Алғы сөз Уəли Нұргелді
Қазақ графикасы мен орфографиясының теориялық негіздері
| «а» тобы
| |||
|
«ə» тобы | |||
|
«д» вариант |
«л» вариант |
«л» вариант |
«д» вариант |
|
ақтаңдақ айда: нəсіп айдаса аңда аңды |
ақтаңлақ айла: нəсіп айласа аңла аңлы |
ақшалай барлы-жоқты бірлі-жарым |
ақшадай барды-жоқты бірді-жарым |
|
дуадақ көңді маңдай мəнді мұңдас мұңды оңды өңді пандық сандық сіңді таңдай таңда теңдік теңде теңдеу түндік тыңда шыңда шыңды |
дуалақ көңлі маңлай меңлі мұңлас мұңлы оңлы өңлі еңлі паңлық саңлақ сіңлі таңлай таңла теңлік теңле теңлеу түңлік тыңла шыңла шаңлы |
екіншілей ескілей жылылай жаңалай кəрлен қаралай немқұрайлы өлілей пісілей тірілей ұшты-күйлі шикілей ыссылай |
екіншідей ескідей жылыдай жаңадай кəрден қарадай немқұрайды өлідей пісідей тірідей ұшты-күйді шикідей ыссыдай |
Орфография
Жалпы халықтық тілдегі осы екі түрлі жүйенің қайсысы əдеби тілдің нормасына лайық? Басқаша айтқанда, қай жүйе тіл дамуының объективті заңдылығын бейнелейді? Л жəне д вариант түріндегі екі түрлі жүйенің əдеби нормаға лайықтысын талғап алуда қандай негізге сүйенеміз? Олар- дың қайсысы əдеби тіл нормасына лайық деп танылуы керек? Норма- лаушы сөздіктерде (ондай сөздіктің бірі қазақ тілінің орфографиялық сөздіктегі) негізінен «а» тобындағы сөздердің «д» варианты берілген (саңлақ – саңдақ тəрізді бірер сөзді еске алмағанда). Қазақ диалектолог- терінің зерттеулерінде осы топтағы «л» вариант (маңлай, таңлай т.б.) əдеби тілге, өзге диалектілерге қарама-қарсы қойылып, оңтүстік-шығыс диалектизм болғандықтан, əдеби тілдің нормасына жатпайды деуге бол- майды [42, 141б.]. Егер тілдің даму тенденциясына лайық болса, кез кел- ген жүйе, диалектизм екендігіне қарамастан, əдеби тіл нормасына айна- луы ықтимал.
Ал «ə» тобындағы сөздер – «а» тобындағы сөздерге кереғар. Нормалаушы сөздіктерде «д» вариантқа қарағанда, «л» вариант сөз-
дердің саны басымдау (жылылай, ақшалай, екіншілей т.б.). «Ə» тобын- дағы «д» вариант сөздердің (ақшадай, барды-жоқты, бірді-жарым т.б.) таралу шегі «а» тобындағы «л» вариант (маңлай, таңлай, түңлік т.б.) сөздердей айқындала қоймаған. Бұл топтағы л/д алмасуы, бəлкім, жалпы халықтық тілдегі құбылыс болуы мүмкін.
«Ə» тобындағы сөздер Орфографиялық сөздікте (1978) əркелкі беріл- ген. Сөздіктен «д» вариантты да, «л» вариантты да ұшыратамыз: жылы- лай, шикілей, тірілей, қарадай, кəрден (кəрлен емес), тірідей т.б.
Тілдің ішкі даму тенденциясына қай жүйенің «л» немесе «д» вари- анттың сəйкес келетіндігін анықтап, нормалаушы сөздіктерде тиянақтай түсу үшін мынадай заңдылыққа назар аудару қажет. Лингвистика та- рихында младограмматиктердің тіл дамуында аналогия заңының айрық- ша мəнін ашқандығы мəлім. Бұл заңдылық бойынша тілдегі аса өнімді модель өнімсізге ықпал етіп, бірдейлестіріп отырады. Тіл-тілде кейбір құбылыстар аналогия заңдылығы арқылы айқындалатындығы да белгілі.
Қазақ тілінде сөздердің көптік қосымшамен түрленуі – аса өнімді əрі көне модельдердің бірі.
«Қолданылу аясы, дистрибуциялық ерекшелігі мен білдіретін мағына- ларының сипаты -лар аффиксінің морфологиялық элемент ретінде да- мудың ұзақ жолынан өткендігі жəне негіз тілдің өзінде болғандығының ешбір даусыз екендігін көрсетеді деп, үзілді-кесілді айтуға болады» [43, 83 б.].
Əрі өнімді, əрі көне модель көптік қосымшасы варианттарының жалға- ну жүйесіне назар аударып көрейік. Бұл қосымша дауыстылар мен р, й, у
дыбыстарынан соң -лар, - лер (балалар, қарлар, сайлар, баулар), үнділер- ден соң -дар, -дер (күндер, шамдар, жолдар, тұздар т.б.), қатаңдардан соң -тар,-тер (аттар, кітаптар т.б.) түрінде жалғанатындығы белгілі. Əрі сөз тудырушы, əрі форма тудырушы -лық, -лік қосымшасының -ла,-ле аффиксінің жалғану жүйесі осы тəрізді. Бұлар да аса өнімді, абстракция- лау қасиеті жоғары қосымша. Бұндай өнімді қосымшалардың «л» вари- ант түрінде саралануы, қатаң жүйеге түсуі бірден пайда бола қойған жоқ. Бұл – тілдің ұзақ уақыт барысында пайда болған ең бір ықпалды жүйе. Алдымен көптік категориясы көрсеткішінде, өнімді қосымшаларда (-лық, -лік) саралана түскен осы модель жалғану өрісі шектеулі аффикс- терге де аналогия заңы бойынша ықпалын тигізе бастаған. Ассимиляция- ның бұл түрі қосымшалардың жалғану жүйесіндегі негізгі бағытты бай- қатады. Осы бағыт арқылы л/д дыбыс алмасуына байланысты екі түрлі жүйенің əдеби тіл нормасына лайықтысын сөздіктер арқылы тиянақтай түсуге болады. Олай болса, жоғарыда аталған «а», «ə» тобындағы сөздер- ге аффикстердің дауыссыздардан соң «д» вариант, дауыстылардан жəне р-дан соң «л» вариант түрінде жалғануына артықшылық беру қажет. Мысалы: вариант түрінде жалғануына артықшылық беру қажет. Мыса- лы: а) аңды (аңлы емес), меңді (меңлі емес), оңды (оңлы емес), түндік (түңлік емес), саңдақ (саңлақ емес), ақшалай (ақшадай емес), бірлі-жа- рым (бірді-жарым емес), жылыжай (жылыдай емес), тірілей (тірідей емес), ұшты-күйлі (ұшты-күйді емес), кəрлен (кəрден емес), немқұрайлы (немқұрайды емес), т.б.
Осы арада кейбір жеке сөздің де жазылуын да айқындап алу қажет. Баспасөз беттерінде түндік, түңдік делініп əркелкі жазылып жүр. Ор- фографиялық сөздікте түндік делініп берілген. Бұл сөзді дыбысталуы жағынан ұқсас түн сөзіне теліп, түндік түрінде берілуінің дұрыс еместі- гі байқалады. Өйткені жоғарыда келтірілген мысалдарға, «а» тобындағы сөздерге, назар аударсақ, л/д алмасуы тек мұрын жолдың ң дыбысынан кейін болатын құбылыс (маңдай-маңлай, сандақ – саңлақ т.б.). Ал ң сона- тынан соң л/д дыбыс алмасуына тілдік факт жоққа тəн. Басқаша айтқан- да, н-нен кейін дыбысының алмасуы системада жоқ. Л/д дыбыстары ң сонантымен іргелес келгенде алмасатын (оңды-оңлы, теңдеу-теңлеу т.б.) ерекшелігін ескерсек, түндік (түңлік емес) түрінде жазылуы тілдік жү- йеге сəйкес келеді.
Кейбір түбір сөздердің жазылуы (айтылуы да), сырт қарағанда, жоға- рыда айтылған жүйеге қайшы келеді. Мысалы, сіңлі, қаңлы (ру аты) сөз- дері л/д дыбыстарының алмасу ерекшелігі бойынша сіңлі, қанды түрінде қолданылуға тиіс тəрізді. Бірақ осы сөздердегі ң мен л-дың аралығында селбеспе қысаң дауысты бар: сіңілі, қаңылы. Екі сонанттың (ң мен л ды-
Орфография
бысының) аралығы қысаң дауыстылардың абсорбцияға ұшырауына өте қолайлы.
Сонымен, жоғарыда айтылғандардан тілдік жүйе тілдік нормаға арқау болатындығын байқадық. Бірақ тілдік жүйе мен тілдік норманың арасын- да тепе-теңдік белгісін қоюға болмайды. Өйткені система мен тілдік нор- ма бір-бірімен қаншалықты тығыз байланысты болғанымен, өз алдына дербес құбылыстар.
жүктеу/скачать 1,09 Mb.
Достарыңызбен бөлісу:
