Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

157 
мен келешекті жалғастыратын алтын көпір. Себебі, жазу - мәдениеттің ажырамас бір бөлшегі. 
Ал жазудың өзгертілуі сол халықтың мәдени өміріне, әлеуметтік психологиясына әсер етеді. 
Халықтың ғасырлар бойы игерген барлық жетістіктері жазу мұрасы арқылы танылады. Бір 
жазудан екіншісіне көшу халықтың осы рухани байлықтан сусындауынан қосымша қиындық 
келтіру мүмкін. Сондықтан алфавит пен жазу мәселесіне әлеуметтік лингвистика тұрғысынан 
жете назар аударған жөн деп білеміз. Осы орайда қазақ жазуы тарихында алғашқы түрен 
салушы, қазақ тіл білімінің атасы Ахмет Байтұрсынов есімін құрметпен еске аламыз. 
А.Байтұрсыновты араб алфавитін тұңғыш реформалаушы және соған сәйкестендіріп, емле 
ережелерін құрастырушы, қазақ жазуы мен әліпбиінің тағдырын шешкен ғұлама ғалым деп 
білеміз. Сөйтіп, Ахмет Байтұрсынов реформалаған қазақ графикасы дүниеге келген.
1924 жылы Орынборда өткен қырғыз-қазақ білімпаздарының тұңғыш құрылтайы оны ресми 
түрде қабылдады. Бұл әліпбиді халық «Байтұрсынов алфавиті», «Байтұрсыновтың төте 
жазуы» деп атаса, сол кездегі орыстың белгілі ғалымдары, профессорлар Е.Д. Поливанов пен 
Н.Ф. Яковлев өте жоғары бағалады. Н.Ф. Яковлев өз сөзінде жақсы алфавит бірнеше ғылыми 
талаптарға жауап бере алатын болуы керек. Ол талаптардың негізгілері мыналар: 
1. Алфавитте әріптер саны тілдегі сөз мағынасын ауыстыра алатын дыбыстар 
/фонемалар/санына тең болуы керек. 
2. Алфавитте әріптер саны өте көп болмау керек. 
Осы негізгі екі қасиет қазақтың сингармониялық алфавитіне тән. Е.Д.Поливанов бұл 
жазуды «Байтурсыновский алфавит» дей отырып, «...енді түзетуді қажет етпейтін, тарихи 
тұрғыдан алғанда кемделденген, жетілген ұлттық графика» деп ғылыми тұрғыда жоғары 
бағалады [1, 37]. Ал бұл жазудың нағыз ғылыми бағасын танытып, Байтұрсыновтың ұсынған 
жазуы мен әліпбиінің құдіреттілігі мен тылсым сырын ашып, оның жазуы әлемдік деңгейдегі 
ғылыми жаңалық болғанын еліміз егемендік алғаннан кейін қорғаған докторлық 
диссертациясында ғалым Махамбет Жүсіпұлы жан-жақты дәлелдеп бергені ғылыми қауымға 
белгілі жай [2, 161].
Абайдан кейін, біздің заманымызға дейін қазақтан туған білімді талантты адамдардың 
ішіндегі бірегейі, ұлттық парасат пен пәтуәлі перзенттік тәлім-тәрбиені ұлықтандырған, 
ортасынан озық озалғы үрдістерді толқын-толқын ұрпақ - ұланға жалғастырған байтақ білімді 
А.Байтұрсынов аты тарихта алтын әріптермен таңбаланып, ұлтымыздың ұстазы атанды. 
М.Әуезовше айтсақ, «Қазақтың еңкейген кәрісі мен еңбектеген жасына түгелімен ой түсіріп, 
өлім ұйқысынан оятқан, жансыз денесіне қан жүгіртіп, күзгі таңның салқын желіндей 
ширықтырып, етек-жеңін жиғызған» халқымыздың рухани көсемі А.Байтұрсынов еді [3,61]. 
Ахмет Байтұрсыновты терминология саласының атасы дейміз. Ұлы ағартушының қазақ 
тілін талдап – танудағы жасаған терминдік сөздері ерекше еді. Өйткені, Байтұрсынов жасап, 
қалдырып кеткен қазақ тілі мен әдебиет саласындағы терминдері осы күнге дейін өзгермей, 
сол күйінде қолданылуда. Байтақ білімді Ахмет Байтұрсынов бастаған қазақ зиялыларының 
басты ұстанған принцптері қазақ тілін жазба тіл ретінде және бүкіл қазақ жұртын 
топтастыратын мемлекеттік тіл ретінде өзінің табиғи жасампаздығын сақтап қалу, әрі қарай 
дамытуды басты бағыт деп санаған. «Ұлттық рух тіл арқылы тәрбиеленеді», «Тілдің дамуы – 
елдің дамуы» деген қағиданы назарға алсақ, ғасырға жуық өлшенетін уақыт аралығында 
Ахмет Байтұрсынов бастаған көшбасшылар көтерген өзекті мәселе бүгіні таңда да уақыт 
мінбесінде тұр. Бүгінгі күннің өткір де кезек күттірмейтін үлкен мәселесі – мемлекеттік тілді, 
қазақ тілін меңгеру, ана тіліміздің қадір-қасиетін ұғынып, оның қолданыс аясын кеңейту, 
мемлекеттік тіл ретінде мәртебесінің баянды болуына ықпал ету. Тіл тұтастығы елдің рухани, 
территориялық тұтастығының тірегі болып келеді. Әлем тарихында кейбір халықтың дін, енді 
біреулерін саяси мақсат топтастырып жатады. Шынтуайтқа келгенде, біздің дініміз де, 
діліміздің қызметін ана тіліміз атқарады. Ол халқымызды ұйытып, жұдырықтай 
жұмылдыратын күштің бірі. Елбасымыздың: «Қазақ тілі – мәдениеттің бір белгісі ретінде 
барлық Қазақстандықтарды біріктірудң негізгі факторы болуға тиіс», - деп атап көрсетуі де 
сондықтан.  

158 
Қазақтың тәлім – тәрбие теориясы, қисындары, салт-дәстүрлері, өмірлік дағдылары 
халқымыздың өмірінің өрнегі болып табылады. Ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық тәлім- 
тәрбиенің белгілі жүйесінде жас буын жадына біртіндеп сіңіріп отыратын арнаулы жолдар, 
тиісті тәсілдер де болған. Мәселен, мақал-мәтелдерде адамгершілік, имандылық тәрбиесіне 
байланысты әдет - ғұрыптар насихатталса, жұмбақтар мен айтыстарда ақыл - ой тәрбиесі, 
өлең, жыр–дастандарда эстетикалық тәрбиенің негізгі принциптері, ал ертегілер халықтық 
тәрбиенің сан алуан тақырыпты қозғайтын тәлімдік ретінде пайдаланылған. Халқымыз тәлім-
тәрбие туралы ұғымдарын өз өмірінде заң ретінде қолданып келеді, осы қағиданың іске асуын 
ақсақалдар қадағалады. Олар оқулық болып басылмады, бірақ, жазылмаған заң ретінде 
күнделікті өмірге араласты. Ал кемеңгерлер мен көсемдер өз алдына тарих тегершігін сүйреді. 
Осындай айқын мағлұматтар ауыз әдебиеті арқылы халық педагогикасына енді. Ауыз әдебиеті 
мен халықтың салт-дәстүрлері ұлттық тәрбиенің қайнар көзі деп тұжырымдалған. Міне, осы 
тұғырлы тұжырымды ғалым, лингвист, әдебиет зерттеуші, тюрколог, қазақтың халық 
педагогикасын жан-жақты зерттеп, халықтың этнопедагогикасының негізін қалаған, ұлттық 
тәлім-тәрбие, ұлттық білімнің шамшырағы, қазақ халқының көсемі – Ахмет Байтұрсынов 
қазақ ауыз әдебиетінің ұлттық тәлім- тәрбиелік білімдерінің мазмұнын тәжірибе арқылы сан 
рет тексерілген қағидалар, көзқарастар, идеялар, түсініктер жиынтығы құрайды. Ол 
Байтұрсыновтың «ертегілер көбінесе ішкері мағынасымен өнегелі келеді, жақсылық, 
жамандық, достық, қастық, адалдық, батырлық, қорқақтық, ептілік, аңқаулық тағысын тағы 
сондай жақтан өнеге беру, тәлім-тәрбие мақсатымен шығарған әңгімелер екендігі сезіледі» - 
деп өте орынды түйін жасағанынан көрінеді. Тәрбие ұрпақ үшін күрес құралы деген мақсатты 
көздей отырып, Ахмет Байтұрсыновтың «Баланы ұлша тәрбиелесең ұл болмақ, құлша 
тәрбиелесең құл болмақшы», «Балам дейтін жұрт болмаса, жұртым дейтін бала шықпайды» 
деп жазғанынан көрінеді [4]. Әрине, оның осындай идеялары ауыз әдебиетінің тәлім-тәрбиелік 
мәнін жоғары бағалауы қазіргі ұлттық тәлім-тәрбиедегі отбасы негізінен басталатынын 
тұжырымдаймыз.  
Саналы ғұмырында бар ынта-ықыласы мен күш-жігерін, ақыл-парасаты мен жүрек 
қуатын ұлт сапасының көтерілуіне сарқа жұмсай білген ұлы Ахаң көсемсөздеріндегі ұлттық 
мүдде мен жасампаз мұрат-мақсаттар, алмағайып заманның ащы ақиқатын ашатын толғамды 
ойлар бүгінгі таңдағы қазақ халқының болашақ даму нысандарына негіз болатын баға жетпес 
құндылықтар ретінде танылады. 
Ахмет Байтұрсынов - қазақ әліпбиінің атасы, түркі тілтану ғылымының ағартушысы. 
Ахметтің мұрағаты жаңа уақыт, жаңа заманға, халқына қызмет етуде. Ахметтің ілімдері - әлі 
зерттелетін үлкен ғылым. Ахмет Байтұрсыновтың ұлтым деп соққан жүрегі, үлгі-өнегесі 
қазіргі жаңа заманға өте керек. Бүгінгі күні ХХІ ғасырдың қазағы қандай болуы керек дегенде, 
Ахаң заманындағы қазақтың бүгінгі өскелең ұрпақтарын, ең алдымен, Ахаң көрсеткен білім 
мен мәдениет белесіне көтеріле алды ма, жоқ па? Осы мәселе сана сарабына салынып, уақыт 
талабының таразысына тартылуы қажет. 

жүктеу/скачать 3,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: