Ақылбеков Ә. Т., Кривобоков В. П., Даулетбекова А. К

352 

 

и 

в 

отсутствие 

тока, 

например, 

возникновения 

фотопотенциала 

и 

фотоемкости 

идеально 

поляризуемого 

электрода 

(см. 

слой 

двойной 

электрический). 

мысалы, 

идеал 

поляризацияланатын 

электродта 

фотопотенциал 

мен 

фотосыйымдылықтың 

 

пайда 

болуы 

(қараңыз: қос электрлік қабат) . 

Фотоэффе́кт 

Photoeffect  

Испускание  электронов  веществом  под 

действием  электромагнитного  излучения 

(фотонов).  Перераспределение  электронов 

по 

энергетическому 

составу 

в 

конденсированной среде, происходящее при 

поглощении  электромагнитного  излучения, 

называемое  внутренним  фотоэффектом. 

Фотоэффект 

широко 

используется 

в 

исследовании  строения  вещества  (атомов, 

атомных  ядер,  твердых  тел),  а  также  в 

фотоэлектронных приборах.  

Фотоэффе́кт 

Photoeffect  

Электромагниттік  сәуленің  (фотондардың) 

әсерінен  заттардан  электрондардың  ұшып 

шығуы.  Электромагниттік  сәулені  жұтуы 

кезінде 

конденсирленген 

ортада 

электрондардың 

энергиялық 

құрамы 

бойынша қайта үлестірілуін ішкі фотоэффект 

деп  атайды.  Фотоэффект  заттың  құрылымын 

(атомдардың,  атом  ядроларының,  қатты 

денелердің) 

зерттеуде, 

сонымен 

қатар 

фотоэлектрондық 

құрылғыларда 

кеңінен 

қолданылады.  

Фрагмента́ция  

Fragmentation  

Разбиение  зерна  на  маленькие,  дискретные 

кристаллы, 

выделенные 

сетью 

пересекающихся  полос  скольжения  в 

результате 

холодной 

обработки. 

Эти 

маленькие  кристаллы  или  фрагменты 

отличаются  по  ориентации  и  имеют 

тенденцию  поворачиваться  к  устойчивой 

ориентации, 

определенной 

системами 

скольжения. 

Фрагмента́ция 

Fragmentation  

Суық 

ӛңдеу 

нәтижесінде 

сырғанау 

жолақтарымен  қиылысатын  аумен  бӛлінген 

дәнді кішкентай, дискретті кристалдарға бӛлу 

процесі.    Бұл  кішкентай  кристалдар  немесе 

фрагменттер 

бағытталуы 

бойынша  

ерекшеленеді  және  белгілі  бір  сырғанау 

жүйесімен  анықталған  тұрақты  бағытқа  

бұрылу тенденциясына ие.  

фрагментация  твердых  отходов  /  strong 

focusing  —  разборка,  резка,  рубка  и  т.д. 

отслужившего 

свой 

срок 

крупногабаритного  оборудования  перед 

захоронением; производится в специальных 

камерах,  оборудованных  резаком,  пилой, 

гильотиной,  горелками  и  др.,  а  также 

подъемно-транспортным  оборудованием  и 

приточно-вытяжной 

вентиляцией 

с 

очисткой  выбрасываемого  воздуха  от 

аэрозолей. 

 қатты қалдықтардың фрагментациясы  / 

strong  focusing  —  ӛзінің    мерзімін  ӛтеген 

үлкен  ӛлшемді  жабдықтарды  кӛмер  алдында 

бӛлшектеу,  кесу,  шабу  және  т.б.;  арнайы  

қондырғылармен, атап айтқанда, кескіш, ара, 

гильотина және т.б., сонымен қоса,  кӛтергіш 

–транспортты 

қондырғылармен 

жабдықталған камераларда жүргізіледі. 

Фрезерова́ние 

Milling 

В  металлообработке  —  процесс  резания 

металлов  и  др.  твѐрдых  материалов  фрезой 

(от  франц.  fraise)  —  режущим  многозубым 

(многолезвийным)  инструментом  в  виде 

тела  вращения.  Ф.  применяется  для 

обработки 

плоских 

и 

фасонных 

поверхностей 

(в 

т. 

ч. 

резьбовых 

поверхностей, зубчатых и червячных колѐс) 

и осуществляется на фрезерных станках. 

Фрезамен ӛңдеу 

Milling 

Металл ӛңдеуде - айналмалы кӛптісті кескіш 

құралмен,  яғни  фрезамен,  металдарды  және 

т.б.  қатты  материалдарды  кесу  процесі. 

Фрезамен  ӛңдеу  жазық  және  фасонды  бетті 

ӛңдеуде  және  фрезерлі  станоктарда  жүзеге 

асырылады.  

353 

 

фрезерование  ионное  /  ion  milling    — 

процесс  резания  материалов  с  помощью 

сфокусированного пучка ускоренных ионов 

—  ионды  фрезамен  өңдеу  /  ion  milling    — 

үдетілген 

иондардың 

 

тоғыстырылған 

шоғының 

кӛмегімен 

материалды 

кесу 

процесі. 

Фуллере́ны 

Fullerenes 

Углеродные 

сферические 

молекулы 

нанометрового диаметра. 

 — 

фуллерены  интерколированные  / 

endohedral  —  фуллерены,  внутрь  которых 

заключены атомы. 

Фуллере́ндер 

Нанометрлік  диаметрлердегі    сфералық  

кӛміртекті молекулалар. 

— 

интеркольденген 

фуллерендер 

/ 

endohedral 

— 

ішінде 

атомдар 

орналастырылған фуллерендер. 

Функции термодинамические – то же, что 

потенциалы термодинамические. 

 

Функции 

термодинамические 

– 

термодинамикалық потенциалдардың ӛзі. 

Функция  Гиббса  тепловая  –  то  же,  что 

энтальпия 

 Гиббстың 

жылулық 

функциясы 

– 

энтальпияның ӛзі. 

Функция  зарядовая  –  то  же,  что 

распределние 

зарядовое 

(см. 

ст. 

распределение) 

 Зарядты  функция  –  зарядты  таралудың 

(қара. ст.таралу) 

Функция каскадная  

Cascade function 

Зависимость количества смещенных атомов 

в  каскаде  смещений  (  см.  ст.  каскад)  от 

энергии первично выбитого атома и энергии 

атомов в решетке. 

См.  также  атом  первично  выбитый  (в  ст. 

атом). 

 

 Каскадты функция 

Cascade function 

(қара.  ст.каскад)  бастапқы  ығыстырылып 

шыққан атом энергиясы мен тордағы атомдар 

энергиясына  ығысу  каскадындағы  (қара. 

ст.каскад)  ығысқан  атомдар  мӛлшерінің 

тәуелділігі. 

Қара.сон.қ    біріншілік  выбитый  атом  (ст. 

атом) 

Функция  потенциальная  –  то  же,  что 

потенциал. 

 Потенциалды  функция  –  потенциалдың 

ӛзі.   

Фурье-спектроскопия 

– 

см. 

ст. 

спектроскопия. 

Фурье-спектроскопия 

– 

қара. 

ст. 

спектроскопия. 

Фу́нкция распределе́ния 

Accumulated 

distribution, 

distribution 

function, cumulative distribution curve 

Функция  для  описания  распределения 

вероятностей 

значений 

случайной 

величины. 

Таралу функциясы 

Accumulated  distribution,  distribution  function, 

cumulative distribution curve 

Кездейсоқ 

шама 

мәндерінің 

таралу  

ықтималдылығын сипаттайтын функция. 

ФЭР (физи́ческий эквивале́нт рентге́на) 

Roentgen equivalent physical 

Внесистемная  единица  эквивалентной  дозы 

корпускулярного 

ионизирующего 

излучения  (альфа-  частиц,  бета-  частиц  и 

нейтронов). 

РФЭ  (рентгеннің физикалық эквиваленті) 

Roentgen equivalent physical 

Корпускулалық 

иондаушы 

сәулелердің 

(альфа-бӛлшектердің, 

бета-бӛлшектердің 

және 

нейтрондардың) 

эквиваленттік 

дозасының жүйелік емес бірлігі. 

Х 

Хемилюминесце́нция 

Chemiluminescence 

Люминесценция, 

сопровождающая 

химические реакции. 

См. также люминесценция. 

Хемилюминесце́нция 

Chemiluminescence 

Химиялық реакциялармен  қабаттаса жүретін 

люминесценция.  

Сон. қ. қараңыз: люминесценция.  

 

Хемосо́рбция 

Сhemical adsorption 

Хемосо́рбция 

Ерітінділерден 

газдардың, 

булардың, 

354 

 

Адсорбция  газов,  паров,  вещества  из 

растворов твердыми телами с образованием 

на их поверхности химического соединения. 

См. также сорбция. 

заттардың  қатты  денемен  олардың  бетінде 

химиялық 

қосылыстар 

түзе 

отырып 

адсорбциялануы.  

Сон. қ. қараңыз: сорбция.  

Химия высоких энергий 

High-energy chemistry 

Изучает  кинетику  и  механизм  реакций, 

которые 

характеризуются 

существенно 

неравновесными  концентрациями  быстрых, 

возбужденных или ионизированных частиц, 

обладающих  избыточной  энергией  по 

сравнению  с  энергией  их  теплового 

движения, а часто и с энергией химических 

связей. Термин введен в СССР в начале 60-х 

гг.  Основные  разделы  химии  высоких 

энергий:  лазерная  химия,  плазмохимия, 

радиационная  химия,  фотохимия,  а  также 

изучение  химичеких  реакций  в  пучках 

быстрых  атомов,  ионов  или  молекул,  ряда 

проблем  механохимии  и  ядерной  химии. 

Хотя  реакции,  изучаемые  в  различных 

разделах  этой  дисциплины,  инициируются 

или  ускоряются  под  действием  различных 

факторов, 

их 

объединяет 

общность 

элементарных  химических  процессов  с 

участием  электронов,  ионов,  свободных 

радикалов, 

ион-радикалов, 

электронно-

возбужденных  и  быстрых  атомов  и 

молекул.  Реализуются  новые  механизмы 

реакций,  мало  вероятные  в  равновесных 

системах  при  обычных  температурах. 

Другая  характерная  черта  химии  высоких 

энергий — общность методов исследования 

в  разных  ее  направлениях.  Широко 

распространены  оптические  методы,  масс-

спектрометрия, 

радиоспектроскопия, 

а 

также 

экспериментальные 

методы 

квантовой  электроники,  атомной  и  ядерной 

физики. 

Жоғары энергиялар химиясы 

High-energy chemistry 

Жылулық 

қозғалысымен 

салыстырғанда 

артық 

энергияға, 

кӛбінесе 

химиялық 

байланыс  энергиясына  тең  энергияға  ие, 

тепе-тең  емес  концентрациялы,  жылдам, 

қозған  немесе  иондалған  бӛлшектермен 

сипатталатын  реакциялардың  кинетикасы 

мен механизмін зерттейді. Бұл термин КСРО-

да  60-жылдардың  басында    енгізілген. 

Жоғары 

энергиялы 

химияның 

негізгі 

салалары:  лазерлік  химия,  плазмохимия, 

радиациялық  химия,  фотохимия,  сонымен 

қоса,  жылдам  атомдар,  иондар  немесе 

молекулалар 

шоқтарындағы 

химиялық 

реакцияларды,  механохимия  және  ядролық 

химияның  бірқатар  мәселелерін  зерттеу.  Бұл 

пәннің  әртүрлі  бӛлімдерінде  зерттелетін 

реакциялар 

әртүрлі 

факторларда 

туындатылып немесе үдетілетін болғанымен, 

оларды электрондар, иондар, бос радикалдар, 

ион  радикалдар,  электрондық  қоздырылған, 

әрі  жылдам  атомдар  мен  молекулалардың 

қатысуымен  жүретін  элементар  химиялық 

процестердің ортақтығын біріктіреді. Кәдімгі 

температура  жағдайда  тепе-теңдік  жүйеде 

ықтималдылығы  аз  реакциялардың  жаңа 

механизмдері  де  іске  асырылуда.  Жоғары 

энергиялы  химияның  тағы  бір  ерекшелігі  – 

оның  әр  түрлі  бағыттарындағы  зерттеу 

әдістерінің  жалпылығы.  Оптикалық  әдістер, 

масс-спектрометрия, 

радиоспектроскопия, 

сондай-ақ,  кванттық  электроника,  атомдық 

және  ядролық  физиканың  эксперименталды 

әдістері кеңінен тараған.  

Химия квантовая 

Quantum chemistry 

Раздел  теоретической  химии,  в  котором 

строение 

и 

свойства 

химических 

соединений, 

их 

взаимодействия 

и 

превращения 

в 

химичеких 

реакциях 

рассматриваются  на  основе  представлений 

и с помощью методов квантовой механики. 

Квантовая 

химия 

тесно 

связана 

с 

экспериментально 

установленными 

закономерностями в свойствах и поведении 

химических  соединений,  в  т.  ч.  с 

закономерностями, 

описываемыми 

Кванттық химия 

Quantum chemistry 

Химиялық  қосылыстардың  құрылымы  мен 

қасиеттерін,  олардың  ӛзара  әсерлесуі  мен 

химиялық 

реакциялардағы 

түрленулерді 

кванттық  механикалық  кӛзқарас  негізінде 

және  әдістерінің  кӛмегімен  қарастырылатын 

теориялық химияның бӛлімі. Кванттық химия 

химиялық  қосылыстардың  қасиеті  мен  ӛту 

барысында 

эксперимент 

жүзінде 

тағайындалған 

заңдылықтармен, 

соның 

ішінде  заттардағы  химиялық    процестердің 

классикалық 

теориясымен 

сипатталатын 

355 

 

классической 

теорией 

химических 

процессов в веществе. 

заңдылықтармен тығыз байланысты. 

Хи́мия ла́зерная 

Laser chemistry 

Раздел  химии,  изучающий  химические 

превращения, 

осуществляемые 

под 

воздействием 

лазерного 

излучения. 

Направленность  и  высокая  интенсивность 

излучения обеспечивают высокую  скорость 

ввода  энергии  в  объем,  где  протекает 

химическая 

реакция, 

ее 

точную 

пространственную 

и 

временную 

локализацию, 

дозированность 

и 

стерильность. 

Лазерлік химия 

Laser chemistry 

Лазер 

сәулелерінің 

кӛмегімен 

жүзеге 

асырылатын 

химиялық 

түрленулерді 

зерттейтін  химияның  бӛлімі.  Сәуленің 

бағыттылығы  мен  жоғары  қарқындылығы 

энергияның  химиялық  раекция  ӛтіп  жатқан 

кӛлемге  жоғары  жылдамдықпен  енуін,  оның 

мұнда  дәл  кеңістіктік  және  уақыттық 

оқшаулануын, 

дозалылығын 

және 

зарарсыздандырылуын  қамтамасыз етеді.  

 

термохимия 

лазерная 

/ 

laser 

thermochemistry – раздел лазерной химии. В 

котром 

определяющую 

роль 

играют 

термостимулирующие 

процессы, 

обусловленные лучом лазера. 

 лазерлі  термохимия  /  laser  thermochemistry 

–  лазерлік  химияның  маңызды  рӛлді    лазер 

сәулесімен 

шартталған 

термостимуляциялаушы процестер атқаратын 

бӛлімі. 

фотохимия лазерная /  laser photochemistry 

–  раздел  лазерной  химии,  в  котором 

определющую 

роль 

играют 

фотохимические  процессы,  связанные  с 

воздействием лазерных фотонов. 

 лазерлі  фотохимия /    laser  photochemistry  – 

лазерлік  химияның  маңызды  рӛлді  лазерлік 

фотондардың 

әсеріне 

байланысты 

фотохимиялық процестер атқаратын бӛлімі. 

Хи́мия радиационная 

Radiation chemistry 

Раздел  химии,  изучающий  химические 

изменения веществ, вызываемые действием 

ионизирующих излучений. 

Радиациялық химия 

Radiation chemistry 

Иондаушы  сәуленің    әсерінен  болатын 

заттардағы  химиялық  ӛзгерістерді  зерттейтін 

химияның бӛлімі.  

Хи́мия ядерная 

Nuclear chemistry 

Раздел  химии,  изучающий  взаимосвязь 

между  физико-химическими  и  ядерными 

свойствами  вещества.  Иногда  ядерная 

химия  неправильно  отождествляется  с 

радиохимией. 

Ядролық химия 

Nuclear chemistry 

Химияның  заттың  ядролық    және  физика-

химиялық  қасиеттері  арасындағы  ӛзара 

байланысты 

зерттейтін 

бӛлімі. 

Кейде 

ядролық 

химия 

радиохимиямен 

шатастырылады. 

Хроматогра́фия 

Chromatography  

Физико-химический  метод  разделения  и 

анализа  гомогенной  многокомпонентной 

смеси, основанный на явлениях сорбции  — 

десорбции  компонентов  при  прохождении 

смеси  через  сорбент.  В  зависимости  от 

фазового  состояния  смеси  различают 

хроматографию  газовую  и  жидкостную. 

Широко  применяется  в  радиационных  и 

плазменных 

технологиях 

обработки 

материалов. 

Хроматогра́фия 

Chromatography  

Гомогенді  кӛп  құрамды  қоспаны  оның 

сорбент арқылы ӛтуі кезінде компонентерінің 

сорбция-десорбция  құбылысына  негізделген 

бӛлудің  және  талдаудың  физика-химиялық 

әдісі.  Қоспаның  фазалық  күйіне  қарай  оны 

сұйықтық  немесе  газдық  хроматография  деп 

екіге  бӛледі.  Материалдарды  ӛңдеудің 

радиациялық 

және 

плазмалық 

технологияларында кеңінен қолданылады.  

хроматография 

адсорбционно-

комплексообразователная 

/ 

adsorption 

complexation 

chromatography, 

gas-solid 

complexation  chromatography  —  разделение 

 адсорбциялы-комплекстүзгіш 

хроматография  /  adsorption  complexation 

chromatography, 

gas-solid 

complexation 

chromatography  —  комплексті  бірігулер  мен 

356 

 

смеси 

ионов-комплексообразователей,  

основанное 

на 

различии 

констант 

устойчивости их комплексных соединений с 

органическими 

реагентами, 

которыми 

насыщен 

сорбент, 

например, 

активированный уголь. 

сорбент 

қанықтырылған 

органикалық 

реагенттердің тұрақтылық константаларының 

әртүрлілігіне 

негізделген 

ион-комплекс 

түзгіштер қоспасын бӛлу. 

хроматография 

окислительно-

восстановительная  /  oxidation-reduction 

chromatography  —  разделение,  основанное 

на  различии  скоростей  окислительно-

восстановительных 

реакций 

между 

окислителем 

или 

восстановителем, 

входящим 

в 

состав 

сорбента-

электроноионообменника 

и 

ионами 

хроматографического раствора.  

тотықтандыру-қалпына 

келтіру 

хроматографиясы 

/ 

oxidation-reduction 

chromatography 

— 

хроматографиялық 

ерітіндідегі  иондар  мен  сорбент-электронды 

ионды 

алмастырғыштың 

құрамындағы 

тотықтырғыш  немесе  қалпына  келтіргіш 

арасындағы    тотықтандыру-қалпына  келтіру 

реакциялары  жылдамдығының  әртүрлілігіне 

негізделген бӛліну. 

жүктеу/скачать 4,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: