Ақылбеков Ә. Т., Кривобоков В. П., Даулетбекова А. К

319 

 

В  обиход  вошли  термины  "радиационный" 

или  "ядерный"  терроризм,  под  которым 

понимают  преднамеренное,  умышленное 

воздействие  на  здоровье  или  жизнь 

человека  ионизирующим  излучением  от 

источника  излучения  или  путем  рассеяния 

радиоактивности  с  помощью  взрывного 

устройства  ("грязная"  бомба),  также  с 

помощью  ядерного  заряда  различной 

мощности  ("чистая"  бомба).  В  зависимости 

от  количества  людей,  ставших  объектом 

радиационного террора, его условно можно 

разделить на индивидуальный и массовый. 

Қазіргі 

таңда 

«радиациялық» 

немесе 

«ядролық»  терроризм  деген  терминдар 

қолданысқа ене бастады. Бұл терминмен адам 

денсаулығына  немесе  ӛміріне  сәуле  кӛзінің 

иондаушы  сәулесімен  немесе  жарылғыш 

қондырғының  («лас»  бомба)  кӛмегімен 

радиобелсенділікті 

шашырату 

арқылы, 

сонымен  қатар  әртүрлі  қуатты  ядролық 

зарядтың («таза» бомба)кӛмегімен әдейі зиян 

келтіруді  айтады.  Радиациялық  террордың 

объектісіне  айналған  адамдардың  санына 

қарай  жеке  және  жаппай  деп  екіге  бӛлуге 

болады. 

Тетравакансия  - см. ст. вакансия. 

Тетравакансия  - қара. ст. вакансия. 

Техника плазменная 

Plasma engineering 

Приборы  и  оборудование  для  генерации, 

диагностики, 

транспортировки 

и 

практического применения плазмы. 

 Плазмалық техника 

Plasma engineering 

Плазманы генерациялауға, диагностикалауға, 

тасымалдауға  және  күнделікті  қолдануға  

арналған құралдар мен құрылғылар. 

Техноло́гия / технологии 

(Production) 

process, 

technology 

(от 

греч.Techne – искусство + logos – учение) 

Технология  –  в  широком  смысле  —  объем 

знаний,  которые  можно  использовать  для 

производства 

товаров 

и 

услуг 

из 

экономических ресурсов.  

Технология  –  в  узком  смысле  —  способ 

преобразования 

вещества, 

энергии, 

информации  в  процессе  изготовления 

продукции,  обработки  и  переработки 

материалов,  сборки  готовых  изделий, 

контроля качества,  управления. Технология 

включает  в  себе  методы,  приемы,  режим 

работы,  последовательность  операций  и 

процедур, 

она 

тесно 

связана 

с 

применяемыми средствами, оборудованием, 

инструментами, 

используемыми 

материалами. 

Технология  

(Production)  process,  technology  (гр.Techne  – 

ӛнер + logos – ғылым) 

Технология 

- 

жалпы 

мағынада 

– 

экономикалық ресурс қызметінде және тауар 

ӛндірісінде  қолданылатын  білімдер  кӛлемі. 

Технология  –  тар  мағынада    -  ӛнімді 

дайындау,  ӛңдеу  және  материалды  қайта 

ӛңдеу 

процесінде, 

дайын 

бұйымдарды 

жинауда,  сапаны  қадағалауда,  басқаруда 

затты, энергияны, ақпаратты түрлендіру әдісі. 

Технология  ӛзіне  әдістерді,  тәсілдерді, 

жұмыс 

режимін, 

операциялар 

мен 

процедуралардың  реттілігін  қамтиды,  ол 

қолданылатын 

құрал 

–жабдықтармен, 

материалдармен тығыз байланысты.  

 

технология  ионообменная  /  ion-exchange 

technology 

 

— 

технология 

 

с 

использованием процессов ионного обмена. 

 иондық алмасу технологиясы / ion-exchange 

technology    —  иондық  алмасу    процестері 

қолданылатын технология. 

технологии 

ионно-лучевые 

/ 

ion-beam 

technologies  -  группа  технологий  обработки 

поверхности  твердого  тела,  основанных  на 

использовании пучков ускоренных ионов. 

 

ионды-сәулелік 

технология 

/ 

ion-beam 

technologies  - қатты дене бетін үдетілген иондар 

шоғын қолданып ӛңдейтін технологиялар тобы.  

 

технологии  лазерные  /  laser  engineering  — 

совокупность  технологических процессов  и 

устройств  для  обработки  материалов  с 

использованием 

лазерного 

излучения 

разных  режимов  действия:  импульсного, 

 лазерлік  технология  /  laser  engineering  — 

материалды  ӛңдеуге  арналған  әр  түрлі  әсер 

ету  режиміндегі  (импульстік,  қуатының 

тығыздығы  1  ГВт/см

2

  –ге  дейінгі  импульсті-

периодты)  лазерлік  сәулерлер  қолданылатын 

320 

 

импульсно-периодического и непрерывного 

при плотн.  мощн. до 1 ГВт/см2. 

технологиялық  процестер  мен  құрылғылар 

жиынтығы. 

технологии микросистемные плазменные 

/ 

plasma 

microsistem 

technologies 

— 

технологии 

особо 

тонкой 

очистки 

микрокомпонентов. 

 микрожүйелік  плазмалық  технология  / 

plasma 

microsistem 

technologies 

— 

микрокомпоненттерді  аса  нәзік  тазалау 

технологиясы. 

технологии 

плазменные 

/ 

plasma 

technology 

— 

совокупность 

методов 

получения  и  обработки  материалов  с 

использованием 

нагрева 

исходных 

продуктов в плазменной струе.  

 плазмалық  технология  /  plasma  technology 

—  бастапқы  ӛнімдерді  плазмалық  ағында 

қыздыру  арқылы  материалдарды  алу  және 

ӛңдеу әдістерінің жиыны. 

Техноло́гия плазмохими́ческая 

Plasma chemical technology 

Совокупность  методов  технологической 

переработки 

сырья, 

основанных 

на 

использовании низкотемпературной плазмы 

по  крайней  мере  на  одной  из  стадий 

технологического  процесса.  В  подобных 

технологиях  различают  два  принципиально 

различных  направления,  в  соответствии  с 

тем, что плазма при данном давлении может 

быть 

квазиравновесной 

(т.е. 

характеризуется  максвелл-больцмановским 

распределением  частиц  по  энергиям  и 

единой  для  всех  частиц  температурой)  и 

неравновесной  (описываемой  несколькими 

температурами  для  частиц  разной  массы 

или  для  разных  типов  их  движения). 

Квазиравновесные 

плазмохимические 

процессы  реализуются  при  температурах 

3000-10000 

К  и  давлениях  порядка 

атмосферного (или выше). В этих  условиях 

резко  возрастает  скорость  химических 

реакций  по  сравнению  с  традиционными 

технологиями.  Высокая  удельная  энергия 

плазмы 

позволяет 

перерабатывать 

широкодоступное 

малоценное 

или 

неустойчивое по составу сырье, невыгодное 

при  традиционных  технологиях.  Высокие 

скорости 

плазмохимических 

процессов 

позволяют 

существенно 

миниатюризировать  оборудование.  Как 

правило,  такие  процессы  легко  поддаются 

управлению и автоматизации. 

Плазмохимиялық технология 

Plasma chemical technology 

Технологиялық процестердің кем дегенде бір 

кезеңінде    тӛменгі  температуралы  плазманы 

қолдануға 

негізделген 

шикізатты 

технологиялық 

ӛңдеу 

әдістерінің 

жиынтығы.Мұндай  технологияларда    екі 

айырықша  ерекше    екі  ба,ытты  бірінде  

берілген  қысымда    плазма  квазитепе-тең 

(яғни энергия бойынша бӛлшектер максвелл-

больцмандық  таралумен  және    барлық 

бӛлшектер  үшін  бірегей  температурамен 

сипатталады)  болып  және  тепе-тең  емес  ( 

массалары  әртүрлі  және    олардың  қозғалыс 

типтері  әртүрлі  бӛлшектер  үшін  бірнеше 

температуралармен сипатталады)   болып екі 

бағытты 

 

ажыратады.Квази 

тепе-тең 

плазмохимиялық  процесстер  3000-10000  К 

температураларда  және    атмосфералықтай 

қысымдарда 

(жоғары) 

іске 

асады.Бұл 

жағдайларда 

химиялық 

реакциялардың 

жылдамдықтары  дәстүрлі  технологиялармен 

салыстырғанда 

күрт 

артады.Плазманың 

жоғары  меншікті  энергиясы  кең  тараған 

арзан 

 

немесе 

құрамы 

жӛнінен 

орнықсыз,дәстүрлі 

технологияларда 

жарамсыз  шикізатты  ӛңдеуге  мүмкіндік 

береді.Плазмахимиялық 

процестердің 

жоғары  жылдамдықтары  құрылғыны  елеулі 

кішірейтуге  мүмкіндік  береді.  Мұндай 

процестерді  бақылау  мен  басқару  оңайға 

түседі. 

технология  поверхностная 

/ 

surface 

technologies  —  обобщающий  термин  для 

всех 

технологий 

целенаправленного 

формирования 

свойств 

поверхностей. 

Поверхностная 

технология 

охватывает 

различные  методы,  такие  как  лакирование, 

гальванотехника,  термическое  напыление, 

плазменная  обработка  и  другие  вакуумные 

 беттік  технология  /  surface  technologies  —  

беттің 

 

қасиеттерін 

қалыптастыруға 

бағытталған    технологиялардың  барлығын 

жалпылайтын  термин.  Беттік  технология 

әртүрлі  әдістерді,  атап  айтқанда,  лактауды, 

гальвонотехниканы,  термиялық  тозаңдауды, 

плазмалық  ӛңдеуді  және  тағы  да  басқа 

вакуумдық әдістерді қамтиды. 

321 

 

методы. 

технологии  протонно-лучевые  /  proton  beam 

technologies 

— 

группа 

технологий 

обработки  поверхности  твердого  тела, 

основанных  на  использовании  пучков 

ускоренных протонов. 

Протонды-сәулелік  технологиялар  /  proton 

beam  technologies  —  үдетілген  протондар 

шоғын  қолдануға  негізделген  қатты  дене  бетін 

ӛңдеудегі технологиялар тобы. 

технологии  пучково-плазменные  /  plasma-

beam  technologies  —  группа  технологий 

обработки  поверхности  твердого  тела, 

основанных  на  использовании  пучков 

ускоренных заряженных частиц в сочетании 

с низкотемпературной плазмой. 

Шоқты-плазмалық  технологиялар  /  plasma-

beam  technologies  —    тӛменгі  температуралы 

плазмамен  үдетілген  зарядталған  бӛлшектерді 

қолдануға негізделген, қатты дене бетін ӛңдеудегі 

технологиялар тобы. 

 

технологии пучковые (радиационно-пучковые) 

/ 

beam 

technologies, 

radiation 

beam 

technologies — группа методов получения и 

обработки  материалов  с  использованием 

пучков ускоренных заряженных частиц. 

Шоқты (радиациялық-шоқты) технологиялар 

/ beam technologies, radiation beam technologies 

-  Үдетілген  зарядталған  бӛлшектер  шоқ  қолдана 

отырып  материалдарды  алу  мен  ӛңдеудегі 

әдістердің тобы. 

технологии 

радиационно-химические 

/ 

radiochemical technologies — область общей 

химической 

технологии, 

посвященная 

исследованию процессов, протекающих под 

действием 

ионизирующих 

излучений, 

разработке 

методов 

безопасного 

и 

экономически 

эффективного 

их 

использования  в  народном  хозяйстве,  а 

также 

созданию 

соответствующих 

устройств (аппаратов, установок). 

Радиациялық-химиялық  технологиялар    / 

radiochemical  technologies  —    иондаушы 

сәулелердің  әсерінен  болатын  процестерді 

зерттеуге,  оларды  халық  шаруашылығында  

қауіпсіз  және  экономикалық  тиімді  қолдану  

әдістерін  жасауға,  сонымен  қатар  сәйкес 

құрылғыларды (аппараттар, құрылғылар) жасауға 

арналған  жалпы  химиялық  технологиялардың 

саласы. 

 

технологии 

радиационные 

/ 

radiation 

technologies — группа методов получения и 

обработки  материалов  с  использованием 

ионизирующих излучений. 

Радиациялық  технологиялар 

/ 

radiation 

technologies  —  иондаушы  сәулелер  қолданып 

материалдарды  алу  мен  ӛңдеудегі  әдістердің 

тобы. 

 

технологии  электронно-лучевые  /  electron 

beam  technologies  —  группа  технологий 

обработки  поверхности  твердого  тела, 

основанных  на  использовании  пучков 

ускоренных электронов. 

Электронды-сәулелік  технологиялар  /  electron 

beam technologies — үдетілген электрондар шоғын 

қолдана  отырып  қатты  дене  бетін  ӛңдеудің 

технологиялар тобы. 

 

Технология планарная  

(от англ. planar-плоский) 

Совокупность 

способов 

изготовления 

полупроводниковых 

приборов 

и 

интегральных схем путем формирования их 

структур только с одной стороны пластины 

(подложки), вырезанной из монокристалла.  

Жазықтық технология 

(ағыл. planar-жазық) 

Жартылай 

ӛткізгіш 

құрылғы 

мен  

интегралдық 

сұлба 

құрылымдарын 

монокристалдан кесіп алынған  пластинаның 

тек  бір  жағында  ғана  қалыптасу  арқылы 

дайындау әдістерінің жиынтығы.  

Технология 

радиационно-химическая 

(РХТ) 

Radiochemical technology 

Область  общей  химической  технологии, 

посвященная 

исследованию 

процессов, 

протекающих 

под 

действием 

ионизирующих 

излучений 

(ИИ), 

и 

Радиациялық-химиялық 

технология 

(РХТ) 

Radiochemical technology 

Иондаушы  сәулелердің  әсерінен  жүзеге 

асатын  процестерді  зерттеуге  және  оларды 

халық  шаруашылығында  қауіпсіз  және 

экономикалық  тиімді  қолдану  әдістерін 

322 

 

разработке 

методов 

безопасного 

и 

экономически  эффективного использования 

последних  в  народном  хозяйстве,  а  также 

созданию 

соответствующих 

устройств 

(аппаратов,  установок).  РХТ  применяется 

для  получения  предметов  потребления  и 

средств 

производства, 

для 

придания 

материалам 

и 

готовым 

изделиям 

улучшенных  или  новых  эксплуатационных 

свойств, 

повышения 

эффективности 

сельскохозяйственного 

производства, 

решения некоторых экологических проблем 

и  др.  Составные  части  в  РХТ:  физико-

химические 

основы 

радиационно-

химических  процессов  и  радиационно-

химическое аппаратостроение. 

құрастыруға арналған,  сонымен қатар оларға 

сәйкес  қондырғыларды  жасауға  арналған  

жалпы  химиялық  технологияның  бір  саласы. 

РХТ 

қолданыс 

заттары 

мен 

ӛндіріс 

құралдарын  алуға,  материалдар  мен  дайын 

бұйымдарға  жетілдірілген  немесе  жаңа 

эксплуатациялық 

қасиет 

беруге, 

ауылшаруашылық 

ӛндірістің 

тиімділігін 

арттыруға, 

кейбір 

экологиялық  

проблемаларды  шешуге  және  т.б.  арналған. 

РХТ-ның  құраушы  бӛліктері:    радиациялық-

химиялық  процестердің  физика-химиялық 

негіздері 

және 

радиациялық-химиялық 

аппарат құрылысы. 

Тече́ние газа 

Gas flow 

Перенос  атомов  (молекул)  газа  под 

действием термодинамических сил. 

Газдың ағысы 

Gas flow 

Термодинамикалық  күштер  әсерінен  газ 

атомдарының 

(молекулаларының) 

тасымалдануы. 

течение  вязкостное  /      viscous  flow  —  

течение  разреженного  газа,  при  котором 

свойства  потока    существенно  зависят  от 

внутреннего трения частиц газа. 

 тұтқыр  ағыс  /      viscous  flow  —    ағынның 

қасиеті    газ  бӛлшектерінің  ішкі  үйкелісіне 

айтарлықтай  тәуелді  болатын  сиретілген  газ 

ағысы. 

течение  молекулярное  /  molecular  flow  — 

течение  разреженного  газа,  при  котором 

свойства  потока  несущественно  зависят  от 

беспорядочного 

движения 

отдельных 

частиц, т.е. силы внутреннего трения можно 

считать равными нулю. 

 молекулалық  ағыс  /  molecular  flow  — 

ағынның  қасиеті  жекелеген  бӛлшектердің 

ретсіз  қозғалысына  тәуелсіз,  яғни,    ішкі 

үйкеліс  күшін  нолге  тең  деп  есептеуге 

болатын, сиретілген газ ағысы. 

течение  неравновесное  /  non-equilibrium 

flow 

— 

течение 

гомогенной 

или 

гетерогенной  смеси,  в  которой  происходят 

неравновесные 

физико-химические 

процессы. 

 тепе-теңсіз  ағыс  /  non-equilibrium  flow  — 

тепе-тең  емес  физика-химиялық  процестері 

жүзеге  асатын  гомогенді  немесе  гетерогенді 

ағыс. 

Тиратрон 

Thyratron 

Газоразрядный 

прибор 

с 

сеточным 

управлением 

моментом 

возникновения 

(зажигания) несамостоятельного дугового и 

самостоятельного  тлеющего  разрядов,  в 

котором  в  зависимости  от  вида  разряда 

используется  либо  накаливаемый,  либо 

холодный катод. 

Тиратрон 

Thyratron 

Зарядтың  түріне  тәуелді  ширатушы  немесе 

суық катод қолданылатын  доғалы және ӛздік 

солғын 

разрядтардың 

туындау 

(оталу) 

мезетін тормен басқаруы бар газды разрядты 

құрал.  

Титанирование 

Titanizing 

Химико-термическая 

или 

плазменная 

обработка  поверхностного  слоя  металла 

(сплава) путѐм насыщения его титаном.  

Титандау 

Titanizing 

Металдың 

беткі 

қабатын 

титанмен 

қанықтыру  арқылы  химия-термиялық  немесе 

плазмалық ӛңдеу. 

Токама́к  

Tokamak 

Токама́к 

Tokamak 

323 

 

Устройство 

для 

удержания 

высокотемпературной  плазмы  с  помощью 

сильного  магнитного  поля.  Идея  токамака 

была  высказана  в  1950  академиками  И.Е. 

Таммом  и  А.Д.  Сахаровым;  первые 

экспериментальные 

исследования 

этих 

систем начались в 1956. 

Жоғары  температуралы  плазманы    күшті 

магнит  ӛрісінің  кӛмегімен  ұстап  тұруға 

арналған  құрылғы.  Токамак  идеясын  ең 

алғаш 1950 жылы И.Е.Тамм мен А.Д.Сахаров 

айтқан; 

Мұндай 

жүйелерді 

эксперименталдық  зерттеу  ең  алғаш  1956 

жылы басталды.  

Топливо керамическое  

Ceramic fuel. 

Ядерное топливо, состоящее из тугоплавких 

соединений,  например,  оксидов,  карбидов, 

нитридов. 

Керамикалық отын 

Ceramic fuel. 

Қиын 

балқитын 

қоспалардан 

тұратын 

(мысалы,  оксидтер,  карбидтер,  нидридтер) 

ядролық отын.  

Топливо ядерное 

 Nuclear fuel 

— топливо ядерное вторичное / secondary 

nuclear  fuel  —  к  вторичному  ядерному 

топливу  относят  плутоний-239  и  уран-233, 

образующиеся 

в 

ядерных 

реакторах 

соответственно  из  урана-238  и  тория-232 

при  поглощении  нейтронов.  Вторичное 

ядерное  топливо  является  перспективным 

источником ядерной энергии. 

Ядролық отын 

Nuclear fuel 

—  екінші  текті  ядролық  отын  /  secondary 

nuclear  fuel  —  екінші  ретті  ядролық  отынға 

ядролық  реакторларда    нейтрондарды  жұту 

нәтижесінде  уран-238  және    торий-232 

элементтерінен  пайда  болатын  плутоний-239 

және  уран-233 жатады. Екінші ретті ядролық 

отын    ядролық  энергияның  болашағы  мол 

кӛзі болып табылады.  

Топогра́фия рентге́новская 

X-ray topography 

Совокупность 

методов 

получения 

изображений  дефектов  в  кристаллах  при 

помощи дифракции рентгеновских лучей. 

жүктеу/скачать 4,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: