Ақылбеков Ә. Т., Кривобоков В. П., Даулетбекова А. К

305 

 

реагирующих 

веществ 

(простых 

и 

сложных).  Стехиометрия  включает  вывод 

химических формул, составление уравнений 

химических 

реакций, 

расчѐты, 

применяемые  в  химическом  анализе.  В 

разговорной 

речи 

термин 

часто 

используется  как  показатель  правильности 

соотношения 

между 

массами 

(концентрацией)  реагирующих  веществ  в 

пробе.  

мӛлшерлік 

қатынастары 

туралы 

ілім. 

Стехиометрияға 

химиялық 

талдауда 

қолданылатын  химиялық  формулалардың 

шешімі,  химиялық  реакциялар  теңдеулерін 

құру,  есептеулер  енеді.  Ауызша  тілде  бұл 

терминді  сынамадағы  әрекеттесуші  заттар 

ара  қатынасының  дұрыстығының  кӛрсеткіші 

ретінде қолданылады. 

Стекло металлическое  

Metallic glass  

Некристаллический  металл  или  сплав, 

обычно 

получаемый 

переохлаждением 

расплавленного 

сплава 

посредством 

осаждения  из  газовой  фазы  (например, 

тепловое 

испарение), 

сверхбыстрым 

охлаждением  жидкой  фазы  (скорость 

охлаждения  порядка  10

6

  К/с)  или  с 

помощью  внешних  воздействий  (например, 

путѐм ионной имплантации). 

См. также состояние стеклообразное. 

Металл шыны 

Metallic glass  

Негізінен  балқытылған  қорытпаны  газ 

фазасынан 

қондыру 

арқылы 

(мысалы, 

жылулық булану), сұйық фазаны ӛте жылдам 

суыту 

жолымен(суыту 

жылдамдығы 

шамамен 10

6

 К/с)  немесе сыртқы әсерлердің 

кӛмегімен(мысалы,  иондық  имплантация 

жолымен)  алынатын  бейкристаллдық  металл 

немесе қорытпа. 

Сон. қ. қараңыз: шыны тәрізді күй. 

 

Стекло радиационно-стойкое 

Radiation-resistant glass 

Стекло,  способное  сохранять  высокую 

пропускающую  способность  в  видимой 

области  спектра  в  условиях  его  облучения 

ионизирующим излучением. 

 Радиациялы тӛзімді шыны 

Radiation-resistant glass 

Шыныны  иондаушы  сәулемен  сәулелендіру 

шарттарында спектрдің кӛрінетін облысында 

жоғары ӛткізгіштік қасиетке ие шыны.   

Стенка первая (термоядерного реактора) 

First wall  

Конструкционный  элемент  активной  зоны 

термоядерного 

реактора, 

отделяющий 

область,  в  которой  происходит  реакция 

синтеза,  от  зоны  размещения  остальных 

устройств. 

Бірінші қабырға 

(термоя

́ долық 

реа́ктордың) 

First wall  

Синтездік  реакция  жүзеге  асатын  облысты 

басқа  қондырғылар  орналасқан  аймақтан 

бӛліп  тұратын  термоядролық  реактордың 

белсенді 

аймағындағы 

конструкциялық 

элемент. 

Стерилизация радиационная 

Food sterilization 

Обработка 

материалов, 

медицинских 

препаратов,  пищевых  продуктов  и  т.д. 

ионизирующим 

излучением 

с 

целью 

обеспечения 

высокой 

степени 

бактерицидности 

этих 

сред. 

Осуществляется  с  помощью  как  изотопных 

источников  излучения,  так  и  электронных 

ускорителей.  Легко  механизируется  и 

автоматизируется.  Во  многих  случаях 

может производиться в транспортной таре.  

Радиациялық стерилизация 

Food sterilization 

Материалдарды, 

медициналық 

препараттарды,  азық-түлік  ӛнімдерін  және 

т.б.  иондаушы  сәулелермен  бұл  орталардың 

жоғары 

дәрежелі 

бактерицидтілігін 

қамтамасыз  ету  мақсатында  ӛңдеу.  Сәуленің 

изотоптық  кӛздерімен  де,  сонымен  қатар 

электрондық  үдеткіштермен    де  жүзеге 

асырылады.  Оңай  механизацияланады  және 

автоматтандырылады.  Кӛптеген  жағдайларда 

транспорттық  тарада  да  жүзеге  асырылуы 

мүмкін. 

Сто́йкость (материалов, изделий) 

Stability 

Способность 

материалов, 

изделий, 

Тӛзімділік 

(материалдардың, 

бұйымдардың) 

Stability 

306 

 

аппаратов  сохранять  свои  функциональные 

свойства при внешних воздействиях. 

Сыртқы 

әсерлерде 

материалдардың, 

бұйымдардың, 

аппараттардың 

ӛз 

функционалдық  қасиеттерін  сақтай  алу 

қабілеті. 

стойкость  аппаратуры  радиационная  / 

radiation  resistance  of  devices  —  cвойство 

(способность)  электронной 

аппаратуры 

выполнять  свои  функции  и  сохранять  свои 

параметры  в  пределах,  установленных 

нормами  и  стандартами,  во  время  и  после 

воздействия ионизирующих излучений. 

— аппаратураның радиациялық төзімділігі  

/ radiation resistance of devices — электрондық 

құралдардың  иондаушы  сәулелердің  әсері 

кезінде  және  содан  кейін  ӛз  функцияларын 

орындай алу және ӛз параметрлерін қалыпты 

және 

стандарттарда 

тағайындалған 

аралықтарда сақтай алу қабілеті. 

стойкость  коррозионная  /  corrosion 

resistance  —  cпособность  металлического 

материала  сопротивляться  коррозионному 

воздействию 

среды. 

Качественно 

и 

количественно  определяется  скоростью 

коррозии  (коррозионными  потерями  массы 

материала с единицы площади поверхности 

образца  в  единицу  времени).  Кроме  того, 

характеризуется  объѐмом  выделившихся 

или  поглощѐнных  газов  в  процессе 

коррозии, 

уменьшением 

толщины 

испытываемого  образца  или  изменением 

какого-либо 

показателя 

механических 

свойств 

за 

определѐнное 

время 

коррозионных испытаний. 

 коррозиялық 

төзімділік    /  corrosion 

resistance — металл материалдардың ортаның 

коррозиялық  әсеріне  қарсы  тұру  қабілеті. 

Сандық  және  сапалық  тұрғыда  коррозияның 

жылдамдығымен  (уақыт  бірлігінде  үлгі 

бетінің 

бірлік 

ауданындағы 

материал 

массасының 

коррозиялық 

шығынымен) 

анықталады.  Сонымен  қатар,  коррозия 

процесі кезінде бӛлінген немесе жұтылған газ 

кӛлемімен,  сыналушы  үлгі  қалыңдығының 

кемуімен  немесе  белгілі  бір  коррозиялық 

сынақтар кезінде қандай да бір механикалық 

қасиеттерінің ӛзгерісімен сипатталады. 

стойкость  материалов  радиационная  / 

material  radiation  resistance  —  cпособность 

материалов 

сохранять 

исходный 

химический  состав,  структуру  и  свойства  в 

процессе  и  (или)  после  воздействия 

ионизирующих  излучений.    Радиационная 

стойкость  существенно  зависит  от  вида 

радиации, 

величины 

и 

мощности 

поглощенной  дозы,  режима  облучения 

(непрерывное 

или 

импульсное, 

кратковременное  или  длительное),  условий 

эксплуатации 

материала 

(температура, 

давление, 

механические 

нагрузки, 

магнитное 

или 

электрическое 

поле), 

размеров  образца  материала,  его  удельной 

поверхности  и  других  факторов.  На 

практике  изменение  свойств  материала 

сопоставляется 

с 

величиной, 

характеризующей 

величину 

воздействующего  излучения,  например,  с 

потоком 

(флюенсом) 

нейтронов 

или 

поглощенной 

дозой. 

Количественной 

характеристикой  также  часто  служит 

максимальное 

(предельное) 

значение 

поглощенной  дозы  и  (или)  мощности 

поглощенной дозы излучения, при которых 

— 

материалдардың 

радиациялық 

төзімділігі    /  material  radiation  resistance  — 

материалдардың иондаушы сәулелердің әсері 

кезінде  және(немесе)  одан  кейін  бастапқы 

химиялық 

құрамын, 

құрылымын 

және 

қасиеттерін сақтай алу қабілеті. Радиациялық 

тӛзімділік 

радиация 

түріне, 

жұтылған 

дозаның  мӛлшері  мен  қуатына,  сәулелену 

режиміне(үздіксіз 

немесе 

үздікті, 

қысқауақытты  және  ұзақ),  материалды 

қолдану  шарттарына(  температура,  қысым, 

механикалық  жүктемелер,  магниттік  немесе 

электрлік 

ӛріс), 

материал 

үлгісінің 

ӛлшемдеріне,  оның  меншікті  бетіне  және 

басқа  да  факторларға  тәуелді.  Практикада 

материал  қасиеттерінің  ӛзгерісі  әсер  етуші 

сәулені  сипаттаушы  шамамен,  мысалы, 

нейтрондардың 

немесе 

жұтылған 

доза 

ағынымен(флюенспен) 

қатар 

қойылады. 

Мӛлшерлік  сипаттама  ретінде  жұтылған 

дозаның  максимал(шекті)  мәні  және(немесе) 

сәуленің  жұтылған  дозасы  қуаты    да 

қолданылады.  Бұл  кезде  материал  нақты 

қолдану  шарттарында(немесе  қандай  да  бір 

сипаттаушы 

параметр 

мәні 

ӛзгерісінің 

берілген  дәрежесіне  дейін)  жарамсыз  болып 

307 

 

материал  становится  непригодным  для 

конкретных  условий  применения  (или  до 

заданной  степени  изменения  значения 

какого-либо    характерного  параметра). 

Обычно 

проводят 

ускоренные 

радиационные  испытания  в  лабораторных 

условиях, 

имитирующих 

эксплуатационные. 

қалады.  Негізінен  қолданыстағыға  ұқсас 

лабороториялық 

шарттарда 

үдетілген 

радиациялық сынақтар жүргізіледі. 

Сто́ки дефе́ктов 

Defect drains 

Области,  в  сторону  которых  мигрируют  и 

там поглощаются дефекты кристаллической 

решѐтки.  Таковыми  являются  границы 

зѐрен, поверхности, дислокации и т.д. 

Ақаулар ағындары  

Defect drains 

Ақаулар  сол  бағытта  миграцияланып  және 

сонда  жұтылатын  кристаллторының  облысы. 

Дәндер  шекарасы,  беттер,  дислокациялар 

және т.б. осындай облыстар болып табылады. 

Столб  положительный  

Positive discharge column 

Часть  столба  тлеющего  разряда  (участок 

между  анодным  тѐмным  пространством  и 

фарадеевым  тѐмным  пространством).  В 

области 

положительного 

столба 

электропроводность  среды  максимальна,  а 

напряжѐнность 

электрического 

поля 

минимальна. 

Как 

следствие 

этого, 

объѐмный  заряд  отсутствует.    Ионизация 

осуществляется  электронным  ударом,  а 

уход  заряженных  частиц  (в  радиальном 

направлении)  –  в  результате  амбиполярной 

диффузии. 

При 

малых 

значениях 

произведения  pd  (p  –  давление  газа,  d  – 

диаметр  разрядной  области)  скорость 

ионизации  падает,  а  вероятность  ухода 

заряженных частиц возрастает. В результате 

существование 

положительного 

столба 

становится  невозможным.  Критическое 

значение  произведения  pd  сильно  зависит 

от сорта газа. 

Оң бағана 

Positive discharge column 

Солғын  разряд  бағанының  бӛлігі  (анодтық 

қара  кеңістік  пен  фарадейлік  қара  кеңістік 

арасындағы  орын).  Оң  бағана  облысында 

ортаның  электрӛткізгіштігі  максимал,  ал 

электр  ӛрісінің  кернеулігі  минимал  болады. 

Осының 

салдарынан 

кӛлемдік 

разряд 

болмайды.  Иондану  электрондық  соққымен, 

ал  зарядтардың  кетуі(радиалды  бағытта) 

амбиполярлы  диффузия  нәтижесінде    жүзеге 

асады.  pd  кӛбейтіндісінің  (p  -  газдың 

қысымы,  d  –  разрядтық  облыстың  диаметрі) 

аз 

мәндерінде 

иондану 

жылдамдығы 

тӛмендейді,  ал  зарядталған  бӛлшектердің 

кету  ықтималдылығы  артады.  Нәтижесінде 

оң бағананың болуы мүмкін емес болады. pd  

кӛбейтіндісінің  шекті  мәні  газдың  түріне 

тәуелді. 

Столкнове́ния атомов (атомных частиц) 

Collisions 

Элементарные  акты  соударения  двух 

атомов  или  атомных  частиц    (молекул, 

электронов или ионов) при их сближении на 

расстояния, сравнимые с их размерами. При 

этом  структура  и  состав  их  ядер  не 

меняются. 

Атомдардың 

соқтығысуы 

(атомдық 

бӛлшектердің) 

Collisions 

Екі 

немесе 

атомдық 

бӛлшектердің 

(молекулалардың,  электрондардың  немесе 

иондардың) 

ӛз 

ӛлшемдеріне 

жуық 

қашықтыққа 

жақындауы 

кезіндегі 

соқтығысуларының  элементар  актілері.  Бұл 

кезде  олардың  ядроларының  құрылымы  мен 

құрамы ӛзгеріссіз қалады.  

столкновения  бинарные(парные)  /  binary 

collisions  —  столкновения,  в  которых 

участвуют две частицы.  

 бинарлы  соқтығыстар(жұптық)  /  binary 

collisions — екі бӛлшектің соқтығысуы. 

столкновения  ионизирующие  /  ionization 

collision—  столкновения,  при  которых 

происходят акты ионизации. 

 иондаушы 

соқтығысулар 

/ 

ionization 

collision  —  иондану  актысы  жүзеге  асатын 

соқтығысулар.  

308 

 

столкновения  неупругие  /  non-elastic 

collisions  —  столкновения,  при  которых 

изменяются 

внутренние 

энергии 

сталкивающихся  частиц  (они  переходят  на 

другие  уровни энергии). Соответственно, не 

сохраняется 

их 

полная 

кинетическая 

энергия.  При  этом  меняется  электронное 

состояние  атома  либо  колебательное  или 

вращательное состояние молекулы. 

 серпімсіз 

соқтығысулар 

/ 

non-elastic 

collisions — соқтығысушы бӛлшектердің ішкі 

энергиялары  ӛзгеріске  ұшырайтын  (олар 

басқа  энергиялық  деңгейлерге  ауысады) 

соқтығысулар.  Сәйкесінше,  олардың  толық 

кинетикалық  энергиясы  сақталмайды.  Бұл 

кезде  атомның  электрондық  күйі  болмаса 

молекуланың  тербелу  немесе  айналу  күйі 

ӛзгеріске ұшырайды. 

столкновения тройные — столкновения, в 

которых участвуют три частицы. 

 үштік 

соқтығысулар  —  үш  бӛлшек 

қатысатын соқтығысулар. 

столкновения упругие /  elastic collisions — 

столкновения,  при  которых  суммарная 

кинетическая 

энергия 

соударяющихся 

частиц  остаѐтся  прежней  -  она  лишь 

перераспределяется  между  частицами,  а 

направления движения частиц меняются. 

 столкновения  упругие  /  elastic  collisions  — 

соқтығысушы 

бӛлшектердің 

қосынды 

кинетикалық  энергиясы  бастапқыдағыдай 

қалып,  тек  бӛлшектер  арасында  қайта 

үлестірілетін,  ал  бӛлшектердің  қозғалыс 

бағыттары ӛзгеретін соқтығысулар. 

Стра́гглинг 

Struggling 

Разброс  пробегов  тормозящихся  ионов  в 

веществе  в  результате  флуктуации  потерь 

их энергии на ионизацию. 

Стра́гглинг 

Struggling 

Заттардағы  тежелуші  иондар  жолдарының 

иондануғы  шығындаған  энергияларының 

флуктуациясы нәтижесінде шашырауы. 

страгглинг пробега ионов относительный 

/  relative  ion  path  struggling  —  страгглинг 

пробега 

ионов, 

отнесѐнный 

к 

их 

проективной длине пробега. 

иондардың 

салыстырмалы 

жүгіруі  

страгглингі  /  relative  ion  path  struggling  — 

иондардың  жүгіру  страгглингінің  олардың 

жүріп 

ӛткен 

жолы 

ұзындығының 

проекциясына қатынасы. 

страгглинг  пробега  ионов  продольный  /  

longitudinal  ion  path  struggling  —  проекция 

страгглинга 

пробега 

ионов 

на 

ось, 

параллельную 

направлению 

движения 

пучка. 

 иондардың  бойлық  жүгіруі  страгглингі  /  

longitudinal  ion  path  struggling  —  иондардың 

жүгіруі    страгглингінің  шоқ  қозғалысы 

бағыты  бойына  параллель  бағытталған  осіне 

проекциясы. 

Стра́ты 

Stratum  (от лат. stratum — настил, слой) 

Неподвижные  или  движущиеся  зоны 

неравномерной 

светимости, 

регулярно 

чередующиеся  с  темными  промежутками  в 

положительном  столбе  газового  разряда 

низкого  давления,  например,  тлеющего 

разряда. 

Стра́ттар 

Stratum  (лат. stratum — тӛсеніш қабат) 

Тӛмен  қысымды  газ  разрядының  оң 

бағанындағы  күңгірт  аймақтармен  тұрақты 

алма-кезек 

ауысып 

отыратын 

жарқырағыштығы  бірқалыпсыз  қозғалмалы 

немесе қозғалмайтын аймақтар. 

жүктеу/скачать 4,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: