Ахмет Байтұрсынұлы. Тіл – құрал

305 
Мектеп керектері 
Өткен нөмірде қазаққа қандай бастауыш мектептер керегін жазып 
едік, енді ол мектептерге не керек, сол жайынан жазбақшымыз. 
Қазақ балаларын ана тілінде төте жолмен, қолайлы құралдармен 
оқыту жайын жақсы білетін мұғалімдер үш жыл оқытқанда бірталай білім 
үйретуге болады. Ана тілінде жазылған кітаптар, газеталар, журналдар о 
ғайри ана тіліндегі жазу-сызу бастауыш мектептен шыққандардың 
мүлкінде болады, иағни солардың бәрінен де пайдалануға қолынан келетін 
болады. Біздің қазіргі ел ішіндегі мектептерімізде жоғарғы айтылған 
шарттардың біреуі-ақ бар, ол бар дегеніміз – ана тілімен оқыту. Басқа 
шарттары орнына келмеген соң, үйренерлік білімнің көбін білмей, балалар 
азын ғана біліп шығады. Бізде қазірінде төте оқу жолымен оқыта білетін 
педагогика, методикадан қабардар мұғалімдеріміз жоқ қасында. Бастауыш 
мектепке керек құралдарымыз сайлы емес. Кесіп пішкен проғырамма жоқ. 
Сондықтан қазаққа қандай мектеп керектігін сөйлегенде, ол мектепке не 
керек екендігін де айту тиіс. 
Мектептің жаны – мұғалім. Мұғалім қандай болса, мектебі әм сондай 
болмақшы, иағни мұғалім білімді болса, білген білімін басқаға үйрете 
білетін болса, ол мектептен балалар көбірек білім біліп шықпақшы. Солай 
болған соң, ең әуелі мектепке керегі – білімді, педагогика, методикадан 
қабардар, оқыта білетін мұғалім. Екінші, оқыту ісіне керек құралдар 
қолайлы әм сайлы болуы. Құралсыз іс істелмейді әм құрал қандай болса, 
істеген іс те сондай болмақшы. Істің толық жақсы болуына, құралдар 
сайлы әм жақсы болуы шарт. Үшінші, мектепке керегі белгіленген 
проғырамма. Әр іс көңілдегідей болып шығу үшін оның үлгісі иә мерзімді 
өлшеуі боларға керек. Үлгісіз иә мерзімді өлшеусіз істелген іс олпы-
солпы, иә артық, иә кем шықпақшы. Керексіз нәрселерді үйретіп, 
балалардың өмірін босқаөткізбек үшін, үйретерге тиісті білімді кем 
үйретпес үшін, бастауыш мектепке үйрететін нәрселердің кесімі-пішімі 
болуға тиіс. Сол пішім проғырамма деп аталады. 
Өткен нөмірде біз айтып өттік, қазақ үшін ашылған орыс 
школаларының мұғалімдері, оқу құралдары сайлы деп. Біздің ана тілімізде 
оқылатын мектептеріміздің құралдары, мұғалімі сондай сайлы болуға тиіс. 
Сонда мектеп проғыраммасын үлгеріп, орнына келтіре алады. Мектепке 
керек нәрсенің бәрі сайлы болмаса да мектеп ақсайды, проғырамма 
бойынша үстіне артқан жүкті дұрыс алып жүріп, мерзімді жеріне 
мезгілінде жеткізе алмайды. Сондықтан мектеп керек болса, мектепке 
нәрселері де сайлы болуы керек.

306 
Мұғалім сайлы болу үшін, мұғалімге керек білімді үйрететін 
орыннан оқып шығарға тиіс. Ондай орын қазақ түгіл, қазақтан бұрынырақ 
қимылдап жатқан ноғай бауырларымызда да жоқ. Қазақтардың өздері 
дарилмұғаллимат (педутшилише) ашып, мұғалімдерін сонан оқытып 
шығаратын заман алыс жатыр. Қолдан келмейтіндерін қойа тұрып, қолдан 
келерлігін дұрыстау тиіс. Орыс мұғалімдік школаларынан шығып, 
утшител болып жүрген қазақ жастары бар, мұсылман медреселерінен 
оқып, мұғалім болып жүрген қазақ жастары бар. Осылардың екеуі де 
толық мұғалімдікке жарайды, егерде бұлардың біреулері мұсылманша қат 
білу жағынан, екіншілері педагогика, методика жағынан кем соқпаса. 
Осы күнгі орысша оқығандардың көбі мұсылманша қат білмейді, 
мұсылманша оқығандардың көбі педагогика, методикадан қабардар емес. 
Қазақтан тәуірірек школ әм медресе бітіргендер аз. Ол аздың үстіне 
орысша оқып, мұсылманша да білетіндері аз. Мұсылманша оқып, 
педагогика білетіндері аз. Жұртқа тәртіпті мектеп керек. Мектепке сайлы 
мұғалімдер керек. Мектептерге мұғалім боларлығымыз жоғарыда 
айтылған екі түрлі жастарымыз. Олардың сайлы мұғалім болуына 
жетіспей тұрған жерін бітегене жетістіру ғана қажет. Орысша 
оқығандардың мұсылманша қат білуіне бір-екі-ақ ай үйрену қажет, 
мұсылманша оқығандар педагогиканы дұрыстап үйренбегенменен 
методиканы біліп, жаңа усулдармен танысуына оған да бір-екі ай үйрену 
керек. Бұл бір-екі ай үйрену қайсысына да болса, қолдан келмейтін іс 
емес. 
Мұғалімнен соңғы сайлы болуға тиісті нәрсе оқу құралдары. Оқуға 
керек қалам, қағаз, қара сийа, сауыт, отыруға керек нәрселер пұлға 
табылатын заттар. Қазірінде пұлға табылмайтын: қазақ мектебінде қазақ 
тілінде оқытуға керек кітаптар. Өткен нөмірде қазақ бастауыш мектебінде 
үйретілетін білімдер мынау дедік: оқу, жазу, дін, ұлт тілі, ұлт тариқы, 
есеп, шаруа-кәсіп, жағырапия, жаратылыс жайы. Осыларды үйретуге 
керек кітаптар қазақ тілінде жоқ. Міне, қазір іздесек ақшаға табылмайтын 
құралдар осы. Осыларды дүниаға шығару керек. Біз бұларды уақыт 
жетуінше қолға алып істеп жатырмыз. Бірақ, бір жағынан, басқа 
жұмыспен байланулы болғандықтан, бір жағынан, басы ашық мәтбуғамыз 
болмағандықтан, тез үлгеріп бола алмай жатыр. Шыға бастағандарына 
өкпесі бар кейбіреулер сын таққан болып жатыр. Сынағанда біреулері 
тіпті қолына алып қарамай, екіншілері қараса да танымай сынап жатқан 
көрінеді. Әркім сынау керек өзінің жақсы білетін нәрсесін. Білмейтін 
нәрсені сынаймын деп, құр өзінің білмегендігін көрсетеді. Біреудің бір 
нәрсенің білетін, білмейтіндігі істегенде ісінен көрінеді. «Айқап» 
журналында «Оқу құралы» есімді қазақ әліппесіне сын тағып отырғандар 

307 
жаңа усулдарды білмейтін адамдар. Ол әліппе жазылған жаңа усулдардың 
ең жақсысы – усул сотие жолымен. Оқу кітаптары жазуларды оқыта 
білетін, усулдармен таныс мұғалімдер үшін. Машина әм басқа құралдар 
жасалады сол машина құралдардың тетігін біліп пайдаланатын адамдар 
үшін. Жұмсауын білмей кінә қойу көзілдірікке кінә қойған маймыл сиақты 
болады иә аузы қисық бола тұрып айнаға өкпелеген сиақты болады. Біз 
оқу құралдарының подретін алып істеп жатқанымыз жоқ. Біздікі жаман 
болса, жақсысын шығарыңдар. Жақсы шықса, жаман қалатын. 
Бұл оқыту жайының таласы ақыретте не болады деп таласу емес, 
қазақ жерді олай иә бұлай алса, түбінде пәлен болады деп таласу емес. 
Олар алдағы нәрселер. Оқыту жайын кім жақсы, кім жаман білетіндігін 
көзге көрсетуге болатын нәрсе – педагогика, методикаларды кәміл білетін 
адамдардың алдында әліппе шығарушы әм сын тағушы, екі жағы сынға 
түссін, тұтынған усулы бойынша балаларға сабақ беріп көрсін. 
Таласпайтын орында талассын, ауыз ауыртпай соны істеу керек. Әйтпесе, 
біліп сын таққанымды, білмей сын таққанымды жұрт қайдан білсін деп 
мінеу – жұрттың бәрі жақсы мен жаманды айырмайтын ақымақ деп 
ойлаған болады ғой. Бұ жағын «Айқап» ойлап иә ойламай орын беретініне 
түсініп жете алмаймыз. 
Петерборда осы күні болып жатқан кеңесте рухани істермен қатар 
мектеп мәселелері де қаралып жатыр, соңыра Думада да солай 
қаралмақшы. Ана тілімен оқытамыз деген пікір – кіли орыстан тегі басқа, 
тілі басқа жұрттың бәрі қуаттайтын пікір. Ана тілімен оқу бізге де керек 
екендігіне еш талас болмасқа керек. Назаров кеңесінде қазақта ана тілімен 
оқуға оқу кітаптары жоқ деп, бірден орысша оқытуды қуаттаушы 
шенеуніктер болған. Сондай сөздер болмас үшін ана тілінде оқытатын 
кітаптарымыз бар деп айтуға жарарлық болуымыз тиіс. 

308 

жүктеу/скачать 2,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: