ى » (е) дыбысына ешбір  ұқсастығы, жақындығы жоқ. «э» дыбысы « ى

37 
Тіл – құрал 
(Қазақ тілінің сарфы) 
Екінші жылдық 
Орынбор – 1915

38 
Сөйлеу бөлімдері 
Зат есім 
 
Зат есім – нәрселердің атын көрсететін сөздер. Нәрсе деп не түрлі де 
болса бар заттарды айтамыз. Зат тегінде екі түрлі. Біреулері – көзге 
көрінетін, құлаққа естілетін, мұрынға иіс келетін, тілге татылатын, денеге 
сезілетін деректі заттар. Екіншілері – көзге көрінбейтін, құлаққа 
естілмейтін, мұрынға иіс келмейтін, тілге татылмайтын, денеге 
сезілмейтін, адам ақылмен ғана білетін дерексіз заттар. 
Сол деректі һәм дерексіз заттардың атын көрсететін сөздерді зат есім 
дейміз. 
Деректі заттардың есімін көрсететін сөздер, мысалы: жер, су, ай, 
күн, дыбыс, ән, күй, иіс-қоныс, дәм, ащылық, тұщылық, жылулық, 
суықтық уа ғайрилары.
Дерексіз заттардың есімін көрсететін сөздер. Мәселен: бақ, бәле, 
жан, өлім, мінез, ұят, реніш, қуаныш уа ғайрилары. 
1) Дағдыландыру. Төмендегі сөйлемдердің ішіндегі деректі, дерексіз 
заттардың есімін айырту. 
Тау мен тасты су бұзар, адамзатты сөз бұзар. Өлген арыстаннан тірі 
тышқан артық. Ат аунаған жерге түк қалады. Иті құтырса, иесін қабар. 
Қойшы көп болса, қой арам өлер. Көлде жүрген қоңыр қаз көл қадірін 
білер ме? Шөлде жүрген дуадақ шөл қадірін білер ме? Тәңірі асыраған 
тоқтыны бөрі жемес. Шортанның өзі өлсе де, тісі өлмес. Көрмес түйені 
көрмес. Битке пышақ суырма! Екі сұңқар таласса, бір қарғаға жем түсер. 
Бүркіт қартайса, тышқан аулар. Құста сүт жоқ, жылқыда өт жоқ. Ойлай 
берсең ой да көп, сана да көп, ойнай берсең ой да жоқ, сана да жоқ. Есің 
барда етегіңді жап. Ашу дұшпан, ақыл дос, ақылыңа ақыл қос. Сабыр түбі 
сары алтын. Сарғайған жетер мұратқа, асыққан қалар ұятқа. 
Зат есім екі түрлі болады: біреулері – нәрсенің дербес өз басына ғана 
қойылған: Жалқы есім. Екіншілері – нәрсенің біріне емес, барлық табына 
қойылған: Жалпы есім. 
Жалқы есімдер: Ахмет, Ашымтай, Атығай, Қызылжар, Семей, 
Қырым, Қытай.
Жалпы есімдер: Кісі, еркек, қала, дала, ел, жұрт, ұлт, өлке, 
патшалық.
2) Дағдыландыру. Төмендегі сөйлемдердің ішіндегі жалқы һәм 
жалпы есімдерді айырту. 

39 
Сайымның ұлы Қараман! Қазанға кетіп барамын. Қобыланды батыр 
дем алып, алдыңғы жаққа қарады: көз ұшында бір адам шауып өтіп 
барады. Боқанға келді «Ар ма?» - деп, «Алдыңды кісі бар ма?» – деп.
Жанақ тимей отыр қытығыма! Найманның кім жетеді ұшығына? Жиылып 
тамам арғын тең келе ме? Бір үйлі Тоқабайдай пұшығыма? Байлыққа кім 
тұрғанда Досан тұрған. Қорадан он төрт мың қой бірден өрген, Аламан 
шеннен шыққан. Асан тұрған, сөйлейді осы антұрған? Еділ қатса, кім 
өтпес; Едіге өлсе кім кетпес. Атаң жаман кісі еді: ат бергеннің құлы еді; 
шешең жаман кісі еді: Мәскеуден келген күң еді. Ыстамбұл патша болсаң 
да Құдыс Шамға, Бұхармен, Хүкім етсең де Хиндүстанға Ағылшын, 
Қытай, Йапон, Румды алып, дін түзеп, әмір етсең де бұл жаһанға. Тұтсаң 
да жеті ықылымның бәрін тегіс, кірерсің ақыр бір күн көрістанға. Есепсіз 
бай болсаң да Қарымбайдай; сахи боп мал шашсаң да Атымтайдай, 
Ақырда жатар орның тар лақат жай. 
Зат есімде екі айырыс бар: 1) Жекелік; 2) Көптік. 
Жекелік айырыс – нәрсенің жеке күйіндегі есімнің түрі, мәселен: ата, 
дене, омырау, белбеу, ой, сырнай, керней, ашу, шыны, қаз, құнан, аяқ, 
шелек. 
Көптік айырыс – нәрсенің көп күйіндегі есімнің түрі, мәселен: 
аталар, денелер, омыраулар, белбеулер, ойлар, сырнайлар, кернейлер, 
ашулар, шынылар, қаздар, құнандар, аяқтар, шелектер. 
3) Дағдыландыру. Төмендегі сөздерді жекелік айырыстан көптік 
айырысқа көшірту. 
Кісі, адам, жан, бас, шаш, маңдай, мый, желке, бет, жүз, көз, кірпік, 
қас, мұрын, танау, ауыз, ерін, тіл, тіс, мұрт, таңдай, тамақ, өңеш, жақ, 
құлақ, самай, иес, сақал, кеуде, қабырға, арқа, тері, өкпе бел, иін, аяқ, тізе, 
шөп, арпа, бидай, тары, сұлы, жүгері, жуа, шие, қайың, Жүке, ожау, аяқ, 
табақ, қар, жаңбыр, саз, балшық, бие, құлын, айғыр, қошқар, бұзау, қаз, 
үйрек, торғай, үкі, ителгі. 
Зат есімде екі қалып бар: 1) Жай қалып; 2) Тәуелді қалып. 
Жай қалып нәрсенің битарап күйіндегі есімнің түрі, мәселен, 
жекеше: ата, дене, омырау, белбеу, ой, үй, сырнай, керней, ашу, шыны, 
қаз, құнан, аяқ, шелек. 
Көпше: аталар, денелер, омыраулар, белбеулер, ойлар, үйлер, 
сырнайлар, кернейлер, ашулар, шынылар, қаздар, құнандар, аяқтар, 
шелектер. 
Тәуелді қалып – бір нәрсені екінші нәрсе меншіктеуін көрсеткендегі 
сөздің түрі.
Тәуелдік екі түрлі: 1) Оңаша тәуелдік; 2) Ортақ тәуелдік.

40 
Оңаша тәуелдік бір нәрсені екінші нәрсе оңаша меншіктеуін 
көрсетеді. Ортақ тәуелдік бір нәрсені басқа нәрселер ортақ меншіктеуін 
көрсетеді. 

жүктеу/скачать 2,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: