Ақылбеков Ә. Т., Кривобоков В. П., Даулетбекова А. К

142 

 

Cold  work  hardening,  shock  peenig,  work 

hardening 

Технологический 

процесс 

создания 

упроченного  состояния  металла    холодной 

поверхности  пластической  деформацией  

(то же, что и наклеп (во 2-м знач)).  

hardening 

Суық  бет  металының  беріктендірілген  күйін 

пластикалық  деформация  арқылы  жасаудың  

технологиялық  үдерісі  (2-ші  мағынасында 

наклепті береді).  

Нагрев металла 

Metal heating 

Технологическая 

операция 

повышения 

температуры  метала  перед  обработкой 

давлением (прокаткой, ковкой, штамповкой, 

кузнечной  сваркой  и  т.д.)  с  целью  придать 

ему  необходимую  пластичность,  а  при 

термической 

или 

химико–термической 

обработке  —  изменить  его  механические, 

физические или  химические свойства. 

Металдың қызуы  

Metal heating 

Қысыммен  ӛңдеу  алдында  (прокатка,  ию, 

бедерлеу,  ұсталық  дәнекерлеуде  және  т.б) 

металға  қажетті  пластикалық  беру  үшін,  ал 

термиялық 

немесе 

химиялық-термиялық 

ӛңдеуде  —  оның  механикалық,  физикалық 

немесе 

химиялық 

қасиеттерін 

ӛзгерту 

мақсатында 

металдың 

температурасын 

жоғарылатудың технологиялық операцисы. 

Накопи́тели заря́женных части́ц  (ко́льца 

накопи́тельные) 

Accumulator, 

accumulating 

mechanism, 

storage  device,  storage  unit,  charged  patricles 

storage (storage ring) 

Циклические 

ускорители 

заряженных 

частиц,  предназначенные  для  накопления  и 

(или)  длительного  удержания  (часы,  дни) 

пучка  заряженных  частиц  на  стационарной 

орбите  при  постоянной  энергии.  По 

принципиальной  схеме  накопители,  как 

правило,  являются  синхротронами  — 

электронными или протонными. 

См. также синхротрон. 

Зарядталған 

бӛлшектерді 

жинақтағыштар(жинақтау сақиналары) 

Accumulator,  accumulating  mechanism,  storage 

device,  storage  unit,  charged  patricles  storage 

(storage ring) 

Зарядталған  бӛлшектер  шоқтарын  тұрақты 

энергиялы стационар орбитада жинауға және 

ұзақ  уақыт  (сағаттар,  күндер)  бойы  ұстап 

тұруға  арналған  зарядалған  бӛлшектерді 

циклдік  үдеткіштер.  Принциптік  сұлбасы 

бойынша 

жинақтағыштар 

негізінен 

электронды  немесе  протонды  синхротрондар 

болып табылады.  

Сон. қ. қараңыз синхротрон. 

Нанесение покрытия вакуумное  

Vacuum deposition  

Нанесение 

металлической 

пленки 

на 

предмет  в  вакууме  за  счет  испарения 

металла. 

Қаптаманы вакуумдық жағу 

Vacuum deposition  

Вакуумда  металдың  булануының  есебінен 

затқа металл қабатын жағу. 

нагрев  индукционный  /  induction  heating  – 

нагрев метала в индукционном поле за счет 

возбуждения в нем вихревых токов. 

 

индукциялық  қиыздыру  /  induction  heating  – 

металда құйынды тоқтардың қозуы есебінен, 

индукциялық ӛрісте металдың қызуы. 

плазмалық  қыздыру  /  plasma  heating  – 

метод  нагрева  тел  энергией,  содержащейся 

в плазме.  

нагрев  плазменный  /  plasma  heating  – 

денелердің 

плазмадағы 

энергиямен 

қыздырылуы. 

нагрев  радиоционный    /  radiation  heating  – 

нагрев 

твердого 

тела 

теплотой, 

передаваемой 

преимущественно 

излучением:  в  технологии  обработки 

металлов  осуществляется  в  печах  с 

радиоционным режимом теплообмена. 

радиациялық  қыздыру    /  radiation    heating  – 

негізінен  cәулелену  арқылы  ғана  берілетін 

жылумен қатты денені қыздыру. Металдарды 

ӛңдеу  технологиясында  жылу  алмасудың 

радиациялық 

режимімен 

жабдықталған 

пештерде жүзеге асырылады. 

нагрев 

электроконтактный 

(кондукционный нагрев) / resistance  heating 

—  электрический  нагрев  при  пропускании 

электрического  тока  через  нагреваемое 

нагрев 

электроконтактный 

(кондукционный  нагрев)  /  resistance    heating 

— қыздырылатын дене арқылы электр тогын 

ӛткізу кезіндегі электрлі қыздыру. 

143 

 

тело.  

нагрев  электронно–лучевой    /    electron-

beam    heating  —  нагрев  за  счет  энергии 

пучка 

электронов, 

удоряющих 

в 

поверхность материала. 

электронды-сәулелі  қыздыру    /    electron-

beam    heating  —  материалдың  бетіне 

соқтығысушы, 

электрондар 

шоғы 

энергиясының  есебінен қыздыру. 

Нагреватель плазменный  

Plazma heater 

Нагревательная  установка,  использующая 

плазменную  горелку  без  нагревательной 

камеры. 

Нагреватель плазменный  

Plazma heater 

Қыздырушы 

камерасыз 

плазмалық 

жанарғыны 

пайдаланушы 

қыздыру 

құрылғысы. 

Нагрузка 

Load 

Силовое 

воздействие, 

вызывающее 

изменение 

напрядено-деформированного 

состояние тела (конструкции). 

Ауыртпалық 

Load 

Дененің  ӛрілген-деформацияланған  күйінің 

(кұрылымның)  ӛзгерісін  тудырушы  күштік 

әсер ету. 

Наклеп    

Cold hardening 

1. Изменение структуры и соответствующих 

свойств  металлов  и  сплавов  в  результате 

пластической деформации. Наклеп  

может быть результатом действия внешних 

деформирующих  сил  (деформационный 

наклеп) 

или 

фазовых 

превращений 

(фазовый 

наклеп). 

Сопровождается  

увеличением прочности, твердости, а также 

снижением пластичности и вязкости. 

2.  Технологический  процесс  создания 

упрочненного  состояния  металла  холодной 

поверхности пластической деформацией.  

Наклеп    

Cold hardening 

1.  Пластикалық  деформация  нәтижесінде 

металдар 

мен 

қорытпалардың 

сәйкес 

қасиеттері  мен  құрылымының  ӛзгерісі. 

Наклеп  сыртқы  деформациялаушы  күштер 

(деформациялық  наклеп)  немесе  фазалық 

түрленулер 

(фазалық 

наклеп) 

әсерінің 

нәтижесі 

болуы 

мүмкін. 

Беріктіктің, 

қаттылықтың 

артуына, 

сондай-ақ 

пластикалық  және  тұтқырлықтың  азаюына 

әкеледі.  

2. Пластикалық деформация арқылы суық бет 

металын  беріктендірілген  күйін  жасаудың 

технологиялық үрдісі. 

наклеп  радиационно-стимулированный  / 

work  hardening  —  увеличение  прочности, 

твердости 

и 

снижение 

пластичности 

металлических  материалов  в  результате 

облучения. 

радиациялы-стимуляцияланған  наклеп  / 

work  hardening  —  сәулелену  нәтижесінде 

метал  материалдардың  пластикалығының 

кемуі мен беріктігінің, қаттылығының артуы. 

Нанотехноло́гии 

Nanotechnologies  

Технологии  получения,  исследования  и 

применения  твердотельных  образований, 

размер  которых  хотя  бы  в  одном 

направлении  менее  1  мкм.  Плазменные, 

вакуумные  и  т.д.  методы  нанесения 

субмикронных  покрытий  на  поверхность 

твѐрдых  тел  в  принципе  тоже  относятся  к 

нанотехнологиям.  

Нанотехнологиялар 

Nanotechnologies 

Кем  дегенде  бір  бағытта  ӛлшемі    1  мкм-ден 

кем болатын  қатты  денелі түзілістерді  алу, 

зерттеу  және  қолдану технологиясы. Қатты  

дене    бетіне    субмикронды      қаптамаларды 

жағудың    плазмалық,  вакуумдық  және    т.с.с  

әдістері    де    негізінен  нанотехнологияға  

жатады. 

Нанотрубки углеродные 

Carbon nanotubes 

Полые  углеродные  волокна  нанометровой 

толщины, 

обладающие 

свойствами 

идеальных полых волокон. 

Кӛміртекті нанотүтікшелер 

Carbon nanotubes 

Идеал қуысты талшықтардың қасиеттеріне ие 

наномтерлік 

қалыңдықтағы 

қуысты 

кӛміртекті талшықтар. 

144 

 

нанотрубки  многостенные  /  multilayer 

nanotubes  –  трубки  которые  содержат 

несколько  коаксиальных  слоев  графита, 

разделенных  промежутками  величиной  0,3-

0,4 нм. 

көпқабырғалы  нанотүтікшелер  /  multilayer 

nanotubes 

– 

0,3-0,4 

нм 

шамасымен 

аралықтарға  бӛлінген  графиттің  бірнеше 

коаксиалды қабатын қамтитын түтікшелер. 

нанотрубки  одностенные  /  single-shell 

nanotubes  -    трубки,  которые  состоят  и 

одного  графитового  слоя,  свернутого  в 

цилиндр. 

Бірқабырғалы 

түтікшелер/ 

single-shell 

nanotubes  -    цилиндрге  оралған  бір  графитті 

қабаттан тұратын түтікшелер. 

Наплавка 

Weld (ing) deposition 

Нанесение  расплавленного  слоя  металла  на 

поверхность 

изделия 

из 

основного 

материала  для  обеспечения  повышения  его 

коррозионной,  жаро-,  износостойкости  и 

других  специальных  свойств.  Наплавка 

осуществляется  с  помощью  локальных 

концентрированных  источников  энергии: 

сварочной  дуги,  зависимой  и  независимой 

дуговой 

плазмы, 

электронного 

луча, 

лазерного пучка, газового пламени. 

Наплавка 

Weld (ing) deposition 

Металдың  коррозияға,  ыстыққа  және  тозуға 

тӛзімділігі  мен  басқа  да  арнайы  қасиеттерін 

арттыруды  қамтамасыз  ету  мақсатымен 

негізгі  материалдан  жасалған  бұйымның 

үстіңгі  бетіне  балқытылған  металл  қабатын  

жағу.  Жағу  үрдісі  жеке  кӛзделген  энергия 

кӛздерімен  іске  асырылады:  пісіру  доғасы, 

тәуелді  және  тәуелсіз  доғалық  плазма, 

электрондық, лазерлік сәулелер, газ жалыны. 

Напо́р температу́рный 

Temperature difference, temperature drop  

Разность  температур  среды  и  стенки 

(границы раздела фаз) или двух сред, между 

которыми  идет  теплообмен.  Различают 

местный  и  средний.  Местный  напор  — 

разность  температур  среды  и  стенки  в 

данном  сечении  теплообменной  системы. 

Средний 

напор 

усреднѐн 

по 

всей 

поверхности  теплообмена.  Произведение 

значения 

температурного 

напора 

на 

коэффиент 

теплопередачи 

определяет 

количество  теплоты,  передаваеой  от  одной 

среды к другой через единицу поверхности 

нагрева  в  единицу  времени,  т.  е.  плотность 

теплового потока. 

 

Температуралық   арын. 

Temperature difference, temperature drop  

Жылу  алмасу  жүретін    орта  мен  қабырға 

(фазалардың  бӛліну  шекаралары)  немесе  екі 

орта 

температураларының 

айырымы. 

Жергілікті    және    орташа  деп    екіге  бӛледі. 

Жергілікті    арын  –  жылу    алмасу    жүйесінің  

берілген    қимасындағы    орта    мен    қабырға  

температураларының 

айырымы. 

Орташа 

арын    жылу    алмасудың    барлық  беті 

бойынша 

 

 

орташаландырылған. 

Температуралық    арын  мәнінің  жылуалмасу  

коэффицентіне    кӛбейтіндісі    қыздырудың 

бірлік  бетінің  бірлік  уақытта  бір  ортадан 

екншісіне  берілетін  жылу    мӛлшерін,  яғни 

жылулық ағын тығыздығын  анықтайды. 

Направле́ние кристаллограф́ическое  

Crystallographic direction 

Направление  прямой,  проведенной  через 

узлы кристаллической решетки.  

Кристаллографиялық  бағыт. 

Crystallographic direction 

Кристалдың 

тор 

түйіндері 

арқылы  

жүргізілген  түзудің  бағыты. 

Напряжения механические  

Stresses 

Мера  внутренних  сил,  возникающих  в 

деформированном 

теле, 

определяемая 

отношением  величины  силы  к  величине 

площадки,  выбранной  внутри  или  на 

поверхности тела. 

Механикалық кернеулер  

Stresses 

Күш  шамасының  дененің  бетінде  немесе 

ішінде 

таңдалған 

ауданша 

кӛлеміне 

қатынасымен 

анықталатын, 

деформацияланған  денеде  туындаушы  ішкі 

күштердің ӛлшемі.  

Напуск газа 

Gas flooding, gas bleeding-in, gas leak-in  

1.

 

Процедура выравнивания давления в 

Газды  жіберу  

Gas flooding, gas bleeding-in, gas leak-in  

1.  Камераны  ашар  алдында  оның  қысымын 

145 

 

рабочей  камере  с  атмосферным  перед  еѐ 

открытием. 

2.

 

Дозированная подача рабочего раза в 

плазменную  (вакуумную)  установку  с 

помощью натекателя. 

атмосфералық 

қысыммен 

 

теңестіру 

процедурасы.  

2.  Плазмалық(вакуумдық)    қондырғыға  

жұмысшы  газдың  дозаланып  берілуі. 

Напыление 

Sputtering, deposition 

Нанесение 

вещества 

в 

дисперсном 

(атомном, молекулярном) состоянии, в виде 

паровой  фазы,  кластеров  на  поверхность 

изделий  и  полуфабрикатов  для  сообщения 

им 

специальных 

физико-химических, 

механических,  декоративных  свойств  или 

для  восстановления  дефектосодержащей 

поверхности. 

Тозаңдану 

Sputtering, deposition 

Бұйым  және  жартылай  фабрикат  бетіне 

арнайы      физика-химиялық,  механикалық  

қасиеттер  беру  үшін  немесе  ақаулы  беттерді 

қайта  қалпына  келтіру  үшін  заттарды  бу  

фазасы,  кластер    түріндегі    дисперстік  

күйінде (атомдық, молекулярлық) жағу. 

напыление в контролируемой атмосфере / 

spraying  in  controled  gas  atmosphere  — 

напыление,  при  котором    в  камере 

поддерживаются 

заданные 

состав 

и 

давление рабочего газа. 

басқарылатын  атмосферада  тозаңдау  / 

spraying  in  controled  gas  atmosphere  — 

камерада жұмыстық газдың берілген  құрамы 

мен  қысымын  ұстап  тұратын  тозаңдану. 

напыление  вакуумное  /  vacuum  deposition, 

vapor(-phase) deposition — нанесение пленок 

или  слоев  на  поверхность  материалов 

(деталей)  или  изделий  в  условиях  вакуума 

(1  -  10

-7

  Па).  Технология  основана    на 

создании  направленного  потока  частиц  

наносимого  материала  на  поверхность 

изделий  и  их  конденсации.  Процесс 

включает 

несколько 

стадий: 

переход 

напыляемого  вещества  или  материала  из 

конденсированной фазы в газовую, перенос 

молекул  газовой  фазы  к  поверхности 

изделия,  конденсацию  их  на  поверхность, 

образование 

и 

рост 

зародышей, 

формирование пленки. По способу перевода 

вещества  из  конденсированной  в  газовую 

фазу  различают  вакуумное  испарение  и 

ионное 

распыление. 

При 

ионном 

распылении  частицы  наносимого  вещества 

выбиваются 

с 

поверхности 

конденсированной 

фазы 

путем 

ее 

бомбардировки 

ионами 

низкотемпературной 

плазмы. 

Перенос 

частиц напыляемого вещества от источника 

(места  его  перевода  в  газовую  фазу)  к 

поверхности  детали  осуществляется  по 

прямолинейным  траекториям  в  вакууме. 

Судьба  каждой  из  частиц  напыляемого 

вещества  при  соударении  с  поверхностью 

детали  зависит  от  ее  энергии,  химической 

активности,  температуры  поверхности  и 

химического сродства материалов  пленки и 

— вакуумдық  тозаңдау  / vacuum deposition, 

vapor(-phase)  deposition  —  вакуум  (1-10    Па) 

жағдайында 

 

материалдардың 

немесе  

бұйымдардың    бетіне    қабық    немесе    қабат  

жағу.  Технология  бұйымның  және  оның 

конденсациясына  бағытталған  жағылатын 

материал  бӛлшектерінің  ағынын    тудыруға  

негізделген.  Процесс    бірнеше    сатыдан  

тұрады:  тозаңдаушы    заттың    немесе 

материалдың  конденсирленген   фазадан  газ 

фазасына 

 

ӛтуі, 

газ 

 

фазасындағы 

молекулалардың    бұйым    бетіне    ӛтуі, 

олардың    бетке    конденсациялануы,  

қабықтың 

 

қалыптасуы. 

Заттың  

конденсирленген  күйден  газды  фазаға  ӛту  

әдісі    бойынша    вакуумдық    булану    және  

иондық    тозаңдану  деп    бӛлінеді.  Иондық 

тозаңдау  кезінде  жағылатын  зат  бӛлшектері 

конденсирленген  фазадағы  беттен  тӛмен 

температуралы  плазма  иондарымен  атқылау 

арқылы  жұлып  алынады.  Тозаңдаушы  зат 

бӛлшектерін  кӛзден  (оның  газ  фазасына 

ауысқан 

жерінде) 

бұйым 

бетіне 

тасымалдануы 

вакуумдағы 

түзусызықты 

траектория 

бойынша 

жүзеге 

асады. 

Тозаңдаушы  заттың  әрбір  бӛлшегінің  бұйым 

бетімен  соқтығысуынан  кейінгі  жағдайы 

оның  энергиясына,  химиялық  белсенділігіне, 

беттің  температурасына  және  қабық  пен 

бұйым 

материалдарының 

сәйкестілігіне 

тәуелді. 

Бетке 

жеткен 

атомдар 

мен 

молекулалар  не  беттен  кері  серпілуі,  не 

146 

 

детали.  Атомы  или  молекулы,  достигшие 

поверхности, могут либо отразиться от нее, 

либо  адсорбироваться  и  через  некоторое 

время  покинуть  ее  (десорбция),  либо 

адсорбироваться 

и 

образовывать 

на 

поверхности  конденсат  (конденсация).  При 

высоких 

энергиях 

частиц, 

большой 

температуре 

поверхности 

и 

малом 

химическом  сродстве  частица  отражается 

поверхностью.  Используют  в  планарной 

технологии полупроводниковых микросхем, 

в производстве тонкопленочных гибридных 

схем, 

изделий 

пьезотехники, 

акустоэлектроники 

и 

др. 

(нанесение 

проводящих,  диэлектрических,  защитных 

слоев,  масок  и  др.),  в  оптике  (нанесение 

просветляющих, 

отражающих 

и 

др. 

покрытий) и других отраслях. 

алдымен  адсорбцияланып  және  шамалы 

уақыттан  соң  оны  тастап  кетуі,  не 

адсорбцияланып  және  бетте  конденсат  түзуі 

мүмкін.  

Жартылай 

 

ӛткізгіштік  

микросұлбалардың 

планарлық  

технологиясында,  жұқа  қабықты    гибридті  

сызба 

ӛндірісінде, 

пьезотехникалық  

бұйымдарда,  акустоэлектроникада  және  т.б. 

(ӛткізгіш,  диэлектрлік,  қорғаныс  қабаттарды 

жағуда  және  т.б.),  оптикада  және  басқа  да 

салаларда қолданылады. 

 

напыление  в  динамическом  вакууме  / 

vacuum spraying under  permanent pressure — 

газотермическое 

напыление 

в 

контролируемой  атмосфере,  при  котором 

поддерживается 

заданное 

разрежение 

газовой среды. 

динамикалық    вакуумдағы    тозаңдау  / 

vacuum spraying under permanent pressure – газ 

күйіндегі  ортаның  кӛзделген  ұлғаюы  кӛрініс 

табатын, 

бақыланатын 

атмосферадағы 

газотермиялық тозаңдану. 

напыление  газопламенное  /  flame  spraying 

—  термическое  напыление,  при  котором 

материал  покрытия  в  расплавленном  виде 

содержится 

в 

топливо 

кислородном 

пламени. 

Распыляемый 

материал 

первоначально  находится  в  виде  провода 

или  порошка.  Термин  «газопламенное 

напыление»  обычно  используется  для 

описания  процесса  напыления  при  горении 

газа в отличие от плазменного напыления. 

 газды    жалынды    тозаңдау  /  flame  spraying 

—  балқытылған  күйдегі  қаптама  материалы 

оттекті  отын  жалынының    құрамында 

болатын 

термиялық 

 

тозаңдану. 

Шашыратылатын  материал  бастапқыда  сым  

немесе    ұнтақ    түрінде    болады.  «Газды 

жалынды  тозаңдау»  негізінен  газдың  жануы 

кезіндегі  тозаңдану  процесін  сипаттау  үшін 

қолданылады. 

напыление  газопламенное  взрывное  / 

detonation  (explosive)  flame  spraying  — 

процесс теплового напыления, при котором 

управляемый  взрыв  смеси  горючего  газа, 

кислорода  и  измельченного  материала 

покрытия  его  расплавляет  и  направляет  на 

обрабатываемую поверхность. 

жүктеу/скачать 4,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: