Цикл
ядерный
топливный
(цикл
ядерный реакторный)
Cycle (nuclear fuel cycle)
Совокупность технологических процессов,
связанных с получением энергии на
ядерных установках (в ядерных реакторах).
В зависимости от ядерного горючего
возможно осуществление трех типов
ядерного топливного цикла. 1. Урановый
цикл, в котором делящимся материалом
служит
235
U, а фертильным материалом
(воспроизводящим)
-
238
U.
Урановое
горючее изготавливают из природного
урана (0,71%
235
U), низкообогащенного
урана (1-5%
235
U) или высокообогащенного
урана (до 93%
235
U). Первые два вида
горючего используют в реакторах на
тепловых нейтронах, третий - в реакторах
на быстрых нейтронах, работающих в
конвертерном
режиме.
2.
Уран-
плутониевый цикл, в котором горючее
состоит из природного или обедненного
(0,2-0,3%
235
U) урана с добавкой
239
Рu в
количестве,
эквивалентном
соответствующему обогащению по
235
U.
Это горючее может быть использовано как
в реакторах на тепловых нейтронах, так и в
реакторах
на
быстрых
нейтронах.
Фертильным материалом здесь также
служит
238
U. 3. Уран-ториевый цикл. Здесь
делящийся материал -
235
U или
233
U,
фертильный -
232
Th. В промышленном
масштабе
используется
в
основном
урановый цикл.
Ядролық
отын
циклі
(ядролық
реакторлық цикл)
Cycle (nuclear fuel cycle)
Ядролық
қондырғыларда
(ядролық
реакторларда) энергия алуға байланысты
технологиялық процестердің жиынтығы.
Ядролық жанғыш затқа байланысты ядролық
отынның циклі үш типте жүзеге асырылады.
1. Бӛлінуші зат ретінде
235
U, ал фертильді
материал (үдемелі ӛндіруші)-
238
U болатын
урандық цикл. Урандық жанғыш зат табиғи
ураннан (0,71%
235
U), тӛмен байытылған
ураннан
(1-5%
235
U)
немесе
жоғары
байытылған
ураннан
(до
93%
235
U)
жасалынады. Жанғыш заттың алғашқы екі
түрі жылулық нейтронды реакторларда, ал
үшіншісі – конверторлық режимде жұмыс
істейтін жылдам нейтронды реакторларда
қолданылады. 2. Жанғыш заттың құрамы
табиғи
немесе
азайтылған,
құрамында
жалпыланған
235
U эквивалентті сәйкес
келетін
239
Рu қоспасы бар ураннан (0,2-0,3%
235
U) тұрады. Бұл жанғыш отын жылулық
нейтронды реакторларда, сонымен қатар
жылдам
нейтронды
реакторларда
да
қолданылады. Сондай-ақ, мұнда фертильді
материал ретінде
238
U қолданылады. 3. Уран-
торийлі цикл. Мұндағы бӛлінгіш материал -
235
U немесе
233
U, ал фертильді материал -
232
Th. Ӛндірісте негізінен урандық цикл
қолданылады.
Циклотрон
Cyclotron
Циклический
резонансный
ускоритель
тяжѐлых частиц (протонов, ионов), в
котором управляющее магнитное поле и
частота ускоряющего электрического поля
постоянны.
Циклотрон
Cyclotron
Үдетуші электр ӛрісінің жиілігі мен
басқарушы магнит ӛрісі уақыт бойынша
тұрақты
болатын
ауыр
зарядталған
бӛлшектерді циклді резонанстық үдеткіш.
Цилиндр Фарадея
Faraday cup
Устроство для контроля плотности тока по
сечению пучка заряженных частиц.
Фарадей цилиндрі
Faraday cup
Зарядталған бӛлшектер шоғының қимасы
бойынша
тоқ
тығыздығын
бақылауға
арналған құрылғы.
Ч
Части́ца
Particle
Малое образование. Физическая система,
Ч
Бӛлшек
Particle
Кіші түзіліс. Салыстырмалы түрде аз ғана
362
состоящая из относительно небольшого
числа элементарных образований.
элементар түзілістерден тұратын физикалық
жүйе.
частица виртуальная / virtual particle —
частица, которая рождается, а затем
поглощается на промежуточных стадиях
процесса взаимодействия, описываемого
квантовой теорией поля.
виртуалды бөлшек / virtual particle — ӛрістің
кванттық теориясымен сипатталатын, ӛзара
әсерлесу процесінің аралық кезеңдерінде
пайда болып қайтадан сонда жұтылатын
бӛлшек.
частица горячая / hot particle — атом или
свободный радикал с энергией, значительно
превосходящей
тепловую
энергию
окружающих молекул.
ыстық бөлшек / hot particle — қоршаған
молекулалардың жылулық энергиясынан
анағұрлым артық энергиялы атом немесе
еркін радикал.
частица заряженная / charged particle —
частица, имеющая электрический заряд.
зарядталған бөлшек / charged particle —
электр заряды бар бӛлшек.
частица ионизирующая / ionizing particle
— частица, кинетическая энергия которой
достаточна для ионизации атома или
молекулы при столкновении.
иондаушы бөлшек / ionizing particle —
атоммен немесе молекуламен соқтығысу
кезінде
энергиясы
оларды
иондауға
жеткілікті кинетикалық бӛлшек.
частица истинно нейтральная / neutral,
neutral
particle,
uncharged
particle
—
элементарная частица, тождественная своей
античастице.
шынайы бейтарап бөлшек / neutral, neutral
particle,
uncharged
particle
—
ӛзінің
антибӛлшегіне барабар элементар бӛлшек.
частица
косвенно
ионизирующая
/
indirect-ionizing particle — незаряженная
частица (нейтрон, фотон и т.п.), которая
может
образовывать
непосредственно
ионизирующую частицу или инициировать
ядерное превращение.
жанама иондаушы бөлшек / indirect-ionizing
particle — иондаушы бӛлшек тудыра алатын
немесе ядролық түрленуді қоздыра алатын
зарядталған бӛлшек (нейтрон, фотон және
т.с.с.).
частица непосредственно ионизирующая
/ direct-ionizing particle — заряженная
частица (электрон, протон, альфа-частица и
т.д.), обладающая кинетической энергией,
достаточной
для
ионизации
при
столкновении с атомом или молекулой.
тікелей иондаушы бөлшек / direct-ionizing
particle — атоммен немесе молекуламен
соқтығысқан кезде оны иондауға жеткілікті
кинетикалық энергияға ие зарядталған
бӛлшек (электрон, протон, альфа-бӛлшек
және т.б.)
363
частицы радиоактивные горячие / hot
radioactive
particles
—
твердые
высокорадиоактивные
частицы,
образующиеся при ядерных взрывах,
ядерных авариях с разрушением активной
зоны реактора, в процессе переработки
отработанного ядерного горючего и т.д.
Типичные размеры в зависимости от
условий образования их средний размер
может составлять от 0,01 до сотен мкм.
Частицы длительное время пребывают в
атмосфере и могут переноситься на
значительные расстояния. Так, частицы,
попавшие в стратосферу на высоту до 30-35
км, могут находиться там в течение 10 лет.
После попадания на поверхность Земли с
радиоактивными выпадениями они могут
вновь подниматься в воздух (ветровая
миграция).
Концентрация
частиц,
образовавшихся в результате ядерной
аварии или наземного ядерного взрыва,
даже на больших расстояниях от места их
образования может достигать 10
2
-10
3
в 1
м
3
и даже более. Радионуклидный состав
зависит от условий их образования и
времени, прошедшего после возникновения
частицы (ее возраста). Радиоактивность
частиц
определяется
радионуклидным
составом, размерами и возрастом и может
составлять от 1 до 100 МБк на частицу.
Химический состав радиоактивных горячих
частиц
может
отвечать
химическому
составу ядерного горючего, но может и
существенно отличаться от него вследствие
содержания
самостоятельных
фаз,
образуемых
химическими
реакциями
радионуклидов — продуктов деления
горючего
радиоактивті ыстық бөлшек / hot
radioactive particles — ядролық жанғыш затты
қайтадан
ӛңдеу
процесінде,
ядролық
жарылыстар кезінде, ядролық апаттар кезінде
реактордың белсенді аймағының қирауы
нәтижесінде
пайда
болатын
жоғары
радиобелсенді қатты заттар. Пайда болу
жағдайына байланысты олардың орташа
ӛлшемдері 0,01 ден жүздеген мкм-ге дейін
болуы мүмкін. Бӛлшектер ұзақ уақыт бойы
атмосферада
болып,
айтарлықтай
ара
қашықтыққа
тарала
алады.
30-35км
биіктіктегі стратосфераға түскен осындай
бӛлшектер 10 жылға дейін ӛмір сүре алады.
Олар радиобелсенді жауынмен Жердің бетіне
түскеннен кейін қайтадан ауаға кӛтеріле
алады (желдік миграция). Ядролық апат
немесе жер бетіндегі ядролық жарылыстың
нәтижесінде пайда болған бӛлшектердің
концентрациясы олардың пайда болған
жерінен ӛте үлкен ара қашықтықта да 1 м
3
та
10
2
-10
3
-ке дейін тіптен одан да жоғары
болуы мүмкін. Бӛлшек туындағаннан кейін
ӛтетін радионуклидтің құрамы олардың
пайда болу жағдайына және пайда болғаннан
бері
ӛткен
уақытқа
байланысты.
Бӛлшектердің
радиобелсенділігі
оның
радионуклидті құрамымен, ӛлшемімен және
жасымен анықталады, ол бір бӛлшекке 1 ден
100
МБк-
ға
дейін
келуі
мүмкін.
Радиобелсенді
жанғыш
бӛлшектердің
химиялық құрамы ядролық жанғыш заттың
химиялық құрамына сәйкес болуы, немесе
радионуклидтердің химиялық реакциясы
нәтижесінде
жанғыш
заттың
ыдрау
ӛнімдерінен пайда болған меншікті фазаның
болуымен айтарлықтай ерекшеленуі мүмкін.
частица топливная / fuel particle — малая
частица (крупинка) ядерного топлива без
покрытия; такие частицы размещаются в
металлической или графитовой матрице и
используются
для
изготовления
дисперсионных твэлов.
отындық бөлшек / fuel particle — ядролық
отынның жабынсыз кішкентай бӛлігі; мұндай
бӛлшектер метал немесе графит матрицада
орналастырылады
және
дисперсиялық
твэлдер дайындауда қолданылады.
частица элементарная / elementary particle
—
мельчайшие
частицы
физической
материи. Представления об элементарных
частицах отражают ту ступень в познании
строения материи, которая достигнута
современной
наукой.
Вместе
с
античастицами
открыто
около
300
элементарных
частиц.
Термин
элементар бөлшек / elementary particle —
физикалық материяның ең ұсақ бӛлшектері.
Элементар бӛлшектер туралы түсінік материя
құрылымын
зерттеуде
қазіргі
заманғы
ғылымның жеткен деңгейін кӛрсетеді.
Антибӛлшектермен қоса есептегенде 300-дей
элементар бӛлшектер ашылған. Кӛптеген
элементар бӛлшектер ӛте күрделі ішкі
364
"элементарные
частицы"
условен,
поскольку многие элементарные частицы
имеют сложную внутреннюю структуру.
құрылымды
болғандықтан,
«элементар
бӛлшек» термині салыстырмалы болып
табылады.
Частота́
Frequency.
Отношение числа полных циклов какого-
либо
периодического
процесса
к
промежутку времени, в течение которого
совершается это число циклов.
Жиілік
Frequency.
Қандай да бір периодты процестің толық
циклі санының осы циклдер саны жасалатын
уақыт аралығына қатынасы.
частота ларморовская / Larmor's frequency — угловая
частота
прецессии
магнитного
момента,
помещенного в магнитное поле
лармор жиілігі / Larmor's frequency — магнит ӛрісіне
орналастырылған магнит мқменті прецессиясының
бұрыштық жиілігі.
частота плазменная / plasma frequency —
частота плазменных колебаний, с которой
электроны колеблются около положения
равновесия,
будучи
смещенными
относительно ионов.
плазмалық жиілік / plasma frequency —
иондарға қатысты ығысқан электрондардың
тепе-теңдік орнының айналасында тербелетін
плазмалық тербеліс жиілігі.
частота
циклотронная
/
cyclotron
frequency — частота обращения заряженных
частиц в постоянном магнитном поле в
плоскости, перпендикулярной к вектору
напряжѐнности этого поля.
циклотрондық жиілік / cyclotron frequency
— зарядталған бӛлшектердің тұрақты магнит
ӛрісінің кернеулік векторына перпендикуляр
жазықтықта айналу жиілігі.
Чистота радиохимическая
Radiochemical purity
Характеристика радионуклидного состава
радиоактивного
препарата.
Препарат
называется радиохимически чистым (РХЧ),
если в нем не содержатся примеси
радионуклидов других элементов, кроме
данного. Если при проведении ядерной
реакции
(например,
при
облучении
нейтронами) в образце возникает несколько
радионуклидов
данного
элемента,
полученный радиоактивный препарат также
считается РХЧ. Так, водный раствор,
содержащий радионуклид
131
I в форме KI,
является РХЧ, если в нем нет примеси
радионуклидов
90
Sr,
95
Zr и др. Водный р-р
НВr, в к-ром при облучении нейтронами
образовались радионуклиды
80
Вr и
82
Вr,
также представляет собой РХЧ препарат. От
РХЧ препаратов следует отличать так
называемые
ядерно-физически
чистые
(ЯФЧ)
препараты.
Такой
препарат
обязательно
содержит
только
один
радионуклид.
ЯФЧ
препарат
всегда
является и РХЧ препаратом, тогда как РХЧ
препараты могут быть ЯФЧ, но могут и не
быть ими.
Радиохимиялық жиілік
Radiochemical purity
Радиобелсенді препараттың радионуклидті
құрамының сипаттамасы. Егер препаратта
басқа қоспа элементтерінің радионуклидтері
болмаса, онда ол радиохимиялық таза (РХТ)
деп аталады. Егер үлгіде ядролық реакцияны
жүргізгеннен
(мысалы,
нейтронмен
сәулелендіргеннен)
кейін
берілген
элементтердің
бірнеше
радионуклидтері
түзілсе, алынған радиобелсенді препарат та
РХТ болып табылады. Осылайша, KI
формасындағы
131
I радионуклиді бар су
ерітіндісінде
90
Sr,
95
Zr
және
т.б.
радионуклидтердің қоспасы болмаса, онда ол
РХТ болып есептеледі. Нейтрондармен
атқылау
кезінде
80
Вr
және
82
Вr
радионуклидтері пайда болған НВr су
ерітіндісі де РХТ препаратқа жатады. Алайда
РХТ препараттардан ядролы-физикалық таза
(ЯФТ) препараттарды бӛліп қарастыру
қажет. Мұндай препарат міндетті түрде тек
қана бір радионуклидтен тұрады. ЯФТ
препарат әрдайым РХТ препарат бола алады.
Ал РХТ ЯФТ болуы да болмауы да мүмкін.
Ш
Ш
365
Шерохова́тость
Roughness
Cовокупность
неровных
образований
микрорельефа
поверхности
детали.
Возникает, главным образом, вследствие
пластической деформации поверхностного
слоя заготовки при ее обработке из-за
неровных режущих кромок инструмента,
трения, вибрации частиц материала с
поверхности заготовки и инструмента и т.п.
Важная характеристика при осаждении
плазменных покрытий.
Кедір-бұдырлық
Roughness
Бұйымның беткі қабатында пайда болған
тегіс емес микробедерлердің жиынтығы.
Дайындаманың бетін ӛңдеу кезінде кескіш
құралдар жүзінің тегіс болмауы, үйкеліс,
дайындама мен құрал бетіндегі бӛлшектердің
вирациясы және т.с.с. нәтижесінде пайда
болған пластикалық деформация салдарынан
туындайды. Плазмалық жабын жағу кезінде
маңызды сипаттама болып табылады.
Шихта
Charge (от нем. Schicht)
Смесь
материалов
в
определенной
пропорции, подлежащих переработке в
металлургических, химических и других
агрегатах. Шихта рассчитана на получение
конечных
продуктов
с
заданными
физическими и химическими свойствами.
Шихта
Charge (от нем. Schicht)
Металлургиялық, химиялық және басқа да
агрегаттардың қайта ӛңделуіне жататын
белгілі бір порциялардағы материалдар
қоспасы. Шихта белгіленген химиялық және
физикалық қасиеттерге ие ӛнімдерді алуға
есептелген.
Шлаки
Ash, chark, slag, cinder, recrement, scoria,
sinter
Продукты деления ядерного топлива с
большим
периодом
полураспада,
образующиеся в реакторе в процессе его
эксплуатации.
Шлактар
Ash, chark, slag, cinder, recrement, scoria, sinter
Ядролық отынды эксплуатациялау процесі
кезінде реакторда пайда болған жартылай
ыдырау периоды ӛте үлкен бӛліну ӛнімі.
Шлифова́ние / шлифо́вка
Grinding, polishing,
Обработка
поверхностей
заготовок
абразивных инструментом. По скорости
вращения
абразивного
инструмента
различают обычное шлифование (окружная
скорость инструмента ок. 20 м/с) и
скоростное (окружная скорость > 50 м/с).
Шлифование широко применяется при
обработке наружных и внутренних плоских,
цилиндрических, конических и фасонных
поверхностей
заготовок
из
металла,
керамики, пластмасс, ферритов, камня и т.д.
Тегістеу
Grinding, polishing,
Дайындамалардың
беттерін
қайрақты
аспаптармен ӛңдеу. Қайрақты аспаптардың
айналу жылдамдығына қарай қарапайым
(аспаптың айналу жылдамдығы 20 м/с) және
жылдамдықты
(аспаптың
айналу
жылдамдығы > 50 м/с) тегістеу деп бӛлінеді.
Тегістеу
металдан,
керамикадан,
пластмассадан, ферриттерден, тастан және
т.б. жасалған дайындамалардың сыртқы және
ішкі жазық, цилиндрлік, конустық, фасондық
беттерін ӛңдеуде кеңінен қолданылады.
шлифовка электроразрядная / electrical
discharge grinding — шлифовка за счет
разряда между отрицательным электродом
—
шлифовальным
кругом
и
положительным
—
заготовкой,
отделенными небольшим промежутком,
заполненным диэлектрической жидкостью
типа нефтяного масла.
электрлі разрядты тегістеу / electrical
discharge grinding — мұнайлы май тәрізді
диэлектрлік сұйықпен толтырылған кішкене
ара қашықтықпен бӛлінген теріс электрод –
тегістегіш дӛңгелек пен оң электрод –
дайындама арасындағы разрядтың кӛмегімен
тегістеу.
шлифовка (полировка) ионно-лучевая / ion-
beam
polishing
Достарыңызбен бөлісу: |