Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

142 
2. Ахмет Байтұрсынов. Ақ жол: Өлеңдер мен тәржімалар, публицистикалық мақалалар және 
әдеби зерттеу. (Құрастырушы: ҚР ҰҒА академигі Р.Нұрғалиев).Алматы: Жалын, 1991.- 464 б. 
3. Ахмет Байтұрсынов. Тіл тағылымы (Қазақ тілі мен оқу-ағартуға қатысты еңбектері). Жалпы 
редакторлары: Р.Сыздықова мен Ш.Сарыбаев. Құрастырушылар: Ғ.Әнесов пен А.Мектепов. – 
Алматы: Ана тілі, 1992. – 448 б. 
 
 
АХМЕТ БАЙТҰРСЫНОВТЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МҰРАЛАРЫ 
 
Кенжебаева Балжан Яголеевна, 
Қостанай облысы әкімдігі білім басқармасының
«Алтынсарин ауданы білім бөлімінің
Мәриям Хәкімжанова атындағы 
 Щербаков жалпы білім беретін мектебі» КММ 
қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі 
 
 
Тәуелсіз Қазақстанда білім берудің түйінді құндылықтары мен мақсаттары мектеп 
түлектерінің білім деңгейін арттыруға, инновациялар мен көшбасшылықты іске асыру үшін 
қажетті дағдыларды қалыптастыруға, ғалымдар мен жаңашыл педагогтардың педагогикалық 
мұрасын ескере отырып, мектептегі білім беру мазмұны арқылы ұлттық бірегейлікті дамытуға 
бағытталған. Біздің дамып келе жатқан мемлекетіміз өзін халықаралық деңгейде сенімді түрде 
көрсете отырып, білім беру жүйесіндегі әлемдік дамудың негізгі тенденцияларынан тыс қала 
алмайды. Біздің қоғамның өзекті мәселелерінің бірі - өзгеріп жатқан әлеуметтік-экономикалық 
жағдайда өмір сүруге ғана емес, сонымен бірге бар шындыққа белсенді әсер етіп, оны жақсы 
жаққа өзгертуге дайын бәсекеге қабілетті тұлғаны қалыптастыру. Қазақстанның 
инновациялық педагогикалық идеяларының дамуы бастауыш мектептің, педагогикалық 
баспасөздің, жоғары білім беру жүйесінің мәселелерін көтеріп, мазмұнын, оқыту әдістері мен 
нысандарын, өскелең ұрпақты рухани-эстетикалық тәрбиелеуді жетілдірген Ахмет 
Байтұрсыновтың есімімен байланысты. Бұл проблемалар өзекті болып табылады, өйткені 
Қазақстанның білім беру жүйесі бүгінде әлемдік білім беру кеңістігіне бағдарланған. Ол өз 
Отанының нағыз азаматын тәрбиелеуге лайықты еркін мектеп, ана тілінде білім беретін 
мектеп құруға шақырды. 
Өз халқын білімді деп көруді армандаған А.Байтұрсыновтың «қазақша оқыту» 
мақаласында: «Білім алуға ұмтылмаған халық қандай байлыққа ие болса да, біраз уақыттан 
кейін оның байлығы өркениетті халықтардың қолына өтеді» - деп жазады [1]. Сонымен бірге 
уақыт бір орында тұрмайтынын, елдің қоғамдық-саяси, әлеуметтік-мәдени, экономикалық 
өмірінің түрлі салаларында интеграциялық процестер келе жатқанын түсіне отырып, ол 
еуропалық халықтардың мәдени құндылықтарына қосылуға, олардан үлгі алуға шақырды. 
«Ғылым мен практикалық білімнің негізін бойына сіңірген халық ақылды, бай әрі мықты 
болады», - деп жазды А.Байтұрсынов ХХ ғасырдың басында және қазіргі уақытта өзектілігін 
жоғалтқан жоқ. Бұл тұжырымның терең мағынасын түсіну бүкіл әлемдегі орта және жоғары 
білім беру жүйесін келесі сұрақтарға әкеледі: ХХІ ғасырда сәтті болу үшін не үйрену керек? 
Білім мазмұны қандай болуы керек? 
Елдің бүкіл білім беру жүйесі білім беру мазмұнын жаңарту үстінде жұмыс істейді, оған 
орта білім беру моделін, оның құрылымын, мазмұнын, оқыту мен тәрбиелеудің әдістері мен 
тәсілдерін қайта қарау, оқушылардың жетістіктерін бағалаудың түбегейлі жаңа жүйесін енгізу 
кіреді. А.Байтұрсынов педагогикалық мамандықтың мәні мен ерекшелігіне терең үңіле 
отырып, «Мектеп үшін ең маңыздысы – кәсіби педагогика, әдістемелік тәсілдер, балаларды 
оқытуды білетін мұғалім» - деп жазды. Қазақ халқының ұлы ағартушысының бұл сөздері 

143 
бүгінгі таңда мектептер республикадағы білім беру мазмұнын жаңартуға көшкен кезде ерекше 
мәнге ие болады, бұл мектептегі білім берудің басты мақсаты - мұғалімдердің педагогикалық 
шеберлігін жетілдіру және критериалды бағалау жүйесін енгізуді көздейді. Мектептегі білім 
беруді жаңарту процесі бастауыш сыныптарға арналған білім беру бағдарламаларынан 
басталады. Дәл осы жерде мектеп мұғалімінің жауабында елдің болашағының іргетасы 
қаланады. 
Білікті мұғалімнің рөліне А.Байтұрсынов үлкен еңбек сіңірді, ол мектептегі жұмыстың 
табысы мұғалімнің педагогикалық шеберлігіне байланысты екенін атап өтті, сондықтан 
мұғалімді оқу орындарында кәсіби даярлау кезінде мұғалімнің педагогикалық техниканы 
меңгеруіне, оқушылардың оқу процесін ғылыми негізде жүргізе алуына ерекше назар аудару 
қажет. Ахмет Байтұрсыновтың барлық педагогикалық қызметі мектептегі оқу процесін 
жетілдіруге және педагогикалық процесті сауатты ұйымдастыра алатын білікті педагогты 
даярлауға бағытталған. «Қазақша оқыту туралы» еңбегінде ол мұғалімге қойылатын негізгі 
талаптарды анықтайды, ол бірінші кезекте жеке әдістемені меңгеруі, балалардың 
психологиялық ерекшеліктерін және оқу процесінің теориялық негіздерін білуі тиіс. Идея 
мұғалімдердің әдістемелік және психологиялық-педагогикалық дайындығында жатыр, 
өйткені, балаларды оқытумен айналысатын адамдар әдістеме мәселелерін жақсы білуі керек. 
Екіншіден, олар табиғатты жақсы біліп, баланың көңіл-күйін сезінуі керек. Ол үшін 
балалардың туғаннан бастап «Физикалық және ақыл-ой дамуы туралы бәрін білу қажет» [1]. 
А.Байтұрсынов ұсынған мұғалім мамандығына қойылатын жоғары талаптар бүгінгі күні де 
өзектілігін жоғалтқан жоқ. Бүгінгі таңда жоғары интеллектуалды, жан-жақты дамыған 
бәсекеге қабілетті, ұлы қазақ мұғалімі армандаған педагогты оқыту мен тәрбиелеуде терең 
теориялық және практикалық білімді игеру мәселесі өткір көтерілуде. 
А.Байтұрсынов қазақ мектептерінің мұғалімдерін жетілдіруге және біліктілігін 
арттыруға білім мен көп күш жұмсады. Мұғалімдердің мәдени өсуі, үйлесімді, жан-жақты 
дамыған тұлғаны оқыту және тәрбиелеу әдістемесін жетілдіру қажеттілігі мәселелерін жиі 
көтерді [2]. 
Халыққа білім беру мәселелері жөніндегі өзінің барлық еңбектерінде ол халықты оқуға, 
білім мен өнерді меңгеруге шақырады. Оның еңбектерінде тұлғаның рухани дамуына үлкен 
орын беріледі, оның ұлт болашағы ретінде жас ұрпақ үшін қажеттілігі мен маңыздылығы 
түсіндіріледі, адамгершілік, адалдық және тектілік сияқты қасиеттерді жоғары насихаттайды.
Оның «Қырық мысал» (1909), «Маса» (1911) сияқты шығармалары үлкен рухани – 
адамгершілік құндылыққа ие. Ол Абайдың ағартушылық және сыни дәстүрлерінің 
жалғастырушысы және оның ұлы қазақ көсемсөзінің көркемдік шеберлігі туралы ғылыми-
зерттеу тұжырымдары қазақ әдебиеттануында көрініс тапты. Абайдың қоғамды 
демократиялық орналастыру туралы идеясын дамыта отырып, оның алғашқы редакторы 
болған «Қазақ» газеті ұлттық өзін-өзі тануын оятып, халықтың әлеуметтік-саяси сипаты, 
білімі, ағартуы мен тұрмысы мәселелерін көтерді. А.Байтұрсынов газетте былай деген: «Өз 
дербестігімізді сақтап қалу үшін бізге барлық күш-жігерімізбен және құралдарымызбен ағарту 
мен ортақ мәдениетке ұмтылу қажет, ол үшін біз бірінші кезекте ана тіліндегі әдебиетті 
дамытумен айналысуға міндеттіміз. Тәуелсіз өмір тек қана талап етуге құқылы екенін 
ешқашан ұмытпауымыз керек». 
А. Байтұрсыновтың халқы үшін еткен еңбегі ұшан-теңіз. Ол араб графикасы негізінде 
жаңа қазақ әліпбиін енгізіп, «Әліппе» атты алғашқы қазақ әліпбиін жазды. Оның әдістемесі 
елдегі сауатсыздықты жоюда үлкен рөл атқарды. Алғашқы қазақ әліппесінің, қазақ тіл білімі 
саласындағы бірқатар еңбектердің, қазақ тілін оқыту әдістемесінің авторы. Қазақ жазуын 
реформалау принциптерін әзірлейді, қазақ грамматикасының санаттарын анықтау үшін 
ғылыми терминологияны әзірлейді. А.Байтұрсынов ұрпақтарына бай мұра қалдырды және 
бүгінгі таңда білім беру жүйесінде оның қазақ тіл білімі саласындағы ғылыми-әдістемелік 
еңбектері мен қазақ тілін оқыту әдістемесі кеңінен қолданылады. Ұлттық әдебиеттануда сөз 
өнері, шығарма, ауызша әдебиет, аллегория, эпитет, персонализация, метафора, метонимия 

144 
және басқалар сияқты жаңа ұғымдар, терминдер, категориялар тұжырымдалған. Ғылымға, 
қазақ тілінің дамуына, мәдениеті мен біліміне қатысты көптеген мәселелер қазіргі уақытта да 
өзінің маңыздылығын жоғалтқан жоқ. Мысалы, ҚР Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаев: 
«Жауапты тіл саясаты қазақ ұлтының басты біріктіруші факторларының бірі болып табылады. 
Қазақ тілі - біздің рухани өзегіміз. Біздің міндетіміз - оны барлық салада белсенді пайдалана 
отырып дамыту. Бұл өзін-өзі құрметтейтін әрбір адам өз бетінше шешуі керек міндет. 
Мемлекет өз тарапынан мемлекеттік тілдің позициясын нығайту үшін көп жұмыс атқаруда» -
дегені осының дәлелі. [4]. 
Ахмет Байтұрсынов Білім және ғылым саласында оқып, еңбек еткісі келетіндердің күші 
мен мүмкіндіктеріне шын жүректен сенді. Сондықтан 1928 жылы Қазақстанда бірінші жоғары 
оқу орнын ашу кезінде сөз сөйлеген ол жоғары оқу орнының өз атауы мен маңызын ақтауын 
тілеген болатын. Ол «Университет – жоғары мәдениетті құру, ал жоғары мәдениет – 
адамзаттың ғылым мен техникаға қатысты ең жоғары түсініктерінің жиынтығы» деп санайды. 
Университеттің ашылуы, оның пікірінше, біріншіден, қазақ жастарының білім алуына және өз 
халқының жоғары мәдениетке қосылуына көмектесуге; екіншіден, мәдени жағдайды арттыра 
отырып, теңдік пен әділдікке қол жеткізуге-кез келген халықтың дамуының кепілі; үшіншіден, 
«Қазақстандағы жоғары білікті қызметкерлердің алғашқы ошағы» болып табылады [5]. 
Біз оның университетке қандай үлкен рөл жүктегенін, болашақ мамандарды оқыту мен 
тәрбиелеу ісінде оның басымдықтарын, функциялары мен міндеттерін айқындағанын көріп 
отырмыз.А.Байтұрсынов қазақ халқының болашағы, қазақ тілі мен ұлттық мәдениетінің 
болашағы жас ұрпақтың білім деңгейіне, руханилығына және адамгершілігіне байланысты 
екенін түсінді. Олар прогрессивті ғылыми идеялардың көпшілікке таратушысы болады. Қазақ 
халқының білім беру мәселелерін баяндайтын өзінің барлық еңбектерінде белгілі педагог және 
әділдік үшін күрескер халықты білімге ұмтылуға, өнер мен мәдениетті игеруге шақырады. 
Жеке тұлғаның рухани даму қажеттілігін түсіндіреді, адамгершілікті сақтауға, халықтың 
мәдени әл-ауқатының өсуі, қазақ тілінің, оның әдебиетінің, ұлттық салт-дәстүрлерінің 
өркендеуі мен дамуы шарты ретінде адами құндылықтарды сақтауға шақырады. Оның бұл 
үндеуінде өз халқына, оның болашағына деген зор махаббат пен жанашырлық сезіледі. Ал ол 
өз халқының болашағын бүгінгі тәуелсіз, гүлденген, өркениетті мемлекет ретінде көрді, оның 
дәлелі ҚР Тұңғыш Президенті Н.Ә.Назарбаевтың 2012 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы 
болып табылады: «Жаңа саяси және экономикалық бағыт беруге бағытталған... жастар үшін 
ең жақсы білім, бұл одан да лайықты болашақ». Ол, Ахмет Байтұрсынов сияқты, 
қазақстандықтардың жаңа буынына сенім білдіреді. Әдістемеге, оның қазақ тілі, әдебиеті, 
психология және өнер саласындағы ілімдеріне сүйене отырып, руханият пен имандылық, өзін-
өзі бағалау және өзін-өзі іске асыру идеяларымен қаныққан А.Байтұрсынов идеялары рухында 
тәрбиеленген жас ұрпақ міндетті түрде қазіргі әлемде елдің білім беру жүйесінде жаһандық 
өзгерістерді жүзеге асыратын прогрессивті жастардың ұрпағы болады.

жүктеу/скачать 3,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: