Қазақ тілін жүргізетін комиссияның

322
Халық  ортасынан  міндетті  жұмыс  Сәлсәбет  бұйырады.  Өзінің  қол 
астындағы отырғушы граждандарға Сәлсәбет ауыл атком дайындалады, 
яки сайланады. Әр төрт айдан бұрын өзінің айналасындағылар мен екі 
рет  бір  айда  бір  адам  екі  рет  сайланады.  Реттесіп  үй  басына  барлық 
Сәлсәбет ауыл аткомдарды сайлайды. Еркек болса 20 жас пен 50 жастың 
арасында болса, 20 жас пен 45 жастың арасында болса әйел сайланады. 
Егерде Сәлсәбет ауылкомдарға қарсылық қылған адам болса ол уақытта 
Сәлсәбет  ауыл  атком  79  уголовный  статьяға  муашық  айыпты  қалап 
ұстайды. Сәлсәбет ауыл аткомынен ыхтиярсыз кетуге болмайды. Өзінің 
қарамағындағы  Сәлсәбет  ауыл  аткомына  бағынады.  Сәлсәбет  өзінің 
халқының  тыныш  болуы  үшін  нағызына  қолын  қойған  копия  дұрыс 
көшірілді, деп Қызылорда болревком іс басқарушысы Садақбаев.
Қызылорда облысының төңкеріс комитетінен ауыл комитетіне.
25.ҮІІІ – 25
ИСХ, № 429
Осының сыртындағы приказды қолданып орындап тұрмаққа 
Қызылорда ревком жауапты хатшысы Удербайұлы.
Іс басқарушы Садақбаев.
Міне, осы да қазақша ма? Бүйтіп қазақшалағанша орысшаласа біреу 
оқыр еді. Түсінер еді. Бұл приказ бүкіл Қазақстан еліне тегіс жайылды 
ғой. Мұндай приказ біреу ғана емес, осы сықылды талай қазақша жазулар 
елдерде тарап кеткен шығар. Осы күнде де жаншылып жатқан шығар. 
Қазақ  тілін  жүргізетін  комиссия  болсын,  өзге  мекемелер  болсын, 
мұндай сорақы іске көзінің қырын салмаса, әрі-беріден соң «қазақшаң» 
мынау болса, орыс болып-ақ кетелік деушілер табылмай ма? Сонда не 
бетімізді айтамыз?
Міржақып Дулатұлы
Міржақып  Дулатұлы  Бес  том.  шығ.  жин.  Құраст.:  Г.Дулатова.,  С.Иманбаева. 
Алматы: «Мектеп», 2003, 3 том, 186-187 б. 
Тіл мәселесі
Бұрын  патшалық  дәуірінде  тіл  мәселесі  қазақ,  қырғыз,  ноғай, 
башқұрт,  өзбек,  түрікпен  секілді  «бұратана»  жұрттар  үшін  зор  саяси 
мәселелердің бірі еді. Ол кезде мемлекет тілі – орыс тілі. Заң-закондар 
орыс тілінде, оқу-оқыту да орысша болатын. 
Ескі һүкімет орыс тілі тек мемлекет тілі болумен де көңілі көншімей, 
«бұратаналардың» тілін, дінін, азаттығын жоғалту саясатын бірте-бірте 
жүргізе бастаған еді. 

323
Миссиялар  ашты.  Миссионерлер  шығарды.  Түрік  қауымдары  қол-
данып  келе  жатқан  ғараб  алфавитін  жоғалтып,  оның  орнына  орыс 
жазуымен Інжіл, Богослов, Псалтыр секілді христиан дінінің кітаптарын 
қазақша,  ноғайша  һәм  басқа  тілдерде  басып  шығарып,  халық  арасына 
тарататын  болды.  Жас  күнімізде  «кодай  тагала  Аураам  пайгамбарга 
корбандыкка кошкар жыберды...» деп оқитын едік. 
Орыстан басқа жұрттар мекемелерге өз тілінде арыз жазуға, ауызекі 
мұңын шағуға болмайтын еді. Мәселен, судьяның өзі де һәм жауапкер-
дің  бәрі  де  қазақ  болса  да,  «закон  бойынша»  қазақ  судья  қазақтардан 
переводчик арқылы орысша жауап алатын еді. 
1909 жылы Дала уалайатының генерал-губернаторы Шмидт Ақмола, 
семей  облыстарында  орыстың  тілін  білмеген,  хатын  танымаған  қазақ 
болыс бола алмайды деген жарлық шығарып еді. 1913 жылы Ташкент 
семинариясының  директоры,  миссионер  Остроумов  бір  учительге: 
«Алла»  деген  сөз  болмасын,  «Құдай,  патшаны  сақта  деген  өлең 
қалмасын» - деп бұйырған еді. 
Орыс  тілінің  базары  көтерілді,  күннен-күнге  қадірі  артты.  Азған-
тай  оқыған  шәлдіріктер  кәдеге  асып,  төре  болды,  түйме  тақты,  көкке 
қарады. Переводчиктердің араны жүре бастады қазақ арасында, әсіресе 
Түркістанда. Переводчик деген өз алдына бір тап болды, қазақ-қырғыз 
орыстан  бір  есе  қорлық  көрсе,  өзінен  шыққан  переводчиктеріне, 
төрешіктеріне екі есе жем болды. Түркістанда бұрын айына 15-20 сом 
жалование алып тұратын переводчиктердің көбі 50000-100000 сомдық 
пұлға,  үй-мүлік,  бау-бақшаға  ие  болды.  Қазақ  ішінде  болыстарға 
песір болғандар екі-үш жылдың ішінде еріксіз байыды. «Ел билеген», 
бір-екі  ауыз  орысша  былдырлап  оттай  білген  атқа  мінгендердің  алды 
полковник,  арты  хорунжи  шенін  алды,  омыраулары  медальға  толды. 
Надан халықтың кезінде «Құдай тілегін берген, аруақ орнап, нар шөк-
кен орын» болды. 
Сөйтіп  жұрттың  көбі  орыс  тілін,  орыс  оқуын  білімді,  өнерлі  болу 
мақсұтымен үйренбей, дәреже алу, төре болу үшін оқитын болды. 
Қалада  оқып  жүрген  балалардан  елге  келгенде:  «Шырағым,  қашан 
төре боласың?» деушілер, қалжыңы жоқ, шынымен сұраушы еді. Мұның 
түбі неге соғатынын жұрттың көбі қапелімде сезген жоқ. Көңілінде «елде 
жоқ»  школда  оқып  жүрген  жас  балалар,  һәттә  үлкендер  де,  бір-біріне 
орысша хат жасысатын болды, өзара орысша сөйлесетін болды. 
Көрген өнегесі, алған тәрбиесі осылай болған соң, орысша оқығандар 
халықтан алыстап, өз елін өздері менсінбейтін кеселге ұшырай бастады. 
Ұлтшылдықты  біз  осы  күні  ғана  жек  көріп  отырмыз.  Күні  кеше  – 
мұнан  үш-төрт  жыл  ғана  бұрын  –  коммунизм,  интернационализм  мұр-
нымазға  исі  келмей  тұрғанда,  қазіргі  шіреніп  отырған  ұлтшылдардың 

324
өзіне зар едік. Ол уақытта бізді ұлтшыл қылған жоғарыда отырған патша 
һүкіметінің  саясаты  еді.  Ол  саясат  пәлесі  Россиядағы  бұратаналардың 
бәрінің басына бірдей келгендіктен, «айлас қатын – мұңдас» дегендей, 
діні бір, қаны бір, тіл негізі бір түрік қауымдары көңілдесіп, «шын орыс 
саясатынан»  құтылу  үшін  «жалпы  түрік  тілін  біріктіру»  деген  пікірге 
келе бастады. Бұл жолды бастаушы марқұм Исмағұлбек Гаспринский еді. 
«Түрікшілердің» ойы – «жеке-жеке жұтылып кетуіміз оңай болар, бәріміз 
қосылсақ,  тамағынан  өтуіміз  қиын  соғар»  дегендік  еді.  Бұл  пікірдің 
басқа жағы да бар шығар. Бірақ біз өзіміз осылай түсінуші едік. Әйтпесе, 
бәрі  бірдей  түріктің  баласы  болғанмен,  Қырым  ноғайын  –  қазандық, 
Қазақ ноғайын – өзбек, башқұртты – қазақ, түркіменді – башқұрт анық 
түсінбейтін.  Бұлардың  бәрі  ортақ  бір  тілмен  оп-оңай  сөйлесіп  кете 
алмайтынын білетін едік. 
Енді  бұл  күнде  жаһангерлік  саясатынан  құтылдық.  Әр  халық  өз 
тілінде  сөйлеуге,  оқуға,  жазуға  ерікті.  «Мынау  –  мемлекет  тілі,  бұл  – 
міндетті тіл» деп зорлайтын һүкімет – Кеңес һүкіметі емес. Ол һүкімет 
өлген. Бұрынғыдай енді тіл үшін алысу, арбасудың қажеті жоқ. 
Енді әр халық өз тілінде оқуға, өз тілінде жазуға, өз тілінде тергеуге 
тиіс.  Мемлекет  законінен  бастап,  ауылный  комитеттердің  ісіне  шейін, 
жазу  әр  халықтың  өз  тілінде  болуы  керек.  Бұған  енді  дау-дамай  жоқ. 
Тек  жүзеге  шығару  ғана  қалды.  Сүйекке  сіңген  ескі  дерттен  құтыла 
алмай,  бұл  күнге  шейін  орыстан  хатшы  алып  отырған  болыстар  бар, 
мұның  атын  өшіріп,  енді  «орысшалауды»  ұмыту  керек.  Кеңес  һүкіметі 
қазір  сауатсыздықты  жоғалтпақ  болып  отыр.  Олай  болса,  өзінше  хат 
танымайтын бір азамат қалмай, мекемелерде, соттарда жауап беру түгіл, 
заң-законды өз көзімен, өз тілімен оқи білмейтін біреу де болмасқа тиіс. 
Ортақшыл партияның һәм оның жолымен жүрген Кеңес һүкіметінің 
негізгі мақсұтының бірі – жер жүзінің еңбекшілеріне ортақшылық пікірін 
тарату, миына сіңіру, сол рухта тәрбиелеу. Бұл мақсұтқа жетудің бірден-
бір шарасы – һәм халықты осы шараға үндеу. Түсінікті тілде үндеу.
Жер  жүзінде  езілген  жұрттардың  бірі  біздің  қазақ-қырғыз  екені  рас 
болса,  бұл  жұртты  теңгеру  үшін  көзін  ашып,  өнер-білім  үйретіп,  үгіт-
насихат  тарату  қажет  болса,  қазақ-қырғыз  тіліне  тоқтаусыз  жол  ашып, 
бүгіннен  бастап,  «тілмаш  жоқ,  мінеки,  тақсыр,  тілмаш  жоқ»  дегізіп, 
қазақ-қырғызды енді сандалтпау керек. 
Міржақып Дулатұлы
Міржақып Дулатұлы Бес том. шығ. жин. Құраст.: Г.Дулатова., С.Иманбаева. Алма-
ты: «Мектеп», 2003, 3 том, 24-26 б.

325
газет тілі оңды болсын
Бөтен  жұрттармен  араласқан,  бөтен  жұрттардың  оқуын  оқыған 
адамның  тілі  бұзылмасқа  амал  жоқ.  Осы  кезде  қазақ  тілін  тексере 
бастасақ,  сіңісіп  кеткен  жат  сөздер  толып  жатыр  ғой,  жұрттың  тілі  де 
солай  шығар.  Ол  ешнәрсе  емес.  Бірақ  амалсыз  алған  сөздерден  басқа 
да  тілімізге  жамау-жасқау  кіріп  барады.  Қисынсыз  қыстырылған  жат 
сөздерді бір жағынан қуып жатсақ, екінші жағынан кіріп жатады. 
Осыны  байқап,  тіл  тазартудың  неше  түрлі  шаралары  істеліп  келеді. 
Бұл  жөнінде  үлгі  көрсететін  орынның  бірі  –  газеттеріміз.  Кітаптан  да 
газет жағы мықты болуымыз керек. Өйткені кітап жазушы кісі тегінде 
көп  болмайды.  Газеттер  болса  күн  сайын  пәлен  мыңнан  шығып,  тарап 
тұрады.  Газетке  неше  түрлі  амал  жазады.  Газеттің  бір  нөмірін  алып 
қарасақ  та,  онда  кемінен  20-30  адамның  жазған  хат-хабары  басылып 
отырады. Оның бәрі тілге шебер адамдар бола бермейді, бір өзі бұтып-
шатып  үйренген  әдебімен,  иә  өзгеге  еліктеуімен  тілдің  басын  жарып, 
көзін шығарып жазады. Газеттер ондай адамдардың сөзін тілі үшін емес, 
хабары үшін басады. Бірақ газет басқармаларының көбі ондай теріс, ерсі 
сөздерді түзетпей, тезіне салмай шикі күйінде жіберіп қояды. 
Газетке жұрт аса еліктегіш келеді. Әсіресе жазушы болудан дәмесі бар 
талапкер жастар еліктегіш болады. Олар газеттен жазылған сөзден үлгі 
алып, оң-терісін айырмай, еліктеп кетеді. Мәселен, газетте біреу бір рет 
«түсініс беремін» деп жазса, содан кейін жұрттың көбі «түсініс береді» 
деп отырады. Тегінде «Түсініс беремін» деу қате екенін тексермегендік-
тен  солай  жазады.  Біреу  «Некең  заманы»  деп  бір  рет  жазған  болса, 
кейбіреулер  «Николай»  деп  жазуға  атасының  аты  кететіндей,  «Некең 
заманы»,  «Кешегі  Некең  тұсында»  деп  отырғаны.  Бұдан  келер-кетер 
шамалы шығар, тек еліктеудің күштілігін айтамын. 
Газет тіліне еліктеу осындай күшті болғандықтан, басқармалар газет-
те басылған сөздерді шашау шығармай, бір сөзін де тексермей, түзетпей 
жібермеуге тиіс. Байқап отырсақ, басқармалар бұл міндетін толық атқар-
майды,  көбінесе  басылған  мақалалардың  иә  хабардың  маңызын  мағына 
жағынан тексереді де, тілінің кемшілігін байқамай, ескермей жібере береді. 
Бірнеше газеттен мысал келтірейін: 1) «Жұмыскер тілінің» 37-санын-
да  «Қазақ  тілі  кеңейіп  келеді»  деген  сөз  басылды;  2)  «Қазақ  тілінің» 
58-санында  «губернелік  соттың  шығыс  билігі»  деген  сөз  басылыпты. 
«Шығыс билігі» дегені выезная сессия; 3) «Кедей тілінің» 122-санында 
«ол айтылғандары ғамал жүзінде беркітіп алып қалу» дейді; 4) «Қызыл 
тудың» 124-санында «мінекей қайда жинақсыздық», 126-санында «жер-
тендыңды  ызалы  ғып  ұстаудың  амалын  жаса»  деген  сөздер  басылған; 
5)  «Кедейдің»  42-санында  «қызыл  тәртіпкер»  деген  сөзге  кездестім;  6) 
«Еңбекші қазақтың» 233-санында «туған баласының қағылуға еркі жоқ» 

326
деген сөз бар; 7) «Жас қайрат» газетінің 54-санында «Онда ғайра емес ед 
бойға енген» деген сөз Мәжиттің өлеңінен көрініп отыр. 
Міне,  мұндай  ерсі  сөздер  қай  газеттен  болса  да  кездесе  береді. 
Сондықтан бұдан былай газеттеріміз тіл жағына көңіл бөліңкіресе екен. 
Тілмен қатар бір ескеретін – емле. Жұрттың көбі емлеге шорқақ қой. 
Және де ол шорқақтардың бәрі де емлені мектептен үйренуге «буындары 
қатыңқырап» кеткен. Тек газет, кітаптардан ғана көздері үйренумен біле 
алады.  Сондықтан  газеттің  емлесінде  қалу  болмасқа  тиіс.  Осы  кезде 
газеттің бір нөміріндегі бір сөздің өзі 2-3 түрлі жазылады. Мұны оқыған 
шала  сауаттылар  адасып  қалады,  қайсысы  дұрыс  екенін  білмейді.  Бұл 
жағы да ескерілсін. Өте-мөте газеттің тілі оңды болсын.
Міржақып Дулатұлы
Міржақып Дулатұлы Бес том. шығ. жин. Құраст.: Г.Дулатова., С.Иманбаева. Алма-
ты: «Мектеп», 2003, 3 том, 239-241 б.
Орысшылаған қазақ тілі
Біздің  жазушыларымыздың  көбі  –  орысша  оқығандар.  Олар  көбіне 
қазақшадан да орысшаға жетік. Жетік болмаса да, жетікке ұқсайды, жетік 
болып көрінгісі келеді. 
Сондықтан  олардың  қазақша  жазғаны  да  орысшаға  ұқсап  тұрады. 
Оны жазушының өзі секілді орысша оқығандар ғана болмаса, қара қазақ 
түсіне алмайды. 
Осы кезде бұрынғыға қарағанда, әдебиет жағынан едәуір алға кеттік: 
басылып  шыққан  кітаптарымыздың  саны  бұрынғыдан  мың  есе  артық, 
газет,  журналдарымыздың  саны  одан  да  көп.  Бірақ  дұрысында  біздің 
әдебиетіміз  тек  саны  жағынан  ғана  алға  басқан;  сапасына  қалғанда... 
мақтанарлық  түгіміз  де  жоқ  деуге  болады.  Жазушыларымыздың  көбі 
орысша  оқығандар  болған  соң,  олардың  қазақша  жазғаны  орысшаға 
ұқсаған  соң,  басылып  шығып  жатқан  кітаптарымыздың  да,  газет-
журналдарымыздың  да  тілі  қазақша  болмай,  орысшылаған  қазақ  тілі 
болып  отыр.  Таза  қазақ  тілінде  басылып  шыққан  сөз  өте  аз:  олардың 
да көбі өлеңмен жазылған көркем әдебиет. Оны орысша қазақ тіліндегі 
көп  сөзбен  салыстырсақ,  жоқтың  аз-ақ  алды  болады.  Сондықтан  сан 
жағына сұрапыл алға кеткен әдебиетіміздің сапасы аз емес, мүлде жоқ, 
–  дұрысында,  жоқ  та  емес,  қолындағы  малы  борышынан  анағұрлым 
кем  сорлының  борышы  сықылды  болады.  Кітаптың  біреуінің  тілі  ғана 
қазақша  да,  тоғызынікі  орысша  қазақ  тілі  болған  соң,  бір  қазақша 
кітап  пен  орысша  қазақ  тіліндегі  бір  кітап  екеуінің  біреуінің  пайдасы 
екіншісінің зиянын өтейді де, қалған сегіз кітап таза зиян болып шығады. 

327
Қазақ тілін іске асыратын болсақ, қазақ әдебиетін күшейтеміз десек, 
ең алдымен істің санын салмақтамай, сапасын ескеруіміз керек. Ол үшін 
қазақша  деп  жазылған  сөздердің  әлгі  кемшіліктерін  құрту  керек.  Оны 
құрту үшін әуелі сол кемшіліктің қандай екенін білу керек. 
Ол кемшіліктің бірі – дыбыс жүйесі жағынан болатын кемшілік. Жазу-
шыларымыздың көбі қазақ тілінің дыбыс жүйесін елемейді: орысшадан 
алынған сөздерді бұлжытпай, дәл Мәскеу орысының айтуынша жазады: 
мәселен,  «Мәскеу»  демей,  «Москуа»  деп  жазады,  «коменес»  демей, 
«коммунизм»  иә  «коммунист»  дейді.  Осы  сықылды  сөздердің  көбі-
ақ  ілім  кеңесінде  тексеріліп,  қазақ  тілінің  дыбыс  жүйесінше  қабыл 
алынған; қазақ білімпаздарының сиезінде ондай сөздердің жалпы негізі 
де  ашылып,  тиісінше  қаулы  да  шығарылған.  Сондықтан  қазақша  деп 
жазылған сөздерді қазақша жазып, қазақша айтып үйренгісі келетін кісі 
оны оп-оңай-ақ үйрене алса керек. 
Екінші  кемшілік  –  сөз  жүйесі  жағынан  болатын  кемшілік,  қазақша 
жалғау,  жұрнақтарды  елемегеннен  болатын  кемшілік.  Жазушылары-
мыздың  қазақша  деп  жазған  сөзіне  басқа  тілдердің  жұрнағын  жалғап 
жібереді.  Мәселен,  «социализм»  деген  сөз  қазақша  «сатсиал»  деп 
қабылданған,  сондықтан  «сатсиал»  деп,  «сатсиал»  жолын  жақтайтын 
кісі «сатсиалшыл» болуы керек еді. Бірақ біздің жазушыларымыз олай 
демейді,  –  «сатсиалист»  иә  «сотсиалист»  деп  жазады,  –  қазақ  тілінде 
«ист»  деген  жұрнақ  жоқ  екенін  елең  қылмайды.  «Техника»  қазақша 
«технике» болса, «техникті» қазақша «техникеші» деу керек қой, бірақ 
біздің  жазушыларымыз  «Техникешіні»  де  орысшалап,  «техник»  деп 
жазады. Әдебиет тілі жалпы халықтың аузындағы тілге де әсер береді, 
әдебиет  бүтін  халықтың  тілін  тәрбиелейді.  Біздің  жазушыларымыз 
техникешіні  «техник»  десе,  қазақтың  тілін  «шы»  жұрнағын  жоғалтып, 
«жылқышыны» «жылқ» деп айтқызатын болып тәрбиелейді ғой. 
Үшінші  кемшілік  –  сөйлем  жүйесі  жағынан  болатын  кемшілік.  Біз-
дің  жазушыларымыз  сөйлем  ішіндегі  сөздердің  алдында  айтылатынын 
артына, артындағысын алдына әкеліп, сөздерін орысша тізеді. «Таймінер 
жолдас» деудің орнына «жолдас Таймінер» деу де сол кемшілікке келеді. 
Бұл туралы «Қызыл Қазақстанға» айрықша мақала жазып едім, сондық-
тан мұның ережелерін қайта айырудың керегі де жоқ болар. 
Төртінші  кемшілік  –  жалпы  кемшілік.  Бұл  кемшілік  жазушының 
орысшаны  да  жете  білмегенінен  болады  иә  орысшаға  жетіктігі  асқы-
нып  кетіп,  білім  буынына  түсіп  кеткеннен  болады.  Мәселен,  «сорпаны 
ішемін»  демей,  «сорпаны  жеймін»  деушілер  бар;  «бөркім  жарасады» 
деудің  орнына  «бөркім  жүреді»  дейтіндер  де  жоқ  емес;  «өзеннен  өту» 
дегенді  «өзен  арқылы  өту»  дейтіндер  де  бар.  Со  сықылды  «сұрады», 
«ұсынды», «түсіндірді» сықылды қазақша сөздердің орнына орысшалап 
(иә басқа бір тілмен болса да өзі біледі) «сұрау қойды», «ұсыныс қылды», 

328
(«ұсыныс кіргізді»), «түсініс берді» дейді. «Сиездің қаулысынша» деудің 
орнына  «сиездің  қаулысы  бойынша»  дейді.  Мұндай  кемшіліктердің 
әрқайсысын  өз  алдына  тексермесе,  барлығын  бір  жалпы  ережеге  сый-
ғызуға  болмайды.  Бет-бетімен  кеткен  былық  сөздерде  ереже  қайдан 
болсын. Дұрысында, мұндай кемшіліктерден құтылу үшін дыбыс жүйесі, 
сөз жүйесіндегі ережелердің де керегі жоқ, тек қана жазушының жазуын 
қазақша  қылып  шығаруға  ниеті  дұрыс  болса  болады:  «түсініс  беру» 
сықылды  ерсі  сөздердің  ерсі  екені  орысшаға  жетік  жазушының  өзіне 
де  бірден  сезіледі  ғой.  Сондықтан  жазушы  сөзін  шынымен  қазақша 
жазғысы  келсе,  орысшаға  жетік  те,  қазақшаға  шорқақ  екенін  көрсетіп 
қалу сықылды айрықша ниеті болмаса, «сұрау қою», «өзен арқылы өту», 
«ұсыныс кіргізу» сықылды сорақылық білмегеннен болмайды, – ондай 
сөздердің қазақша ерсі болатынын білмейтін қазақ болмайды. Сондықтан 
ондай сорақылықты тілдің заңы жағынан тексерудің қажеті де жоқ.
Міржақып Дулатұлы
Міржақып  Дулатұлы  Бес  том.  шығ.  жин.  Құраст.:  Г.Дулатова.,  С.Иманбаева. 
Алматы: «Мектеп», 2003, 3 том, 208-210 б.
Қазақ тілінің мұңы
(Мыңбайұлы Жалау жолдасқа)
Мен заманымда қандай едім? Мен ақын, шешен, тілмар бабаларыңның 
бұлбұлдай  сайраған  тілі  едім.  Мөлдір  судай  таза  едім.  Жарға  соққан 
толқындай екпінді едім. Мен наркескендей өткір едім. 
Енді қандаймын?
Кірленіп барамын, былғанып барамын. Жасыдым, мұқалдым. 
Мен не көрмедім?
Маған  әкеліп  парсы  мен  арабты  қосты.  Бертін  келе  шүлдірлетіп 
ноғайды, былдырлатып орысты араластырды. Бір күндерде мені мүлде 
жоқ қылғысы келгендер де болды. Өлі де үшбақы болғыр Абайға өкпем 
жоқ.  Тіріде  маған  ара  түсушілер  аз  болды.  Мен  жылы  сөзді,  алдымен 
айналып кетейін, осы күнгі Ахмет (Байтұрсынов.ред) деген кісіден ғана 
естідім. 
Төңкеріске шейін көрмегенім қалған жоқ. Төңкеріс болмаса бейшара 
қазақ менен айырылатын да шығар деп едім. 
Төңкеріс  болды.  Қазақтың  көзі  ашылды.  Қазақтың  көзі  ашылған 
соң,  менің  күнім  туды  ғой  деп  қуанушы  едім.  Жаны  жәндем  кеткір 
миссионерлердің,  молдалардың,  тілмаштардың  қолжаулығы  болудан 
құтылдым ғой деп ойлаушы едік. Оның үстіне қазақ тілі мемлекеттік тіл 
болсын деген заң шықты. Төбем көкке төрт елі жетпеді. Бірақ, не керегі 
бар, босқа қуанған екенмін...

329
Жанның  бәрі  теңдік  алып  жатқан  кеңес  үкіметінің  тұсында  менің 
бұтымды бұт, санымды сан қылып кім көрінген созғылай бастады. Өзгені 
не  қылайын,  отаршылдық  саясатын  қолданбас-ау  дейтін  білім  кеңесі 
екеш  білім  кеңесі  де  мені  аямады.  «етістік»,  «сәрсендеме»  деген  жа-
лаларды әкеп жапты маған. Бұйырмасын, біздің арамызда мұндай атты 
соғылғандар  туралы  болып  көрген  емес.  Не  амалың  бар?  Құдай  басқа 
салған  соң  көніп  отырмыз.  Кітаптарында,  газеттерінде  маған  көрсет-
пеген қорлығы тағы жоқ. 
«Қазақыландыру»  бір  пәлесі  шықты  да  көрген  күнім  бұрынғыдан 
да  қараң  болды.  Бірдемені  бұтып-шатып  жазды  да,  міне,  сені  қазақы-
ландырдық  деді.  Жақын  арада  Қазалы  дейтін  қалада  «кәперәтив  күн» 
деген  бір  күн  болып,  жұрттың  бәрі  желігіп  көшеге  шықты.  Ұялғаным-
ай  кірерге  тесік  таба  алмадым.  Қолдарындағы  қызыл  туына  сондағы 
жазғаны  мынау:  «Арзан  тауара  де  дебенге  һәм  ауылдарға  арзан  астыт 
жұмыскерлер  кетубі  жақсу.  Назыққанда  амал  би  лелдік  жеккуле-к  пл! 
Жоғарлатуына  керек  канун  есамклдің  арзандауыға  тауарлерде  өсемен 
жегере уктабр іңклаб».
Міне,  жұртым,  мені  Қазалының  «қазақыландырғандағысы»  осы! 
Жасаған-ай, о мұндай да қазақыландыру болады екен!
Енді қайтемін? Бұл мұңымды кімге айтамын, кімге шағамын!...
Менің ойлап-ойлап тапқаным – жалау жолдас сен болдың. Сен өкімет 
басындағы ақсақалымыз едің. Сен нағыз қазақтың бел баласы едің. Сен 
адырайған  адай  едің.  Мұңымды  мен  жалғыз-ақ  саған  шағамын.  өзге 
кәмиссиялардың көбіне сенбеймін. Олардан да жақсылық көріп жүрге-
нім жоқ. Газетке арнаған сөздерін суылдатып орысша жазады да шала-
шарпы  тілмаштарына  аудартып  жанымды  шығара  жаздайды.  «Тасты 
жапалаққа  ұрса  да  жапалақ  өледі,  жапалақты  тасқа  ұрса  да  жапалақ 
өледі» дегендей бәз баяғы менің сорым. 
Жалаужан,  мен  саған  жалынам,  «ауыл  тілін»  шығарамын,  газетім 
нағыз ауыл тілімен, таза қазақ тілімен жазылады дегенде ішім елжіреп 
кетеді.  Мұныңа  тілектеспін.  Жортқанда  жолың  болсын,  жолдасың 
Маркс, Ленин болсын, сенің керегіңе мен дайынмын. Бірақ мені қорға, 
таза сақта, көрінген тілмәштарыңа тағы да қор қылма. Әсіресе, Қазалы 
сықылдылардың  «қазақыландырғанынан»  қорға,  Азар  коменес  болып 
кетсең де ата-бабаң қазақ еді ғой, мен солардың тілі едім ғой, не жазығым 
бар, ая мені!
Міржақып Дулатұлы
Міржақып  Дулатұлы  Бес  том.  шығ.  жин.  Құраст.:  Г.Дулатова.,  С.Иманбаева. 
Алматы: «Мектеп», 2003, 3 том, 197-199 б.

330

жүктеу/скачать 1,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: