§ 7. ГРАММАТИКАЛЫҚ КАТЕГОРИЯЛАР ТУРАЛЫ ТҮСІНІК

Грамматикалық категория ретінде қаралатын я та- «ылатын грамматикалық құбылыстың өзіне тән жалпы грамматикалық мағынасы және ол мағынаны білдіре- тін дербес грамматикалық формасы болуҒа тиіс. Мыса- лы, тәуелдеу категориясының қазақ тілінде және басқа түрік тілдерінде өзіне тән жалпы граі^матикалық ма- ғынасы және сол мағынаны білдіретін өзіне лайық грам- матикалық формасы бар.

Грамматикалық категория тікелей сөйлемдегі сөз- дерге және сөз тіркестеріне тән жалпы грамкатикалык мағынамен байланысты болады.¹ Жалпы грамматика- лық категориялар ішінара морфологиялык. категориялар және сиңтаксистік категориялар болып екі салаға бөлі- неді. Осыған орай, грамматиканың морфология атты тарауы морфологиялық категорияларды тексереді де,

18

синтаксис атты тарауы синтаксистік категорияларды тексереді.

Морфологиялық категориялар деп жеке сөздердің езгерілуі (түрленуі) арқылы туатын жалпы граммати- калық мағыналарды айтамыз. Мысалы, Құлпыртып ән салайық түрден түрге: Бастайьщ ілгері адым өрден-өрге (И. Байзақов) деген сөйлемдердегі әр сөз белгілі-бел- гілі морфологиялық формалар арқылы бір-бірімен қа- рым-қатынасқа түсіп, тиісті грамматикалық мағыналар- ды білдіріп түр. Олар мыналар: бірінші сөйлемдегі

қүлпыртып сөзі әуелі — т (қүлпырт), одан кейін -ып (қүлпыртып) формалары арқылы екі түрлі морфоло- гиялық өзгеріске үшырап барып, салайық сөзімен тір- кесіп, екі түрлі грамматикалық мағына білдіріп түр. Ол әуелі өзгелік етіс мағынасын, одан дейін — көсем- шенің негізгі істі айкындап түратын түрінің беретін мағынасын білдіреді; екінші сөйлемдегі ілгері сөзі бас- тайьщ сөзімен тіркесіп, негізгі істі айқындайтын мағы- наны аңғартады, бірінші және екінші сөйлемдердегі ән- ді, адамды сөздері табыс септіктің -ді (-ды) формасы арқылы, салайық, бастайык, сөздерімен қатынасқа тү- сіп (тіркесіп), оларды іспен тікелей байланыстыратын мағына береді; түрге, өрге сөздері барыс септіктің -ге формасы арқылы қулпыртып салайық, ілгері бастайық 'сөздерімен қатынасып (тіркесіп), бет алыс — бағытқа меңзейтін мағынаны көрсетеді, түрден, өрден сөздері -ден формасы арқылы өздерінен кейінгі түрге, өрге сөздерімен қарым-қатынасқа түсіп (тіркесіп), істің я амалдың бір орыннан (я дәрежеден) екінші орынға (дә- режеге) кешетінін білдіріп түр.

Жар қабаща иін тіресе салынған сарайлар, мастер- скойлар, складтар, көмір атжалдары, барактар, үзын- ұзын мойындар үлкен қаланың бір шетіне •уқсайды (Ғ. Мүсірепов) деген сөйлемдегі сарайлар, мастерской- лар, складтар, атжалдар, барактар, мойындар деген сөздерді сарай, мастерской, склад, атжал, барак, мойын сөздерімен салыстырсақ, әрине, олардың сыртқы мор- фологиялық формаларынан көптік мағына және жеке я даралық мағына аңғарылады.

СөйтіпД^сөйлемдегі сөздер өзара бір-бірімен қарым- қатынасқа түсудің нәтижесінде, әр түрлі морфология- лық өзгерістерге үшырап та, оған үшырамай-ақ әр түрлі синтаксистік тәсілдер арқылы да өзара байланы- сады; осындай грамматикалық қүбылыстардың арқасын-