м еді- м; сен бар-са-ң еді-ң; сіз бар-са-ңыз еді-ңіз; біз бар-са-н еді-к; сендер бар-саң-дар едіңдер; сіздер бар-са-ңыз-дсі{, еді-ңіз-дер), екіншіден, сабақтас құрмаластардын ба; ғыныңкы сөйлемдерінің баяндауыш формаларының ішін- дегі үнемі жіктеліп жұмсалатыны — тек осы шартты форма, өзге формалар жіктелмейді. Шартты рай формасының жіктелуі түріне -шы (-ші) дәнекері тіркесіп жүмсала береді, бірак бүл шартты форма шарт мәнінен айырылып, қапы қалу, опық жеу, өкіну тәрізді баска мәнді білдіреді (мысалы: сен бар- саңшы; сендер барсаңдаршы). жүктеу/скачать 0,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|