Айтыс II том

208
Қазақ өнерінің антологиясы
Біреудің көз салғанша тыртығына,
Өзіңнің қарасаңшы жыртығыңа.
Сенің де мойыныңда тыртық тұр ғой,
Бас салып, азулы айғыр қыршыды ма?
Қасқырдай тамақ тартып, жата бермей,
Азбанды тепсең еді тұмсығына.
Бәледен, Мұғлипа, құтылмасаң,
Қырсықтың жолығарсың қырсығына.
Шықпаса, көріп айтқан, менің көзім,
Ілініп, бір қаларсың ұршығыңа.
Мұғлипа:
Сен сонша дәріптедің андасыңды,
Андаспен бір жинап пең мал-басыңды?
Ежелден Күшік елі даукес келер,
Білемін малта езгенге талмасыңды.
Екі елдің арасында шыбын өліп,
Кім білер бір бәлеге қалмасыңды?
Бағана келген жерден байқап едім,
Жайлырақ жақсы сөзге бармасыңды.
Мәулімбай, жөн білмейтін сөлекет пең,
Білмейсің жең ұшынан жалғасуды.
Одан да ара ағайын әділін айт,
Таста да ақын қызбен арбасуды.
Басымды одан жаман қатырдың ғой,
Былай өгіз, былайда арба сынды.
Мәулімбай:
Дейсің бе өгіз өлді, арба сынды,
Арбаға кім үйретті жармасуды?
Ноғайдың арбасына мініп алып,
Кетпексің адастырып андасымды.
Қораны тышқақ қойдай былғасаң да,
Байқадым шоқырақтан танбасыңды.
Көпеске тоқал болсаң, отырмассың,
Төрінде құрып алып малдасыңды.

209
Айтыс II том
Жүрерсің отын жағып, суын құйып,
Жығылып, сары ала ғып жамбасыңды.
Келтіріп тәубә-тәупиықты ауызыңа,
Күң қылар бәйбішелер хан басыңды.
Мұғлипа, түспес жолға түсіпсің ғой,
А, Құдай, аман қылсын мал-басыңды.
Мұғлипа:
Андасты сүймегенім, сүйгенім не,
Ноғайға тимегенім, тигенім не?
Араз боп андас, мырза шабысса да,
Күшіктің арадағы күйгені не?
Алқынып, арыныңмен тойға кепсің,
Өсекті қатын құсап сүйредің де.
Айтысып, ерегісіп, қызда нең бар?
Құдайың қуат берсін үйдегіңе.
Тәуір-ақ андас сөзін сөйлеп бақтың,
Қу сөзбен өй дедің де, бүй дедің де.
Мәулеке, мұндай сөзге барыспаушы ең,
Бір пәле түртіп келді-ау бүйрегіңде.
Мәулімбай:
Бәле жоқ саған деген бүйрегімде,
Бар ма еді сенің өшің үйдегімде?
Көпестің байлығына көзді тіктің,
Шешеңді әкеңмен [ен] биледің де.
Қышуы екі қолдың қанбаған соң,
Пұшпағын кәрі терінің иледің бе?
Өзеуреп, Мұғлипа, обықпағың,
Мені де лай суға тоғытпағын.
Арасын Андас, Мырза шу ғып жүрсің,
Құдайдан жақсы шығар қорыққаның.
Жалғыз үй кәрі көпесті арқа тұтып,
Екі елдің әруағына жолықпағың.
Алғандай алтын тауып арындадың,
Күйдіріп, әркімдерді жалындадың.

210
Қазақ өнерінің антологиясы
Қояды әркім теке өз лағын
Қыстырып әйелімді не ғылғаның?
Сұлусың, Мұғлипа, маған ти деп,
Дәл саған жерім жоқ қой шағынғаным.
Несіне кәрі байға қызығасың,
Жемейсің оның, бәрібір, қалыңмалын.
Әкең жүр бір басыңды саудаға сап,
Әйтеуір, көбейтсем деп алым жағын.
Көкпарға тартылатын лақ құсап,
Екі елдің додасына салынбағын.
Туардай келер жылы бала көпес,
Жуандап қалған екен қарын жағың.
Мұғлипа:
Ер жігіт қорқар деуші ед Құдайынан,
Қорыққан сені көрдім жұбайынан.
Әйелің тұйғын емес, сұңқар емес,
Тұқымы қарақұстың құмайынан.
Арадан қандай пайда табасың сен
Нең кетті маған түскен уайымнан?
Сен өйтіп әруақты айтып қорқытқанша,
Одан да сөзді ұқсаңшы былайынан.
Көңілдің ашықтығы жақсы емес пе,
Кір батпақ қоюланған лайыңнан?
Андастың атын тартып терге шомдың,
Байқадым сөзіңіздің шырайынан.
Құда деп Қашағанға намыс жырттың,
Ерніңнің көрініп тұр сыңайынан.
Мәулімбай, білеміз ғой ақыныңды,
Көргеміз салдыр-салақ қатыныңды.
Екі елдің арасына қыстырылмай,
Үйдегі қатыныңа айт ақылыңды.
Әйтеуір, құр құда деп намыстанба,
Егескен озсам дейді жарысқанда.
Әркім-ақ тауым биік болса дейді,
Дұшпанын жықсам дейді алысқанда.

211
Айтыс II том
Екі елге араша боп не ғыласың,
Сорлыға шоқпар тиер қағысқанда.
Таз елі дақпырт қылып құр мақтапты,
Мен сені теңеп жүрсем данышпанға.
Дұшпаны тура беттеп, тап бермесе,
Жөніне кетед дейді арыстан да.
Дауымның басындағы мәнін ұқпай,
Қиғаштап, жүйрікпін деп, шалыстанба!
Мәулімбай:
Айтпайын десем-дағы, болмадың ғой,
Кедей деп, өз теңіңді қорладың ғой.
Кедейден ажырасып, байға барып,
Үшінші тоқал болсаң, сорладың ғой.
Шекеңді кәрі күйеу қыздырмайды,
Анық-ақ оған тисең, оңбадың ғой.
Құда деп ат тартпаймын Қашағанға,
Не жетсін тыныш жүрсең, бас аманға.
Менен де сенің нәпсің үлкен екен,
Құмартып, ғашық бопсың жасамалға.
Жасты тастап, кәрі байға қатын болсаң,
Қазысын кекірерсің асағанда. 
Болмаса, сенің мыйың ашыған ба,
Айтатын сөзімді айтпай, жасырам ба?
Бетіңе іздеп барып, түкірермін,
Көпестің жүн сирағын қасығанда.
Сөзімнің ойымдағы барын айттым,
Әзірше қанағат қыл осыған да!
Мұғлипа:
Мәулімбай, айтысып ең меніменен,
Тоқтадым, айтыспаймын сеніменен.
Мынадай ел жыйылған ұлы тойда,
Тиістің андастардың кегіменен.
Сыйымды маған деген сөзің болса,
Астыртын айтсаң еді ебіменен.
Жолдыққа жүзігімді сыйладым мен,
Алмағың осы болса тегі менен?!

212
Қазақ өнерінің антологиясы
Мәулімбай:
Сөзіме менің айтқан көнбедің бе,
Ақыл сөз, мәмілеге келмедің бе?
Жеңілсең, менің теңім сол болып па,
Суырып, сақинаңды бергенің не?
Мен саған тоғыз қылып беретін ем,
Ақиқат сөзден ұтып, жеңгеніңде.
Сақинаң жол-жораға жарамайды,
Әдейі ат терлетіп келгенімде.
Көпесің аламын деп, алмады ма,
Қапталдап, қалың андас қалмады ма?
Ол итің миллиончик бай демеп пе еді,
Қалтаңа бес-он теңге салмады ма?
Бүлдірдің момын елдің екі арасын,
Қағынып, байдан байды таңдадың да. 
Ақын қыз, мұнша неге дандайсыдың,
Ноғайдың берген торғын дамбалына.
Дәрияда жүзіп жүрген балық едің,
Іліндің қазандықтың қармағына.
Несіне Ғайнитдинге қызықтың сен,
Басыңды әбжыландай арбады ма?
Халыққа белгілі боп шыға келдің,
Басылып көпес таңба сан жағыңа.
Мұғлипа, текті атаның қызы емес пең,
Мен сені сүттен таза деп ойлаушы ем,
Іш нәрсе қалмапты ғой ар жағыңда.
Жеңілсең, тоғыз жолдық бермес педің,
Құдаша, Құдай сені қарғады ма?
Алмаймын сақинаңды өзің алғың,
Саларсың әбзиіңнің бармағына!
Дегенде ыза болып жылады қыз
Ақынның құшағына құлады қыз.
Сіз жеңдің, мен жеңілдім, артық айтсам, 
Құрбы едің, кешіргін, – деп, сұрады қыз.
Сөзіне Мәулімбайдың болып ыза,
Намысқой шу шығарды барлық мырза.

213
Айтыс II том
Екі жақ ұрандасып, ду боп кетті
Ақыры, соғыс болды қыза-қыза.
Ұран сап, қалың андас басып кетті,
Ғайнитдин өлтіред деп, қашып кетті.
Жігіті андас, мырза қамшыласып,
Соғысып, тойдың мүлкін шашып кетті.
Қамшылар шатырласып қорғасынды,
Ұрысып, бас жарылып, қол да сынды.
Андастар Мұғлипаны тартып алып,
Үш жылда жесір дауы зорға тынды.
Андастар Мұғлипаны тартып алып,
Аттанды барымтаға жалпы халық.
Той болмай, тойдың арты топалаң боп,
Ақыры, зорға тынды арты барып.
 
 МӘУЛІМБАЙ МЕН БАЛАТЫ
Мәулімбай:
Атақты сұлу келіншек Балатысың, 
Бұхардың дүрия мақпал манатысың.
Бағаңа бағаласам, жан жетпейді,
Құндызсың, судың сусар жанатысың.
Желғабыз жезтаңдайлы қаусырма жақ,
Сұқсырдың сусылдаған қанатысың.
Тартасың магниттей бозбаланы,
Құдайдың мінсіз қылып жаратысын.
Өзіңмен айтыспаққа құмар едім,
Ежелгі ақындардың санаты үшін.
Балаты:
Мәулімбай, таудың тағы қыранысың
Халқыңның бәйтерегі, шынарысың.
Ойлайтын ердің қамын, елдің қамын,
Көзі ашық ел-жұртыңның шырағысың.
Ақынсың алды-артыңды байқайтұғын,
Көреген сұлуларға қырағысың.

214
Қазақ өнерінің антологиясы
Асылды асыл тартып алатындай,
Менің де жақын тартып тұрады ішім.
Бұрыннан өзіңізге құмар едім,
Сөйлесіп, бір мәслихат қылар үшін.
Мәулімбай:
Балаты, тәуір көрдім сөзіңді енді,
Сыртыңнан естуші едім көзім көрді.
Базарда сүйген жанға сәлем берер,
Қаладым осы топта өзіңді енді.
Іздеген сұрағанға дегендейін,
Келтірдім, міне, бүгін кезімді енді.
Жүрегім сізге қарай аласұрар,
Құрбы деп жөн білетін сезімді енді.
Күмісті дәнекерлеп, жапсырып қой,
Кетпегің жерге тастап сөзімді енді.
Балаты:
Мәулімбай, бар іс қандай, жоқ іс қандай,
Қандайлық мұң-мұдаң бар болысқандай?
Белгілі сен де ақынсың, мен де ақынмын,
Болса да көңіл жақын қоныс шалғай.
Жаттық болмас жақсыда демеушімед,
Аспанда Ай мен Үркер тоғысқанда.
Мәулімбай:
Біріміз білмеуші едік бірімізді,
Болдық қой ұғысқандай сырымызды.
Торсаңдап жаман байың жүрмес пе екен,
Айтысқан ерсі көріп мұнымызды.
Соныңды шын жүрекпен сүйемісің,
Айтсаңшы сырласқанда шыныңызды.
Бір сөзге түйін тастап, белгілеп айт,
Алыстан шырға деймін мұныңызды.
Түлкідей қызыл алтай бұлаң қағып,
Білдірмей кетіп жүрме жымыңызды. 
Балаты:
Мәулімбай, бұл сөзіңе мен не дейін,
Өзіңдей жақсыларға мен де бейім.

215
Айтыс II том
Ақсақ қойдай маңырап түстен кейін,
Атадан бұрын туып, қалдың кейін.
Қажыдан тумай кеткір жаман болыс,
Жүр едің не бітіріп бұған дейін?
Кигенім аяғыма көк етігім,
Әйтеуір, жаман-жақсы өз етігім.
Болса да, ерім жаман, елім жақсы,
Жетілер соныменен кем-кетігім.
Мәулімбай, келуші еді бір кеңескім,
Сөйлестім сеніменен, бір теңестім.
Әкеңе мінез-құлқың түк тартпаған,
Мәулеке-ай, шыныңды айтшы, кімнен өстің?
Сенің де сырттарыңнан мен де естігем,
Жеткізші пайымына бұл кеңестің?!
Мәулімбай:
Балаты, жас шағымнан дүр боп өстім,
Ел үшін ән менен күй, жыр боп өстім.
Мен сенің сауалыңа түсінемін,
Пернені ұғынбайтын жынды емеспін.
Болса да, әкем – шеңгел, шешем – тікен,
Солардың арасынан гүл боп өстім.
Әкемді кім десе де, о десін жұрт,
Өз басым халқын сүйер ұл боп өстім.
Сен мені қағыттың ғой өлеңменен,
Дарынды бойыңдағы өнерменен.
Халқыма әділдікпен қызмет етіп,
Жорғалап жүре берем төбемменен.
Балаты, саған берер жауабым сол,
Кімсің деп сұрасаңыз егер менен.
Ойымда үш ұйықтасам жоқ ед менің,
Балаты өлеңменен сөгер деген.
Есіңе ал халқымыздың салтында жоқ
Құрбыдан күдер үзіп, өлер деген.

216
Қазақ өнерінің антологиясы
КӘРІБАЙ МЕН ӘСЕТ
Кәрібай:
Алланың бір – Бісмілла – есімі, заты,
Пенденің Хаққа міндет ниғыматы.
Сөйлейін саясаттан біразырақ,
Бар болса, тыңдаушының иқуаты.
Сыпырған томағасын қыран құстай,
Жақсының көпке жеткен шарапаты.
Қызыл тіл қалай тартсаң – солай кетсе,
Жастықтың сол емес пе талап аты?!
Ал, енді, шіркін, көмей бипыңдасын,
Сөзімді дәмсіз айтқан кім тыңдасын?!
Қынаптан суырып алған наркескендей,
Қызыл тіл отыз тістен жылтыңдасын.
Қалмасын жаңа сөзім ескідей боп,
Орғиын күрең төбел бестідей боп.
Халайық, мені көрсе, бір таңырқар,
Бау көрген ақсабанда ешкідей боп.
Атадан Хақ бұйрығы бізге тумақ,
Атаның жұртқа мирас жолын қумақ.
Жылмиып жай отырсам, кім сыр білер,
Кетейін арғымақтай серпе зулап.
Ыңғайлы қанат – қолым сап алуға,
Жақсының жуық едім жамалына.
Азырақ жастан қалған бұл қыйқуым,
Үйренген ғадет қылып қамалымда.
Сөзімнің қала берсін ұмытылғаны,
Құп тыңда, мәжілісте елдің отырғаны.
Сөйлейін саясаттан білгенімді,
Демесең, қай Мұрынның құтырғаны.
Әуелі сыйынамын патша, құдай,
Шайтанның шариғаттан жолы былай.

217
Айтыс II том
Жеріне тоқты сойып, топыр қылған,
Бұлбұлы Орта жүздің мен – Кәрібай.
Біздің ел өсіп-өнген Қалба жайлап,
Сонылап, ел үдерер малын айдап.
«Тамызда Көктұмада сияз бар», – деп,
Бұл істен хабар тапты түгел аймақ
Бойында Көкпектінің көк шалғында,
Отырған Әуелекең бие байлап.
Сол кезде жиырманың төртіндемін,
Асыр сап жүрген кезім, құлынша ойнап.
Жетекте жас тайлақша жүрген кезім,
Кете қойған жоқ едім шығып бойлап.
Жайсаңға біздің болыс қарайтұғын,
Ояз деп он бесінші санайтұғын.
Десетін Нарын елі – Жанболатты,
Хабарасу болысын жанайтұғын.
Молайып, Байжігіттің өскен кезі,
Өзінен екі болыс тарайтұғын.
Жарымы – Байжігіттің арғы бетте,
Қытайға екі үкірдай қарайтұғын.
Осылай үлкендерден ұғуымша,
Санатқа кезім емес жарайтұғын.
Сиязға жүрмек болды болыс, билер,
Әр жерге дайындық қып тігілді үйлер.
Бәрінде тамашашы, әнші, күйші,
Әр жерде сыбызғы мен тартқан күйлер.
Көктұма жалғас екен Еміл, Бақты,
Жігітке жердің жөнін білген жақсы.
Қытаймен шекаралас орын – дейді,
Мәлімсіз сияз күні қанша, уақыты.
Байжігіт араласып Мұрынменен,
Санасып ерлер жағы білімменен.
Жүруге бір жүз кісі дайындалды,
Біреуден біреу естіп, білуменен.

218
Қазақ өнерінің антологиясы
Жүз кісі тәуекел деп түстік жолға,
Кейі аяң, кейі мінген кекек жорға.
Жүйріктен тұлпар шауып, бәйге алатын,
Будақтатып шығарған кез шаңды аспанға.
Жаңадан жүрген кезім өлең дарып,
Қолыма екі ішекті домбыра алып.
Атақты Көктұманың сиязына,
Дәм тартып, мен де бірге қалдым барып.
Көргенім сиязды осы қадам басып,
Именіп көрмеп едім, көңілім жасып.
Жылында мың сегіз жүз жетпіс екі,
Келіппін дүниеге есік ашып.
Келгенде он жетіге өлең айтып,
Үн қостым, домбыраға перне басып.
Ел жайын, ата жөнін, халық салтын,
Үйретті көп өнеге ақылдасып.
Алаңдап, бойым қызып тоқтамаймын,
Тұрғандай бір керемет жақындасып.
Келіпті Әсет деген ақын жігіт,
Мүмкін, – деп, – айтысуың болса нәсіп.
Барып ем Тоқжігіттің қасына еріп,
Атын баптап күтемін, бағып беріп.
Қажеті кезегінде боп қалар, – деп,
Үйреткен ата жөнін маған теріп.
Қазақша дәл тамыздың он бесінде,
Бойына Көктұманың түстік келіп.
Қатарлап тігілген үй, қайысқан қол,
Қарасаң, таңғажайып көз жіберіп. 
Найманның өскен жері – Қаракерей,
Дұшпанның көңілін басқан теңдік бермей.
Бәйгеге Найман баптап сан қосқанда,
Жері жоқ Кәрібайдың қалған келмей.
Болғанда атам – Байыс, анам – Мұрын,
Жеті атам Жолымбетке құйған нұрын.

219
Айтыс II том
Алдында қырық сан Қырым дес бермеген,
Қай қазақ сөз сөйлеген бізден бұрын.
Жігітке оңай емес дүние қумақ,
Нарқы бар осы сөздің талай тармақ.
Арғынның Қаракесек Әсетіне, 
Сиязда тәуекел деп, салдым қармақ.
Табылмас жүйрікке ақыл жан сасқанда,
Ақылдың сабыры – жерде, кілті – аспанда.
Бір жігіт Қожағұлда опат болып,
Сияз қып, қытай, орыс бас қосқанда.
Арғын мен Қаракесек сөз сөйлестім,
Алты арыс қырық сан Қырым бас қосқанда.
Бас қосқан төрт үкірдай, елу болыс,
Ұстады екеумізді қолдан-қолға.
Тағы бар жесір дауы, жердің шегі,
Келіпті бұған бола елдің көбі.
Бітімге келу үшін бас қосыпты,
Атақты Керей, Найман бай мен биі.
Сараппен осы жолы теңелмекші,
Арада бұрын болған өштік кегі.
Ту алып, тұлпар мінген елші халдай,
Егескен күндер болды-ау екіталай.
Шығысып екі ханнан сексен шерік,
Құрыпты патшалықты тартып сырнай.
Егесі екі жұрттың болып алды,
Сүлеймен даулы болып ер Жалбағай.
Ат шабыс, қыз қуар мен көкпар болып,
Көрсетпек күш өнерін ер Молдабай.
Қобызын дуылдатып Бұйдаш келді,
Көрсетті екі жұртқа не өнерді. 
Осындай қызық, думан жиын болып,
Таңқалдырды орыс пен қытай елді. 
Атақты Ақсуаттың тышқан көзі,

220
Қазақ өнерінің антологиясы
Қысы еді-ау, қасиетті асыл сөзді.
Пар ат жегіп, салтанатты пәуескемен
Келгенін бұл жиынға елі көрді.
Сөйлейтін енді келдім біраз күйге,
Жандарал алтын сурет таққан түйме.
Күнін кес, мына дауды тез бітір, – деп,
Кіргізді он екі би сияз үйге.
Кіргізді Бөкенші мен Мамырбекті,
Демежан ғарып шешен, абзал текті.
Жайылған екі патша ел сиязында,
Қаратты ауызына талай көпті.
Алдында Сүлекемнің ән шырқадым,
Жинадым айқайменен тамам жұртты.
Байысқа болды ақсақал Бөкенші – нар,
Білеуші, Тілепалды, Әзібай да бар.
Асылбек, Қыдыр молла, би – Бекбосын,
Омары Мерекемнің өңшең дегдар.
Тілеген, Қабдылсамит, Қалым болыс,
Жапабай асыл бекзат – өңшең салдар.
Ел дауы, ер құнына кесім айтпақ,
Құралған сайыпқыран өңшең көкжал.
Арыстың өстіп кірдім қайырына,
Бас қосқан қытай, орыс жиынына.
Найманның шарықтаған қыраны едім,
Түсем бе, байқаусызда жайған торға.
Алаштың әлібі едім бейне алмастай,
Құдайым, сапарымның артын оңда.
Сөйледім тыңдаушының қалағанын,
Қалауға қасиеттеп жарағаным.
Осындай шаршы топта жүлде әпер деп,
Құрыштап, Төлегетай тағаладың.
Әсетпен сөз сөйлесіп осы жерде,
Арыстың сөз тыңдаттым даналарын. 

221
Айтыс II том
Сүйтсе де, аты шыққан жампозбенен, 
«Тәуекел», – деп, өз ісімді шамаладым.
Жаратқан ғаршыл-күрсіл лауһүл ғалам, 
Біткен жоқ бұл туралы сөзім тамам. 
Халқым қалап, сенім артып, сөз берген соң, 
Сүйсінерлік сөз моншағын мен де табам.
Ісімді өзің оңда, Хақ Тағалам,
Сиынар жарлыққа – деп, – ғалам саған.
Бал жұтқан бармағынан ер еді, – деп, 
Келдім де, Сүлекеме бердім салам.
Сүлеймен Қабанбайдың баласы еді, 
Сауыттың оқ тимеген жағасы еді.
Аралас, сүйек-шатыс, құдандалы, 
Солардың жолдастығы рас еді.
Бұрын да біздің жаққа келген еді,
Азырақ ән тартқызып көрген еді.
Аулына Шерекеңнің ертіп барып,
Батасын ықыласпен берген еді.
Сүлекем, сәлемнен соң сөгіп кетті,
Көрмеді бұрынғындай, сыртқа тепті.
«Ерім өліп, ырысым бұзылғанда,
Кәрібай, көңіл айтпай, саған нетті?! 
Ақырып, төре, қара жинап бер!» – деп, 
Алдырып, бір домбыра жарлық етті.
Алдырып, бір домбыра қылды әмір, 
Қоймады ән салмауға Сүкем сабыр. 
Ішімнен Хаққа жылап: «Тәуекел», – деп,
Жағынан күншығыстың соқтым дабыл.
Шақырдым Қабанбайдың аруағын,
Жерді ойған Төлегетай салмағын.
Отырған он екі би, сияз үйге. 
Көрсеттім ата заттан сөз ырғағын, 

222
Қазақ өнерінің антологиясы
Ерлігін Сүлекемнің «Көл» деп айттым.
Қозғалтпас талай жайын қарымағын, 
Әркімге тыйып жүрген зар-ылажын. 
Жақас пен Әділбекті тең сөйледім,
Алашқа өлшеу қылмай дәулет жағын.
– Ұрпағы Қабекемнің батырларым, 
Дәстүрін ұстаған ел ата бағын.
Қаракөк тұқымынан үзілместен,
Ұстадың Қабанбайдың алтын тағын.
Ту алып, тұлпар мініп, ер Қабанбай, 
Күніне қырық сан қолдың жолын ашқан. 
Тақ мініп, тәжі киіп Әбілпейіз,
Ұрандап, мұсылманға жарлық шыққан.
Қақ жарып қара қылды, қиып айтқан, 
Боранбай өз тұсында билік айтқан.
Хан Қамбардың артынан ер Ботабай
Алты алашқа әділ сөз түйіп айтқан.
Найманда ие болдың алтын таққа,
Жерің жоқ есең кетіп жүрген жатқа. 
Сүлеке, ашуды қой, көш ақылға 
Ісінді бергеннен соң шариғатқа.
Бөкенші, Мамырбек пен елдің басы,
Құн келсе, қалдырмайды жаман атқа. 
Осындай ұлы жиын ойпаң жерде,
Жарап ем сол ерлерге қолғанатқа.
Естіпті Әсет ақын бізді қазір,
Сол жерде болған екен ол да әзір.
Екі айғай хан сиязда душарласып,
Жиылып, мың жарым қол болды кәміл. 
«Бір Алла таразысын ауғызба», – деп, 
Дұғаға қол көтерді аға-бауыр. 
Бас қосқан зор жиыны екі ханның,
Бірлескен мәжілісі хан, сұлтанның.

223
Айтыс II том
Ер кұны, қазақ жолы – ереже бар,
Және бар шариғаты мұсылманның.
Дүниеге ойлап тұрсам, ғапыл едім,
Аллаға құлшылыққа жақын едім.
Сымпиып, сұр жыландай Әсет келді,
Сөз сайлап, осылайша жатыр едім.
Тысы – ләмбік, іші – құндыз, камшат бөрік, 
Өзіне келді өзі, сәулет беріп.
Үстінде шағи-шапан, қүлдәрі белбеу, 
Құбылып келді Әсет қырын беріп.
Жиналған Керей, Найман құмарланды, 
Жүйрігі екі арыстың душар келіп.
Сүлекем оны-дағы сөгіп кетті.
«Сен де ән сал! Сауық қыл», – деп, жарлық етті. 
Ол-дағы әзір жауап, бейпоз екен,
Қиқулап, қоңыр қаздай сөйлеп кетті.
Ән салды буырқанып Әсет ақын,
Байқаған оқып, тоқып сөздің парқын.
Төрт ұлын Төлегетай тең сөйлейді 
О да жаттап алыпты елдің шарқын.
Ер екен, айтса, айтқандай жүз құбылған, 
Сыпайы сөзге шешен, ашық-жарқын. 
Іркілмей салған жерден кетті желіп,
Сезіндім шын тұлпардай бар деп қарқын.
Алдынан екі ұлықтың ән шыққан соң,
Қалың ел басып кетті қара барқын.
Бір жазым сөзден оқыс бола ма? – деп, 
Бойсырап, көп толғанды біздің алқым.
Дүбірге көп қосылған ол да жүйрік,
Көрсетті сөзбен сөйлеп елдің нарқын.
Домбыраны Әсет шертіп, маған берді. 
Майысып, тілін тежеп, қасын керді. 
Байқағанға тартымды, сөзі жүйелі, 
Шығарды мандайынан ашшы терді 

224
Қазақ өнерінің антологиясы
Сөзінің басы – мақтау, түбі – кекеу, 
Порымдап, осылайша сөзін терді.
Әсетпен айтысарлық түстім жолға,
Мен сонда домбырамды алдым қолға. 
Әсеттің кекесінін көргеннен соң, 
Намыс қып, барлық Найман отыр зорға.
– Сүлеке, біз Найманда мазалымыз, 
Түседі жатты көрсек ажарымыз. 
Перімнің ғайыптағы бәрін жидым, 
Келсе де, қазір жаудан ажалымыз.
Секілді қараңғыға сәуле берген, 
Найманның жанып тұрған панарымыз.
Тез тапсақ, ақы иесін, сөз жүйесін, 
Көрінеді алынатын қамалымыз.
Көсілген кексе жүйрік болмасақ та, 
Көк зеңгір асқар таудай талабымыз.
Аз сөзден көп мағына, – дейді халық, 
Таразы – алдыда тұр, сарабымыз.
Тындады екі патша, ел көзбен көріп, 
Бола алмас, шіркін, дүние, жасқа серік 
Сонда Әсет домбырасын жұлып алды, 
Сөзімді ажал деген шажы көріп.
Айғайлап, Әсет дауысын көтереді,
Ақыл мен парасатқа бермей ерік.
Ән салды сонда Әсет шығанақтап, 
Кемсітіп Қәрібайды, өзін мақтап.
Асылы ат пен құстың өзі болып, 
Қарғаны кетпек болды жерге таптап. 
Түк қоймай аты-үстімді айналдырып, 
Сімердің балғасындай мыс қып қақтап.
Арындаған аптығын бір басайын – деп, 
Мен де ағыттым, сөз сарасын іле жалғап.
Кездескен дәл осындай хан сиязда,
Қытай, орыс патшалығы келген мұнда. 

225
Айтыс II том
Айтысқа Әсетпенен сол жиында,
Кәрібайдың маржан сөзін, халқым, тыңда.
Ел білді енді Әсетпен айтысарды,
Жанжал қып, жағаласып, тартысарды. 
Кәрібайдың бар көргені Әсет емес 
Тарқатқан айғайменен сан базарды 
Өзінен шерік төмен өлшеген соң 
Бұл сөзге Қаракерей намыстанды.
Іздеді біреу шауып, мінә ағашты.
Минутта алып келді қу ағашты.
Ішімнен Хаққа жылап, тәуекел деп 
Дауластым, жүдетпен деп қарындасты. 
Әсет те буырқанып, әнге басты,
Сөз тыңдап, жиналған жұрт анталасты.
Жүйріктен су төгілмес теңселгенде,
Жау алар, батыр жігіт белсенгенде.
Әсеттің айғайынан шошымадым,
Мен-дағы «Келсең – кел», – деп шендескенде.
Тыңдады сөкпей, соқпай қытай, орыс, 
Жайсан – қала, Лепсі – ояз, Семей – облыс. 
«Кәрібай, қара басып отыр ма?», – деп,
Ақнайман түртіп қалды Қалым болыс. 
Айтысшы, бұл қашқынмен ұрыс салып, 
Тойпаңсып, неге отырсың шалыстанып? 
Көкітпей бұл бәдіктің жазасын бер, 
Сөзімнің кем-артығын көрсін халық. 
Шабандама, біз – Арғыннан қалыспалық, 
Сөзіңді жақсы-жаман қарысталық. 
Осындай хан, халайық дулаған соң, 
Қалайша екі жүйрік жарыспалық?!
Әсеттің даңқын білген бұрын халық, 
Бұрыннан да жүреді екен есіне алып.
Бапталған екі арыстан, екі тұлпар, 
Таласып, бәйге обаға барысалық. 

226
Қазақ өнерінің антологиясы
Жарқырап ақ маңдайы кім озады, 
Санасып, ер өнерін танысалық.
Әсеттің сөзі биік көрінгенде,
Бар Найман қалған екен намыстанып.

жүктеу/скачать 0,96 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: