Ақылбеков Ә. Т., Кривобоков В. П., Даулетбекова А. К

214 

 

поляризация 

происходит 

без 

потерь 

энергии.  Электронная  поляризация  вместе 

ионной  составляют  группу  "упругих"  или 

быстрых видов поляризаций. 

поляризациямен 

бірге 

поляризацияның 

«серпімді» немесе жылдам түрлерін құрайды.  

Поляризуемость (атомов, ионов и молекул) 

Polarizability, polarization capacity 

Способность 

частиц 

приобретать 

липольный  момент  в  электрическом  поле. 

Появление 

дипольного 

момента 

обусловлено  смещением  электрических 

зарядов в атомных системах под дейтсвием 

электрического 

поля; 

такой 

индуцированный  момент  исчезает  при 

выключении поля. 

Поляризацияланушылық 

(атомдардың, 

иондардың 

және 

молекулалардың 

поляризацияланушылығы) 

Бӛлшектердің  электр  ӛрісінде  дипольдік 

моментіне  ие  болу  қабілеті.  Дипольдік 

моменттің  пайда  болуы  атомдық  жүйелерде 

электр  ӛрісінің  әсерінен  зарядтардың  орын 

ауыстыруына 

негізделген; 

мұнда» 

индуцирленген 

момент 

ӛрісті 

алып 

тастағанда жоғалып кетеді. 

Поляритон  

Polariton 

Составная  квазичастица,  возникающая  при 

взаимодействии  фотонов  и  элементарных 

возбуждений 

среды. 

Взаймодействие  

электромагнитных  волн  с  возбуждениями 

среды,  приводящее  к  их  связи,  становится 

особенно  сильным,  когда  их  частота  w  и 

волновые  векторы  k  совпадают  (резонанс). 

В  этой  области  образуются  связанные 

волны,  т.е.  поляритоны,  которые  обладают 

характерным законом дисперсии  w (k).  Их 

энергия 

состоит 

частично 

из 

электромагнитной  и  частично  из  энергии 

собственных 

возбуждений 

среды. 

Поляритоны,  образующиеся  в  результате 

взаймодействия  фотонов  с  различными 

возбуждениями  среды  –  оптическими 

фононами,  экситонами  (светоэкситонами), 

плазменными,  магнонными  и  т.д.  для 

описания 

фононных 

поляритонов 

необходимо  решить  уравнения  колебаний 

кристаллической  решетки  совместно  с 

уравнениями Максвелла. 

Поляритон  

Polariton 

Фотондар 

мен 

ортаның 

элементар 

қозуларының 

ӛзара 

әсерлесуі 

кезінде 

туындаушы  құрама  кавазибӛлшек.  Олардың  

байланысына  алып  келетін,  электромагнитті 

толқындардың  орта  қозуларымен  ӛзара 

әрекеті  олардың  жиілігі  w  мен  толқынды 

вакторлары  k  сәйкес  келгенде  (резонанс) 

айтарлықтай  күшті  болады.  Бұл  облыста 

байланысқан  толқындар  яғни  дисперсияға  w 

(k) тән заңға ие поляритондар  пайда болады.  

Поляритон  дегеніміз  фотондар  мен  ортаның 

алуан  түрлі  қозуларымен  –  оптикалық 

фонондармен, 

экситондармен 

(жарықэкситондарымен),  плазмалық,    ӛзара 

әрекет  нәтижесінде  плазмалық,  магнонды 

және  т.б  фононды  поляритондарды  суреттеу 

үшін 

Максвелл 

теңдеулерімен 

бірге 

кристалды  тор  тербелістерінің теңдуін  шешу 

керек.  

Полярон 

Polaron  

Квазичастица, 

представляющая 

собой 

носитель  заряда  (для  определенности  - 

электрон), 

окруженный 

«шубой» 

виртуальных 

фононов, 

способный 

перемещаться вместе с ней по кристаллу. 

Полярон 

Polaron  

Виртуалды  фонондар  «тонымен»  қоршалған, 

онымен  бірге  кристалл  бойынша  орын 

ауыстыра  алатын  заряд  тасушы  (анықтылық 

үшін – электрон) квазибӛлшек. 

Пористость 

Porosity, 

spongy 

defect, 

void 

content, 

sponginess, voidage 

Доля  объема  пор  в  общем  объеме  тела.  В 

широком  смысле  понятие  пористости 

включает сведения о морфологии пористого 

тела.  Часто  структурные  характеристики 

Кеуектілік 

Porosity, 

spongy 

defect, 

void 

content, 

sponginess, voidage 

Дененің 

жалпы 

кӛлеміндегі 

кеуектер 

кӛлемінің  үлесі.  Жалпы  мағынада  кеуектілік 

кеуекті 

дененің 

морфологиясы 

жайлы 

мағлұмат  береді.  Кӛбінде  құрылымдық 

215 

 

(размер пор, распределение их по размерам, 

объем 

пор, 

удельная 

поверхность) 

объединяют  термином «текстура пористого 

тела». 

Пористые 

тела 

широко 

распространены  в  природе  (минералы, 

растительные 

организмы) 

и 

технике 

(адсорбенты,  катализаторы,  пенопласты, 

строительные 

материалы, 

фильтры, 

наполнители, пигменты и т.п.). 

сипаттамаларын  (кеуектің  ӛлшемі,  олардың 

ӛлшемдері  бойынша  таралуы,  кеуектің 

кӛлемі,  меншікті  бет)  «кеуекті  дененің 

текстурасы»  терминімен  біріктіреді.  Кеуекті 

денелер  табиғатта  (минералдар,  ӛсімдіктер) 

және 

техникада 

(адсорбенттер, 

катализаторлар, 

пенопласттар, 

құрылыс 

материалдары,  сүзгілер,  толықтырғыштар, 

пигменттер және т.б.) кең тараған.  

пористость  покрытия  открытая  — 

совокупность 

пор, 

сообщающихся 

с 

внешней 

поверхностью 

покрытия 

(например, плазменного). 

 жабынның  ашық  кеуектілігі  –  жабынның 

сыртқы  бетінен  келетін  кеуектер  жиыны 

(мысалы, плазмалық).  

пористость 

покрытия 

сквозная 

— 

пористость 

открытая, 

соединѐнная 

с 

поверхностью  раздела  между  подложкой  и 

покрытием. 

жабынның 

саңылаулы 

кеуектілігі 

– 

жабынның беті мен оның тӛсенішпен жанасу 

беті арасымен жалғасқан ашық кеуектілік. 

пористость  покрытия  —  совокупность 

пор, 

не 

сообщающихся 

с 

внешней 

поверхностью 

покрытия 

(например, 

плазменного). 

жабынның  кеуектілігі  –  жабынның  сыртқы 

бетінен келмейтін кеуектер жиыны (мысалы, 

плазмалық). 

 

Порог на дислокации 

Dislocation threshold 

Прямоугольный  излом  линии  дислокации, 

возникающий  вслдствие  того,  что  часть 

дислокации  по  одну  сторону  излома  лежит 

в  одной  атомной  плоскости,  а  часть  –  в 

соседней,  параллельной  первой,  по  другую 

сторону излома. 

 Дислокациядағы табалдырық  

Dislocation threshold  

Сынықтың  бір  жағындағы  дислокацияның 

бӛлігі  бір  атомдық  жазықтықта,  ал  екінші 

бӛлігі 

біріншіге 

параллель 

кӛршілес 

сынықтың 

екінші 

жағында 

орналасу 

салдарынан 

туындаушы 

дислокация 

сызығының тікбұрышты сынығы. 

Поро́г реакции 

Reaction threshold 

Предельное 

(обычно 

минимальное) 

значение 

энергии 

в 

системе 

взаимодействующих  частиц,  при  котором 

возможно осуществление реакции. 

Реакция табалдырығы 

Reaction threshold 

Реакцияның  жүзеге  асуына  қажетті  э  кезде 

ӛзара  әсерлесетін  бӛлшектер  жүйесіндегі 

энергияның шекті мәні (әдетте ең тӛменгі). 

порог  реакции  образования  пар  /  pairing 

reaction  threshold  —  минимальная  энергия 

гамма-кванта, необходимая для образования 

пары электрон-позитрон. 

 жұпталу 

түзілу 

реакциясының 

табалдырығы  /  pairing  reaction  threshold  — 

электрон–позитрон 

жұбынның 

түзілуіне 

қажетті гамма–кванттың ең аз энергиясы. 

порог  ядерной  реакции  /  nuclear  reaction 

threshold  —  минимальная  кинетическая 

энергия 

частиц, 

способных 

вызвать 

ядерную реакцию. 

ядролық  реакция  табалдырығы    /  nuclear 

reaction 

threshold 

—  ядролық  реакция 

тудыруға  қабілетті  бӛлшектердің  ең  аз 

кинетикалық энергиясы. 

Порог хладноломкости 

Cold – brittleness threshold 

Условный 

темпетарурный 

интервал 

перехода  от  вязкого  разрушения  металла  к 

хрупкому;  характеризуется,  как  правило, 

двумя  температурами:  твердость,  выше 

которой 

излом 

полностью 

вязкой, 

твердость,  ниже  которой  излом  полностью 

хрупкий. 

 Суықта сынғыштық табалдырығы 

Cold – brittleness threshold 

Металдың 

тұтқыр 

бұзылуынан 

морт 

бұзылуға  ӛтудегі  шартты  температуралық 

интервал;  негізінен,  екі  температурамен 

сипатталады: 

жоғары 

болса 

 

сынық 

толығымен  тұтқырлы  болатын  қаттылық, 

бұдан  тӛмен  болғанда  сынық  толығымен 

морт болатын қаттылық. 

216 

 

порог  хладноломкости  верхний  /  upper 

cold  –  brittleness  threshold    -  температура, 

при  которой  доля  вязкой  составляющей  в 

изломе металла (сплава) > 90 % 

үстіңгі  суықта  сынғыштық  табалдырығы  

/  upper  cold  –  brittleness  threshold    -  металл 

сынығында (қорытпада) тұтқыр құраушының 

үлесі > 90 % болған кездегі температура.  

порог  хладноломкости  нижний  /  lower 

cold  –  brittleness  threshold    -  условная 

температура,  при  которой  доля  вязкой 

составляющей в изломе металла (сплава)  < 

10 % 

төменгі суықта сынғыштық табалдырығы 

/  lower  cold  –  brittleness  threshold    -  металл 

сынығында (қорытпада) тұтқыр құраушының 

үлесі  <  10%    болған  кездегі  шартты 

температура.  

Поря́док (твѐрдого тела или жидкости) 

Order 

Правильное  (регулярное)  расположение 

атомов в твѐрдом теле или в жидкости.  

Тәртіп  немесе  реттілік  (қатты  дененің 

немесе сұйықтың) 

Order 

Қатты  дене  немесе  сұйық  атомдарының 

дұрыс орналасуы. 

порядок  ближний  /  short-range  order  — 

относительно  упорядоченное  расположение 

соседних  частиц  внутри  малых  объѐмов 

вещества. 

жақын реттілік/ short-range order — заттың 

кіші  кӛлемі  ішіндегі  кӛрші  бӛлшектердің 

салыстырмалы түрде ретті орналасуы 

порядок  дальний  /    long-range  order  — 

регулярное  периодическое  расположение 

частиц  вещества  по  всему  занимаемому  им 

объѐму. 

 алыс  реттілік  /    long-range  order  —  зат 

бӛлшектерінің  оның  алып  тұрған  бүкіл 

кӛлеміндегі ретті периодты орналасуы. 

Последействие упругое 

Elastic aftereffect, recovery 

Явление  релаксации, состоящее  в изменении 

с  течением  времени  деформированного 

состояния  твердого  тела  при  неизменном 

напряженном состоянии. 

Серпімді әсерлесу 

Elastic aftereffect, recovery 

Ӛзгеріссіз  кернеулі  күйдегі  қатты  дененің 

деформацияланған  күйінің      ӛзгеруінен 

тұратын, релаксация құбылысы. 

Послесвече́ние 

Afterglow 

 Излучение  твѐрдого  тела,  наблюдающееся 

после 

прекращения 

вызвавшего 

ее 

внешнего 

воздействия 

(света, 

рентг. 

излучения,  потока  электронов  и  т.д.).  В 

некоторых  случаях  может  продолжаться  до 

нескольких часов. 

См. также люминесценция. 

Соңғы жарқырау 

Afterglow 

Қатты  дененің  сәуле  шығаруын  тудырған  

сыртқы  әсерді  (жарықты,  рентген  сәулесін, 

электрондар  ағынын  және  т.б.)  тоқтатқаннан 

соң  орын  алған  сол  дененің  сәуле  шығаруы. 

Кейбір  жағдайда  бірнеше  сағатқа  созылуы 

мүмкін. 

Сон. қ. қараңыз: люминесценция. 

Постоянная магнитная 

Permeability of vacuum 

Физическая константа, скалярная величина, 

которая 

(1) 

определяет 

плотность 

магнитного  потока  в  вакууме;  (2)  входит  в 

выражения 

некоторых 

законов 

электромагнетизма  при  записи  их  в  форме, 

соответствующей  Международной  системе 

единиц.  Иногда  называют  магнитной 

проницаемостью вакуума. Измяется в генри 

на  метр  (или  в  ньютонах  на  ампер  в 

квадрате). 

 Магнитті тұрақты  

Permeability of vacuum 

Вакуумда  магнитті  ағынның  тығыздығын 

анықтайтын 

(1) 

физикалық 

тұрақты, 

скалярлы  шама.  (2)  электромагнетизмнің 

кейбір 

заңдарының 

мәндеріне 

оларды 

Халықаралық  бірліктер  жүйесіне  сәйкес 

түрде  жазу  кезінде  қолданылады.  Кейде 

вакуумның магнитті ӛтімділігі деп те атайды. 

Генри  бӛлінген  метрге  (немесе  ньютонның 

квадрат  ішіндегі  амперге  қатынасымен) 

түрінде ӛлшенеді.  

Постоянная  решетки  –  то  же,  что 

параметр решетки (см. ст. параметр). 

Тордың тұрақтысы – тор параметрінің ӛзі. 

(қара ст. параметр). 

217 

 

Постоя́нная распа́да 

Decay 

coefficient, 

decay 

constant, 

transformation constant 

Константа, 

характеризующая 

интенсивность 

распада 

радиоактивных 

ядер,  численно  равная  величине,  обратной 

времени жизни ядра. 

Ыдырау тұрақтысы 

Decay 

coefficient, 

decay 

constant, 

transformation constant 

Шама 

ұзақтығына 

кері 

мәнге 

ие, 

радиобелсенді 

ядролар 

ыдырауының 

қарқындылығын сипаттайтын тұрақты. 

Постоянная  электрическая  –  то  же,  что 

проницаемость  вакуума  диэлектрическая 

(см. ст. проницаемость).  

 Электрлі  тұрақты  –  вакуумның  диэлектрлі 

өтімділігінің ӛзі    (қара. ст. өтімділік). 

Постоянные физические универсальные 

Universal constants 

Физические  постоянные,  которые  входят  в 

фундаментальные  физические  законы  или 

являются  характеристиками  элементарных 

частиц 

и 

процессов 

микромира: 

гравитационная  постоянная,  скорость  света 

в  вакууме,  элементарный  электрический 

заряд и др. 

Тұрақты физикалық универсалдылар 

Universal constants 

Іргелі  физикалық  заңдарға  кіретін  немесе 

элементар 

бӛлшектер 

мен 

микроәлем 

үдерістерінің 

 

сипаттамалары 

болып 

табылатын 

физикалық 

тұрақтылар: 

гравитациялық  тұрақты,  вакуумдағы  жарық 

жылдамдығы,  элементар  электр  заряды  және 

т.б.  

Потенциа́л (фу́нкция потенциа́льная) 

от лат. Potential — сила 

Характеристика 

векторных 

полей, 

к 

которым  относятся  многие  силовые  поля 

(электромагнитное, 

гравитационное), 

а 

также поле скоростей в жидкости и др. 

 

Потенциал (потенциалды функция) 

лат. Potential — күш 

Кӛптеген  күштік  ӛрістер  (электромагнитті, 

гравитациялық), 

сонымен 

қатар 

сұйықтықтағы  жылдамдық  ӛрістері  жататын, 

векторлық ӛрістер сипаттамасы.  

потенциал  ионизации  (ионизационный 

потенциал)  /  ionization  potential  — 

физическая 

величина, 

определяемая 

отношением 

минимальной 

энергии, 

необходимой  для  однократной  ионизации 

атома  (или  молекулы),  находящегося  в 

основном  состоянии,  к  заряду  электрона. 

Потенциал  ионизации  —  мера  энергии 

ионизации, которая равна работе вырывания 

электрона  из  атома  или  молекулы,  и 

характеризует  прочность  связи  электрона  в 

атоме  или  молекуле.  Измеряется  в 

электронвольтах. 

 иондау  потенциалы  /  ionization  potential  — 

негізгі  күйде  тұрған  атомның  (немесе 

молекуланың)  бір  реттік  иондалуы  үшін 

қажет 

минимал 

энергияның 

электрон 

зарядына 

қатынасымен 

анықталатын 

физикалық  шама.  Иондалу  потенциалы  – 

электронды  атомнан  немесе  молекуладан 

жұлып  алуға  қажетті  жұмысқа  тең  иондалу 

энергиясының ӛлшемі, және атомдағы немесе 

молекуладағы 

электрон 

байланысының 

беріктігін  сипаттайды.  Электронвольтпен 

ӛлшенеді. 

потенциал ионизации /  ionization potential 

—  частицы  (молекулы,  атома,  иона), 

минимальная  разность  потенциалов  U, 

которую  должен  пройти  электрон  в 

ускоряющем  электрическом  поле,  чтобы 

приобрести 

кинетическую 

энергию, 

достаточную для ионизации частицы. 

жүктеу/скачать 4,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: