Ақылбеков Ә. Т., Кривобоков В. П., Даулетбекова А. К
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
Стриммеры Streamers Узкие светящиеся каналы, образующиеся в газе, находящемся в сильном электрическом поле при
давлениях, близких
к атмосферному, в стадии, предшествующей электрическому пробою. Газ в этих каналах ионизирован.
Возникнув, стриммер удлиняется с большой
скоростью, превосходящей скорость движения заряженных частиц между электродами. Это
связано с фотоионизацией, Стримерлер Streamers Электрлік тесілу алдында атмосфералық қысыммен шамалас күшті электр ӛрісіндегі газда түзілетін жіңішке жарқырауыш арналар. Бұл арналардағы газ иондалған. Стриммер пайда болысымен электродтар арасында қозғалатын заряд жылдамдықтарынан әлдеқайда жоғары
жылдамдықпен ұзара
бастайды. Бұл
стриммердің пайда
болу аймағындағы кӛлемдік заряд тудыратын күшті электр
309
происходящей в сильном электрическом поле, создаваемом объѐмным зарядом в зоне зарождения стриммера. ӛрісінде жүзеге асатын фотоиондалумен байланысты. Структу́ра Structure Применительно к кристаллу — форма и размер элементарной ячейки, порядок расположения всех атомов в пределах элементарной ячейки. Применительно к микроструктуре — размер, форма и расположение фаз. Құрылым Structure Кристаллдарда - қарапайым ұяшықтардың формасы мен ӛлшемі, қарапайым ұяшық кӛлеміндегі барлық атомдардың орналасу реті. Микроқұрылымдарда - фазалардың ӛлшемі, формасы және орналасуы.
/ heteroepitaxial structure — структура, состоящая из двух и более слоев полупроводника с различными параметрами кристаллической решетки и разной зонной структурой. гетероэпитаксиалді құрылым / heteroepitaxial structure — жартылайӛткізгіштің кристал торының параметрлері және зоналық құрылым әртүрлі екі немесе одан кӛп қабаттарынан тұратын құрылым. структура кристаллическая / crystalline structure — взаимное расположение атомов, ионов, молекул в кристалле.
— кристаллдағы атомдардың, иондардың, молекулалардың ӛзара орналасуы.
sub-boundary structure (subgrain structure) — сеть малоугловых границ, обычно с дезориентацией между основными зернами микроструктуры. Имеет размеры элемента, существенно меньшие, чем средний размер зерна. См. также макроструктура, микроструктура, субструктура. субдәндік құрылым (субшекаралық) / sub- boundary structure (subgrain structure) — негізінен микроқұрылымдардың негізгі дәндер арасындағы бағдарсыз азбұрышты шекаралар торы. Орташа дән ӛлшемінен тым аз ӛлшемге ие. Сон. қ. қараңыз микроқұрылым,
Subboundary Граница между
субзернами — кристаллитами с малым различием в ориентированности; такие
границы называют также малоугловыми (угол разориентации
10°).
Субграница образована плоскими скоплениями дислокаций. См.также субзерно. Субшекара Subboundary Субдәндер арасындағы – бағдарлығы арасындағы айырмашылық аз болып келетін кристаллдар арасындағы шекара; мұндай шекараларды азбұрышты деп те атайды (бағдарлары арасындағы бұрыш < 10°). Субшекара дислокациялардың жазықтық жинақталуы кезінде түзіледі. Сон. қ. қараңыз: субдән.
Subgrain Часть зерна,
ограниченная плоскими субграницами; субзерна располагаются в одном
зерне и мало отличаются кристаллической ориентацией, образуя
субструктуру. Субзерна образуются при полигонизации в результате перераспределения дислокаций в деформированных моно- и поликристаллах с формированием малоугловых границ, состоящих из плоских сеток, включающих Субдән Subgrain Жазық субшекаралармен шектелген дән бӛлігі; субдәндер бір дәнде орналасады және де субқұрылымдар түзе отырып кристаллдық бағдары бойынша айырмашылықтары аз болады. Субдәндер полиганизациялау кезінде шекті және винтті дислокациялардан тұратын аз бұрышты шекаралардың түзе отырып, деформацияланған моно және
поликристалдардардағы дисклокациялардың қайта
таралуының нәтижесінде пайда
310
краевые и винтовые дислокации. При нагреве деформированного металла с ячеистой структурой ячейки превращаются в субзерна в результате сплющививания объемных дислокационных скоплений и превращения объемных скоплений дислокаций в плоские субграницы. См. также
структура субзеренная, субграница. болады.
Ұяшық тәрізді
құрылымды деформацияланған металды қыздыру
барысында ұяшықтар кӛлемдік дислокациялық шоғырланулардың сығылуы және дислокациялардың кӛлемдік шоғырлары жазық субшекараларға сығылуы нәтижесінде субдәнге айналады Сон. қ. қараңыз: субдәндік құрылым, субшекара. Субкаска́д Sub-cascade Область, в которой имеет место
последовательное смещение атомов твѐрдого тела из своих равновеснных положений под действием выбитого атома второго поколения (для сравнения: каскад смещения – область дефектов, созданная первично – выбитым атомом) . Энергия его должна быть существенно выше энергии связи атомов в кристаллической решѐтке. Каскад смещения представляет собой суперпозицию субкаскадов, которые
оставляют после себя большой набор структурных дефектов (вакансий, вакансионных кластеров, внедрѐнных атомов и т.д.). Объѐмная плотность дефектов в субкаскаде обычно выше, чем их средняя плотность в каскаде смещения. См. также каскад смещения.
Sub-cascade Шығып кеткен екінші текті атомның (салыстыру үшін: ығысу каскады – алғашқы шығып кеткен атом тудырған ақаулар облысы) әсерінен қатты дене атомдарының тепе-теңдік орнынан тізбекті ығысуы кезінде орын алатын облыс. Оның энергиясы кристалл торындағы атомдардың байланыс энергиясынан әлдеқайда кӛп болуы керек. Ығысу каскады ӛзінің артында кӛптеген құрылымдық ақаулар жиынын
(ваканцияларды, ваканциялық кластерлерді, ендірілген атомдарды және т.б.) қалдыратын субкаскадтардың суперпозициясы болып табылады. Негізінен субкаскадтағы ақаулардың кӛлемдік тығыздығы ығысу каскадындағы орташа тығыздықтан жоғары болып келеді. Сон. қ. қараңыз ығысу каскады. Сублима́ция Sublimation Испарение твердых тел. См. также испарение. Сублимация Sublimation Қатты денелердің булануы Сон. қ. қараңыз булану. Субструктура Sub-structure (от лат. sub – под, около и structura – строение) Тонкое строение кристаллов из субзѐрен, блоков. Кристаллические решѐтки субзѐрен разориентированы одна относительно другой на углы не более одного градуса. На шлифах
в оптический микроскоп субзѐренные границы иногда видны в виде тонкой сетки внутри зѐрен, оконтуренных значительно более толстыми границами. Характер субструктуры, размеры субзѐрен зависят
от условий
кристаллизации, пластической деформации и сильно влияют на многие свойства кристаллических веществ. Подвержена существенным изменениям при воздействии плазмы, ионизирующих излучений, в частности пучков заряженных частиц.
Sub-structure (лат. sub – маңында structura – құрылым) Субдәндер, блоктар кристаллдарының жұқа құрылымы. Субдәндердің кристаллдық торлары бір-біріне қатысты бір градустан аспайтын бұрыштарға жан жаққа
бағдарланған. Оптикалық микроскопта субдәндік шекаралар кейде дәндер ішіндегі ӛте қалың шекаралармен контурланған жұқа тор түрінде кӛрінеді. Субқұрылымның сипаты, субдәндердің ӛлшемдері кристаллдану, пластикалық деформация шарттарына қатты тәуелді және кристалл заттардың кӛптеген қасиеттеріне катты әсер етеді. Плазманың, иондаушы сәулелердің, атап
айтқанда зарядталған бӛлшектер шоғының әсерінен елеулі ӛзгерістерге ұшырайды.
311
Sulfidizing, sulphidation 1.
Процесс создания на поверхности металлических изделий сульфидной пленки (на стали состоящей преимущественно из FeS
2 ),
повышающей износостойкость трущихся поверхностей, в первую очередь за счет
лучшей их
смачиваемости поверхностно-активными веществами (смазками и др.). 2. Технология обогащения сырья в
металлургии, заключающаяся в переводе оксидов или мелкодисперсных металлических образований в сульфидную форму для облегчения процесса их извлечения. Сульфидтеу Sulfidizing, sulphidation 1. бірінші кезекте олардың беттік белсенді заттармен (смазкалармен және т.б) жақсы дымқылдануы есебінен үйкелуші заттардың тозуға тӛзімділігін арттыратын сульфидты пленканың (FeS –ден құралушы құрыштан) металл бұйымдарының бетінде пайда болу процесі. 2. Оксидтердің немесе ұсақ дисперсті металды түзілістерді, оларды алудағы процесті жеңілдету үшін сульфидті пішінге ауыстыру болып табылатын түсті металлургиядағы шикізатты байыту технологиясы. Суперлюминесце́нция Superluminescence Усиление спонтанного излучения за счет вынужденного испускания. См. также люминесценция.
Superluminescence Еріксіз сәуле шығару есебінен сәуленің ӛздігінен күшеюі. Сон. қ. қараңыз люминесценция.
Surfactant Активная поверхностная примесь (обычно в количестве монослоя или долей монослоя), с помощью которой можно изменить механизм роста пленки
в нужном
направлении. Сурфактант Surfactant Пленканың ӛсу механизмін қажетті бағытта ӛзгертуге сеп болатын белсенді беттік қоспа (әдетте моноқабат немесе моноқабаттың бір бӛлігі мӛлшерінде). Сче́тчик сцинтилляцио́нный Scintillation counter Прибор для
регистрации ядерного излучения и элементарных частиц (протонов, нейтронов, электронов, мезонов и т.д.), основными элементами которого является вещество, люминесцирующее под действием заряженных частиц (сцинтиллятор), и фотоэлектронный умножитель.
Scintillation counter Негізгі элементі зарядталған бӛлшектің (сцинтиллятор) әсерінен люминесценцияланатын зат пен
фотоэлектрондық кӛбейткіш болып табылатын ядролық сәулеленуді және элементар бӛлшектерді (протон, нейтрон, электрон, мезон және т.б.) тіркейтін құрал. Сче́тчик Ге́йгера Geiger counter Газоразрядный детектор, срабатывающий при
прохождении через
его объѐм
заряженной частицы. Величина сигнала не зависит от энергии частицы (прибор работает в режиме самостоятельного разряда). Гейгер санауышы Geiger counter Бойымен зарядталған бӛлшек ӛткен кезде іске қосылатын газ разрядты детектор. Сигнал шамасы бӛлшектер энергиясына тәуелді емес(құрал ӛздік разряд режимінде жұмыс істейді).
Scintillation ( от лат. scintillatio — мерцание) Кратковременная (~ 10 -4
— 10 -9
с) световая вспышка
(вспышка люминесценции), возникающая в сцинтилляторах под действием ионизирующих излучений. См. также счѐтчик сцинтилляционный.
Scintillation ( лат. scintillatio — жарқырау) Иондаушы сәулелердің әсерінен сцинтиляторларда туындайтын қысқа
уақытты (~ 10 -4
— 10 -9
с) жарық жарқылы. Сон. қ. қараңыз сцинтилляторлы есептегіш. 312
Т Тандем – то же, что ускоритель перезарядный (см. ст.
ускоритель заряженных частиц).
(қара.ст.зарядталған бӛлшектер үдеткіші). Танталирование Tantalation, tantalum saturation Химико-термическая или плазменная обработанная поверхностного слоя металла (сплава) путем насыщения его танталом.
Tantalation, tantalum saturation Металдың (қорытпаның) беткі қабатын танталмен қанықтыру жолымен химиялы- термиялық немесе плазмалық ӛңдеу.
Fuel element. Тепловыделяющий элемент. Главный конструкционный элемент активной зоны гетерогенного реактора, в виде который содержит ядерное топливо. В твэлах происходит деление тяжелых ядер U-235, Pu-239 или U-233, сопровождающееся выделением энергии
и от
них осуществляется передача тепловой энергии теплоносителю. Твэлы
состоят из
топливного сердечника, оболочки и концевых деталей. Конструкция твэла определяется типом
и назначением реактора, параметрами теплоносителя. Твэл должен обеспечить надежный отвод тепла от топлива к теплоносителю и сохранность топлива (предотвратить его попадание в теплоноситель и замедлитель).
Fuel element. Жылушығарғыш элемент. Құрамында ядролық
отын болатын
гетерогенді реактордың белсенді аймағының ең негізгі конструкциялық элементі. Твэлде U-235, Pu- 239 немесе U-233 ауыр ядроларының ыдырауы нәтижесінде энергия бӛлініп, жылу энергиясы жылутасымалдағышқа беріледі. Твэл отындық ӛзекшеден, қабықшадан және шеткі
детальдерден тұрады.
Твэлдің конструкциясы
жылутасымалдағыштың параметрлеріне, реактордың қолданылу мақсатына және типіне қарай жасалады. Твэл жылудың отыннан жылутасымалдағышқа берілуін және отынның сақталуын (оның жылутасымалдағышқа немесе баяулатқышқа түсіп кетпеуін) қамтамасыз ету керек. Текстура Texture, grain Преимущественная пространсвенная ориентация кристаллических зерен в
средах, жидких кристаллах, полимерах, биологических кристаллах, приводящая к анизотропии свойств. Термином «тесктура» часто обозначают также среду, элементы которой обладают указанным свойствам.
Texture, grain Қасиеттердің анизотропиясына алып келетін поликристалдарда немесе молекулаларда, аморфты орталарда, сұйық кристалдарда, полимерлерде, биологиялық кристалдарда кристалды дәндердің басымырақ кеңістікті бағдары. «Текстура» терминімен сондай-ақ элементтері кӛрсетілген қасиеттерге ие ортаны да белгілейді. Текучесть Fluidity, yielding flow Свойство тел пластически или вязко деформироваться под действием напряжений; характеризуется величиной обратной вязкости. Аққыштық Fluidity, yielding flow Тұтқырлыққа кері шамамен сипатталатын, кернеудің әсерінен денелердің пластикалық немесе тұтқыр деформациялану қасиеті.
Solid
Агрегатное состояние вещества, характеризующиеся стабильностью формы и характером теплового движения атомов, которые совершают малые колебания около положений равновесия.
Solid
Пішінінің тұрақтылығымен және тепе-теңдік күйінің айналасында аз тербелістер жасайтын атомдардың жылулық
қозғалысымен сипатталатын заттың агрегаттық күйі. 313
Temperature Физическая величина, характеризующая состояние термодинамического равновесия макроскопической системы. Температура одинакова для всех частей изолированной системы, находящейся в термодинамическом равновесии. Если
изолированная система неравновесна, то со временем переход энергии (теплопередача) от более нагретых частей системы к менее нагретым приводит к выравниванию температуры во
всей системе. В равновесных условиях температура пропорциональна средней кинетической энергии частиц тела. Она регламентирует распределение образующих систему частиц по уровням энергии, скоростям, а также степень ионизации вещества, свойства равновесного электромагного излучения тел — его
спектральную плотность, интегральную плотность и другие свойства.
Temperature Макроскопиялық жүйенің
термодинамикалық тепе-теңдік
күйін
сипаттайтын физикалық шама. Температура термодинамикалық тепе-теңдіктегі оқшауланған жүйені құрайтын бӛлшектердің барлығында бірдей
болады. Егер
оқшауланған жүйе тепе-тең емес жағдайда болса, онда уақыт ӛте келе энергия жүйенің қызған бӛлігінен салқын бӛлігіне ӛтіп, бүкіл жүйеде температураның теңесуі орын алады. Тепе-теңдік жағдайда температура дене бӛлшектерінің орташа кинетикалық энергиясына пропорционал. Температура жүйені құрайтын бӛлшектердің энергия деңгейлері және жылдамдық бойынша үлестірілуін, сонымен қатар, заттың иондалу дәрежесін, дененің
тепе-теңді электромагниттік сәуле шығару қасиеттерін – оның спектрлік тығыздығын, интегралдық тығыздығын және басқа да қасиеттерін анықтайды.
ductile-to-brittle transition temperature — характерная температура, свойственная каждому металлическому материалу, при которой происходит изменение механизма его разрушения от вязкого к хрупкому и наоборот. Растѐт при облучении по мере накопления радиационных дефектов. тұтқырлық-морттық ауысу температурасы / ductile-to-brittle transition temperature — әрбір металдық материалға тән сипаттамалық температура. Бұл кезде
материалдың қирауы тұтқырлықтан морттық механизмге және керісінше ӛзгеруі жүзеге асады. Материалды сәулелендіру кезінде радиациялақ ақаулардың жинақталуы нәтижесінде артады.
температура ионной компоненты плазмы. В равновесной плазме она равна температуре нейтральных атомов и электронов. иондар температурасы / ion temperature — плазманың иондық компонентінің температурасы. Ол тепе-теңдік күйдегі плазмада бейтарап атомның
және электронның температурасына тең. температура конденсации критическая / critical condensation temperature, critical condensation temperature point —
которой все частицы отражаются от нее, и пленка
не образуется, называется
ее значение зависит от природы материалов пленки и поверхности детали и от состояния поверхности. конденсацияның шекті температурасы / critical condensation temperature, critical condensation temperature point — бұдан жоғары температурада материалдан барлық бӛлшектер шағылып қабыршық пайда болмайтын бұйымның беттік температурасы; оның мәні қабыршақ материалының және бұйым бетінің табиғатына және беттің күйіне тәуелді.
величина прироста температуры облучаемого тела благодаря поглощению им энергии радиационного поля. радиациялық қыздыру температурасы – радиациялық ӛріс энергиясын жұтуының нәтижесінде сәулелендірілетін дене температурасы артуының шамасы. 314
температура, при
которой сложные
вещества разлагаются на составляющие их компоненты или фрагменты (например, на атомы и молекулы).
заттардың оларды құраушы компонеттерге немесе фрагменттерге (мысалы, атомдар мен молекулаларға) жіктелуі жүзеге асатын сипаттамалық температура.
melting
temperature — температура электронной компоненты плазмы. В неравновесной плазме она намного больше температуры нейтральных атомов и ионной компоненты. электрондар температурасы / melting temperature — плазманың электрондық компонетінің температурасы. Тепе-тең емес плазмада ол бейтарап атомдар мен иондық компонеттердің температурасынан анағұрлым үлкен болады. жүктеу/скачать 4,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|