Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,65 Mb.
|
Ахмеди ыс А ов азіргі аза тілі морфология
- Бұл бет үшін навигация:
- Шөлдеп
- (айта
- 3 Келер шақ көсемше.
- (-ғалы; -ғанша)
- -қандай, -ардай, -қандық- -тан, -атындай, -арлықтай
| fbin-айтып шаршадың т. б.)‘, екіншіден, бағыныңқы сөй- лемнің де, басынкы сөйлемнің де баяндауышы болады (мыеалы: Үйдегі шам сөніп, қараңгы түсіпті; Қозы f/іаңырап, бузау мөңіреп, қорсі у-шу болды; Біз келсек, сендер кетіп ңалыпсыңдар т. б.); үшіншіден, күрделі (аналитикалық) етіетіктің жетекші компоненті болып к,ызмет етеді (мысалы: Шөлдеп кеттім; Үйыңтап қала оюаздады; айқайлап жіберді т. б.); тертіншіден, бүл фор- ма жедел бірінен соң бірі, бірімен-бірі жалғаса, бірімен- бірі жарыса-қабаттаса істелген бірнеше амалдын. не бейнесін, не бірнеше амалдың езін білдіретін бірыңғай мүше бола береді (мысалы: мен ерте түрып, жуынып, тамақ іиііп, гсізет-журналдарды қарап шыгып, киініп жумысқа кеттім).
Көсемшелер, жоғарыда айтылғандай, мезгіл мәнін шақ категориясыидай толық білдірмегенімен, оиыц бір нышанын контексте білдіре алады. Осы соңғы қаснет ке- семшелердің өзге формаларынан гөрі -ып (-іп, -п) форма- лы түрінде айқын білінеді. Мысалы: «мен барыппын, сіз барыпсыз, ол барыпты» дегендердің бәрінде де өткен шақмәнібар. Рас, бүлардағы еткен шақтын. айқын білі- нуіне жіктік жалғауы ерекше қызмет етіп тұрғаны дау- сыз. Бірақ Кар жауып, үй суыды деген қүрмалас сөй- лемнің бағыныңқысындағы жіктелмей тұрған баяида- уыштан да өткен шақ мәні анық байқалады. Ал көріп келдім; естіп келді дегендердегі пысықтауыштардын (көріп, естіп) семантикаларынан еткен шақ мәні күң- гірттеу аңғарылады. Сондай-ақ, айтып жібер, біліп қой, оқып шьщ... тәрізді аналитикалы етістіктердегі жетекші (айтып, біліп, оқып) компоненттерден де еткен шақ ма- гынасы емес, амалдың (істін, әрекеттін) тиянақтылығы,. іыңғылықтығы тәрізді реңк қана сезіледі. Сөйтіп, көсем- Шенің бүл -ып, (-іп, -п) түрінін осы семантикалық сипаты оны өткен шақ форма деп атауға негіз бола алады. Ал көсемшенің -ғалы (-гелі, -қалы, -келі) және -ған- Ша (-генше, -қанша, -кенше) жүрнақтарыныц шақтық мәні контексте қолданылу ыңғайына карай, бірде өткен Шақ, бірде келер шақ реңкіне кешіп отырады. Мысалы, Сізбен танысқалы көп болган сияқты, көріспегелі көп Уақыт өтті дегендегі танысқалы, көріспегелі көссмшеле- Рінен анысқаннан бері», «көріспегеннен бері» деген ма- ғына түсініледі. Сондай-ақ, Демальісты үйде өткізген- toe. саяхатңсі кетсем-ші дегендегі өткізгенше көсемшесі S07 -«■өткізгеннен көрі» деген мағынаны білдіреді. Бұл мағы- налар, әрине, өткен шақ реңкінде қолданылған. Өйткені өткен іске өкінгендікті бағдарлатады. Сөйтіп, -ғалы (-ге- лі.„), -ғанша (-генше...) журнақты көсемшелері контекст ыңғайына карай, өткен шак мәнін білдіретіндіктен, ауыспалы өткен шақ деп аталады. Осы шақ көсемше. Бұл формаға -а (-е, -й) жұрна- гы арқылы жасалатын көсемше жатады. Бұл көсемшенщ де мағынасы мен кызметі өте көп. Оның негізгі сипаты төмендегідей: Көсемшенің жалаң түрі (айта, сөйлей, келе), қосар- ланған түрі (айта-айта, сөйлей-сөйлей, көре-біле, жата- жастана), күрделенген түрі (айта келе; көре сала) етіс- тік негіздерімен, олардың туынды формаларымен жа- тырқамай тіркесіп, еркін жүмсала береді. Осындай тіркестердегі бүл көсемше мынадай қызметтер атқа- рады: Біріншіден, -ып формалы көсемше сияқты амалдыц белгісін, мезгілін, тәсілін, максатын, себебін, баска амал- мен жарыстырыла я жол-жөнекей (бірақ негізгі амалдан бүрын) істелу сипаттарын білдіреді. (Мысалы: Ол әрі сөйлей, dpi жүгірё жөнелді; Мен етпеттей жығылдым; Мен жүре келе көп нәрсеге түсіндім т. б. Лл түс ауа, кеш бата, ай туа, таң ата, ел жата, ел орынға отыра, ыстық түсе... тәрізді күрделенген формалар мезгілді біл- діреді); Екіншіден, құрмаластың бағыныңкысында, жалан және жай сөйлемдер де баяндауыш болады (Қүс үша- ды; бүзау мөңірейді; жастар ән салады, би билейді т. т.). үшіншіден, көбінесе аналитикалық етістіктің жетекші компоненті болады (айта сал; бере тұр; ала қой; қүлай кетті; жығыла жаздады). Көсемшеніц бүл түрі, әдетте, ауыспалы осы шак формасы деп аталады. Қолданылу ыңғайына карай, бүл форма контексте осы шақ мәнін де, келер шақ мәнін де білдіреді. Екі кісі алма-кезек жен сүрасатындай жағдайда (мы- салы:—Қайдан келесің?—үйден келемін т. б.), белгі- лі бір окиға я күбылыстың қазіргі жайын суреттегенде (мысалы: совхоз шаруашылығы өсіп келеді, мал сань да, егін көлемі де көбейіп барады), адамзаттың дәйім атқаратын үйреншікті іс-әрекетін, ғаламзатка тән табиғғ кимыл-қозғалысты атағанда, айтқанда, көрсеткенде ocfc форма колданылады да, осы шақ мәнінде қабылданадЫ 308 Діысальг. мүғалім бала оңытады; егініиі егінмен шүғыл- дакады; шофер машина жүргізеді; ақын елең іиығара- ды, балық суда өмір сүреді; торғай шырылдайды; сиыр цөңірейді; қүс үиіады т. б. Дегенмен, бүл форманың осы шақ мәнінен гөрі келер ціақтық мәні басымырақ. 3 Келер шақ көсемше. Бұл форма -а (-е, -й), -ғалы (-гелі), -ғанша (-генше...) жүрнақтары арқылы жасала- ды. Бірақ осы үш косымша да көсемшенің өткен шақ (-ғалы; -ғанша) және осы шақ (-а) түрлерін жасауға катысатындықтан, оларды ауыспалы келер шақ деп атауға әбден болады. Ал бұл жұрнақтардың ауыспалы келер шақ мәнін жасаудағы кызметі (теменде) тек баян- дауышпен байланысты қаралады: а) -а (-е, -й) жүрнағы арқылы жасалған кесемше кө- бінссе алдағы уақытта жүзеге аспақшы амал-әрекетті білдіреді. Бірак сол келер шак үғымы нақты емес, жал- пы ғана аталады, өйткені оны нактыландырү кажет бол- са, әдетте, мезгіл мәнді сөздер (көбінесе үстеулер) кон- гекске енгізіліп отырады. Сондықтан бұл форманың келер шақтык мәнді білдіруі де көбіғіесе контекске бай- ланысты болады. Мысалы: Біз алдағы каникулда да егін, жинауға барамыз, сөГітіп, әлеуметтік іске болыса- ныз. о) -ғалы (-гелі...) жұрнағы етістік негізіне жалғанып, контекске қарай, келер шақ мәнін де білдіреді және сол келер шақтык мән баяндауыш арқылы аталатын (тын- ған) амалдан кейін жүзеге асырылмақшы ниетті білді- ретіндіктен, әдетте, сөйлемде мақсат пысықтауыш бо- лады Мысалы: Мен сізді әдейі көргелі, сізбен танысқа- лы Ждне ақылдасқалы келдім. б) -ғанша (-генше...) жүрнағы да етістік негізіне жал- ғанып, контекске қарай, оған келер шак мәнін жамайды. Бұл форма күрмалас сейлемнің тек бағыныңқысынып баяндауышы болады да, басыңқы сейлемде аталатын не- гізгі амалдан кейінгі (тындырылмакшы) іс-әрекетті біл- Діреді, демек, бүл форма арқылы белгілі шекке дейін жү- зеге асырылмақшы амал аталады және, әдетге, одан бү! Рын басқа бір амал жүзеге асады. Мысалы: Хош сау бол, ей ағалар, біз келгениіе; Таз таранғанша, той тарқайды, Уәдеңе берік бол, енді айналып көргенше т .6. ^ Тілімізде Етістік негізіне -майынша (-мейінше, -ба- йынша, -бейінше, -пайынша, -пейінше) жүрнағы қосылу арқылы көсемшенің ерекше бір түрі жасалады. Бүл жүр- 309 нақтынтарихы (этимологиясы) да, мағынасы мен қызме- ті де әлі тексерілмегендіктен, грамматикалық формалар- дың тізімінен тыс калып келді. Бұл жұрнак -ма+йын-ь ша элементтерінен кұралды ма, болмаса, басқа элемент- терден бірікті ме,— ол сыры мәлімсіз, бірақ әрі кече, әрі құранды форма екені күмәнсыз (мүмкін, -ғанша форма- сының болымсыз түрі болуға ықтимал). Осы жұрнак ар- қылы: алмайынша, бермейінше, жазбайынша, төзбейініие; айтпайынша, бітпейіниіе... тәрізді көсемшелер тіпті көп жасалады да, жиі қолданылады. Мысалы: ойламайынша, сөз сөйлеме; ойлап алмайынша, ләм деме. Ойды жүзе- ге асырмайынша, тынбайық; хабар жетпейініие, қоз- ғалма т. б. Сондай-ак, айтпастан, бітпестен дегендсрдегі -пастан (-пестен...) формасын көсемшеге телу жайында пікір туып жүр. Егер бұл форманы көсемшеге телу керек болса, -айтқандай, біткендей; айтардай, бітердей; айтқан- дықтан, біткендіктен; айтатындай, бітетіндей; айтарлық- тай, бітерліктей дегендердегі: -қандай, -ардай, -қандық- -тан, -атындай, -арлықтай формаларын да көсемшелерге телу кажет болады. Ендеше, бүл формаларды арнайы тексермейінше, осы категорняға жатқыза қою орынсыз сияқты. жүктеу/скачать 0,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|