Алеуметтану тероиясы indb
жүктеу/скачать 16,19 Mb. Pdf көрінісі
|
| 13.4-КЕСТЕ
• Александердің интегративті моделі ТӘРТІП Ұжымдық ІС-ӘРЕКЕТ Материалдық құрылымдар Индивидуалды Инструменталды Нормалар Нормативті (Идеалистік) Ерікті қызмет (Материалистік) Рационалды әрекет Оның пікірінше, бұл теориялардың кемшілігі – индивидуалды еркіндік пен волюнтаризм ұғымдарын сақтағанмен, ұжымдық құбылыстардың ерекше (sui generis) табиғатын жеңуге қабілетсіз. Александер сондай-ақ индиви дуалды- инструменталды деңгейде басталатын және экономика сияқты макро деңгейдегі құрылымдарға көшетін айырбас теориясын сынайды. Мұндай теориялар мак- родеңгейдегі құбылыстарды оңтайлы қолдана алмай ды. Александер өз бастауын микродеңгейлерден алатын және осы негізде макро деңгейлік құбылыстарды тү- сіндіруге ұмтылатын барлық теорияларға мін тағады. Макродеңгейде Александер мәжбүрлі тәртіпке ерекше мән беретін және ин- дивидуалды еркіндікті жоятын ұжымдық-инструменталды теорияларға (мы- салы, экономикалық және құрылымдық детерминизмге) қатысты сыни пікірін білдіреді. Оның қарсылығының себебі – аталмыш теориялардың индивидуалды қызметті ескермеуінде. Александер өз моделінің барлық төрт деңгейі арасындағы өзара байланыс- ты зерттеумен айналысқанымен, ұжымдық-нормативті деңгей мен одан шы- ғатын теориялар белгілі дәрежеде көңілін демдейді (оның парсонстық және құрылымдық-функциялық түп тамырларын ескерсек, бұл таңғаларлық нәрсе емес). Оның айтуынша, «ұжымдық тәртіп пен индивидуалды волюнтаризмді біріктіруге деген үміт рационалистік дәстүрде емес, нормативті арнада жатыр» (Alexander, 1982:108). Ғалымның дәл осындай бағдар ең қолайлы болады деген көзқарасы негізінен маңызды, өйткені тәртіптің қайнар көзі ұжымдық-инстру- 532 II бөлім • Қазіргі заманғы әлеуметтану теориясы: негізгі мектептер менталды бағдармен болатын жағдайдағыдай экстернализацияланбаған, ол керісінше, интернализацияланған (санада). Нормалардың интер нализация- лануына ерекше назар тәртіпті де, сондай-ақ ерікті агенттікті де ескереді. Жалпы алғанда, Александердің айтуынша, кез келген индивидуалды не- месе микроперспектива қабылданбайды, өйткені ол тәртіпке емес, «тәртіп- сіздік пен толық күтпеген жағдайға» алып келеді (Alexander, 1985:27). Яғни «әлеуметтік теорияның жалпы негізін тек ұжымдық көзқарастан ғана алуға болады» (Alexander, 1985:28, italics added). Александер екі ұжымдық бағыт- тан ұжымдық-нормативті позицияны ұстанады. Демек, Александердің көзқарасы бойынша, әлеуметтік теорияшылар не коллективистік (макро-), не болмаса индивидуалистік (микро-) бағытты таң даулары қажет. Ұжымдық позицияны таңдаса, индивидуалды келісімнің тек «салыстырмалы түрде шағын» элементті қосуы мүмкін. Егер олар инди- видуалистік теориясын таңдайтын болса, онда өз теориясына тән кездейсоқ- тықпен күресу үшін өз теорияларына үстем тым дара құбылыстарды кіргізу- ге тырысып жатқан «индивидуалистік дилеммаға» тап болады. Берілген ди- лемманы тек «индивидуализмге деген шартты ұстанымнан бас тартқанда» ғана шешуге болады (Alexander, 1985:27). Александер Ритцердікіне ұқсас талдаудың төрт деңгейін қолданса да, бұл екі модельдің арасында елеулі айырмашылық байқалады. Александер ұжымдық-нормативті теорияларға, әлеуметтік өмірдегі нормалардың рө- ліне үлкен мән береді. Ритцер кез келген деңгейге басымдық беруден бас тартады және төрт деңгейдің арасындағы және ішіндегі диалектикалық қа- тынастарды зерттеу қажеттілігін тұжырымдайды. Нәтижесінде Александер макро- (субъективті) құбылыстардың маңызын жөнсіз арттырады, бұл оның микро-макроинтеграция теориясын дамытудағы үлесін әжептәуір шектей- ді. Ол өзінің кейінірек жазылған еңбегінде: «Мен теорияшылар жеке айны- малыдан тұтас айнымалыны тікелей құруға көшіп, қате түйін жасайды деп санаймын», – деді (Alexander, 1987а:314). Александерді осындай теорияшы- лардың бірі деп санауға болады, өйткені ол ұжымдық-нормативті деңгейден әлеуметтік әлемнің қалған бөлігіне көшіп, қате түйін жасауға ұрынады. Гидденс (1984) Александердің жұмысын тікелей нұсқамаса да, Парсонс- тың әрекеті мен тәртібі арасындағы айырмашылықтарға негізделген бар- лық еңбектер микродеңгейде, әсіресе «әлеуметтік акторлардың қоғамдық практикалардың құрамдас бөлігі ретіндегі білімдері» бұл арнада сөзсіз әл- сіз болып келеді деген бірыңғай шешімге келді. Мен (Гидденс) Парсонстың қандай да бір көзқарасы әлеуметтік теорияның басты өзегіне айналған бұл сұраққа қанағаттанарлық жауап деп ойламаймын (Giddens, 1984:xxxvii). Алайда Александердің микро- және макроұғымдары бір-бірін анықтай- тын аса интегративті перспектива құрғанын атап өту қажет. Ол осы перс- пективаны былайша тұжырымдады: «Іс-әрекеттің ұжымдық ортасы оны әрі жігер лен діреді әрі сол арада тұйықтап ұстайды. Егер де менің іс-әрекетті тұжырым дағаным дұрыс болса, бұл орта оның өнімі ретінде қарастырылады; егер мен қоршаған орта тұжырымдамасын дұрыс құрастыра алсам, іс-әре- кет оның ақырғы нәтижесі болып есептеледі» (Alexander, 1987а:303). Алек- сандердің ертеректегі жасаған моделіне қарағанда, Ритцердің біріктірілген әлеуметтанулық парадигмамен көбірек ұқсас келетін микро-макробайланы- сының аса күрделі, диалектикалық мәні бар сияқты. |